Testamenty spadki darowizny – jak rozwiazac trudne sprawy

Testamenty spadki darowizny – jak rozwiązać trudne sprawy

2010

Podejmuj decyzje, których nikt nie podważy.

Sięgaj do tekstów i analiz ekspertów „Rzeczpospolitej” – niekwestionowanego lidera w publikacjach prawnych. Teraz dostępnych w serwisie rp.pl.

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY poradnik „Rzeczpospolitej”

–3–

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY

Autorka komentarza: Izabela Lewandowska

Projekt okładki: Bogdan Kuc Opracowanie graficzne: Łukasz Berski

Korekta: Barbara Żukowska

Wydawca: Presspublica sp. z o.o. ul. Prosta 51 00-838 Warszawa Prezes zarządu: Paweł Bień

–4–

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Spis treści: Część I. ZASADY DZIEDZICZENIA

• I. O spadku decyduje ostatnia wola albo reguły ustawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 • II. Majątek dla najbliższych bez testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 • III. Kto dziedziczy, gdy nie ma dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 • IV. Gospodarstwo rolne w spadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 • V. Testament, czyli ostatnia wola przekazana za życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 • VI. Najbliższym należy się przynajmniej zachowek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 • VII. Spadkobierca może być niegodny dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 • VIII. Jak zrezygnować ze schedy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 • IX. Jak załatwić formalności spadkowe – w sądzie lub u notariusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 • X. Wierzyciele mogą ścigać za długi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 • XI. Najbliżsi rozliczają się z darowizn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 • XII. Jak podzielić spadek – w naturze i ze spłatami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 • XIII. Spadek z zagranicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 • XIV. Dyspozycje dla wybranych – poza spadkiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 • XV. Może być zmiana przepisów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 • XVI. Darowizna – bez oczekiwania na wdzięczność i opiekę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Część II. PODATEK OD SPADKÓW I DAROWIZN • I. Nie od wszystkich tak samo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 • II. Czym dzielimy się z fiskusem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 • III. Majątek dla najbliższych – bez podatku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 • IV. Darowizna pieniężna pod kontrolą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 • V. Hojność ze wsparciem fiskusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 • VI. Jak zawiadomić urząd skarbowy o spadku i darowiźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86 • VII. Opodatkowanie na starych zasadach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 • VIII. Można korzystać z licznych zwolnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 • IX. Ulga mieszkaniowa – z warunkami i nie dla wszystkich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 • X. Zeznanie konieczne, tylko wtedy gdy nie ma zwolnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 • XI. Zwlekając ze sprawami spadkowymi, nie unikniesz podatku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 Część III. TEKSTY PRZEPISÓW PRAWNYCH • I. Kodeks cywilny (wyciąg) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 • II. Kodeks postępowania cywilnego (wyciąg) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 • III. Ustawa o podatku od spadków i darowizn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 WZORY PISM • Testamenty własnoręczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 • Pozew o zachowek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 • Wnioski o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 • Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 • Wzór umowy darowizny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

–5–

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY

–6–

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY JAK ZAŁATWIAĆ SPRAWY SPADKOWE

połeczeństwo jednak się bogaci – coraz więcej z nas dochodzi z czasem do znaczących majątków.

Najczęściej zostawiamy bliskim przynajmniej mieszkanie. Chcemy poznać reguły prawa spadkowego zwykle wówczas, gdy myślimy o przekazaniu majątku dzieciom, a także gdy przychodzi nam załatwiać sprawy spadkowe – bo np. sami coś dziedziczymy. Z kolei osoby najbliższe, pominięte w testamencie, coraz częściej starają się uzyskać zachowek, czyli minimum, które zapewnia im prawo.

Czytelnicy znajdą w tym poradniku podstawowe informacje o regułach dziedziczenia oraz praktyczne wskazówki dotyczące sporządzania testamentu. Odsunięci od spadku i pominięci przy darowiznach dowiedzą się, czy mogą dochodzić zachowku, jak ustala się jego wysokość, od kogo można żądać jego wypłaty, a także kto i kiedy może zostać wydziedziczony.

Publikacja zawiera też informacje o podatku spadkowym i warunkach całkowitego zwolnienia najbliższych z płacenia fiskusowi. Także gdy nie należymy do kręgu najbliższych, możemy korzystać z licznych zwolnień podatkowych. Wskazujemy, jakie formalności należy w związku z tym dopełnić.

W poradniku zamieszczamy też wzory testamentu własnoręcznego oraz wniosków o wydanie przez sąd postanowienia stwierdzającego nabycie spadku. Dołączamy też aktualne przepisy – tekst ustawy o podatku od spadków i darowizn oraz przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego odnoszące się do dziedziczenia.

Przy poszczególnych zagadnieniach odpowiadamy też na napływające do redakcji pytania czytelników.

S

Izabela Lewandowska i.lewandowska@rp.pl

–7–

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY

–8–

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Część I. ZASADY DZIEDZICZENIA I. O spadku decyduje ostatnia wola albo reguły ustawowe Spadek możemy odziedziczyć albo na mocy testamentu, albo na podstawie reguł tzw. dziedziczenia ustawowego – czyli zasad prawa spadkowego ustalonych w kodeksie cywilnym. Te reguły obwiązują automatycznie, gdy dana osoba zmarła, nie pozostawiając swojej ostatniej woli.

W testamencie możemy przekazać majątek dowolnie wybranej osobie lub osobom. Jednak takie pominięcie najbliższych powoduje, że należy im się od spadkobiercy czy spadkobierców wyznaczonych w testamencie – zachowek. Tych, którzy dziedziczyliby automatycznie, gdyby nie testament, spadkodawca może pozbawić zachowku tylko przez wydziedziczenie. Muszą jednak być po temu bardzo ważne, zawinione przez nich powody (czytaj na str. 35). Jako spadkobiercy możemy spadek odrzucić, składając oświadczenie przed sądem albo u notariusza. W szczególnie drastycznych sytuacjach wchodzi w rachubę uznanie danego spadkobiercy przez sąd za niegodnego dziedziczenia.

