Kasjusz Dion – Historia rzymska ks. 69.: HADRIAN

Kasjusz Dion – Historia rzymska ks. 69.: HADRIAN 1. Hadrian1 co prawda nie został adoptowany2 przez Trajana, jednak wychowywał się w jego domu 3, był obywatelem tego samego co on municypium, pochodził z tego samego rodu 4 i wziął sobie za żonę jego siostrzenicę5. Słowem żył i mieszkał u Trajana6, (2) a w okresie wojny partyjskiej został przez niego mianowany legatem w Syrii. Nie otrzymał jednak od Trajana żadnego wyjątkowego stanowiska7, ani też nie był konsulem



Księga 69. powstała około 217-218 roku – por F. Millar, A Study of Cassius Dio, Oxford 1964, s. 62 i 194.

T.D. Barnes (The Composition of Cassius Dio’s Roman History, Phoenix 38 (1984), s. 240-255) dowodzi, że Dion pisał ją w latach 220-231, jeśli nie później.

1

Publius Aelius Hadrianus; jego przodkowie, emigranci z Hadrii w Picenum, osiedlili się pod koniec

II wojny punickiej (koniec III wieku p.n.e.) w Italice, mieście założonym niewiele wcześniej, w 206 roku p.n.e., przez (przyszłego) Scypiona Afrykańskiego w południowej Hiszpanii (później, za czasów Oktawiana Augusta, powstała prowincja rzymska Hispania Baetica). Ponieważ jeden z przodków Hadriana (być może pradziadek jego dziadka ze strony ojca), Marullinus, przeniósł się do Rzymu (i jako pierwszy w rodzie został senatorem), sam Hadrian urodził się już w stolicy państwa 24 stycznia 76 roku (IX Kal. Febr. a.u.c. 829). Wersja Eutropiusza (8.6,1: Natus et ipse Italicae in Hispania) jest błędna. Gelliusz (16.13,4) jest w tym względzie ściślejszy – podaje, iż Hadrian pochodził z Italiki (unde ipse ortus fuit), a nie że się tam urodził.

2

Por. Eutropiusz 8.6,1: creatus est princeps, sine aliqua voluntate Traiani, sed operam dante Plotina,

Traiani uxore; nam eum Traianus, quamquam consobrinae suae filium, vivus noluerat adoptare.

3

Gdy Hadrian w wieku 10 lat został osierocony, jego wychowawcami zostali Trajan i Attianus (por. niżej).

Mieli oni strzec odziedziczonego przez chłopca majątku, a Trajan, jako że był krewnym dziecka, został jego zastępczym ojcem.

4

Ojciec Hadriana, senator Publiusz Eliusz Hadrianus Afer, był bratem ciotecznym Trajana (babka Hadriana,

Ulpia, była ciotką (siostrą ojca) Trajana). Zmarł w 85 lub 86 roku, w okresie sprawowania swej pretury, w wieku 39 lat (choć istnieją też teorie, że urząd ten sprawował wcześniej, tj. rok lub dwa przed narodzinami Hadriana).

5

Właściwie nie tyle siostrzenicę, ile córkę siostrzenicy, tj. wnuczkę siostry. Mowa o Wibii Sabinie, córce

Matydii Augusty, młodszej od Hadriana o 7 lat (w chwili ślubu była siedemnastolatką). Ślub z pewnością odbył się, zanim Hadrian objął urząd kwestora, tj. przed 101 rokiem (przypuszczalnie w 100 roku). Małżonkowie nie mieli żadnych dzieci; według Ps.Wiktora (Epit. 14,8) Sabina nie chciała mieć potomstwa (quae palam iactabat se, quod immane ingenium probavisset, elaborasse, ne ex eo ad humani generis perniciem gravidaretur). Zresztą nie była to para szczęśliwie dobrana – Hadrian publicznie twierdził, że gdyby był osobą prywatną, a nie cesarzem, rozwiódłby się z Sabiną (por. HA Had. 11,3).

6

Towarzyszył Trajanowi podczas drugiej wyprawy dackiej (lata 105-106), w której przewodził Legionowi

Minerwy; ponieważ wsławił się męstwem, dostał od Trajana gemmę, która z kolei Trajan dostał od Nerwy (HA Had. 3,7). Około 108 roku, po śmierci Lucjusza Licyniusza Sury – powiernika Trajana, trzykrotnego konsula w 97 (jako konsul zastępczy) oraz w 102 i 107 roku (jako konsul zwyczajny) – zażyłość Hadriana z Trajanem doszła do takiego stopnia, że ten pierwszy w imieniu imperatora układał mowy (HA Had. 3,11).

7

By oszczędzić Hadrianowi gniewu zawistnych oszczerców, aspirujących do sukcesji po Trajanie,

jak np. Serwianus, mąż siostry Hadriana, Elii Domicji Pauliny (zwanej też Domicją Pauliną Młodszą), czy też Palma i Celsus. Por. niżej rozdz. 2.5. Już w 97 roku, gdy Hadrian objął (trzeci rok z rzędu!) trybunat wojskowy, Serwianus słał o nim nieprzychylne raporty do Trajana (wówczas pretendenta do tronu, adoptowanego właśnie przez cesarza Nerwę), donosząc o rozrzutności Hadriana i popadaniu przezeń w długi (por. HA Had. 2,6)

Kasjusz Dion – Historia rzymska zwyczajnym8. Ale gdy Trajan zmarł bezpotomnie9, Attianus10 (który pochodził z tego samego [co Hadrian] municypium i który był jego wychowawcą) oraz Plotyna (która pałała do niego miłością11) obwołali go imperatorem, zarówno dlatego iż mieli go wtedy „pod ręką”, jak też i dlatego że dysponował on wtedy sporymi siłami wojskowymi. (3) Apronianus12, mój ojciec, gdy był namiestnikiem Cylicji, poznał dokładnie wszystkie informacje dotyczące Hadriana i przedstawił mi niektóre z nich, a w szczególności te, że śmierć Trajana skrywano przez kilka dni po to, by najpierw rozeszła się wieść o adopcji13. (4) Wyszło to na jaw także z listów Trajana [które miał on wysłać] do senatu. Listy te bowiem nie były podpisane przez niego, lecz przez Plotynę; czegoś takiego nie zrobiła ona przy żadnej innej okazji. 2. Hadrian w dniu, w którym został ogłoszony imperatorem, przebywał w Antiochii, metropolii Syrii 14, której był namiestnikiem. Poprzedniego dnia miał on

8

Za Trajana Hadrian był tylko konsulem zastępczym (consul suffectus) w 108 roku (urząd objął

przypuszczalnie in absentia) oraz wyznaczonym konsulem zastępczym na 118 rok. Jednak gdy w 118 roku był już Augustem, objął urząd konsula zwyczajnego (consul ordinarius) wraz z Gnejuszem Pedaniuszem Fuskusem Salinatorem; konsulem był jeszcze w 119 roku, z Publiuszem Dasumiuszem Rustykusem. Z innych znaczniejszych urzędów, sprawowanych za czasów Trajana, należałoby wymienić: trybunat wojskowy (trzykrotnie), kwesturę (w 101 roku), trybunat ludowy (w 105 roku), preturę (w 106 roku), namiestnictwo Panonii Dolnej (w 107 roku) i legatura (namiestnictwo) w Syrii (w 117 roku).

9

Okoliczności wstąpienia Hadriana na tron musiały od samego początku być przedmiotem dyskusji – por.

HA Had. 4,8: Frequens sane opinio fuit Traiano id animi fuisse, ut Neratium Priscum non Hadrianum succesorem relinqueret (...). Lucjusz Neracjusz Priskus był jurystą, konsulem zastępczym w 97 roku, a później także namiestnikiem w Germanii Dolnej (w latach 98-101) i Panonii (w latach 102-105). Sytuacja Hadriana była porównywalna z tą Tyberiusza – per uxorium ambitum et senili adoptione inrepsisse (Tacyt, Roczniki 1.7,7).

10

Publiusz Acyliusz Attianus, ekwita mianowany za Trajana prefektem pretorii; Hadrianowi w późniejszym

okresie ciążyła jednak świadomość, iż zawdzięczał Attianusowi dojście do władzy, zwłaszcza że Attianus nazbyt się uniezależnił od cesarza (HA Had. 9, 3-4). W 119 roku Hadrian zdjął niewygodnego prefekta z urzędu, nadał mu rangę konsularną i wciągnął na listę senatorów (por. HA Had. 8,7), ale Attianus nie skorzystał z nadanego mu statusu, przypuszczalnie nie brał udziału w obradach senatu, nigdy nie sprawował konsulatu, ani też nie był namiestnikiem żadnej prowincji.

11

Jakkolwiek istniały pogłoski, że Attianus i Plotyna byli kochankami, w Panegiryku Pliniusza Modszego,

adresowanym do Trajana, Plotyna (żona cesarza) była wzorem cnot i zalet (83,5): tibi uxor in decus et gloriam cedit. Quid enim illa sanctius? Quid antiquius? Nonne, si pontifici maximo deligenda sit coniunx, aut hanc aut similem (ubi est autem similis?) elegerit?

12

Maniusz Kasjusz Apronianus – za panowania Marka Aureliusza namiestnik Lycji-Pamfilii, Cylicji

(w której towarzyszył mu Dion) i Dalmacji.

13

Oczywiście fikcyjnej adopcji, gdyż ta w rzeczywistości nie miała miejsca (por. HA Had. 4, 4-7): 9 sierpnia

legat w Syrii otrzymał list informujący o adopcji Hadriana, a 11 sierpnia ogłoszono śmierć Trajana. Według Aureliusza Wiktora do adopcji jednak doszło (Caes. 13,11: ascito prius ad imperium Hadriano civi propinquo).

Istnieją pewne spekulacje na temat przyczyny śmierci Trajana (por. HA Had. 4,5). Zadziwiającym bowiem zbiegiem okoliczności jest fakt, iż 12 sierpnia zmarł w wieku zaledwie 28 lat wyzwoleniec i przyjaciel Trajana, Marek Ulpiusz Fajdimos. Pogrzebano go w Selinuncie, a dopiero po wielu latach jego szczątki przeniesiono do Rzymu. Można więc spekulować, czy Trajan nie został otruty i czy jego wyzwoleniec nie był przypadkowa

Strona

2

ofiara tej zbrodni, która potem starano się zatuszować – por. E.M. Smallwood, Documents Illustrating the Principates of Nerva, Trajan and Hadrian, Cambridge 1966, s. 72 (nr 176).

14

HA Had. 14,1 podaje, iż Hadrian tak bardzo nienawidził Antiochejczyków, że oddzielił Syrię od Fenicji,

by Antiochii nie nazywano metropolią aż tylu miast. Twierdzenie o niechęci cesarza do Antiochii trąci

Księga 69. HADRIAN w czasie snu widzenie: oto ogień z nieba, które było bardzo czyste i pogodne, spadł mu z lewej strony na krtań, a następnie przeszedł na prawa jej stronę; nie wyrządził mu jednak żadnej szkody, ani go nie przeraził 15.

(2) Zatem Hadrian napisał list do senatu16, w którym zażądał, by potwierdzono powierzenie mu władzy. Napisał, że nie chce, aby ani teraz, ani w przyszłości przyznawano mu jakieś zaszczyty17 (jak to było w zwyczaju), poza tymi, które on sam uprzednio zaakceptuje. (3) Kości Trajana zaś zostały złożone w jego kolumnie, a widowiska, które zwano partyjskimi18, organizowano przez wiele lat. Później jednak tradycję tę porzucono, jak zresztą wiele innych zwyczajów. (4) W jednym z listów [do senatu] – pośród wielu innych kwestii zdradzających jego wielkoduszność – Hadrian uroczyście obiecał, że nie uczyni niczego, co byłoby sprzeczne z interesem państwa, ani nie wyda wyroku śmierci na żadnego senatora, klnąc się na swe życie, jeśli złamie któreś z tych przyrzeczeń19. (5) I chociaż Hadrian władał w sposób bardzo łagodny i ludzki 20, to jednak znienawidzono go i spotwarzano ze względu na zabójstwa znakomitych mężów21, jakich dopuścił się na początku swego panowania i u schyłku życia. Mało brakowało, a nie zaliczono by go z powodu tych zarzutów w poczet herosów.

Tymi, których zabito na początku jego panowania, byli Palma, Celsus 22 oraz Nigrinus i Lusius. Dwóch

anachronizmem – Hadrian wzniósł w tym mieście wiele budowli, za jego sprawą też powstała podmiejska dzielnica Antiochii – Dafne, a miastu zapewniono stały dopływ wody. Niewątpliwie jednak wyznaczenie Tyru, Damaszku i Samosaty na metropolie mogło Antiochejczykom uwłaczać.

15

Około 13 lat później sen ten miał się w pewien sposób spełnić – kiedy Hadrian składał o wschodzie słońca

ofiarę na górze Kasjos w Syrii zimą 129/130 roku, zerwała się nagle burza, w czasie której piorun uderzył w zwierzę ofiarne i kapłana składającego ofiarę. Por. HA Had. 14,3.

16

Por. HA Had. 6,1.

17

Por. HA Had. 6, 3-4.

18

Gdyż obchodzono je w rocznicę zwycięstwa nad Partami.

19

Składanie takiej przysięgi przez cesarzy jest potwierdzone od czasów Nerwy (por. Dion 68.2.3), który

objął władzę po krwawych rządach Domicjana. Wydaje się, iż od II wieku n.e. była ona już utartą formułą.

20

Eutropiusz jest jednak przeciwnego zdania (8.3,7): non magnam dementiae laudem habuit). Por. też HA

Had. 20, 1-3 i Ps.Wiktor Epit. 14.6.

21

Odmowa przyjęcia zaszczytów – por. HA Had. 7,4.