Oba porządki dziedziczenia: z mocy ustawy i na podstawie testamentu reguluje kodeks cywilny w księdze czwartej – spadki, w art. 922-1088 (aktualny tekst przepisów – str. 107). Natomiast kwestie proceduralne, a więc przede wszystkim formalności prowadzące do stwierdzenia przez sąd, że określone osoby nabyły spadek, a także związane z podziałem spadku określa kodeks postępowania cywilnego (art. 627-691).

Przepisy dotyczące dziedziczenia, stabilne przez wiele lat, zmieniły się 28 czerwca 2009 r. Zmiany te dotyczą jednak tylko porządku dziedziczenia w sytuacji, gdy spadkodawca zmarł bezpotomnie, a także nie zostawił małżonka, rodziców, rodzeństwa i nie ma też dzieci rodzeństwa. Do wskazanej daty w takich przypadkach dziedziczyła gmina lub Skarb Państwa, chyba że zmarły zostawił testament. Teraz do spadku dochodzą dziadkowie, a gdy i oni nie żyją, niejako w ich miejsce – ich żyjące potomstwo, czyli ciotki, wujowie, stryjowie oraz cioteczne czy stryjeczne rodzeństwo zmarłego lub ich dzieci (str. 13). A gdy również takich osób nie ma, dziedziczą pasierbowie zmarłego.

Kilkakrotnie w ostatnich dziesiątkach lat zmieniały się reguły dziedziczenia gospodarstw rolnych (str. 18).

Od 14 lutego 2001 r. odrębności dotyczące spadków z gospodarstwem rolnym zostały zniesione i dziedziczmy je tak samo jak każde inne dobra.

Reguły dziedziczenia ustawowego zmieniły się 28 czerwca 2009 r. Zasada jest taka, że do spadku stosuje się przepisy obowiązujące w dacie śmierci spadkodawcy. Słowem, o tym, według jakich reguł spadkobiercy podzielą się zostawionym przez niego majątkiem, decyduje data śmierci. Bez znaczenia jest natomiast to, kiedy zdecydują się na załatwienie spraw spadkowych.

Kto dziedziczy i w jakiej kolejności – według starych i nowych reguł Po zmarłych przed 28 czerwca 2009 r.

I. Gdy pozostało potomstwo • dzieci, a jeśli one nie dożyły spadku – wnuki, prawnuki, praprawnuki, • małżonek.

II. Gdy nie ma potomstwa • małżonek, • rodzice, • rodzeństwo, a jeśli brat czy siostra nie dożyli spadku – zstępni rodzeństwa (siostrzenice, siostrzeńcy, bratanice, bratankowie, ich dzieci).

–9–

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY III. Gdy nie ma nikogo z wyżej wymienionych osób • gmina, Skarb Państwa.

Po zmarłych po 28 czerwca 2009 r.

I. Gdy pozostało potomstwo • dzieci, a jeśli one nie dożyły spadku – wnuki, prawnuki, praprawnuki, • małżonek.

II. Gdy nie ma potomstwa • małżonek, • rodzice.

III. Gdy nie ma potomstwa i nie żyje jeden z rodziców • małżonek, • żyjący rodzic, • rodzeństwo, a jeśli brat czy siostra nie dożyli spadku – zstępni rodzeństwa (siostrzeńcy, bratankowie, ich dzieci).

IV. Gdy nie ma potomstwa, małżonka, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa (siostrzeńców, bratanków, ich dzieci) • dziadkowie w częściach równych, • jeśli dziadkowie nie dożyli spadku, w miejsce każdego z nich – ich zstępni, czyli wujowie, stryjowie, ciotki, a z ich braku – cioteczne i stryjeczne rodzeństwo spadkodawcy.

V. Gdy nie ma nikogo z wyżej wymienionych krewnych • pasierbowie.

VI. Gdy nie ma także pasierbów • gmina, Skarb Państwa

II. Majątek dla najbliższych bez testamentu Reguły dziedziczenia ustawowego, obowiązujące, gdy spadkodawca nie spisał testamentu, są sztywne i zależą od tego, jaki krąg bliskich pozostawił zmarły. Jeśli jako spadkodawca akceptujesz te reguły, jeśli uważasz, że w twojej sytuacji są one słuszne, sporządzanie testamentu nie ma sensu. Testament jest właśnie po to, by te reguły zmienić. Czasem testament jest sporządzany tylko w tym celu, aby – w formie zapisu – zobowiązać najbliższych (wyznaczonych jako spadkobiercy) do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz wyznaczonej osoby, nienależącej w konkretnym wypadku do kręgu spadkobierców ustawowych lub polecenie określonego zachowania się (np. odbudowanie nagrobka dziadków spadkodawcy).

Przykład Starszą, schorowaną osobą opiekowała się przez wiele lat kobieta z nią niespokrewniona.

Aby wynagrodzić jej trud, spadkodawczyni chce, aby trafiła do niej określona suma pieniędzy.

Musi spisać testament, inaczej ta osoba niczego nie dostanie. W testamencie tym może zobowiązać spadkobierców lub spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz swojej opiekunki.

Warto przypomnieć tu o istotnej zasadzie, że przy dziale spadku uzyskanego w drodze dziedziczenia ustawowego między dzieci (zstępnych) zmarłego, a także między dzieci (zstępnych) i małżonka, spadkobiercy ci

– 10 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY są obowiązani do zaliczania do schedy spadkowej darowizn otrzymanych od spadkobiercy, chyba że spadkodawca zwolnił ich z takiego obowiązku.

Co ważne, spisanie swej ostatniej woli obowiązek ten wyłącza.

Natomiast przy dziedziczeniu ustawowym przyjmuje się, że darowizny w kręgu najbliższych, zwłaszcza darowizny znacznej wartości, są dokonywane na poczet przyszłego spadku. Nie zalicza się na schedę spadkową drobnych zwyczajowych darowizn (więcej o zaliczaniu darowizn str. 54).

Przykład Przed śmiercią spadkodawca przekazał synowi mieszkanie o wartości 200 tys. zł. Nie sporządził testamentu. Jego żona nie żyje, dlatego dziedziczyć będą jedynie dzieci: syn i córka.

Majątek spadkodawcy wyceniono na 600 tys. zł. Córka dostanie z tego 400 tys. zł, a syn tylko 200 tys. zł, gdyż do masy spadkowej musi doliczyć otrzymane wcześniej w formie darowizny mieszkanie.

Najpierw dzieci i małżonek Według reguł dziedziczenia ustawowego, w pierwszej kolejności powołane do spadku są dzieci i małżonek spadkodawcy. Dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże wdowa (czy wdowiec), jeśli dzieci jest więcej niż troje, musi dostać co najmniej 1/4 spadku (art. 931 k. c.). Reszta (3/4 spadku) przypada wówczas dzieciom w częściach równych. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło spadku, jego część przypada jego dzieciom, czyli wnukom zmarłego. Gdyby nie dożyły spadku również jego wnuki, wówczas to, co przypada na ich rodzica, otrzymują prawnuki. We wszystkich tych przypadkach majątek, jaki otrzymują – w miejsce dzieci spadkodawcy – jego wnuki czy prawnuki, dzielony jest między nich w częściach równych.

Przykład Spadkodawca w chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim. Miał syna i trzy córki.

Syn nie dożył spadku, ale zostawił dwoje dzieci. W takiej sytuacji żona dziedziczy 1/4 spadku, natomiast pozostałe 3/4 przypada na dzieci spadkodawcy. Gdyby wszystkie żyły dostałyby po 3/16 spadku. Z uwagi na to, że syn zmarł, jego udział dzielony jest na dwoje jego dzieci – czyli wnuki spadkodawcy. Każde z nich otrzyma więc po 3/32 spadku. Przyjmując wspólny mianownik dla wszystkich spadkobierców, udziały wyniosą: żona – 8/32, każda z córek po 6/32 i każdy z wnuków – 3/32.

Jeżeli zmarły pozostawił żonę i dzieci albo tylko dzieci, dalsi krewni, w tym wnuki i rodzice, w ogóle nie uczestniczą w dziedziczeniu ustawowym. Mogliby otrzymać coś z majątku zmarłego tylko z mocy jego testamentu lub zapisu. Jeśli takiego testamentu czy zapisu nie ma, dziedziczą tylko dzieci (gdy nie dożyły spadku – wnuki) oraz wdowa lub wdowiec.

Uwaga!

Prawo spadkowe nie różnicuje w żaden sposób dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich. Tak samo jak dzieci naturalne traktowane są przez prawo spadkowe dzieci adoptowane (które nie dziedziczą po swych biologicznych krewnych).

Inne szczególne reguły dziedziczenia obowiązują w razie adopcji niepełnej, polegającej na powstaniu wyłącznie stosunków między przysposabiającym i przysposabianym, a nie obejmującej już ich krewnych. Ten rodzaj adopcji w praktyce nie jest wykorzystywany.

– 11 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY W miejsce zmarłych rodziców Obowiązuje zasada, że jeśli dziecko nie przeżyło spadkodawcy, ale pozostawiło własne potomstwo, to jego dzieci (czyli wnuki spadkodawcy) wchodzą niejako w miejsce nieżyjącego syna czy córki spadkodawcy.

Udział w spadku, jaki przypadłby ich matce czy ojcu, dziedziczą w częściach równych wnuki spadkodawcy.

Ta zasada dotyczy także dalszych zstępnych: prawnuków i praprawnuków, a także innych spadkobierców ustawowych, którzy nie dożyli spadku. Tak więc w miejsce siostry, która nie przeżyła bezdzietnego brata zmarłego przed 28 czerwca 2009 r., wchodzą jej dzieci, czyli siostrzeńcy i siostrzenice zmarłego.

Przykład Zmarły spadkodawca zostawił żonę. Miał syna i córkę. Syn zmarł przed jego śmiercią. Zostawił dwoje dzieci. Żona i córka otrzymają po 2/6 spadku po nim, a dzieci zmarłego syna (wnuki) po 1/6 każde.

CZYTELNICY PYTAJĄ Jak dziedziczy małoletni • Dom zmarłego był wspólną własnością jego i żony. Zmarły pozostawił nieletnie dzieci. Czy takie dzieci dziedziczą? A jeśli tak, to w jakiej części i czy mają możliwość rozporządzania spadkiem?

Dzieci małoletnie dziedziczą tak samo, jak dorosłe. Nie mogą rozporządzać majątkiem uzyskanym w spadku, bo nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych. Ich majątkiem zasadniczo zarządza opiekun prawny, np. drugi żyjący rodzic. Jednakże na sprzedaż majątku, obciążenie go hipoteką itp. musi mieć zezwolenie sądu rodzinnego. W praktyce takie zezwolenie wchodzić może w rachubę tylko wyjątkowo – sąd musi kierować się dobrem dziecka. Jeśli dom był objęty wspólnością majątkową małżeńską, to 1/2 udziału w tym domu należy do żyjącego małżonka, a pozostałą 1/2 dziedziczą w częściach równych: dzieci i żyjący małżonek, z tym że udział małżonka w spadku nie może być mniejszy niż 1/4. Jeśli więc np. zmarły pozostawił córkę i żonę, to łącznie udział żony w domu wynosi 3/4, a córki 1/4.

Czy dzieci dziedziczą z ojczymem • Moja mama wyszła drugi raz za mąż. Zmarła w 2009 roku. Dom, w którym mieszkała z ojczymem, jest współwłasnością mamy 2/4 oraz moją i brata – po 1/4. Jaka część tego domu przypadnie ojczymowi? Zaznaczam, że jest to dom, który budował mój zmarły tata. Czy w razie śmierci ojczyma jego dzieci mają prawo do tego domu?