22

Por. HA Had. 7,2: z polecenia senatu, a wbrew woli Hadriana, zgładzono Palmę w Terracynie, Celsusa

w Bajach, Nigrinusa w Fawencji, a Lucjusza w podróży. Po tych zabójstwach Hadrian przybył do Rzymu, by odeprzeć krążące o nim – w związku z tymi morderstwami – pogłoski. Co charakterystyczne, Hadrian bardzo rzadko przyjeżdżał do Rzymu, niemal stale podróżując po imperium. Wspomniane morderstwa miały miejsce około 118 roku, tj. na początku panowania Hadriana. Palma i Celsus za czasów Trajana byli ustawicznymi wrogami Hadriana i obaj byli podejrzani o dążenie do jedynowładztwa – por. HA Had. 4,3. Aulus Korneliusz Palma Frontonianus był jednym z głównych współpracowników Trajana, dwukrotnym konsulem zwyczajnym: w 99 (wraz z Kwintusem Sozjuszem Senecjonem) i 109 roku (wraz z Publiuszem Kalwizjuszem Tullusem Ruso). Za swoje sukcesy wojskowe w Arabii został w 106 uhonorowany tzw. ornamenta triumphalia oraz posągiem. Lucjusz Publiliusz Celsus jest dla nas postacią niemal nieznaną. Również był za czasów Trajana konsulem (w 113 roku wraz z Gajuszem Klodiuszem Kryspinusem) i podobnie jak Palmę uhonorowano go posągiem tryumfalnym. Gajusz Awidiusz Nigrinus był konsulem zastępczym w 110 roku, a następnie (w latach

fakt, iż cesarz na początku swych rządów szukał swego sukcesora. Wydaje się, że autor HA pomylił szyk wyrazów z jakiegoś cytowanego przez się źródła: chodzi raczej o to, że Hadrian znalazł następcę dla Nigrinusa,

Strona

w Nigrinusie swego następcę (succesorem Hadrianus sibimet destinasset), choć niewątpliwie budzi zdziwienie

3

110-118) legatem cesarskim w Achai, Mezji Górnej i Dacji. Jeśli wierzyć HA Had. 7,1, Hadrian widział

Kasjusz Dion – Historia rzymska pierwszych zgładzono, ponieważ rzekomo podczas polowania przygotowali na niego zasadzkę; dwóch pozostałych – na podstawie innych zarzutów, w rzeczywistości zaś dlatego, że byli to ludzie mający wielkie wpływy, zamożni, cieszący się dobrą sławą. (6) Gdy Hadrian zorientował się, że z powodu losu, jaki spotkał tych ludzi, krąży na jego temat niesamowicie wiele plotek i paszkwilów, wystąpił z mowa oczyszczającą go z zarzutów i przysiągł, że nie wydał rozkazu zabicia tych ludzi23. Jeśli zaś chodzi o tych, których zgładzono pod koniec jego życia, byli to Serwianus i jego wnuk – Fuskus24. 3. Z pochodzenia Hadrian – był synem senatora i pretora Hadriana Afra (taki był jego przydomek 25), ze swej natury zaś zdradzał naturalne zdolności i zamiłowanie do studiów nad oboma językami 26. Zostawił nawet po sobie pewne utwory prozatorskie, jak i różnego rodzaju wiersze27. (2) Niezmiernie bowiem pożądał uznania i sławy – w tym celu oddawał się wszelkim innym zajęciom28, nawet tym najmniejszym i najbardziej błahym. Zatem i rzeźbił, i malował, a przy tym twierdził, że wie wszystko o tym, co się tyczy wojny i pokoju, jak i o tym, co tyczy władcy, a co osoby prywatnej. (3) Oczywiście samo takie mówienie nikomu w niczym nie szkodziło, jednakże jego ogromna zawiść wobec wszystkich29, którzy się w czymś wyróżniali, sprawiła, że wielu ludzi przywiódł do upadku i wielu

a ten – urażony odsunięciem od władzy – miał rzekomo przygotować spisek przeciw cesarzowi. Luzjusz Kwietus był z pochodzenia Maurem, doświadczonym dowódcą, stojącym na czele armii złożonej z jego rodaków, który swą karierę wojskową zaczynał jeszcze za Domicjana, a znaczące sukcesy odniósł w wojnach dackich za panowania Trajana, który zaliczył go w poczet senatorów. Był konsulem zastępczym w 117 roku.

W tym też roku mianowano go namiestnikiem Judei. Zamordowany został – przypuszczalnie – gdy zdymisjonowany przez Hadriana wracał do swego domu w Mauretanii.

23

Chodzi o wystąpienie przed senatem latem 118 roku, gdy już jako cesarz powrócił do Rzymu ze Wschodu.

24

Por. niżej rozdz. 17,1.

25

Etymologia tego przydomku nie jest znana.

26

Por. Cedrenus, Kronika I 437,15 (lÒgJ filolÒgoj ™pit»deioj œn te tù pezù kaˆ ™mmštrJ), Eutropiusz

8.7,2 (facundissimus Latino sermone, Graeco eruditissimus fuit). Stąd też nazywano Hadriana Graeculus (por.

Ps.Wiktor Epit. 14.2 i HA Had. 1,5) oraz sofist»j (Julian Caes. 10.8 (311 d)), mousikètatoj (Athen. 8.361f).

Wydaje się jednak, że w edukacji Hadriana położono zbyt duży nacisk na grekę, gdyż w młodości zarzucano mu, iż jego łacina nie jest taka, jak powinna być. HA Had. 3,1 podaje, iż wyśmiewano jego prowincjonalną wymowę (agrestius pronuntians).

27

Według HA Had. 16,1 Hadrian swą (niezachowaną) autobiografię opublikował pod imieniem swojego

wyzwoleńca, Flegonta z Tralles. Wydaje się to mało prawdopodobne – raczej Flegont oparł się na autobiografii Hadriana, która (jw.) jednak nie zachowała się do naszych czasów. Wiemy, że Flegont dwie ostatnie księgi (15. i 16.) swojej pracy historycznej 'Olumpion…kwn sunagwg» (Zestawienie zwycięzców igrzysk olimpijskich) poświęcił panowaniu Hadriana. O mowach pisanych w imieniu Trajana wspomina HA Had. 3,11; mowę o obywatelach Italiki, wygłoszoną w senacie, wspomina Gelliusz 16.13,4. Jeden z listów Hadriana zachował się w HA Fir.Sat.Pro.Bon. [Quadrigae Tyrannorum] 8, 1-10; inny zaś list cesarza mamy u Euzebiusza HE 4.9, 1-3; o liście do architekta Apollodora z Damaszku (por. niżej) wspomina sam adresat we wstępie do swych Poliorkhtik£ (O sztuce oblężniczej). Wierszem napisał Hadrian (niezachowane do dziś) Catachannae.

Niektóre z jego wierszy przytacza HA Had. 16,4, a najbardziej znany to Animula vagula blandula (HA Had. 25.9). Pisał też epigramaty (np. o Epaminondasie) i enkomiony (np. na cześć Plotyny i Pompejusza).

Strona

4

28

Ps.Wiktor Epit. 14.2 wspomina: śpiew, grę na cytrze, muzykę, medycynę, geometrię, malarstwo,

rzeźbiarstwo (tak w spiżu, jak i w marmurze).

29

Zawiść Hadriana doskonale obrazuje anegdota podana przez historyka Ammiana Marcelina (22.12.8),

według której Hadrian kazał zasypać kamieniami źródło kastalijskie w Dafne pod Antiochią, gdyż

Księga 69. HADRIAN zgładził30. Chciał bowiem, by on jedynie wyróżniał się we wszystkich dziedzinach i nienawidził tych, którzy przodowali w jakiejś umiejętności. (4) Dlatego też sofistów Faworynusa z Galii31, Dionizjusza z Miletu32 starał się zniszczyć i upokorzyć różnymi sposobami, a zwłaszcza poprzez wywyższanie i popieranie ich przeciwników, ludzi jeśli nie żadnej, to z pewnością niewielkiej wartości. (5) Dionizjusz jednak swemu rywalowi, Heliodorowi33, który był sekretarzem Hadriana do spraw korespondencji, odparł ponoć tak: Cezar może cię obsypać pieniędzmi i obdarzyć zaszczytami, nie może jednak zrobić z ciebie mówcy. (6) Natomiast Faworynus, gdy starał się w sądzie uzyskać od Hadriana zwolnienie od podatków, które, jak sądził, należało mu się w jego rodzinnym mieście, podejrzewając, iż przegra sprawę i na dodatek jeszcze zostanie znieważony, przyszedł do sądu i to jedynie powiedział: Ubiegłej nocy we śnie pokazał mi się mój nauczyciel34 i polecił mi, bym finansowo wspomógł rodzinne miasto, bo w nim właśnie przyszedłem na świat 35. 4. Hadrian, chociaż na nich obu był rozgniewany, oszczędził ich, ponieważ nie znalazł żadnej uzasadnionej przyczyny wymierzenia wobec nich kary śmierci. Jednakże architekta Apollodora, który zbudował w Rzymie forum, odeon, gimnazjon36 oraz

przepowiedziało mu, że będzie cesarzem, a Hadrian nie chciał, by innym też składało takie proroctwa. Źródło udrożniono dopiero w czasach Juliana Apostaty (cesarza w latach 361-363).

30

Por. HA Had. 15,10: Professores omnium artium semper ut doctior risit, contempsit, obtrivit.

31

Faworynus z Arelate (dzis. Arles), sofista, uczeń Diona Chryzostoma; chełpił się, iż jemu jedynemu, odkąd

pojawił się rodzaj ludzki, przydarzyły się następujące trzy paradoksy: 1) jest Galem, a mówi po grecku; 2) jest eunuchem (w rzeczywistości Faworynus był hermafrodytą), a oskarżono go o cudzołóstwo; 3) jest znienawidzony przez princepsa, a mimo to żyje (por. Filostrat VS I 8 (489)). Właśnie Faworynusa ma na myśli Lukian w dialogu zatytułowanym Eunuch, w którym dodaje, iż Faworynus z powodu swego wykastrowania był obiektem kpin i dowcipów stoików i cyników. Okres rozkwitu jego sztuki wymowy przypadł właśnie na panowanie Trajana. Wyróżniał się wśród tych, którzy cieszyli się zażyłą znajomością z cesarzem (HA Had. 16,10).

32

Orator słynący z biegłości w sztuce wymowy. Hadrian wprowadził go do stanu ekwickiego, uczynił

prokuratorem w Egipcie i uznał godnym stołowania się w tamtejszym Muzejonie. Ale gdy wypadł z łask, w Atenach zniszczono jego posąg, tak jakby był zawziętym wrogiem cesarza (Filostrat VS I 22 (522-524)).

33

Gajusz Awidiusz Heliodor pochodził z Syrii, był epikurejczykiem; na dworze Hadriana pełnił funkcję

sekretarza cesarskiego ds. korespondencji w języku greckim (ab epistulis Graecis). Pod koniec panowania Hadriana, w 137 roku, został prefektem Egiptu (był nim do 142 roku). Był ojcem Awidiusza Kasjusza, rzymskiego dowódcy i uzurpatora, który za czasów Marka Aureliusza (w 175 roku) na fałszywą wieść o śmierci cesarza sam się nim obwołał (ostatecznie poniósł śmierć z rąk własnych żołnierzy, którzy wzniecili przeciw niemu bunt). HA Had. 16,10 podaje, iż cesarz pozostawał z Heliodorem in summa familiaritate, choć z drugiej strony w HA Had. 15,5 czytamy, iż Hadrian zaatakował Heliodora famosissimis litteris. Być może z czasem Heliodor popadł u cesarza w niełaskę, gdyż z Filostrata (VS I 22 (524)) wiemy, że sekretarzem władcy był Kaniniusz Celer.

34

Tj. Dion Chryzostom.

35

W rzeczywistości Faworynus chciał się wykręcić od pełnienia obowiązków arcykapłana kultu cesarskiego

w swej rodzinnej Galii, uzasadniając to tym, że jest filozofem (filozofów często zwalniano z takich kosztownych obowiązków publicznych). Hadrian jednak odmówił prośbie Faworynusa, gdyż nie uznawał sofistów Apollodor z Damaszku, autor Poliorkhtik£, dzieła napisanego na życzenie Hadriana; zbudował m.in.

most na Dunaju w Drobecie (dzis. rumuńskie Turnu Severin; entuzjastyczny opis mostu – por. Dion 68.13).

Budowle, o których tu mowa, to odpowiednio: Forum Trajana, Odeon Trajan i Termy Trajana.

Strona

36

5

za filozofów.

Kasjusz Dion – Historia rzymska stworzył inne dzieła za czasów Trajana, najpierw skazał na wygnanie 37, (2) a później także na karę śmierci, pod zarzutem popełnienia jakiegoś uchybienia – w rzeczywistości zaś dlatego, iż gdy kiedyś Trajan dyskutował z nim o jego dziełach, Apollodor zwrócił się do Hadriana (który wtrącał jakieś uwagi zupełnie nie na temat) tymi słowy: Idź stąd i weź się za malowanie dyni38, bo na tych sprawach zupełnie się nie znasz. Hadrian bowiem w tym czasie chełpił się namalowaniem takiego właśnie obrazu39. (3) Tak wiec, gdy Hadrian objął władze imperatora, przypomniał sobie o tej zniewadze i nie mógł znieść jego ciętego języka. Bowiem posłał mu plany świątyni Wenus i Romy40, by mu pokazać, że i bez niego można tworzyć wielkie dzieła, i zapytał go, czy konstrukcja jest dobrze zaprojektowana. (4) Apollodor odpisał mu w sprawie świątyni, iż powinna ona stać na jakiejś wyniosłości terenu, wydrążonej od spodu, by z owego podwyższenia była lepiej widoczna na Świętej Drodze. W owo wydrążenie zaś wstawi się machiny, które, połączone ze sobą w niewidoczny z zewnątrz sposób, będą ku zaskoczeniu widza prowadziły do amfiteatru 41. Natomiast w sprawie posągów odpowiedział, że wyrzeźbiono je w takiej wielkości, iż będą one przewyższały swa wysokością celę świątyni i dodał: (5) Gdyby tak boginie zechciały wstać i wyjść stamtąd – nie będą mogły42. Gdy Apollodor otwarcie odpisał w ten sposób, Hadrian wpadł w gniew i bardzo się zasmucił, gdyż popełnił błąd [konstrukcyjny], którego nie był w stanie naprawić. Jako że nie mógł ani powstrzymać swojego gniewu, ani ukoić swego bólu, zgładził Apollodora43.

37

Gdy Apollodor był na wygnaniu, Hadrian nie tylko konsultował się z nim w sprawie świątyni Wenus i

Romy, ale też komentował listownie jego Poliorkhtik£. Wspomnianą świątynię zbudowano w 135 roku, a wiec pod sam koniec panowania Hadriana.

38

Wyrażenie niejasne ze względu na dwuznaczność czasownika grafšw. Z jednej strony wiedząc, iż

Hadrian z zamiłowaniem oddawał się sztukom plastycznym, można by przyjąć, iż chodzi tu o obraz; z drugiej jednak strony tematyka tego rzekomego obrazu (dynie) narzuca aluzje do 'ApokolokÚnqwsij Seneki, które ponoć Hadrian naśladował w swych Catachannae, a zatem chodziłoby o dzieło literackie, a nie o obraz.

39

I to sformułowanie nie rozstrzyga kwestii, czy był to obraz, czy utwór literacki. W oryginale mamy

gr£mmati semnunÒmenoj (a nie grafÁ), co sugerowałoby utwór literacki. Jednakże gr£mmati bywa wymiennie stosowane za zwgraf»mati.

40

Świątynia została zainaugurowana 21 kwietnia 121 roku w czasie świąt Parilia, które miały być zastąpione

przez święto Romy. Dedykacja świątyni nastąpiła dopiero w 136-137 roku.

41

Chodzi oczywiście o Koloseum, oficjalnie zwane amfiteatrem Flawiuszów; zaczęto je budować w 71/72

roku, za czasów panowania Wespazjana, a ukończono latem 80 roku, gdy cesarzem był Tytus. Źródła antyczne podają zwykle mocno wyolbrzymione liczby dotyczące jego pojemności; przyjmuje się, że średnio wynosiła ona 58.000 widzów.