Udziały męża oraz syna i córki w spadku po zmarłej są takie same i wynoszą po 1/3. Ponieważ przedmiotem działu jest przypadający na mamę udział w domu wynoszący 1/2, to w wyniku jego dziedziczenia sytuacja jest taka, że dzieci mają w tym domu udziały wynoszące po 5/12, a udział ojczyma to 2/12. W razie śmierci ojczyma ten udział przypadnie jego dzieciom.

Czy dzielić się spadkiem z pasierbicami • Niedawno zmarł mój mąż. Nie zostawił testamentu. Nie mieliśmy dzieci, ale on ma dwie córki z pierwszego małżeństwa. Dorobiliśmy się w trakcie małżeństwa domu i samochodu. Jak w tej sytuacji przedstawia się kwestia dziedziczenia po nim?

Dwie córki i żona dziedziczą w częściach równych. W tej sytuacji każdej z nich należy się po 1/3 majątku pozostawionego przez zmarłego. Ponieważ jednak dom i samochód zostały

– 12 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY uzyskane w trakcie małżeństwa z panią, były więc objęte tzw. wspólnością ustawową (dorobkową) – dlatego 1/2 wartości tych dóbr należy do pani. Pani podzieli się z pasierbicami (każda po 1/3) równo tylko tą 1/2 wspólnego majątku, którą pozostawił zmarły. Tak więc pani udział w domu, samochodzie i ewentualnie innych przedmiotach majątkowych nabytych w czasie małżeństwa wynosi 4/6, a każdej z córek męża – po 1/6.

III. Kto dziedziczy, gdy nie ma dzieci Jeżeli spadkodawca zmarł bezpotomnie (nie pozostawił dzieci ani wnuków czy prawnuków), krąg jego spadkobierców zależy od daty jego śmierci.

Krąg dziedziczących po zmarłych po 28 czerwca 2009 r. jest nie tylko inny, ale i szerszy. Powoduje to, że teraz znacznie rzadziej zdarzać się będzie, że z braku testamentu i bliższej rodziny spadek przypadnie gminie lub Skarbowi Państwa.

Po zmarłych przed 28 czerwca 2009 r.

Po tych spadkodawcach dziedziczą: • małżonek oraz • rodzice i rodzeństwo (art. 932 k. c.).

Małżonkowi zawsze w takim wypadku przypada połowa majątku (jego udział został więc ustalony w sposób sztywny). Drugą połową dzielą się rodzice i rodzeństwo. Jednakże każdy z rodziców ma prawo do jednej czwartej tej połowy spadku, która przypada rodzicom i rodzeństwu (art. 933 k. c.). Resztę dziedziczą bracia i siostry w częściach równych.

Jeżeli żyje tylko jedno z rodziców, to udział drugiego z rodziców, który nie dożył spadku (lub go odrzucił), otrzymują: w połowie rodzic pozostający przy życiu i w połowie rodzeństwo do równego podziału.

Przykład Zmarły nie pozostawił testamentu. Nie miał dzieci. Spadek po nim będzie dzielony między wdowę, dwoje rodziców zmarłego i czterech braci. Wdowa otrzyma 1/2 spadku, natomiast pozostałą 1/2 dzielimy na 6 osób: rodziców i dzieci zmarłego. Z tego połowę otrzymają w równych częściach rodzice – czyli po 2/16. Pozostała 1/4 spadku przypada na czterech braci zmarłego, z których każdy otrzyma po 1/16 spadku.

Gdyby któreś z rodzeństwa nie dożyło spadku, w jego miejsce „wchodzą” jego dzieci (wnuki), a więc siostrzeńcy, bratankowie zmarłego, którzy dzielą między siebie udział w spadku swego rodzica po równo (art. 934 k. c.).

Gdy w związku z bezpotomną śmiercią spadkodawcy do spadku po nim, oprócz wdowy czy wdowca, należą tylko rodzice, połowę otrzymuje małżonek, a każde z rodziców po jednej czwartej spadku. Jeżeli żyje tylko jedno z rodziców, jego udział, podobnie jak małżonka, wynosi jedną drugą spadku (np. matka dostaje tyle, ile wdowa).

Jeżeli oprócz małżonka z mocy ustawy do spadku powołane jest (z braku potomstwa) tylko rodzeństwo, to bracia i siostry dziedziczą w częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa, czyli dzielą się po równo połową spadku po zamarłym bezpotomnie (druga połowa należy do wdowy lub wdowca).

Wdowa czy wdowiec otrzymuje – zgodnie z regułami dziedziczenia ustawowego – cały spadek tylko w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił dzieci, rodziców, rodzeństwa ani też nie ma dzieci czy wnuków lub prawnuków rodzeństwa. Jeżeli bowiem brat czy siostra umarli wcześniej niż spadkodawca, ale pozostawili potomstwo,

– 13 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY wdowa albo wdowiec dziedziczą spadek z bratankami, bratanicami, siostrzeńcami i siostrzenicami zamarłego.

Udziałem w spadku, jaki przypadłby siostrze czy bratu spadkodawcy, dzielą się po równo ich dzieci.

Jeżeli spadkodawca nie pozostawił małżonka ani potomstwa (dzieci, wnuków, prawnuków), spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu oraz dzieciom i wnukom rodzeństwa (art. 935 § 2 k. c.).

Przykład Matka, żona i jeden z trzech braci spadkodawcy nie żyją. Spadkodawca był bezdzietny. Spadek będzie dzielony między ojca, dwóch braci i dwójkę dzieci nieżyjącego brata. Tak więc 1/2 spadku przypada rodzicom, a 1/2 rodzeństwu. Ponieważ matka nie żyje, jej udział (czyli 1/4) jest dzielony między jej męża (który ma z niego dodatkową 1/8) i trzech synów, na których przypada dodatkowo pozostała 1/8. Sprowadzając to do wspólnego mianownika (24), ojcu przypada 9/24, a każdemu z braci 5/24. Skoro jednak jeden syn nie żyje, w jego miejsce wchodzi dwójka jego dzieci (bratanków zmarłego), z których każde, sprowadzając do wspólnego mianownika (48), dostanie 1/2 udziału swego ojca, czyli 5/48 spadku. A zatem ojciec otrzyma 18/48 spadku, żyjący bracia spadkodawcy po 10/48, zaś dzieci nieżyjącego brata dostaną po 5/48 każde.