42

Bardzo gorzki żart, oparty na potocznej opinii ludu rzymskiego, według której bóstwa opiekuńcze i ich

posągi mogą wyjść lub być wywołane na zewnątrz świątyni. Stąd też częstym wątkiem, pojawiającym się, gdy mowa o cudownych znakach, są otwarte wrota świątyni bądź dobywający się z wnętrza głos. Właśnie w związku z tymi wierzeniami posągi bóstw były często przywiązywane łańcuchami do ścian, by nie wyszły ze świątyni.

43

Historia mało prawdopodobna. Być może Dion lub Ksyfilinos (autor epitomy dzieła Diona) błędnie

powiązali fakty, tj. wspomnianą odpowiedź Apollodora i jego śmierć (przypuszczalnie zupełnie naturalną), która

Strona

6

nastąpiła niedługo później – por. R.T. Ridley, The fate of an architect: Apollodorus of Damascus, Athaeneum 77 (1989), s. 551-565. Warto w tym względzie zauważyć, iż niemal identyczną uwagę na temat posągu Zeusa Olimpijskiego dłuta Fidiasza znajdujemy u Strabona (8.30, 30 (353)), który odnotowuje, iż ogromne rozmiary posągu poczytywano Fidiaszowi za zaletę jego rzeźby, a nie wadę.

Księga 69. HADRIAN (6) Taki już był z natury, że nie tylko żywym, ale i umarłym zazdrościł44, toteż usunął Homera, a na jego miejsce wprowadził Antymacha45, którego imię wcześniej znali tylko nieliczni. 5. Robiono mu z tego powodu wyrzuty, jak też piętnowano nadmierną skrupulatność, wścibstwo46 i zmienność nastrojów47. Wady te jednak zrównoważył i zrekompensował swą troską o sprawy innych ludzi, umiejętnością przewidywania zdarzeń, wielkodusznością i prawością. Nie wywołał bowiem żadnej wojny48, a toczące się zakończył49; nikogo nie pozbawił wbrew prawu majątku, a wobec wielu – czy to ludów, czy osób prywatnych, czy senatorów, czy

44

Np. Trajanowi zazdrościł chwały i sławy – por. Eutropiusz 8.6,2 oraz Festus 20,4 (Hadrianum gloriae

Traiani certum est invidisse). Zob. też HA Had. 9,2: omnia quae displicere vidisset, mandata sibi ut faceret decreto Traiani esse simulabat.

45

Antymach z Kolofonu, gramatyk i poeta epicki, który tworzył na przełomie V i IV wieku p.n.e.;

przypuszcza się, że Hadrian, pisząc swe Catachannae, naśladował właśnie jego (por. HA Had. 16,2). Etymologia nazwy zbioru nie jest jasna. U Frontona wyraz ten pojawia się dwukrotnie: raz (Ad M.Caes. 2.9.1) oznacza literalnie gatunek mocno rozrośniętego drzewa, którego wszystkie gałęzie wyrastają z jednego pnia; innym razem zaś (Ad M.Ant. de orat. 2) wyraz ten zostaje użyty przenośnie na określenie topornego (jak drzewo) stylu wymowy, w którym da się wyróżnić wiele zapożyczeń, układających się w rozbudowaną (jak gałęzie drzewa) całość. Taki właśnie był styl Antymacha (rozwlekły, ciężki, pełen mitologicznych asocjacji i skojarzeń).

O innych koncepcjach etymologii nazwy zbioru – por H. Bardon, Les Empereurs et lettres latines d’Auguste a Hadrien, Paris 1968, s. 414-415.

46

Por. HA Had. 11,4: erat curiosus non solum domus suae, sed etiam amicorum, ita ut per frumentarios

occulta omnia exploraret: nec adverterent amici, sciri ab imperatore suam vitam, priusquam ipse hoc imperator ostenderet.

47

Por. HA Had. 14,11: idem severus, laetus, comis, gravis, lascivus, cunctator, tenax, liberalis, simulator,

saevus, clemens et semper in omnibus varius oraz Ps.Wiktor Epit. 14.6: varius, multiplex, multiformis. W HA Had. simulator nie ma odpowiednika; mógłby nim być np. simplex.

48

Kasjusz Dion przemilcza tu najwyraźniej (dlaczego?) wojnę judejską (132-135) oraz wojnę z Alanami

(135-136)...

49

Por. HA Had. 5, 1-3: adeptus imperium [...] tenendae per orbem terrarum paci operam impendit. Nam

deficientibus his nationibus, quas Traianus subegerat, Mauri lacessebant, Sarmatae bellum inferebant, Britanni teneri sub Romana dicione non poterant, Aegyptus seditionibus urgebatur, Lybia denique ac Palestina rebelles animos efferebant. Quare omnia trans Euphratem ac Tigrim reliquit exemplo, ut dicebant, Catonis, qui Macedonas liberos pronunciavit, quia teneri non poterant. Sam zdławił bunt w Mauretanii, a gdy Sarmaci, Roksolanie i Alanowie domagali się, by nie zmniejszano im żołdów, zapoznawszy się ze sprawą, doprowadził do ugody. Bunt w Brytanii – jak się zdaje – stłumił Kwintus Pompejusz Falco, chociaż fakt wzniesienia muru w Brytanii także stanowi istotny wkład do uspokojenia sytuacji w tym kraju. W Palestynie ostatnie zarzewia buntu wygasił Juliusz Sewerus (por. niżej rozdz. 13,2). By bunty nie wybuchły też w Asyrii, Mezopotamii czy Armenii – wycofał stamtąd swe wojska, tj. opuścił trzy prowincje przyłączone przez Trajana i ustalił granice imperium na Eufracie – por. Eutropiusz 8.6,2. Ten sam autor (ibidem) podaje wręcz niewiarygodną informację, iż Hadrian chciał też ustąpić z Dacji. O ile administrowanie nowo zdobytymi wschodnimi prowincjami mogło być rzeczywiście trudne, o tyle Dacja została podbita ponad dekadę wcześniej, więc trudno uwierzyć w prawdziwość tezy Eutropiusza. Ostatecznie jednak według tego historyka Hadrian miał porzucić tę myśl, gdyż

obdarowując) buntujących się – por. Ps.Wiktor Epit. 14.10: a regibus multis pace occultis muneribus impetrata, iactabat palam, plus se otio adeptum quam armis ceteros oraz HA Had. 17,5: omnes reges muneribus suis vincit.

Strona

odległych terytoriach imperium doprowadzał do pokoju przekupując (lub – zależnie od interpretacji – hojnie

7

kolonie rzymskie wpadłyby w ręce barbarzyńców (ne multi cives Romani barbaris traderentur). W bardziej

Kasjusz Dion – Historia rzymska ekwitów – okazał daleko idącą szczodrość. (2) Nie czekał, aż się go o coś poprosi50, lecz czynił wszystko, co należy, by zaspokoić czyjeś potrzeby. Oddziały wojskowe musztrował bardzo sumiennie, a chociaż urosły one w silę, zachowywały wobec niego lojalność i nie buntowały się. Miasta – zarówno te sprzymierzone, jak i podległe – wspierał i umacniał51 z niezmierną wobec nich wspaniałomyślnością. (3) Osobiście odwiedził tak wiele z nich jak żaden inny imperator; niemal wszystkim w czymś pomógł: do jednych doprowadził wodę 52, innym zbudował porty53, jeszcze innym dostarczył zboża, powznosił budowle, dostarczył pieniędzy – [słowem] różne miasta obdarzył różnymi zaszczytami. 6. Jednakże do ludu rzymskiego odnosił się raczej surowo niż łagodnie czy przymilnie. Gdy kiedyś lud domagał się gwałtownie czegoś w trakcie walk gladiatorów, nie tylko nie spełnił tej prośby, lecz jeszcze nakazał, by wygłoszono owa słynna frazę Domicjana: Zamilczcie!54 (2) Ale nie było nawet okazji, by ją wygłosić, bowiem gdy herold podniósł rękę 55, uciszył tłum tym gestem, tak jak zwykł robić: nigdy się bowiem nie zdarza, by ustne nawoływania uciszyły tłum. Zatem kiedy ludzie zamilkli, herold powiedział: Tego właśnie [cesarz] chce. A [Hadrian] nie dość, że się na herolda nie rozgniewał, to jeszcze wynagrodził go za to, iż nie akcentował płynącej z tego rozkazu niechęci [cesarza do ludu]. (3) W podobnych do tej sytuacjach zachowywał się powściągliwie i nie oburzał się, gdy mu ktoś w jakiejś sprawie nieoczekiwanie dopomógł, nawet jeśli był plebejuszem. Zaiste bowiem gdy pewna kobieta, mijając go kiedyś na ulicy, przypadła doń z prośbami, chociaż zrazu odrzekł jej: Nie mam czasu!, to jednak później, gdy krzyknęła za nim: W taki razie przestań być cesarzem!, zawrócił i wysłuchał jej56. 7. Wszystkie najbardziej istotne i szczególnie niezbędne kwestie załatwiał za pośrednictwem senatu57; sądy sprawował wraz pierwszymi ludźmi w państwie bądź to w pałacu cesarskim, bądź na forum, w Panteonie, czy w różnych innych miejscach; zasiadał wtedy [zawsze] 50

Por. HA Had. 15,1: amicos ditavit, et quidem non petentes, quum petentibus nihil negaret oraz 22,9: eos,

quos pauperes et innocentes vidit, sponte ditavit.

51

Por. HA Had. 9,6 (o miastach w Kampanii), 19 (o miastach w Etrurii i o Neapolu, Atenach, Rzymie)

i 20, 2-4 (o Aleksandrii, Kartaginie, Atenach). Na monetach owego okresu pojawia się inskrypcja o Hadrianie: Restitutori Orbis Terrarum bądź bardziej szczegółowe inskrypcje: Restitutori Africae, Achaiae, Bithyniae, Galliae, Hispaniae, Aegypti etc. Hadrian wzniósł, rozbudował bądź przemianował wiele miast, którym nadał nazwę Hadriano(u)polis (dokładnie znamy jedynie dziesięć lokalizacji, głównie w Azji Mniejszej – w Myzji, Frygii, Bitynii, Pizydii, Cylicji, Lycji oraz w Epirze, Tracji, Macedonii i Cyrenajce). Inne miasta związane z jego imieniem (głównie wskutek zmiany dawnej nazwy na tę miłą cesarzowi) to: Hadrianeia (np. w Myzji), Hadriana/Hadriane (np. w Bitynii i Poncie oraz co najmniej siedem miast w Cylicji), Hadrianoi (np. w Myzji) etc. Ponadto odrestaurował po trzęsieniach ziemi Nikomedię, Nikaję i sąsiednie miasteczka.

52

Z pewnością za jego sprawą powstały akwedukty w Atenach, Koryncie, Antiochii, Dyrrhachium

i Sarmizegetuzie, choć z pewnością nie są to jedyne miasta-beneficjenci.

53

Np. port Hadrianou Hormos, zbudowany dla nowo powstałego miasta Lupiae (dzis. Lecce), w połowie

drogi miedzy Brundyzjum a Hydruntum (por. Pauzaniasz 6.19.9) oraz port o nazwie Hadriani, u ujścia Padu do Adriatyku.

54

Por. Suet. Domit. 13,3: tacere [...] iussit voce praeconis.

55

By uciszyć tłum – por. Lucanus 1.298 (o Cezarze): composuit vultu, dextraque silentia iussit; Persius,

Sat. 4.7-8: Fert animus calidae fecisse silentia turbae

Strona

8

Maiestate manus [...].

56

Trudno ustalić, na ile anegdota ta jest prawdziwa – jej podobieństwo do Plutarchowego Żywotu

Demetriusza (42, 3-4) jest aż nazbyt wyraźne.

57

Por. HA Had. 8, 6-10; 18,1.

Księga 69. HADRIAN na piedestale, tak aby wszystkie podejmowane decyzje były podawane do publicznej wiadomości. Przyłączał się też do konsulów, gdy sprawowali sądy, i okazywał im względy w trakcie wyścigów konnych. (2) Gdy wracał do domu kazał się nosić w lektyce, by jego towarzystwo nie było ciężarem dla nikogo, kto by go odprowadzał.

W dni, które nie były ani świętami, ani dniami urzędowania 58, pozostawał w domu. O ile nie zaszła jakaś konieczność – by nie stawiać [swych klientów] w kłopotliwej sytuacji – nie przyjmował żadnego z nich, na tyle długo, by mieli okazje go pozdrawiać. (3) Zarówno w Rzymie, jak i poza nim, zawsze otaczał się znakomitymi ludźmi59, uczestniczył z nimi wspólnie w biesiadach i dlatego często w gronie trzech innych przyjaciół udawał się w lektyce na ucztę. Ilekroć to było możliwe, oddawał się polowaniom; przy śniadaniu nie pijał wina, a następnie jadł obiad ze wszystkimi najznamienitszymi ludźmi w państwie. W czasie wydawanego przezeń posiłku toczyło się wiele różnego rodzaju rozmów i dyskusji 60. (4) Swych poważnie chorych przyjaciół zwykł odwiedzać i doglądać61, gdy zaś urządzali przyjęcia i zabawy – przenosił się do nich i mile spędzał czas w ich posiadłościach ziemskich i domach. Stad też wzięły się owe posągi wielu jego zarówno zmarłych jak i żywych przyjaciół, które ustawił na forum62. Jednakże wbrew temu, co zwykle wyprawiają wyzwoleńcy cesarscy63 i inni ludzie otaczający imperatora, żaden z tych przyjaciół nie ubliżył nikomu, ani nie zaprzedał się w niczym, co mówił bądź robił. 8. To, co dotąd napisałem o charakterze i obyczajach [Hadriana], przedstawiłem – że tak powiem – [jedynie] w głównych punktach. Zatem teraz szczegółowo opiszę owe fakty, które koniecznie trzeba powierzyć historii. Tak wiec gdy [Hadrian] przybył do Rzymu 64, darował wszelkie długi zaciągnięte wobec skarbu cesarskiego65, jak i wobec skarbu publicznego ludu rzymskiego. Wyznaczywszy okres szesnastu lat, ustalił od którego roku i do którego roku owo darowanie długów winno obowiązywać 66. (2) Ponadto w dniu swych urodzin67 przyznał ludowi przywilej darmowego wstępu na widowiska, w czasie których wyrżnięto tak

58

Chodzi o tzw. dies religiosi, czyli niepomyślne dni rzymskiego kalendarza, w których nie przedsiębrano

żadnych działań, ani nie podejmowano ważkich decyzji.

59

Pozostawał w bliskiej zażyłości z filozofami (Epiktetem i Heliodorem), gramatykami, retorami, muzykami,

matematykami, malarzami i astrologami; pod wpływem tych ostatnich postawił nawet sobie samemu horoskop – por. HA Had. 11,7.

60

Por. HA Had. 26,4: in convivio tragoedias, comoedias, Atellanas, sambucas, lectores, poetas pro re

semper exhibuit oraz 20,2: apud Alexandriam in Musio multas quaestiones professoribus proposuit et propositas ipse dissolvit.

61

Por. HA Had. 9,7 i 23,4.

62

Przypuszczalnie na Forum Trajana, które kolejni cesarze ozdabiali posągami.

63

HA Had. opisuje surowość Hadriana wobec prokuratorów finansowych i namiestników (13,10) oraz

wyzwoleńców (21,2).

64

Za swego drugiego konsulatu w 118 roku.

65

Oczywiście zaległe długi (a nie wszystkie w ogóle trybuty i podatki) oraz odsetki od długów pieniężnych.

Poszedł tu śladem Augusta (Suet. Aug. 32,4: tabulas veterum aerarii debitorum, vel praecipuam calumniandi materiam, exussit). Według HA Had. 7,6 darowanie długów dotyczyło tylko skarbu państwowego.

66

Od 103 do 118 roku włącznie. Według inskrypcji dedykowanej Hadrianowi w 118 roku, a znalezionej Było to 24 stycznia 119 roku, czyli w 43. urodziny Hadriana. Generalnie jednak w przypadku władców,

którzy objęli rządy – jak Hadrian – w wyniku adopcji, sformułowania dzień urodzin nie należy traktować dosłownie, gdyż można je rozumować trojako: 1) jako datę urodzin (u Hadriana był to 24 stycznia), 2) jako datę

Strona

67

9

na Forum Trajana, wartość darowanych długów wynosiła 900 milionów sesterców.

Kasjusz Dion – Historia rzymska wiele dzikich zwierząt, iż jednocześnie padło sto lwów i tyle samo lwic. <W teatrze i> na wyścigach rozdawał prezenty, rozrzucając żetony w kształcie kulek68 osobno wśród mężczyzn i osobno wśród kobiet. Bo też i polecił im, by kąpali się osobno69. (3) Takie to wydarzenia miały miejsce w tym roku. Wtedy też dobrowolnie zadał sobie śmierć filozof Eufrates70, gdy – z powodu jego starości i choroby – Hadrian zezwolił71 mu wypić cykutę.

9. Tymczasem Hadrian przemierzał jedną prowincje po drugiej72, odwiedzał ziemie i miasta, a jako że bacznie przyglądał się twierdzom i ich obwarowaniom, niektóre z nich przeniósł w bardziej odpowiednie miejsca, inne zburzył, a jeszcze inne rozbudował. (2) Wszystko osobiście nadzorował i doglądał – i to nie tylko w ogólnych kwestiach wojskowych, takich jak uzbrojenie, machiny oblężnicze, drążenie fos, wznoszenie murów i palisad, lecz także w sprawach osobistych każdego z żołnierzy, zarówno tych szeregowych, jak i samych dowódców, a więc ich życia, warunków zakwaterowania i charakteru. W efekcie naprawił i skorygował wiele odstępstw, oznak zniewieścienia i zamiłowania do zbytku, tak w sposobie bycia, jak i w nabywanych przedmiotach i dobrach73. (3) Nadto zaczął ich ćwiczyć w prowadzeniu każdego rodzaju walki, a przy tym jednych chwalił i obdarzał zaszczytami, innych zaś ganił i łajał. Osobiście pokazywał im, jak wszystko powinno być zrobione 74.

Aby zaś żołnierze, choćby tylko patrząc na niego, korygowali swe zachowanie, Hadrian, bez względu na to, gdzie przebywał, prowadził surowy tryb życia 75: maszerował pieszo76, a nawet jeździł konno, ale nigdy nie zdarzył się taki przypadek, by wsiadł do zaprzęgu lub powozu. (4) Czy upał, czy mróz – nigdy nie wkładał

adopcji (u Hadriana był to 9 sierpnia) oraz 3) jako datę objęcia władzy (u Hadriana był to 11 sierpnia, tzw. natalis imperii – por. HA Had. 4,7).

68

Tzw. sferiony (sfa…rion): non globulos, sed orbiculos, planos nummorum instar fuisse, ex ebore, cum

numerorum notis. Wykonywano je także z kryształu górskiego, kości etc. Trudno określić, z jakiego materiału i jakiego kształtu były sferiony za czasów Hadriana.

69

Por. HA Had. 18,10: lavacra pro sexibus separavit. Por. też Hezjod, Prace i dnie 751-754; Kwintylian,

Wychowanie mówcy 5.9,14, Geliusz 10.3,3. Zakaz ten powtórzył Marek Aureliusz (HA Mar. 23,8), zniósł go Heliogabal (HA Al. Sev. 24,2) i ponownie wprowadził Sewer Aleksander (ibidem).

70

Stoik Eufrates z Tyru zmarł w 118 roku (rok powrotu Hadriana do Rzymu) bądź w 119 (gdy Hadrian

celebrował swe urodziny).

71

Jak widać możliwość dysponowania własnym życiem była ograniczona więzami społecznymi. Nie wolno

było skrócić sobie życia bez zgody (czy aprobaty przyczyn podjęcia tego kroku), udzielonej przez urzędnika państwowego. Prawo mówiło: qui causas voluntariae mortis in senatu non reddiderit, insepultus abiiciatur – por. Kwintylian, Deklamacje 4 (wstęp) – lub w innej wersji qui causas in senatu voluntariae mortis non approbaverit, insepultus abiiciatur – por. Kwintylian, Deklamacje 337 (wstęp).

72

O podróżach Hadriana – por. HA Had. 9,6-14,5; Ps.Wiktor Epit. 14.4; Athen. 8.361f, 13.574f, 15.677e;

Filostrat VS I 8 (490) – Ateny, I 22 (524) – Egipt, I 25 (530-531) – Azja Mn. etc. Por. J. Dürr, Die Reisen des Kaisers Hadrian, Wien 1881; K. Weber, Untersuchungen zur Geschichte des Kaisers Hadrian, Leipzig 1907; B.W. Henderson, The Life and Principate of the Emperor Hadrian A.D. 76-138, New York 1923 oraz P.L. Strack, Die Reichsprägung zur Zeit des Hadrian [w:] Untersuchungen zur römischen Reichsprägung des zweiten Jahrhunderts II, Stuttgart 1933.

73

Szczególnie w Germanii – por. HA Had. 10,2: inter manipula vitam militarem magistrans. O tym,

Strona

10

co ulepszył w kwestiach wojskowości, szerzej pisze HA Had. 10, 3-8. Por. też Ps.Wiktor Epit. 14.5.

74

Hadrian był tak doświadczony w sprawach wojskowych, że sam napisał Taktik£, które wszakże podpisał

imieniem Orbicjusza (lub Maurycjusza). Fragment dzieła wydał pod imieniem Onosandra.

75

Por. HA Had. 10,2 o żołnierskim menu Hadriana (słonina – laridum, ser – caseum, woda z octem – posca).

76

Por. HA Had. 10,4: cum etiam vicena milia pedibus armatus ambularet.

Księga 69. HADRIAN żadnego nakrycia na głowę77, lecz chadzał z odkrytą głową zarówno wśród celtyckich śniegów78, jak i lejącego się nieba egipskiego żaru79. Krótko mówiąc, przez cały okres swego panowania tak silnie wpływał na wszystkich swych żołnierzy, zarówno słowem, jak i czynem, i tak ich wyszkolił, że ustanowione przez niego wówczas zasady do dziś stanowią kanon sztuki militarnej80. (5) Z tego też głównie powodu większość jego panowania upłynęła w stanie pokoju z obcymi ludami. Bowiem gdy widziały one przygotowaną przezeń armię, nie podejmowały żadnych nowych działań, zwłaszcza że nie doznawały z jego strony żadnej krzywdy, a i jeszcze dostawały od niego pieniądze81. (6) Armia była przez niego tak wspaniale wyszkolona, że konnica złożona z tak zwanych Batawów przepłynęła Istros w pełnym uzbrojeniu82. Gdy barbarzyńcy to zobaczyli, ogromnie przestraszyli się Rzymian, a gdy zbrojnie zwrócili się przeciwko sobie – właśnie Hadriana powołali na rozjemcę ich wzajemnych sporów83. 10. Ponadto Hadrian w trakcie inspekcji miast wznosił teatry i ustanawiał [różnego rodzaju] zawody. Robił to jednak bez królewskiego przepychu, którego poza Rzymem w ogóle nie stosował84. Swego rodzinnego miasta85, choć obsypał je wielkimi zaszczytami i obdarował licznymi, nadzwyczajnymi przywilejami, nigdy jednak nie odwiedził. (2) Mówi się natomiast, że z zapałem oddawał się polowaniom86, w czasie których zresztą złamał sobie obojczyk87, a i mało brakowało, by stracił nogę. Gdy zaś

77

Por. HA Had. 17,9: frigora et tempestates ita patienter tulit, ut nunquam caput texerit. Na monetach

Hadrian zawsze jest przedstawiany bez nakrycia głowy. Por. też HA Had. 23,1: peragratis omnibus partibus capite nudo, et in summis plerumque imbribus atque frigoribus, in morbum incidit lectualem.

78

Aluzja do pobytu Hadriana w prowincjach Germania, Recja i Norikum na przełomie 121 i 122 roku.

79

Aluzja do pobytu Hadriana w Afryce północnej w 123 roku.

80

Por. Ps.Wiktor Epit. 14.11: officia sane publica et palatina, nec non militiae, in eam formam statuit, quae

paucis per Constantinum immutatis hodie perseverat.

81

Por. HA Had. 13,4; 17,11 i 21,5.

82

Batawowie to germański lud zamieszkujący tereny dzisiejszych Niderlandów, Istros zaś to współczesny

Dunaj. Por. Tacyt, Dzieje 4.12,5 (o przeprawie przez Ren). Nie jest jasne, czy jeźdźcy ci przepływali rzekę, siedząc na koniach, czy też płynęli, trzymając swe konie za uzdy. Opisywane wydarzenie miało miejsce w 124 roku.

83

Gdy w 121-122 roku Egipcjanie kłócili się o to, w którym mieście urodził się Apis, dla rozstrzygnięcia tej

kwestii sami wybrali Hadriana na rozjemcę (por. HA Had. 12,1). Por. też HA Had. 12,7: Germanis regem constituit oraz HA Had. 21,11: Armeniis regem habere permisit.

84

W miastach italskich zawsze chodził w tylko w todze – por. HA Had. 22,3. Podobnie skromnie nosili się

Antoninus Pius (por. HA Pius 6,12) i Sewer Aleksander (por. HA Al. Sev. 40,7).

85

Italika w Hiszpanii. Chociaż sam, urodził się w Rzymie, z szacunku dla przodków traktował ja jako

ojczyznę. Wracał do niej jako chłopiec, ale jako Imperator nigdy jej już nie odwiedził. Nawet gdy był w Hiszpanii (gdzie odbył konwent i przeprowadził zaciąg żołnierzy), przebywał głownie w Tarraco (dzis. katalońska Tarragona). W swym rodzinnym formalnie mieście pełnił urząd quinquennalisa (lokalnego odpowiednika rzymskiego cenzora), bowiem mieszkańcy Italiki, choć mogli korzystać z praw municypium

86

W swej ojczyźnie już w wieku młodzieńczym venandi usque ad reprehensionem studiosus fuit (HA Had.

2,1) i z tego właśnie powodu Trajan kazał go stamtąd zabrać.

87

Por. HA Had. 26,3: venando iugulum et coxam fregit.

Strona

1-4).

11

i stosować jego obyczaje, woleli przejść na prawo kolonii (jak to wynika z mowy Hadriana u Geliusza w 16.13,

Kasjusz Dion – Historia rzymska pewne miasto w Myzji zasiedlił i założył tam kolonię, nazwał je Hadrianutherai88. Jednakże nigdy z powodu tej swej pasji nie zaniedbał jakiejś sprawy związanej ze sprawowanym przez siebie urzędem. Ewidentnym dowodem jego zamiłowania do polowań jest koń Borysthenes, na którym szczególnie lubił wybierać się na łowy.

Gdy bowiem Borysthenes89 padł, Hadrian wzniósł dlań grobowiec 90 i postawił na nim stelę z napisanym przez siebie epigramem91. (3) Stąd też nic dziwnego, że gdy zmarła Plotyna, dzięki której doszedł do władzy (kochała go bowiem niezmiernie), uczcił jej pamięć w taki sposób, iż przez dziewięć dni nosił żałobne szaty 92, zbudował jej świątynię93 i napisał na jej cześć hymny pochwalne. W polowaniach natomiast doszedł to takiej wprawy, iż pewnego razu potężnego dzika zabił jednym tylko uderzeniem. 11. Gdy przybył do Grecji94, został wtajemniczony i wziął udział w misteriach eleuzyńskich95. Następnie przez Judeę dotarł do Egiptu96, gdzie złożył ofiarę Pompejuszowi97, któremu – jak mówią – pozostawił w darze taki oto wiersz98:

88

Dosł. Łowy Hadriana – por. HA Had. 20,13: oppidum Hadrianotheras in quodam loco, quod illic

et feliciter esset venatus et ursam occidisset aliquando, constituit. Miasto założono w 123 roku.

89

Aleksander Wielki miał Bucefała, Kaligula – Incitatusa, Werus – Wolukrisa, Kommodus – Pertinaksa.

O tumulusach innych królewskich i cesarskich koni – por. Pliniusz St. NH 8.42, 154-158. Werus swojego Wolukrisa pochował na wzgórzu watykańskim (HA Ver. 6, 3-4). Por. też HA Had. 20,12 (o Hadrianie): equos et canes sic amavit, ut eis sepulcra constitueret. Marmurowy kamień z częścią epitafium ku czci Borysthenesa wykopano w XVI wieku we francuskim Apt (starożytnej Apta Iulia w Galii Narbońskiej) – por. Aneks.

90 91

W 121 roku w Galii Narbońskiej.

Zachowany w Anthologia Latina epigram ku czci konia Borysthenesa częstokroć uważany jest

za nieautentyczny. Przypuszcza się, iż łacińskie wersje epigramów są jedynie tłumaczeniami z oryginałów, napisanych przez Hadriana po grecku. O poezji przypisywanej Hadrianowi – por. Aneks.

92

Chodzi o tzw. Novemdialia (gr. œnnata ™pˆ nekroà ¢gÒmena) – dziewięciodniowe uroczystości ku czci

zmarłych.

93

Por. HA Had. 12,2: per idem tempus in honorem Plotinae basilicam apud Nemausum opere mirabili

exstruxit. Świątynia w Nemausus (dzis. Nîmes) została zbudowana przypuszczalnie w 123 roku, tj. w roku śmierci Plotyny. Wybór miasta nie był przypadkowy – Plotyna urodziła się w Nemausus. Według wszelkiego prawdopodobieństwa wspomniana świątynia powstała na planie prostokąta, otoczona była kolumnadą w stylu korynckim i pokryta spadzistym dachem.