Przykład Zmarły był kawalerem i nie miał dzieci. Zostawił matkę oraz brata i siostrę. Ponieważ ojciec nie żyje, jego udział (1/4) przypada po połowie na matkę i rodzeństwo zmarłego. Sprowadzając to do wspólnego mianownika (8), na matkę przypada 3/8 (jej 2/8 + 1/8 po mężu), a na rodzeństwo łącznie pozostałe 5/8. Sprowadzając dalej do wspólnego mianownika (16), podział spadku będzie taki: 6/16 dla matki i po 5/16 dla każdego z dwojga rodzeństwa.

Jeżeli zmarły pozostawił tylko rodzeństwo, bracia i siostry dzielą się spadkiem po równo, a w miejsce tych, którzy nie dożyli spadku, wchodzą ich dzieci. Jeżeli nie ma nikogo z tego kręgu, a spadkodawca nie sporządził testamentu, majątek po nim dziedziczy jako spadkobierca ustawowy Skarb Państwa.

Po zmarłych 28 czerwca 2009 r. i później Po zmarłym bezpotomnie po 28 czerwca 2009 r., który nie zostawił testamentu, a żyją jego rodzice oraz małżonek – dziedziczą tylko oni. Jeśli oboje rodzice zmarłego, który nie zostawił dzieci ani wnuków, przeżyli go, rodzeństwo po nim nie dziedziczy. Może uczestniczyć w schedzie po nim dopiero wówczas, gdy choćby jedno ze wspólnych rodziców nie żyje.

Najpierw wdowa i rodzice Jeśli zmarły zostawił małżonka i rodziców – tylko oni dzielą się spadkiem po nim. Udział w spadku małżonka dziedziczącego w zbiegu z rodziną spadkodawcy wynosi zawsze jedną drugą. Udział każdego z rodziców dziedziczących wraz z wdową czy wdowcem wynosi jedną czwartą spadku. Jeśli ojcostwo zmarłego nie zostało ustalone, matka dzieli się spadkiem z wdową lub wdowcem po jednej drugiej.

Jeśli spadkodawca, który nie miał potomstwa, nie zostawił też małżonka, to spadek po nim dziedziczą tylko jego rodzice – w częściach równych, czyli każde po jednej drugiej.

Rodzeństwo dochodzi do spadku po bezdzietnym bracie lub siostrze, jeśli choćby jedno z rodziców nie żyje.

Wtedy bowiem udział przypadający na rodzica, który nie przeżył swego syna czy córki, przypada rodzeństwu zmarłego w częściach równych.

– 14 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Przykład Zmarły bezpotomnie zostawił żonę i matkę. Jego ojciec nie żyje. Miał dwóch braci. Udział w spadku wynoszący 4/8 przypada jego żonie, a udział matki to 2/8. Każdy zaś z braci uczestniczy w spadku po 1/8.

Gdyby którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie przeżyło, ale zostawiło dzieci czy wnuki, to przypadający na niego udział dziedziczą te dzieci, tj. siostrzeńcy lub bratankowie zmarłego lub ich dzieci. Udziałem tym dzielą się po równo.

Dopiero gdy oboje rodzice nie żyją, spadek, jaki by im przypadł, dziedziczą bracia i siostry zmarłego w częściach równych, z tym że udział braci i sióstr zmarłych przed spadkodawcą przypada ich potomstwu.

1/2 spadku dziedziczy wdowa czy wdowiec. Dopiero gdy nie żyją rodzice zmarłego, nie ma jego rodzeństwa ani dzieci czy wnuków rodzeństwa, cały spadek dziedziczy jego małżonek.

Warto wskazać na pewną lukę w przepisach. Chodzi o sytuację, gdy jedno z rodziców nie żyje i nie ma rodzeństwa spadkodawcy ani ich dzieci czy wnuków. Co wtedy się dzieje z wynoszącym jedną czwartą udziałem zmarłego rodzica w spadku? Czy przypada po połowie żyjącemu rodzicowi i małżonkowi? Czy przypada tylko małżonkowi?

A może tylko żyjącemu rodzicowi? Na te pytania nie ma niestety odpowiedzi w nowych przepisach.

Dziadkowie, wujowie, cioteczne rodzeństwo Jeśli zdarzy się tak, że bezdzietny spadkodawca nie zostawił rodzeństwa, nie ma też zstępnych rodzeństwa ani małżonka, to dziedziczą po nim cały majątek dziadkowie.

Przed 28 czerwca 2009 r. nie należeli oni w ogóle do kręgu spadkobierców ustawowych i z braku testamentu spadek przypadał gminie lub Skarbowi Państwa.

Dziadkowie, jako spadkobiercy, dziedziczą spadek po wnuku w częściach równych (po jednej czwartej – bo dziadków mamy czworo). Zachowaniu majątku w rodzinie (choć z braku bliskich krewnych – w rodzinie dalszej) służy zasada, że jeśli któreś z dziadków-spadkobierców nie przeżyło wnuka, to jego udział w spadku przypada – w równych częściach – jego dzieciom i wnukom, a więc wujom, stryjom lub ciotkom spadkodawcy.

Jeśli któreś z wujów, stryjów czy ciotek nie dożyło spadku, jego udziałem dzielą się jego dzieci, czyli rodzeństwo stryjeczne czy cioteczne spadkodawcy, a w razie ich śmierci odpowiednio ich dzieci lub wnuki.

Jeśli któryś z dziadków zmarł przed wnukiem i nie ma jego potomstwa, to jego udział w spadku przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. Tak będzie, jeśli zmarły był jedynym wnukiem dziadka, który zmarł przed nim.