94

W 128 lub 129 roku.

95

Wtajemniczenie w misteria eleuzyńskie przebiegało w dwóch etapach i nie ma dowodów na to, by Hadrian

prosił o skrócenie procedury lub by taką krótszą procedurę wobec niego zastosowano. Zatem wtajemniczonym (Ú) został przypuszczalnie w 124-125 roku, zaś tym, którym widział misterium (™Ò) podczas swej drugiej wizyty w Grecji, w 128-129 roku.

96

W 129 lub 130 roku.

97

Podobnie jak Trajan złożył ofiarę Aleksandrowi Wielkiemu. Gdy Pompejusz został pokonany przez Cezara

pod Farsalos (9 sierpnia 48 roku p.n.e.), uciekł do Egiptu, mając nadzieję, iż znajdzie tam schronienie.

Ptolemeusz XIII jednak, chcąc się przypodobać Cezarowi, rozkazał zamordować Pompejusza, gdy tylko ten postawił stopę na brzegu. Odciętą głowę posłano Cezarowi, a ciało Pompejusza wrzucono do morza. Cezar gorzko zapłakał nad losem swego niegdysiejszego zięcia i nakazał odszukać ciało w morzu. Znalazł je jeden

Strona

12

z wyzwoleńców i pochował w skromnym grobie. Później wokół grobu ustawiono liczne posągi, by całość sprawiała wrażenie imponującego monumentu, ale po pewnym czasie posągi przeniesiono do jakiejś świątyni, a grób przysypany został piaskiem. O wizycie Hadriana w Egipcie – por. HA Had. 14,4: peragrata Arabia, Pelusium venit, et Pompeii tumulum magnificentius exstruxit. Informacja ta nie jest zbyt dokładna, gdyż mogiła znajdowała się nad mierzei morskiej, około 50 km na wschód od Peluzjon, w okolicach góry Kasjos (około

Księga 69. HADRIAN Świątyń mnogością górował, a jakżeż ma skromną mogiłę. i odbudował jego leżący już w ruinie grobowiec. (2) Również w Egipcie odnowił miasto, które kiedyś nazwał Antinous99. Ów Antinous100 pochodził z Bithynion101, miasta w Bitynii, które nazywamy również Klaudiopolis.

Antinous był ukochanym faworytem Hadriana; zmarł w Egipcie bądź to dlatego, że wpadł do Nilu102 (jak opisuje to Hadrian103), bądź dlatego, że złożył swe życie w ofierze (jak to było w rzeczywistości). (3) Jak już powiedziałem, Hadrian był człowiekiem niezmiernie wszystkiego ciekawym, toteż dawał wiarę wróżbom 104 i różnego rodzaju sztukom magicznym. Owego Antinousa – być może dlatego, że go pokochał105, a może dlatego, że Antinous dobrowolnie pozbawił się życia (jako że do osiągnięcia tego, co zamierzał Hadrian, potrzebne było dobrowolne oddanie życia) – Hadrian postanowił uczcić w ten sposób, że w miejscu, w którym Antinous poniósł taką śmierć, Hadrian wzniósł i zasiedlił miasto, które nazwał jego imieniem. (4) Nadto w całym – że tak powiem – zamieszkałym świecie umieścił jego podobizny, czy też raczej jego posągi106.

W końcu nawet zaczął rozgłaszać, że widział pewną gwiazdę, która niby miała być gwiazdą Antinousa107, i z przyjemnością słuchał, gdy jego przyjaciele i powiernicy opowiadali jakieś bajeczne historie na temat tej gwiazdy, jakoby rzeczywiście powstała z duszy Antinousa i wówczas po raz pierwszy ukazała się [na niebie].

Z tych powodów kpiono sobie i szydzono z niego, jak i z tego, że gdy zmarła jego siostra, Paulina 108, bezpośrednio po jej zgonie nie uczcił jej w żaden sposób. 12. Tymczasem w Jerozolimie doszło do wybuchu wielkiej i długotrwałej wojny, po tym jak na miejscu zrównanego z ziemią miasta Hadrian wzniósł nowe, które

1.500 m n.p.m.). Por. też Appian 14.86, z relacji którego można wszakże wyciągnąć wniosek, iż epigram (rzekomo napisany przez Hadriana) znalazł się na grobowcu tuż po śmierci Pompejusza.

98

Przeł. Ludwik Piotrowicz; por. też Anthologia Palatina 9.402.

99

Chodzi o miasto w Tebajdzie, regionie w Górnym Egipcie.

100

Formalnie był on niewolnikiem cesarskim (doàloj `Adrianoà Ka…saroj, puer regius).

101

Pauzaniasz (8.9.7) podaje, iż miasto leżało na „po drugiej stronie” rzeki Sangarion, co z perspektywy

Greka oznacza, iż położone było na wschód od tej rzeki (mniej więcej około 100 km na wschód). W linii prostej Bithynion od brzegu Morza Czarnego dzieliło około 50 km.

102

Por. HA Had. 14,5: Antinoum suum, dum per Nilum navigat, perdidit, quem mulibriter flevit. Antinous

zginął pod koniec października 130 roku, w okolicach Hermopolis.

103 104

W swej niezachowanej autobiografii. Plotki na temat śmierci Antinousa – por. HA Had. 14, 6-7.

Istniała ponoć wyrocznia mówiąca, że lata, jakie pozostały Antinousowi do przeżycia, zostaną

przeniesione na Hadriana.

105

Z powodu tej miłości Hadrianowi wyrzuty robili HA Had. 14,5 i Aureliusz Wiktor, Caes. 14.7. Można

jednak przyjąć także najmniej sensacyjną wersję stosunków Hadriana z Antinousem, według której młodzieniec był traktowany przez cesarza jak syn, którego – ze względu na chłodne relacje ze swą żoną – nigdy nie miał.

106

Kasjusz Dion (bądź Ksyfilinos) wprowadza rozróżnienie semantyczne pomiędzy ¢ndri£ntej

i ¢g£lmata. 'Andri£ntej (tu: podobizny) miały charakter „świecki”, tj. Antinous na nich był przedstawiany bez oznak boskości, np. gdy płynął razem z Hadrianem na łodzi spacerowej po Nilu, tak jakby na chwile przed

lub Apollo.

107

Gwiazda Antinousa miała rzekomo znajdować się w tym miejscu, w którym poprzednio była gwiazda

Ganimedesa, tj. niedaleko Drogi Mlecznej, poniżej gwiazdozbioru Orła, w okolicach równika niebieskiego.

Strona

imieniem jakiegoś znaczącego boga. Antinous na posagach tego typu był przedstawiany jako Bakchus

13

wpadnięciem do rzeki. 'Ag£lmata (tu: posągi) były poświęcane zwykle boskim postaciom ludzi i nazywane

Kasjusz Dion – Historia rzymska nazwał Aelia Capitolina109, zaś w miejscu dawnej świątyni boga, dołożywszy wszelkich starań, wzniósł inną, poświecona Jowiszowi. (2) Judejczycy zamanifestowali swój sprzeciw, gdyż uważali za oburzające to, że w ich mieście osiedlają się cudzoziemscy osadnicy110 oraz że buduje się w nim świątynie obcych kultów111.

Wzburzenie trwało, dopóki Hadrian był w Egipcie 112; gdy zaś ponownie przybył do Syrii113 – Judejczycy się uciszyli i uspokoili. W tym jedynie [okazali swój sprzeciw], że broń, której wydania zażądali od nich Rzymianie114, rozmyślnie uczynili nieco mniej przydatną do użycia, tak by dalej mogli z niej korzystać, gdyby Rzymianie odrzucili ją jako bezużyteczną. Gdy zaś Hadrian odjechał, jawnie wzniecili przeciw niemu bunt 115.

(3) Ponieważ jednak nie mieli odwagi stawić czoła Rzymianom w otwartej potyczce, zajęli najbardziej dogodne [do obrony] tereny swego kraju. Obwarowali je systemem podziemnych przejść i kanałów 116 oraz murami, by, jeśli będą mocno naciskani, służyły za bezpieczne miejsce schronienia, gdyż pod ziemią mogliby się bez wiedzy Rzymian spotykać na wspólne zebrania. W owych podziemnych przejściach zrobili w równych odstępach otwory od góry, tak aby mogło docierać do nich świeże powietrze i światło słoneczne. 13. Początkowo Rzymianie zupełnie nie zwracali na nich uwagi. Dopiero gdy w całej Judei wybuchł bunt, a Judejczycy ze wszystkich stron świata117 wzniecali zamieszki i łączyli swe siły, gdy Rzymianom zarówno skrycie, jak i otwarcie zadano wiele strat, (2) gdy wiele innych ludów, powodowanych własną korzyścią, podążyło

108

Chodzi o Elię Domicję Paulinę (zwaną też Domicją Pauliną Młodszą), którą wydał za o 30 lat starszego

od niej Lucjusza Juliusza Ursusa Serwianusa. Zmarła w 130 roku.

109

Aelia – od nomen gentile Hadriana, Capitolina – od świątyni Jowisza Kapitolińskiego oraz aby różniła się

od innych miast, które też przyjęły nazwę Aelia.

110

Po wojnie Judejczycy mogli wchodzić do miasta tylko raz na rok i to za bardzo słoną opłata. W mieście

osiedlili się głównie weterani wojenni.

111

Inną przyczynę wzniecenia przez Judejczyków buntu podaje HA Had. 14,2: moverunt ea tempestate

et Iudaei bellum, quod vetabantur mutilare genitalia. E.M. Smallwood jednakże dowodzi (The Legislation of Hadrian and Antoninus Pius against Circumcision, Latomus 18 (1959), s. 334-347 oraz ibidem 20 (1961), s. 93-96), iż zakaz obrzezania (podobnie jak zakaz kastracji) został wprowadzony już wcześniej, tj. przed wybuchem rewolty. Przywódcą powstania został Bar Kochba (Bar Kochebas – por. Euzebiusz HE 4.6.2).

112

Tj. w latach 130-131.

113

W 131 roku.

114

Judejczycy musieli produkować broń na potrzeby armii okupującej ich kraj.

115

Hadrian wyjechał z Syrii do Aten na przypuszczalnie na przełomie 131 i 132 roku. Powstanie wybuchło

wiosną 132 roku, gdy namiestnikiem (a właściwie legatem cesarskim) prowincji był Kwintus Tinejusz Rufus.

Wskutek nieudolnego prowadzenia walk z rebeliantami został jesienią 133 roku zastąpiony przez Sekstusa Juliusza Sewerusa (por. niżej). Powstanie zostało ostatecznie stłumione jesienią 135 roku, tj. trwało trzy i pół roku.

116

W poprzedniej wojnie, toczonej w latach 66-74, podziemne korytarze bardzo im pomogły – por. Dion

66.4,5 (oƒ dš 'Iouda‹oi di¦ tîn ØponÒmwn ‡scuon).

117

Bunty wybuchły też w społecznościach judejskich na terenach (dzisiejszej) Libii (głownie w Cyrenie)

i w Egipcie (głównie w Aleksandrii) – por. Euzebiusz HE 4.2.2, choć prawdopodobnie (acz niekoniecznie) może

Strona

14

to być ze strony Diona odnośnie do tego konkretnego okresu (tj. lat trzydziestych II wieku n.e.) anachronizm, gdyż takie bunty równolegle z pewnością miały miejsce wcześniej, w latach 116-117. Termin „Libia” jako nazwa prowincji pojawił się dopiero w 296 roku za Dioklecjana; pod tym określeniem należy zatem rozumieć tereny pomiędzy ówczesnymi prowincjami – Afryką i Egiptem. Sama nazwa Libya jest późnołacińskim określeniem Cyrenajki, która wraz z wyspą Kretą wchodziła w skład jednej prowincji.

Księga 69. HADRIAN ze wsparciem dla Judejczyków, gdy, można by rzec, powstanie w obronie ich sprawy objęło cały zamieszkały świat – wtedy dopiero Hadrian wysłał przeciwko nim najlepszych ze swych dowódców. Spośród nich naczelnym wodzem był [Sekstus] Juliusz Sewerus118, wysłany przeciw Judejczykom z Brytanii, w której sprawował naczelną władzę wojskową. (3) On jednak nie podjął ryzyka, by z któregokolwiek miejsca wyruszyć do otwartej walki z przeciwnikami, ponieważ spostrzegł zarówno ogromne rozmiary ich oddziałów, jak i ich determinację.

Ale atakując ich oddziały pojedynczo – gdy miał przewagę w liczbie własnych żołnierzy i podkomendnych – odciął ich od dostaw żywności i zamknął w potrzasku, przez co mógł, co prawda powoli, ale bez narażania się na większe niebezpieczeństwo, osłabić ich, wycieńczyć, a w końcu – wyciąć w pień. 14. Ocaleli zaiste nieliczni; z ziemią zrównano pięćdziesiąt ich twierdz o istotnym znaczeniu strategicznym oraz dziewięćset osiemdziesiąt pięć najbardziej znanych wiosek. W starciach i potyczkach zabito pięćset osiemdziesiąt tysięcy żołnierzy (nie udało się ustalić, jak wielu ludzi straciło życie z powodu głodu, chorób czy pożaru), (2) tak że niewiele brakowało, by cala Judea została spustoszona i wyludniona, tak jak to jeszcze przed wojną przepowiedziano Judejczykom. Bowiem grobowiec Salomona, który zaliczają oni do swych świętości, samoczynnie rozłamał się na części i zawalił, a do wielu miast judejskich wpadły, głośno wyjąc i zawodząc, wilki i hieny. (3) W wojnie tej jednak poległo także wielu Rzymian. Dlatego też Hadrian, gdy pisał list do senatu, nie umieścił w nim owego zwyczajowego wstępu, którego używali imperatorzy119: jeśli wy i wasze dzieci jesteście zdrowi, to dobrze, bo ja i [moje] legiony też jesteśmy zdrowi. (4) Sewerusa zaś odesłał do Bitynii120, której brakowało nie tyle wojsk, ile dowódcy, który byłby sprawiedliwym, roztropnym i cieszącym się szacunkiem wodzem. Sewerus miał wszystkie te zalety. Życiem prywatnym i publicznym Bityńczyków kierował w ten sposób, że my aż do naszych czasów często o nim wspominamy121. Poza tym senatowi do rozlosowania prowincji122 przydzielono – zamiast Bitynii – Pamfilię123. 15. Zatem gdy w taki oto sposób wojna judejska została zakończona, wybuchła nowa

118

Gnejusz Minicjusz Faustynus Sekstus Juliusz Sewerus – konsul zastępczy z 127 roku, namiestnik Górnej

Dacji (119-127), Dolnej Mezji (128-131), Brytanii (131-133), od 133 roku w Judei.

119

Motywacja takiego postępowania mogła być zupełnie inna niż ta podana tu przez Diona. Jak już wiemy

z rozdz. 5.1, Hadrian chlubił się tym, iż nie wzniecił żadnej wojny i pragnął zawsze pokoju. Konsekwencja tego było wiec odrzucenie w liście do senatu retoryki zwycięskiego imperatora. Również na monetach bitych przezeń po zdobyciu Judei nigdy nie pojawił się motyw łupów czy zdobyczy wojennych. List ten Hadrian napisał w 134 roku z Judei, do której powrócił po powstaniu, na krótko przed swym powrotem do Rzymu.

120

Bez wątpienia Hadrian bądź to z powodu swej szczodrobliwości, bądź ze względu na Antinousa,

szczególnie sprzyjał Bitynii. Na monetach często pojawiają się inskrypcje

Restitutor Bithyniae,

a w szczególności Restitutor Nicomediae (miasto to przeżyło trzęsienie ziemi). Wysłany do Bitynii (Gajusz Juliusz) Sewerus nie jest jednak tożsamy z dowodzącym armią rzymską w Judei (Sekstusem Juliuszem) Sewerusem, jak mogłaby to wskazywać narracja Diona. Gajusz Juliusz Sewerus w Bitynii pełnił formalnie urząd My, tj. Bityńczycy (Kasjusz Dion był Bityńczykiem).

122

Na mocy dekretu Boskiego Augusta prowincje całego imperium były podzielone na cesarskie i senackie.

Do prowincji senackich wysyłano wyznaczonych przez losowanie senatorów. Do prowincji cesarskich wysyłano senatorów wyznaczonych (a nie wylosowanych) osobiście przez cesarza.

123

Pośród prowincji senackich były Pont i Bitynia (por. Strabon 17.3,25 i Dion 53.12,2-14,7). Tym niemniej

Hadrian przesunął Bitynię do prowincji cesarskich, a w jej miejsce oddał senatowi Pamfilię.

Strona

121

15

legata cesarskiego (legatus Augusti pro pretore ad corrigendum statum provinciae).

Kasjusz Dion – Historia rzymska wojna przeciwko Albanom124 (nimi są bowiem Massageci), których podburzył do walki Farasmanes125.

Niepokoił on bowiem swymi gwałtownymi atakami Medię, dotarł nawet do Armenii i Kapadocji, ale później zaprzestał swych działań wojennych, częściowo dlatego, iż Wologezes126 przekupstwem skłonił Albanów do ustępstw, a po części też i dlatego, że Albanowie przerazili się Flawiusza Arrianusa, namiestnika Kapadocji127. (2) Wówczas Hadrian dopuścił przed oblicze senatu poselstwa wysłane zarówno przez Wologezesa, jak i przez Jazygów128. Ten pierwszy [poprzez swych posłów] oskarżył Farasmanesa w pewnej sprawie, ci drudzy zaś chcieli usankcjonować swój pokój [z Rzymem]. Gdy zaś senat powierzył Hadrianowi obowiązek udzielenia poselstwom odpowiedzi, Hadrian sporządził je i odczytał w obecności legatów.

(3) Gdy natomiast Iberyjczyk Farasmanes przybył wraz z żoną do Rzymu, Hadrian potwierdził jego władzę i pozwolił mu złożyć ofiarę na Kapitolu, a w świątyni Bellony umieścił posag przedstawiający Farasmanesa na koniu. Nadto obejrzał popis zręczności w posługiwaniu się bronią w wykonaniu samego Farasmanesa, jego syna i innych przywódców iberyjskich. 16. Następnie Hadrian w Atenach dokończył budowę świątyni Zeusa Olimpijskiego129 (w której postawiono też i posąg samego Hadriana 130) i nakazał umieścić w niej jako wotum

124

Chodzi o wydarzenia 135 roku. U Diona i u innych autorów Albanowie zwykle umieszczani są

w kontekście łącznie z Iberami (por. przypis niżej) i Armeńczykami (36.54,1; 37.1,1; 37.3,3; 37.5, 1-2; 38.38,4; 49.24,1 i tutaj). Podobnie jest u Tacyta, Justynusa, Pliniusza Młodszego, Florusa, HA Had. i Flawiusz Jozefa.

Albanów nie należy jednak mylić z Alanami, a Dion (bądź Ksyfilinos, bądź kopista) właśnie tutaj to robi.

Massagetami nazywano Alanów, lud indoirański zamieszkujący w starożytności na północ od Kaukazu, na południe od linii Donu i na wschodnim wybrzeżu Morza Azowskiego (dziś odpowiada to Krajom Krasnodarskiemu i Stawropolskiemu Federacji Rosyjskiej). Kaukascy Albanowie zaś żyli na południowy wschód od Alanów, na terenach współczesnego Azerbejdżanu.

125

Farasmanes II Dobry – król Kartlii w latach 116-132. Kartlia była państwem na terenach dzisiejszej

Gruzji, które w języku łacińskim nosiło nazwę Hiberia (Iberia). Farasmanes miał dobre relacje z Rzymem i za Trajana, i za Hadriana. Później jednak sprzeniewierzył się Rzymianom, gdyż obawiał się ich w nie mniejszym stopniu niż Partów. Podburzył zatem Alanów przeciw Rzymianom i Partom: zaczął niepokoić najazdami Kapadocję (wówczas we władaniu Rzymian) oraz Medię i Armenię (wówczas we władaniu Partów) – podobnie brzmi przekaz u Tacyta (Roczniki 6.33,2 i nast).

126 127

Chodzi o Wologezesa III, władcę Partii w latach 110-147.

Lucjusz Flawiusz Arrianus, czyli Arrian z Nikomedii był namiestnikiem (a właściwie – legatem)

Kapadocji w latach 131-137. Bardziej niż ze swej działalności urzędniczej znany jest z aktywności literackiej – pisał po grecku, zostawił po sobie szereg dzieł historycznych (zachowanych w większości jedynie we fragmentach), z których najbardziej znana jest (wzorowana na Anabazie Ksenofonta) Wyprawa Aleksandra Wielkiego (dosł. Anabaza Aleksandra, Ἀλεξάνδρου ἀνάβασις).

128

Lud zamieszkujący wówczas tereny dzisiejszej Niziny Węgierskiej.

129

Tzw. Olympiejon – zaczął go budować ok. 530 roku p.n.e. tyran Pizystrat, ale nie ukończył. Budowę

wznowił władca seleukidzki Antioch IV Epifanes około 174 roku p.n.e., ale 10 lat później, po jego śmierci, prace przerwano. Za Hadriana podjęto je na nowo w 124-125 roku (w czasie pierwszej wizyty cesarza w Grecji); w 128-129 roku (w czasie kolejnej wizyty cesarza w Grecji) dokonano dedykacji wzniesionej części świątyni,

Strona

16

którą całkowicie wykończono w 132 roku. Ogromna budowla świątyni miała obwód 4 stadiów (ok. 770 m).

130

Według Pauzaniasza (1.18,6 i 5.12,6) wewnątrz świątyni i wokół niej stało wiele posągów Hadriana.

Co się zaś tyczy konotacji wynikającej z kultowego połączenia osoby cesarza i boga Zeusa – warto dodać, że w tym samym okresie (tj. około 129 roku) Hadrian przyjął przydomek Olympius ('OlÚmpioj) – por.

E. Smallwood, Documents Illustrating the Principates of Nerva, Trajan and Hadrian, Cambridge 1966, s. 62

Księga 69. HADRIAN przywiezionego z Indii węża131. Ze wspaniałą okazałością odprawił też Dionizja, odziany w uroczysty strój, jako że sprawował wśród Ateńczyków urząd najwyższego archonta 132. (2) Nadto pozwolił Grekom, by zbudowali mu świątynię, która [oni sami] nazwali Panhellenionem133. Ponadto ustanowił pewne zawody134 [sportowe] oraz podarował Ateńczykom duże sumy pieniędzy, roczny przydział i całą [wyspę] Kefalenię135. Ogłosił wiele różnych praw136, m.in. i to, że żaden senator, ani osobiście, ani przez pośredników nie może dzierżawić poboru podatków. (3) Gdy zaś przybył do Rzymu i gdy w trakcie widowiska lud głośno krzycząc domagał się, by nadał wolność jakiemuś [wyróżniającemu się] woźnicy, napisał i pokazał na tabliczce, że tego nie zrobi, wyjaśniając, iż nie przystoi ludowi rzymskiemu ani domagać się, by on nadał wolność cudzemu niewolnikowi, ani naciskać na pana tego niewolnika, by to uczynił. 17. Gdy nabawił się choroby137 (bywało, że krew z nosa lała mu się już wcześniej, ale wówczas krwotoki stały się wyjątkowo obfite), stracił nadzieje na to, że przeżyje. Dlatego też jako

(nr 143 i 144) oraz P.J. Alexander, Letters and Speeches of Emperor Hadrian, HCSPh 49 (1938), s. 141-177; zauważyć też należy, iż w Kyzikos uhonorowano go tytułem trzynastego boga olimpijskiego.

131

Być może była to aluzja do węża, który był sakralnym symbolem Ateny Polias (Minerva Urbana), a może

do Kekropsa, mitycznego króla Attyki, syna Gai, wyobrażanego jako półwąż, półczłowiek.

132

Hadrian sprawował urząd archonta w 112 roku, tj. jeszcze zanim był cesarzem (por. Flegont, O dziwach

[Perˆ qaumas…wn] 25). Wydarzenia tu opisywane odnoszą się do pobytu Hadriana w Atenach wiosną 125 roku lub 132 roku (Hadrian dwukrotnie przewodził Dionizjom).

133

Nie jest to żadna dodatkowa świątynia, lecz wspomniany wyżej Olympiejon. Hadrian, w efekcie swych

filhelleńskich inklinacji i idealizacji Grecji epoki klasycznej, stworzył w latach 131-132 (na wzór dawnego Związku Morskiego, zwanego też Związkiem Delijskim czy Symmachią Ateńską) Związek Panhelleński, obejmujący greckie miasta-państwa. Co prawda ten twór quasi-polityczny po śmierci cesarza się rozpadł (wszystkie te miasta były już zależne od imperium, znajdowały się w obrębie rzymskiej prowincji Achai), to samemu cesarzowi zyskał przydomek Panhelleńskiego (Panhellenius; Πανελλήνιοj). Stąd być może wzięła się sugestia, że Panhellenion był świątynią wzniesioną dla Hadriana. Według Pauzaniasza (1.18,9) Panhellenion nie był świątynią Hadriana, lecz Hery i Zeusa Panhelleńskiego (łac.: Iovis Panhelleni), wspólną świątynią wszystkich bogów. I to nie Grecy, lecz sam Hadrian był inicjatorem (ukończenia) tego przedsięwzięcia.

Jak widać, Dion twierdzi inaczej. Hadrian ukończył tę świątynię, by poświęcić ją duchowi opiekuńczemu (genius) Augusta, co Augustowi zostało już kiedyś przyobiecane przez królów państw pozostających w związku przyjaźni z Rzymem oraz sojuszników – por. Suet. Aug. 60,1.

134

Tzw. Hadrianeia lub Panhellenia, bądź też Hadrian(ei)a Olympia, tj. Olimpiady Hadriańskie. Były to

dość typowe wyróżnienia, nadawane wówczas wielu miastom.

135

Informacja o podarowaniu Ateńczykom Kefalenii jest błędna – inskrypcja z Pale (IG 3.481) jasno

stwierdza, że ta polis pozostała wolna i autonomiczna. Wśród innych dobrodziejstw wyrządzonych Ateńczykom należy wymienić wzniesienie w Atenach dzielnicy, zwanej Hadriano(u)polis (por. HA Had. 20,4), do której prowadził zachowany dziś we fragmentach Łuk Hadriana.

136

Dość duży skrót myślowy, którego autorem przypuszczalnie jest Ksifilinos, a nie Dion. Z pewnych źródeł

sekundarnych możemy domyślać się, iż chodziło o zwolnienia podatkowe (dla buleutów, tj. członków Rady w Atenach, a przez to zrównanie ich statusu ze statusem rzymskich senatorów – por. Pauzaniasz 1.3.2) oraz

137

Według HA Had. 23,1 przyczyną choroby był fakt, iż Hadrian bez względu na pogodę (deszcz, mróz,

śnieg) chodził bez nakrycia głowy (por. wyżej 9,4). Ów permanentny stan chorobowy zaczął się przypuszczalnie w 136 roku.

Strona

okresu Hadrian określany jest jako nomoqšthj kaˆ trofeÚj).

17

o uchwalenie prawodawstwa opartego na dawnych ustawach Drakona i Solona (w greckich inskrypcjach z tego

Kasjusz Dion – Historia rzymska następnego cezara wskazał ludowi rzymskiemu Lucjusza Kommodusa 138, pomimo tego, że ten często pluł krwią139. Natomiast Serwianusa140 i jego wnuka Fuskusa141 kazał zabić, ponoć dlatego, iż po tym, [jak pominięto ich w sukcesji] nie byli w stanie opanować swojego gniewu. Pierwszy z nich miał dziewięćdziesiąt lat, drugi – osiemnaście142. (2) Serwianus, zanim go zgładzono, poprosił, by podano mu ogień, a gdy zapalił kadzidło 143, rzekł: że w niczym nie zawiniłem, wy bogowie, dobrze wiecie. A jeśli chodzi o Hadriana, o to jedno was błagam, by nie mógł skonać, chociażby nawet bardzo tego chciał. I rzeczywiście, gdy choroba144 bardzo długo nękała Hadriana, często błagał on w modlitwach o śmierć i [równie] często pragnął popełnić samobójstwo.

(3) Zachował się nawet jego list145, w którym wykazano, jak wielkim nieszczęściem jest pragnąć umrzeć i nie móc tego zrobić146. Co się tyczy Serwianusa, Hadrian uważał za nawet godnego pryncypatu. Bowiem gdy kiedyś w czasie uczty poprosił swych przyjaciół, by wskazali mu dziesięciu ludzi zdolnych do objęcia władzy, po chwili nieco ograniczył swa prośbę, mówiąc: potrzebuję imiona dziewięciu; jednego, tj. Serwianusa, już mam147. 18. W owych czasach żyli też i inni wspaniali mężowie. Spośród nich najznamienitszymi byli 138

Tj. Lucjusza Cejoniusza Kommodusa, a po adopcji – Lucjusza Eliusza Cezara. Lucjusz – przez

małżeństwo z Awidią Plautią – był zięciem (gener) „zdrajcy i spiskowca” Nigrinusa (por. wyżej rozdz. 2,5), ale popierał go tylko formalnie. Osiągnąwszy preturę, został następnie namiestnikiem Panonii Dolnej (lata 134136). Adoptowany został w 136 roku, konsulat osiągnął dwa razy z rzędu w latach 136 (pod imieniem sprzed adopcji, z Sekstusem Wettulenusem Ciwiką Pompejanusem) i 137 (pod imieniem po adopcji, z Publiuszem Celiuszem Balbinusem Wibulliuszem Piusem). 1 stycznia 138 roku miał wygłosić mowę do senatu; dostał jednak krwotoku i zmarł.