Przykład Zmarły był kawalerem. Nie miał rodzeństwa. Jego rodzice nie żyją. Żyje babka ze strony ojca. Dziadkowie ze strony matki nie żyją, ale pozostawili troje dzieci. Dziadkowie ze strony ojca mieli tylko jego. Spadek przypadnie: w 3/6 żyjącej babce, a pozostałym udziałem (3/6) podzielą się po równo – każde po 1/3, dzieci dziadków ze strony matki, czyli wuj i dwie ciotki zmarłego.

Pasierb lub gmina Dopiero gdy spadkodawca nie zostawił małżonka ani nikogo z wymienionych wyżej dalszych krewnych, jego majątek przypada pasierbom, którzy dzielą się nim po równo. Nie otrzymają jednak spadku, jeżeli w chwili śmierci tego spadkodawcy żyje drugie z ich rodziców, np. pierwszy rozwiedziony mąż – ojciec dzieci żony zmarłego (chyba że macocha uwzględniła ich w testamencie). Jeśli nie ma nikogo z krewnych ani pasierbów uprawnionych do spadku, cała scheda przypada jako spadkobiercy ustawowemu gminie ostatniego miejsca

– 15 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY zamieszkania spadkodawcy albo Skarbowi Państwa, jeśli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić albo ostatnio mieszkał on za granicą.

Dziadek zawsze może liczyć na wsparcie Bez względu na to, kiedy zmarł wnuk – czy przed 28 czerwca 2009 r., czy po tej dacie, dziadkowie zawsze mogą liczyć na wsparcie ze strony spadkobierców zmarłego wnuka, chyba że sami są jego spadkobiercami ustawowymi, co może wchodzić w rachubę, gdy wnuk zmarł po wskazanej dacie. Jeśli jednak np. dziadkowie darowali wnukowi gospodarstwo rolne czy dom, licząc, że w zamian będą mieli zapewnioną spokojną starość, w razie śmierci wnuka mogą domagać się środków utrzymania od tego czy tych, którzy po nim dziedziczą, np. od żony zmarłego, jego dzieci, czyli swych prawnuków.

Tego rodzaju roszczenia mogą kierować zarówno do spadkobierców wnuka, dziedziczących po nim automatycznie z ustawy (art. 938 k. c.), jak i wyznaczonych w testamencie (art. 966 k. c.). Jednakże roszczenia te wchodzą w rachubę tylko wówczas, gdy dziadkowie spadkodawcy znajdują się w niedostatku i nie mogą uzyskać należnych im środków utrzymania od osób, które są wobec nich zobowiązane do alimentów, a więc przede wszystkim swych dzieci i innych wnuków, bo np. te albo nie żyją, albo same znajdują się w ciężkiej sytuacji. Od spadkobiercy nieobciążonego wobec dziadków obowiązkiem alimentacyjnym, np. żony zmarłego wnuka i jego matki (synowej dziadka), należy się im wówczas utrzymanie odpowiednie do ich potrzeb i udziału spadkobiercy w spadku.

Spadkobierca zawsze może się uwolnić od obowiązków względem dziadków zmarłego, jeśli zapłaci im jednorazowo kwotę odpowiadającą wartości jednej czwartej swego udziału w spadku.

Poza dziedziczeniem ustawowym Jak wynika z opisanych wyżej zasad, zarówno tych obowiązujących przed 28 czerwca 2009 r., jak i po tej dacie, na mocy przepisów ustawowych dziedziczą zasadniczo tylko krewni i małżonek oraz dzieci adoptowane, a po zamarłych 28 czerwca 2009 r. lub później wyjątkowo także pasierbowie. Nie dziedziczą powinowaci: teściowie, zięciowie i synowe, szwagrowie, szwagierki, a po zmarłych przed 28 czerwca 2009 r. nie dziedziczą też pasierbowie i pasierbice.

Uwaga!

Wyraźnie wyłączony z dziedziczenia ustawowego jest małżonek pozostający w oficjalnej, orzeczonej przez sąd separacji (art. 935 1 k. c.).

Małżonek może też być wyłączony z dziedziczenia, jeśli zmarły wystąpił przeciwko niemu do sądu o rozwód lub o orzeczenie oficjalnej separacji, i to z winy żyjącego małżonka, i gdy żądanie to było uzasadnione (art. 940 § 1 k. c.). Nawet w takiej sytuacji odsunięcie tego małżonka od spadku nie jest automatyczne. Któryś ze spadkobierców musi wystąpić do sądu z wnioskiem o wyłącznie go od dziedziczenia. Sąd bada wtedy, czy istotnie żądanie rozwodu z winy małżonka było uzasadnione. Na wystąpienie z takim wnioskiem spadkobierca ma sześć miesięcy, licząc od dnia, w którym dowiedział się o otwarciu spadku, czyli praktycznie od dnia śmierci spadkodawcy, nie więcej jednak niż rok od otwarcia spadku.

Przykład Zmarły wystąpił przed śmiercią o rozwód z winy żony. Spadkobierca dowiedział się o śmierci spadkodawcy dopiero po roku. Nie będzie mógł więc wystąpić o wyłączenie żony zmarłego z dziedziczenia, gdyż upłynął już przewidziany na to termin.

– 16 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Spadkobierca zarówno ustawowy, jak i powołany w testamencie może zostać wyłączony ze spadku w razie uznania go za niegodnego dziedziczenia, ale dotyczy to tylko ściśle określonych i drastycznych sytuacji (str. 35).

Może też sam odrzucić spadek (o czym na str. 40).

Małżonkowie w faktycznej separacji Trzeba mocno podkreślić, że we wszystkich innych sytuacjach, choćby małżonkowie żyli w faktycznej separacji od wielu lat, choćby nie utrzymywali ze sobą od lat żadnych kontaktów, a zmarły żył w konkubinacie z inną kobietą i miał z nią pięcioro dzieci, muszą one co do zasady podzielić się spadkiem z żoną ojca. Jeśli ojciec zostawił testament na ich rzecz, to żonie ojca należy się od nich co do zasady zachowek, jeśli tego zażąda. Więcej, jeśli oficjalnie pozostawał z żoną we wspólności majątkowej małżeńskiej, to jedna druga dóbr kupionych przez niego w tym okresie należy do żony. Może wówczas jednak wchodzić w rachubę: po pierwsze ustalenie nierównych udziałów w tym majątku, a po drugie odmowa lub obniżenie zarówno udziału w schedzie, jak i zachowku. Przez wzgląd na zasady współżycia społecznego, czyli godziwego postępowania.