139

Był chory na gruźlicę.

140

Lucjusz Juliusz Ursus Serwianus, konsul zwyczajny w 102 (wraz z Lucjuszem Licyniuszem Surą) i 134

roku (wraz z Tytusem Wibiuszem Warusem). Inskrypcje pochwalne mówią o nim jako o „trzykrotnym konsulu” (musiał wiec sprawować też urząd konsula zastępczego), który był w łaskach i Hadriana poślubił jego starszą siostrę, Elię Domicję Paulinę. Teraz wszakże tego dziewięćdziesięciolatka, jakoby chciwego władzy, cesarz zmusił do samobójstwa, by go nie przeżył i nie rządził por. HA Had. 15,8; 23,2; 23,8 i 25,8. Por też Aureliusz Wiktor Caes. 14.10 oraz Ps.Wiktor Epit. 14.9, który sugeruje, iż Hadrian z rozwojem swej choroby tracił władzę umysłową.

141

Tj. syna Gnejusza Pedaniusza Fuskusa Salinatora, konsula (wraz z Hadrianem) z 118 roku, i córki

Serwianusa, a siostrzenicy Hadriana – Julii Serwiany Pauliny. Por. HA Had. 23,3: Fuscum, quod imperium praesagiis et ostentis agitatus, speraret, in summa detestatione habuit.

142

W rzeczywistości w 137 roku Fuskus – urodzony w 113 roku – miał około 25 lat.

143

Być może składając ofiarę Jowiszowi Wybawcy (Iuppiter Servator bądź Iuppiter Liberator), jak Seneka

i Trazea Petus – por. 62.26,1. Umierając, podobną tej klątwę powtórzył Kwintyllus Plautianus – por. Dion 76.7,5 (wobec cesarza Septymiusza Sewerusa).

144

Wszystkie objawy wskazują na przewlekle suchoty (lenta tabes, fq…sij).

145

Chodzi raczej o jego słowa, narzekania i pojękiwania, spisane przez świadków jego męki.

146

Por. Cedrenus 1.438, 16-17: ð Zeà, pÒson kakÒn ™stin ™piqumoànt£ tina ¢poqane‹n kaˆ m¾

tugc£nein.

147

Przypuszczalnie Dion popełnił tu błąd i zdanie wypowiedziane przez Trajana przypisał Hadrianowi

Strona

18

(według A. Birleya (Hadrian. Cesarz niestrudzony, Warszawa 2002, s. 465, przypis 3) epitomator dzieła Diona, Ksifilinos, przypisał te słowa Trajanowi, zaś późniejszy Zonaras odniósł je do Hadriana). Serwianus za panowania tego cesarza pełnił istotne urzędy w państwie (legat w Germanii Górnej w latach 97-98, legat w Panonii w latach 98-100, konsul zwyczajny w 102 roku). Po śmierci Trajana, który nie zostawił następcy, Serwianus był znacznie bliżej sukcesji niż Hadrian. Za czasów Hadriana Serwianus nie pełnił żadnych istotnych

Księga 69. HADRIAN Turbo148 i Similis149, których uhonorowano nawet posągami. Turbo, człowiek o największym doświadczeniu w sprawach wojskowych, był prefektem, a konkretnie dowódcą pretorianów. Nigdy nie okazał słabości, ani też nie dopuścił się jakiegoś zuchwałego czynu; wiódł swe życie tak jakby był jednym z wielu, (2) choć przecież cały dzień spędzał u boku cesarza i często przychodził do niego tuż przed północą, podczas gdy inni o tej porze kładli się już do snu. (3) Toteż gdy Korneliusz Fronton 150 (który wśród współczesnych mu Rzymian dzierżył palmę pierwszeństwa w wygranych procesach sądowych) pewnego razu po uczcie wracał późną nocą do domu i dowiedział się od jakiegoś człowieka (któremu obiecał, iż podejmie się jego sprawy w sądzie), że to Turbo będzie przewodził składowi sędziowskiemu, tak jak stał, w stroju biesiadnika151 poszedł do jego trybunału i powitał go, tyle że nie porannym pozdrowieniem – Witaj!, lecz wieczornym – Bądź zdrów!152 (4) Turbona bowiem w domu nigdy za dnia nie widziano i to nawet wtedy, gdy był chory. Gdy zaś Hadrian doradzał mu, by się trochę oszczędzał i zadbał o siebie, odparł: Prefekt pretorii powinien umierać stojąc!153 19. Co się zaś tyczy Similisa, był on zarówno starszy od Turbona, jak też przewyższał go pozycją społeczną, a nawet ośmielę się stwierdzić, iż nie było nikogo, kto przewyższałby go zaletami swego charakteru. Niech świadczy o tym ten drobny szczegół. Gdy był centurionem i gdy Trajan, zanim zaprosił do siebie prefektów 154, zwrócił się do niego

urzędów (poza drugim konsulatem w 134 roku); wydaje się nawet, iż Hadrian, znając aspiracje Serwianusa, chciał go zupełnie wyizolować z życia politycznego. Poza tym dość niezręcznie brzmi teza, iż cesarz widział swego następcę w człowieku starszym od niego niemal o całe pokolenie (Serwianus urodził się w ok. 46 roku, Hadrian – w 76 roku ).

148

Pełne imię: Kwintus Marcjusz Turbo Publicjusz Sewerus. Hadrian pozostawał z nim w przyjaźni już

za czasów Trajana. Turbo był prokuratorem w Mauretanii (lata 117-118) oraz legatem cesarskim w Panonii Dolnej (117/118-118-119) i Dacji (lata 117-119). W miejsce Attianusa objął urząd prefekta pretorii (od 119 roku). Za czasów Trajana jego pozycja w Egipcie była szczególna (wysłano go tam, gdyż prefekt Egiptu, Marek Rutyliusz Rufus, nie zdołał stłumić powstania żydowskiego). Choć formalnie nie był prefektem, z enigmatycznej wzmianki w HA Had. 7,3 (ornatus titulo Aegyptiacae praefecturae) można wnioskować, iż przejął kompetencje tego urzędu i skutecznie wykonał powierzone mu zadanie, tj. stłumił rewoltę – por. wyżej rozdz. 13,1.

Pod koniec panowania Hadriana popadł jednak w niełaskę i 136 lub 137 roku na urzędzie prefekta pretorii został zastąpiony przez Marka Gawiusza Maksymusa i Marka Petroniusza Mamertinusa.

149

Chodzi o Serwiusza Sulpicjusza Similisa, jednakże odniesienie do jego osoby w tym miejscu jest

kompletnym anachronizmem, gdyż ustąpił on z urzędu w 119 roku, tj. wkrótce po wstąpieniu Hadriana na tron.

Ponadto Similis zmarł około 126 roku, a tymczasem narracja opisywanych tu wydarzeń odnosi się do lat trzydziestych II wieku. W swej wcześniejszej karierze Similis był także prefektem annonae (między 103 a 107 rokiem) oraz prefektem Egiptu (w latach 107-112).

150

Przypuszczalny autor De differentiis vocabulorum (O zróżnicowanym użyciu wyrazów).

151

Por. HA Had. 22,2: Hadrianus senatores et equites Romanos semper in publico togatos esse iussit, nisi si

a coena reverterentur. Strój biesiadny był zwykle spięty nieco luźniej, przez co mógł przypominać strój kobiecy.

152

Jak na autora dzieła o zróżnicowanym użyciu wyrazów przystało, Fronton podkreśla różnicę miedzy

ca‹re a Øg…aine (salve – vale). Być może dla lepszego zrozumienia fragmentu, literalne tłumaczenia należałoby zastąpić kontekstowymi: Dzień dobry – Dobranoc. Por. też Suet. Galba 4,8: ut liberti servique bis die frequentes Powiedzenie Wespazjana – por. Dion 66.17,2: tÕn aÙtokr£tora de‹ ˜stîta ¢poqn»skein (imperator

powinien umrzeć na stojąco).

154

Prefekci byli „drugimi osobami” w państwie po cesarzu, dlatego jako pierwsi byli dopuszczani przed jego

oblicze. Stad też przejawem wyjątkowego szacunku Marka Aureliusza do Juniusza Rustykusa był fakt, iż jego

Strona

153

19

adessent, ac mane salvere, vesperi valere sibi singuli dicerent.

Kasjusz Dion – Historia rzymska z zaproszeniem, by wszedł do środka, Similis odparł: to nieprzyzwoite, Cezarze, byś rozmawiał z centurionem, podczas gdy prefekci stoją na zewnątrz. (2) Wówczas też z niechęcią przyjął [nadany mu] urząd prefekta pretorii, a przyjąwszy [wkrótce potem] go złożył. Gdy nie bez oporów pozwolono mu usunąć się [z życia publicznego], spędził na wsi pozostałych siedem lat swego żywota, zaś na swym nagrobku kazał umieścić taki oto napis: Tu spoczywa Similis, którego życie trwało bardzo wiele lat 155, a który żył przez lat siedem156.

20. Hadriana coraz bardziej wycieńczały obfite wylewy krwi i z ich powodu nabawił się puchliny wodnej.

Gdy zaś niespodziewanie wskutek bardzo obfitego upływu krwi zmarł Lucjusz Kommodus 157, Hadrian zwołał do swego pałacu najznamienitszych przedstawicieli stanu senatorskiego i, leżąc w łóżku, zwrócił się do nich tymi słowami: (2) Chociaż natura, moi drodzy, nie pozwoliła mi spłodzić potomka, wy mi go daliście na mocy prawa. Różnica między jednym a drugim jest taka, że to, co zrodzone, staje się takim, jakim chce tego bóg; zaś to, co przysposobione, bywa przez kogoś dopasowywane do jego woli i oczekiwań. (3) W efekcie natura częstokroć obdarza ludzi dziećmi kalekimi lub chorymi umysłowo, podczas gdy w drodze dobrowolnej decyzji wybierane są [tylko] te całkowicie sprawne na ciele i umyśle158. Z tych też powodów i ja w przeszłości wybrałem Lucjusza spośród wielu innych, tj. wybrałem takiego chłopca, jakiego sobie samemu nie mógłbym nawet życzyć.

(4) Skoro jednak bóg nam go odebrał, znalazłem na jego miejsce innego dla was imperatora i daję go wam – człowieka szlachetnego, łagodnego, ustępliwego i rozważnego, którego ani młodość nie pchnie ku jakiemuś nierozważnemu czynowi, ani starość nie skłoni do jakiegoś zaniedbania, męża wychowanego podług praw, który doszedł do zaszczytów i urzędów zgodnie z tradycja swego rodu, tak więc po prostu nie może nie znać zagadnień związanych ze sprawowaniem władzy i potrafi je wszystkie zastosować w praktyce. Mam tu na myśli Aureliusza Antoninusa159. (5) I chociaż wiem, że on w szczególności trzyma się z dala od życia politycznego, a chęć

zawsze przed prefektami obdarzał powitalnym pocałunkiem (HA Mar. 3,4). Jak wynika z relacji Diona, w owym okresie było dwóch prefektów pretorii – np. pod koniec panowania Trajana i na początku panowania Hadriana byli to kolejno: Attianus i Similis, Similis i Turbo, Turbo i Septycjusz Klarus. Tylko Turbo wytrwał na tym stanowisku dłużej: Attianusowi, któremu Hadrian zawdzięczał władzę, i który nazbyt się uniezależnił, cesarz „znalazł zastępcę” (por. HA Had. 9,4), Similis ustąpił ze stanowiska sam (w 119 roku; por. poniżej rozdz. 19,2), zaś Septycjusz Klarus został zwolniony przez Hadriana ze względu na nadmierną poufałość w kontaktach z cesarzową Wibią Sabiną (por. HA Had. 11,3: familiarius [...] quam reverentia domus aulicae postulabat).

155

Mniej więcej – 86 lat; Similis urodził się w 40 roku, a zmarł około 126 roku.

156

Por. fragment (410 Kock, wers 2) komedii Menandra pt. Naszyjnik (PlÒkion), zachowany u Stobajosa

(Eklogi 4.32.42): MikrÒn ti toà b…ou kaˆ stenÕn zîmen crÒnon (Niewielki i ograniczony jest czas, w którym żyjemy) oraz Seneca, De brev. vitae 2 (Exigua pars est vitae qua vivimus).

157

Por. HA Had. 23,16: per somnum periit, ipsis Kalendis Ianuariis. Quare ab Hadriano votorum causa

lugeri est vetitus. Było to 1 stycznia 138 roku, w każdym razie na krótko przed śmiercią samego Hadriana i przed jego druga adopcja (por. niżej rozdz. 21,1).

158

Argumenty Hadriana, przytoczone na poparcie jego decyzji o adopcji, przypominają słowa cesarza Galby

(por. Tacyt, Dzieje 1.15-16), gdy ten adoptował Pizona Licynianusa. Sens jest bowiem ten sam: los może dać władcy syna nieprzydatnego do sprawowania rządów, ale wolna wola panującego powinna sprawić, by tron

Strona

20

objął najlepszy kandydat. Por. też Pliniusz Młodszy, Panegiryk 7, 4-7 (o adoptowaniu Trajana przez Nerwę).

159

Jego imię brzmi różnie w HA Had., u Etropiusza i Aureliusza Wiktora. Aureliusz Fulwus był synem

Tytusa Aureliusza Fulwusa. Po krewnych ze strony matki (Arii Fadilli) dodano przydomki Arrius i Boionius (i tak powstało pełne imię Titus Aurelius Fulvus Boionius Arrius Antoninus Pius). Po adopcji (a w jej chwili, 25 lutego 138 roku, miał ponad 51 lat, gdyż urodził się 19 września 86 roku pod Lanuvium) nazywany był Titus

Księga 69. HADRIAN aktywnego uczestnictwa w nim jest mu zupełnie obca, to jednak nie wierzę, by nie żywił troski ani o mnie, ani o was oraz by nie objął władzy, nawet jeśli tego nie chce. 21. W taki oto sposób Antoninus został imperatorem160. Ponieważ [Hadrian] nie miał potomstwa płci męskiej161, kazał [Antoninusowi] adoptować Kommodusa, syna Kommodusa162, a ponadto także i Marka Anniusza Werusa, gdyż pragnął wyznaczyć także i tych, którzy mieli objąć władze imperatora w nieco dalszej przyszłości. Ów Marek Anniusz, który przedtem nazywał się Katyliusz163, był wnukiem Anniusza Werusa, który z kolei trzykrotnie był konsulem 164 i prefektem miasta. (2) Chociaż Hadrian nakazał Antoninusowi zaadoptować obu165, niemniej jednak Werusa cenił wyżej, już to ze względu na łączące go z nim więzy pokrewieństwa, już to z powodu jego wieku, jak też i dlatego, że [Werus] zaczął już przejawiać wyjątkowe wręcz cechy charakteru. Dlatego też Hadrian nazwał go Werissimus, czyniąc tym samym dowcipną aluzję do znaczenia tego łacińskiego wyrazu. 22. Tymczasem Hadrian, wskutek jakichś praktyk magicznych i czarów, zdołał pozbyć się puchliny wodnej, ale wkrótce ponownie się jej nabawił. Ponieważ jego stan coraz bardziej się pogarszał166 i na swój sposób umierał on codziennie, bardzo pragnął [rzeczywiście] umrzeć 167 i częstokroć prosił o podanie mu trucizny168 bądź miecza.