Uwaga!

Konkubina czy konkubent są z punktu widzenia prawa spadkowego osobami obcymi. Konkubina może więc dziedziczyć po swym towarzyszu życia, tylko jeśli ten za życia sporządził na jej rzecz testament.

CZYTELNICY PYTAJĄ Konkubentowi nic się nie należy

• Ojciec zmarł w 2004 r., a matka w 2008 r. Żadne z nich nie zostawiło testamentu. Został po nich dom i 8 ha pola ornego. Mam dwie siostry. Jedna z nich żyje w konkubinacie i pozwoliła konkubentowi na obsianie pola bez porozumienia ze mną i drugą siostrą. Czy jeśli teraz wystąpię do sądu o podział, to konkubent będzie miał jakieś prawa do tego spadku?

Nie. Konkubent siostry nie ma absolutnie żadnego prawa do spadku po jej rodzicach.

Synowa nie dziedziczy • Zmarł mój teść. Rozumiem, że mąż dziedziczy po nim. Nie mamy rozdzielności majątkowej.

Czy to oznacza, że dziedziczę po teściu również ja?

Jeśli spadkodawca nie napisał w testamencie, że przekazuje spadek także pani, jako synowej, to dziedziczy po nim tylko syn. Spadek należy do majątku osobistego pani męża.

Macocha bez spadku • Czy po bezdzietnym kawalerze niemającym rodzeństwa, którego ojciec nie żyje, dziedziczy jego macocha?

Nie, chyba że pasierb zostawi testament dla macochy. Dziedziczyć będą po nim – mówiąc w skrócie – dziadkowie, jeśli żyją, a gdy ich nie ma, to rodzeństwo jego rodziców (wujowe stryjowie, ciotki), a jeśli nie przeżyli takiego spadkodawcy – to „w ich zastępstwie” ich dzieci (cioteczne lub stryjeczne rodzeństwo spadkodawcy) lub wnuki.

Dla pasierbicy tylko wyjątkowo • Czy po mojej śmierci pasierbica będzie dziedziczyć po mnie majątek? Czy jeśli zostawię testament wyłącznie na inną osobę, będzie mogła domagać się od tej osoby zachowku?

– 17 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Pasierbica może nabyć spadek tylko i wyłącznie, jeśli nie pozostawi pan/pani nie tylko dzieci czy wnuków, małżonka, rodziców i dziadków, ale także gdy nie ma rodzeństwa ani dzieci, wnuków rodzeństwa, dziadków. Natomiast gdy dziadkowie nie żyją – wujów, stryjów, ciotek ani stryjecznego lub ciotecznego rodzeństwa. Prawo do zachowku pasierbicy nigdy nie przysługuje.

IV. Gospodarstwo rolne w spadku Spadek, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, jeśli nie ma testamentu, dziedziczymy tak samo jak każdy inny, według reguł wskazanych wyżej. Przepisy ograniczające krąg uprawnionych do ustawowego dziedziczenia gospodarstwa, tj. obowiązujące automatycznie, gdy nie ma testamentu, Trybunał Konstytucyjny uznał za sprzeczne z konstytucją. Utraciły one moc 14 lutego 2001 r. Jednakże w sposób szczególny traktowane jest gospodarstwo przy dziale spadku, jeśli o dziale z braku zgody będzie rozstrzygał sąd.

Gospodarstwem rolnym są według kodeksu cywilnego grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeśli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą. Istotny więc jest nie sam obszar gospodarstwa, jak np. w przypadku przepisów o podatku rolnym, lecz to, że może ono stanowić pewną całość gospodarczą.

Kiedy są ograniczenia Nadal jednak przepisy ograniczające krąg spadkobierców ustawowych dziedziczących gospodarstwo rolne mają zastosowanie, jeśli spadkodawca zmarł przed 14 lutego 2001 r. Wówczas gospodarstwo rolne odziedziczą osoby, które spełniały następuje warunki: • stale pracowały bezpośrednio w produkcji rolnej lub • miały przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, lub • były małoletnie, tj. nie przekroczyły 18. roku życia (pełnoletność uzyskuje się wcześniej z zawarciem małżeństwa) bądź też uczyły się zawodu albo uczęszczały do szkół, lub • były trwale niezdolne do pracy.

Dopiero jeśli takich osób wśród spadkobierców ustawowych nie było, obowiązywały ogólne, przedstawione wyżej, reguły dziedziczenia ustawowego. Spadkodawca mógł wówczas sporządzić testament i zapisać gospodarstwo dowolnie wybranej osobie czy osobom, z pominięciem wskazanych grup należących do spadkobierców ustawowych dziedziczących gospodarstwo automatycznie. Gdy jednak pozostawił on spadkobierców z kręgu najbliższych, mieli oni prawo domagać się od spadkobiercy zachowku, jeśli nie otrzymali go wcześniej np. w formie darowizny albo uczestnicząc w podziale reszty spadku. Jeśli tak rozumiany zachowek otrzymali, nie przysługiwały im spłaty od współspadkobiercy, któremu gospodarstwo przypadło.

W odniesieniu do spadków, w których skład wchodzi gospodarstwo rolne, gdy spadkodawca zmarł przed 14 lutego 2001 r., o tym, jakie kwalifikacje uważa się za przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, a także przypadki, gdy pobieranie nauki lub uczęszczanie do szkoły uprawnia do dziedziczenia gospodarstwa oraz zasady i tryb stwierdzenia niezdolności do pracy precyzuje wydane z upoważnienia kodeksu cywilnego rozporządzenie Rady Ministrów z 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia gospodarstw rolnych (DzU nr 89, poz. 519). Również to rozporządzenie, jako sprzeczne z konstytucją, straciło z dniem 14 lutego 2001 r. moc obowiązującą.