Aelius Hadrianus Antoninus Pius. Konsulem był wraz z Lucjuszem Katyliuszem Sewerusem w 120 roku i za Hadriana wybrany został do grona czterech mężów konsularnych zarządzających Italia (IV. consulares Italiae regundae) – por. HA Had. 22,13 i HA Pius 2,11. Był prokonsulem Azji około 134-135 roku (HA Pius 3,2 oraz Filostrat VS I 25 (534)). Z inskrypcji na monetach wynika, iż powtórnie desygnowano go na urząd konsula na rok 139, ale urząd ten objął już jako cesarz (wraz z Gajuszem Bruttiuszem Prezensem).

160

Na mocy adopcji, do której doszło 25 lutego 138 roku. Por. HA Pius 4,6.

161

Ściślej rzecz biorąc, nie miał żadnego potomstwa – por. wyżej przypis do rozdz. 1,1.

162

Tj. Lucjusza Cejoniusza Kommodusa, a późniejszego cesarza (lata 161-169) Lucjusza Werusa,

urodzonego 15 grudnia 130 roku, czyli w chwili adopcji mającego nieco ponad 7 lat. Był on synem Lucjusza Cejoniusza Kommodusa, po adopcji przez Hadriana nazywanego oficjalnie Lucjuszem Eliuszem Cezarem, który przedwcześnie zmarł 1 stycznia 138 roku i był pierwotnie wyznaczony przez Hadriana na jego następcę (por. wyżej rozdz. 17,1).

163

Chodzi o późniejszego cesarza (lata 161-180) Marka Aureliusza. Przydomek Katyliusz uzyskał

po Lucjuszu Katyliuszu Sewerusie, pradziadku ze strony matki, Domicji Kalwilli, dwukrotnym konsulu (jako konsul zwyczajny w 120 roku wraz z Tytusem Aureliuszem Fulwusem, czyli późniejszym cesarzem Antoninusem Piusem; jako konsul zastępczy w 110 roku wraz z Gajuszem Erucjanusem Silonem) i prefekcie miasta (por. HA Marcus 1,4). Marek Anniusz Werus urodził się 26 kwietnia 121 roku, czyli w momencie adopcji mial niecałe 17 lat.

164

Chodzi o Marka Anniusza Werusa, konsula zwyczajnego w 121 roku (z Gnejuszem Arriuszem Augurem)

i w 126 roku (z Gajuszem Eggiuszem Ambibulusem) oraz konsula zastępczego w 97 roku (z Lucjuszem Neratiusem Priskusem).

165

Tego samego dnia, tj. 25 lutego 138 roku, którego sam został zaadoptowany – por. HA Pius 4,5:

adoptionis lex huiusmodi data est, ut quemadmodum Antoninus ab Hadriano adoptabatur, ita sibi ille adoptaret M. Antoninum, fratris uxoris suae filium, et L. Verum, Aelii Veri qui ab Hadriano adoptatus fuerat filium, qui postea Verus Antoninus dictus est. Por. też Suet. Tiber. 15,2: Caio et Lucio intra triennium defunctis, adoptatur Por. HA Had. 25, 5-6: post hoc Hadrianus Baias petiit Antonino Romae ad imperandum relicto: ubi quum

nihil proficeret, arcessito Antonino in conspectu eius apud ipsas Baias periit die VI. Iduum Iuliarum. Również HA Pius 5,1 twierdzi, że zmarł w Bajach; według Eutropiusza (8.3,8) – zmarł w Kampanii.

167

Por. powyżej klątwę Serwianusa (rozdz. 17,2).

Strona

166

21

ab Augusto simul cum fratre eorum M. Agrippa, coactus prius ipse Germanicum fratris sui filium adoptare.

Kasjusz Dion – Historia rzymska Nikt jednakże mu ich nie podał. (2) A jako że nikt już nie chciał słuchać [jego próśb], mimo że obiecywał [za ich spełnienie] pieniądze bądź uwolnienie od jakiejś kary, kazał Hadrian wezwać Mastora, barbarzyńcę z plemienia Jazygów, którego – chociaż ten był jeńcem – zwykł zabierać ze sobą na polowania, gdyż [Mastor] był człowiekiem niezmiernie silnym i odważnym. Wówczas to częściowo groźbami, a częściowo obietnicami, zmusił Mastora, by ten mu przyrzekł, że go zabije. (3) Następnie wskazał mu jakiś punkt poniżej brodawki piersiowej (który to punkt z kolei pokazał mu wcześniej lekarz Hermogenes 169) i zaznaczył go na kolorowo, aby, celnie ugodzony dokładnie w to miejsce, mógł bezboleśnie umrzeć. Gdy zaś i to mu się nie powiodło (gdyż Mastor, lękając się tego czynu, uciekł w przerażeniu), zaczął głośno lamentować i użalać się nie tylko na swą chorobę, ale też na fakt, (4) iż nie był w stanie zadać sobie śmierci, chociaż nawet do tej chwili był w stanie zadać ją innym170. W końcu jednak, odstąpiwszy od dokładnego przestrzegania diety, zmarł 171, gdyż zaczął przyjmować nieodpowiednie posiłki i napoje. [Umierając] przytoczył jeszcze głośno ogólnie znaną mądrość ludową: nadmiar lekarzy172 królowi śmiertelnie zaszkodził. 23. Przeżył sześćdziesiąt dwa lata, pięć miesięcy i dziewiętnaście dni173, zaś władzę sprawował przez dwadzieścia lat i jedenaście miesięcy. Pochowano go nad samą rzeką w okolicach mostu Eliuszy174, gdzie on sam zresztą wzniósł [swój] grobowiec. Mauzoleum Augusta było już bowiem zapełnione, toteż nikogo więcej już w nim nie pogrzebano. (2) Sam zaś Hadrian został znienawidzony175 przez lud – choć z drugiej strony rządził nim zaiste wspaniale – ze względu na dokonane zarówno na początku, jak i pod koniec panowania zbrodnie, których miał się dopuścić z pogwałceniem prawa ludzkiego i boskiego. Tymczasem był on człowiekiem w tak niewielkim stopniu skłonnym do zbrodni, że nawet, gdy niektórzy go obrazili czy obelżywie zaatakowali, sadził, że [zaiste] wystarczy, jeśli w ojczystych miastach tych ludzi będzie się rozpowszechniać pisemną informację, że nie podoba mu się [to, co zrobili]. (3) Jeśli zaś ktoś, kto miał dzieci, musiał wszelkimi możliwymi sposobami zapłacić zasadzoną grzywnę lub ponieść karę, Hadrian zmniejszał mu wyrok właśnie stosownie do liczby posiadanych dzieci176. Tym niemniej senat bardzo

168 169

Por. HA Had. 24,8 (miecz) i 24,12 (trucizna) oraz Ps.Wiktor Epit. 14.12.

Według HA (Had. 24,12) Hadrian również do lekarza Marcjusza Hermogenesa zwrócił się z prośbą

o podanie trucizny; ten jednak wolał jednak popełnić samobójstwo niż mu ją podać.

170

Ze świadectw HA Had. 24,4 oraz HA Pius 2,4 i 6,3) wynika, iż Antoninusowi Piusowi, jeszcze za życia

Hadriana, udało się cofnąć wiele z wyroków śmierci, wydanych przez władcę na senatorów. Właśnie tym w przeszłości tłumaczono przydomek Antoninusa „Pius” (Litościwy).

171

O śmierci Hadriana – por. też HA Had. 24,8-25,6.

172

U Pliniusza St. (NH 29.11) wzmiankuje się infelicis cuiusdam monumenti inscriptio: Turba se medicorum

periise, jako rzekomo odnoszący się do Hadriana; zaś komediopisarzowi Menandrowi przypisuje się ten senar iambiczny: pollîn „atrîn e‡sodoj m' ¢pèlesen (por. [Menandri] Sententiae e codicibus Byzantinis, w. 659) 173 174

Zmarł 10 lipca 138 roku, więc liczba dni jego życia to 17, a nie 19.

Pierwotnie pochowano go w Villa Ciceroniana w Puteolach (HA Had. 25,7), gdzie Antoninus Pius

zamiast grobowca postawił Hadrianowi świątynię i ustanowił quinquennale certamen (por. HA Had. 27,3).

Później szczątki Hadriana przeniesione zostały z Puteoli do Rzymu i umieszczone w ogrodach Domicji (HA Pius 5,1), a następnie (na pewno nie przed 139 rokiem) – w grobowcu nad Tybrem, koło mostu zbudowanego przez

Strona

22

Hadriana w 134 roku i nazwanego imieniem jego rodu – Eliuszowym (HA Had. 19,11). Dziś most ten nosi nazwę Ponte Sant’Angelo.

175

Por. HA Had. 25,7: invisusque omnibus.

176

W 9 roku, za panowania cesarza Augusta, jako element jego prorodzinnej polityki, ustanowiono ius trium

liberorum (w ramach Lex Papia Poppaea), na mocy którego ojcowie bądź matki co najmniej trójki urodzonych

Księga 69. HADRIAN długo odmawiał przyznania mu [boskiej] czci i domagał się ukarania tych, którzy za jego panowania nazbyt się rozzuchwalili i przez to doszli do [wielu] zaszczytów. (4) Tymczasem Juliusz Fabiusz177, ponieważ nie potrafił znieść już zniewieściałości swojego syna, próbował rzucić się do rzeki.

Polski przekład według wydania Dionis Cassii Cocceiani Historia Romana cum annotationibus, ed. L. Dindorf, vol. IV, Lipsiae 1864, pp. 150-166.

W nawiasach kwadratowych zamieszczono uzupełnienia tłumacza, pozwalające na lepsze zrozumienie treści przekładu. W nawiasach ostrokątnych zamieszczono przekłady fraz dodanych do tekstu oryginalnego przez edytora wydania tekstu greckiego.

w legalnym związku dzieci mogli ubiegać się o pewne przywileje lub ustępstwa (posiadanie potomstwa często wpływało na przyspieszenie kariery urzędniczej). Przyznawano je również osobom bezdzietnym, o ile na to zasługiwały, jeśli ich bezdzietność wynikała z przyczyn naturalnych. Z korespondencji Pliniusza Młodszego wiemy, iż poprzednik Hadriana, cesarz Trajan, zastosował to prawo wobec samego Pliniusza (por. Listy 10.2), jak też – na jego prośbę – wobec jego przyjaciela z dzieciństwa, Wokoniusza Romanusa (Listy 2.13), i historyka Swetoniusza (por. Listy 10.94-95). Ponadto w rzymskim prawie istniała też zasada, iż dzieci, zrodzone

3.17,4 i 13.43,5.

177

Postać bliżej nieznana; przypuszczalnie imię to zostało przekazane w kodeksach w uszkodzonej formie –

por. H. Dessau, Prosopographia imperii Romani saec. I. II. III., pars II, Berolini 1897, s. 47 (poz. 31).

Strona

w niewolę, zachowywały prawo do części majątku ojcowskiego – por. Digesta 48.20,1 oraz Tacyt, Roczniki

23

lub poczęte w legalnym związku, których ojcowie skazani zostali na śmierć, utratę obywatelstwa lub sprzedani

ANEKS

Wybrane utwory poetyckie Hadriana

206 M (oryg.)

Animula vagula, blandula, Hospes comesque corporis, Quae nunc abibis in loca Pallidula, rigida, nudula, Nec, ut soles, dabis iocos.

Duszyczko błąkająca się, miła, gościu i towarzyszu ciała w jakie odejdziesz teraz miejsca?

W blade, straszne, chmurne.

I nie będziesz – jak zwykle – żartować. (przekład filologiczny) Duszyczko ulotna, miła, gościu, druhu mego ciała, dokąd się wybierasz teraz, blada, smutna, zagubiona, bez swej dawnej wesołości? (przekład prozą; Władysław Kopaliński) Duszyczko moja tkliwa i ruchliwa, Gościu ciała mojego i drużko, Co pójdziesz teraz w krainy ciemności, Twarde i nagie, i pełne bladości, A żartów zwykłych stroić już nie będziesz. (przełożył Kazimierz Morawski) Duszyczko, kochana wędrowniczko, Ciała gościu i wspólniczko, W jakie ty strony odejdziesz, Bladziutka, naga, zziębnięta, Gdzie żartować, jak zwykle nie będziesz. (przełożył Zygmunt Kubiak) Duszyczko, błądniczko kochana, Ciała mego gościu i drużkoW jakie ty strony odchodzisz, Bledziutka, naga zziębnięta?

Już nie będziesz żartować, nie będziesz... (przełożył Zygmunt Kubiak) Moja duszyczko, wdzięczna, mała, Gościu, towarzyszko ciała, Dokąd pójdziesz? W zimną pustkę?

Tam, duszyczko moja mała, Już nie będziesz żartowała! (przełożył rymowany; Juliusz German) 208 M (oryg.) [epitaphium Voconii poetae] Epitafium dla poety Wolkoniusza Wiktora, przyjaciela Hadriana ...

Lascivus versu, mente pudicus eras.

W wierszach lubieżny, w myślach czysty byłeś ... (przekład filologiczny)

ANEKS 211 M (oryg.) = 903 R (oryg.) [epitaphium Borysthenis equi] Epitafium dla konia Borysthenesa Borysthenes Alanus Caesareus veredus, Per aequor et paludes Et tumulos et ruscos [R: Etruscos] Volare qui solebat Pannonicos in apros.

[R: Pannonicus nec ullus] Nec ullus insequentem [R: Atrox {eum} insequentem] Dente aper albicanti Ausus fuit nocere, Vel extimam saliva [R: nec extimam salivam] Sparsit ab ore caudam, Ut solet evenire.

Sed integer iuventa, Inviolatus artus, Die sua peremptus Hoc situs est in agro.

Borysthenes, hodowany przez Alanów, koń myśliwski cesarza na którym miał on zwyczaj pędzić po równinach, mokradłach, wzgórzach i wśród zarośli za panońskimi dzikami. Żaden dzik z kłami pokrytymi białą pianą nie odważył się go zranić, gdy za nim zawzięcie gonił, ani – jak się zdarza – zwilżyć końca ogona śliną ze swego pyska.

Przeżywszy nieskalaną młodość, odszedł pisanego mu dnia i swe nietknięte członki złożył w tej ziemi. (przekład filologiczny) M = Anthologia Latina, ed. Meyer, Lipsiae 1835 R = Anthologia Latina, ed. Riese, Lipsiae 1894 (oryg.) – utwór uznawany przez edytora za oryginalny

Strona

25

Zrealizowano w ramach programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Kultura w sieci