Jeszcze bardziej restrykcyjne przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych obowiązywały przed 1 października 1990 r. Mają one nadal zastosowanie do spuścizny po osobach zmarłych przed tą datą.

W okresie od 5 kwietnia 1982 r. do 30 września 1990 r. dziedziczyć gospodarstwo mogli tylko spadkobiercy, którzy stale pracowali bezpośrednio w gospodarstwie rolnym lub też mieli przygotowanie zawodowe do pro-

– 18 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY wadzenia takiego gospodarstwa. Jeśli żadne z dzieci czy wnuków nie spełniało tych warunków, dziedziczyli dalsi krewni spełniający te kryteria. Dzieci dziedziczyły zawsze, jeżeli były małoletnie bądź też uczyły się zawodu albo uczęszczały do szkół lub były trwale niezdolne do pracy.

O zasadach działu spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, szczegółowo na str. 61.

CZYTELNICY PYTAJĄ Dziedziczenie gospodarstwa bez kwalifikacji

• Rodzice mają gospodarstwo 25 ha. Nie mam jednak wykształcenia rolniczego. Skończyłem politechnikę, a obecnie robię doktorat. Jednak pracowałem, oczywiście, jako dziecko w gospodarstwie. Czy w takiej sytuacji mógłbym odziedziczyć grunty rolne? Czy miałbym wtedy prawo do dotacji z UE tak jak inni rolnicy?

Teraz dziedziczenie gospodarstw rolnych nie jest już zależne od posiadania kwalifikacji rolniczych. Gospodarstwa dziedziczy się tak jak np. mieszkanie, działkę rekreacyjną, samochód.

Formalne kwalifikacje nie są istotne także, gdy chodzi o dopłaty z UE. Dla tych dopłat ważne jest to, czy się ziemię uprawia, jakie rośliny sadzi, jakie zwierzęta hoduje itp. i czy spełnione są przy tym normy unijne.

V. Testament – czyli ostatnia wola przekazana za życia Było i jest zasadą, że każdy może dowolnie rozporządzić swym majątkiem na wypadek śmierci. Jako spadkodawcy nie jesteśmy niczym w swej decyzji skrępowani. Niezależnie od naszej woli najbliższym należy się jednak zachowek (o czym na str. 26).

Testament natomiast wyłącza istniejący przy dziale spadku między dziećmi (wnukami, jeśli dzieci czy dziecko nie przeżyły spadkodawcy), a także dziećmi i małżonkiem, obowiązek zaliczenia na schedę spadkową darowizn otrzymanych od spadkodawcy (szczegółowo str. 54). Już to, że spadkobiercy nie muszą się rozliczać z darowizn, może być wystarczającym powodem do spisania testamentu, jeśli wcześniej spadkodawca nie zwolnił obdarowanego z obowiązku zaliczenia darowizny. Kolejnym może być przekazanie jakichś dóbr osobie niebędącej spadkobiercą, np. siostrze ciotecznej obrazu odziedzieczonego po wspólnej babci albo 20 tys. zł wnukowi. Możliwość taką dają zapis i polecenie.

Zapis to zawarta w testamencie dyspozycja spadkodawcy skierowana do spadkobiercy spełnienia jakiegoś świadczenia majątkowego na rzecz wskazanej osoby. Chodzi np. o wypłacenie określonej kwoty kuzynce, przekazanie obrazu albo biżuterii pasierbicy itp. Zapis może dotyczyć również wypłacania renty drugiej żonie spadkodawcy albo ustanowienia prawa użytkowania jakichś części domu. Zapisobierca może żądać od spadkobiercy wykonania zapisu, i to zasadniczo niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Może wystąpić o to z pozwem do sądu.

Polecenie zaś to nałożony w testamencie na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek określonego działania. Może to być polecenie wpłacenia np. 20 tys. zł na określoną fundację czy odbudowania grobowca rodziców zmarłego albo wydania odziedziczonych pieniędzy na budowę domu. Poleceniem może być obciążony także zapisobierca. Wykonania polecenia żądać może każdy ze spadkobierców, wykonawca testamentu, ale jeśli polecenie ma na względzie interes społeczny – także organ państwowy.

– 19 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Kilka sposobów Jeśli chcesz pozostawić swą ostatnią wolę, to masz do wyboru kilka sposobów jej przekazania. Są jednak pewne ogólne warunki, które odnoszą się do wszystkich testamentów. Tak więc testament może zawierać rozporządzenie tylko jednego spadkodawcy. Niedopuszczalny jest np. wspólny testament męża i żony. Sporządzić testament (a także go odwołać) może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a więc w pełni poczytalna i pełnoletnia. Nieważny jest testament spisany w stanie wyłączającym (np. ze względu na stan umysłu spowodowany ciężką chorobą) świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Nieważny jest testament sporządzony pod wpływem groźby albo błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby nie ten błąd, spadkodawca nie sporządziłby testamentu o takiej treści (art. 945 k. c.).

Testament jako nieważny ze wskazanych przyczyn można zakwestionować tylko w ciągu trzech lat od dowiedzenia się o przyczynie nieważności. Gdy jednak zainteresowany o przyczynie nieważności dowie się dopiero po upływie dziesięciu lat od śmierci spadkodawcy, to testamentu kwestionować już nie może.

Dla jednego lub wielu Jeśli spadkodawca, który powołał w testamencie kilku spadkobierców, nie określił ich udziału w schedzie, dziedziczą oni w częściach równych. Jeśli zaś jednej osobie zapisał w testamencie np. mieszkanie, które było praktycznie jego jednym majątkiem, to osobę tę uważa się nie za zapisobiercę, ale spadkobiercę.

Można wyznaczyć tzw. spadkobiercę podstawionego na wypadek sytuacji, gdy osoba wskazana do dziedziczenia nie chciała lub nie mogła przyjąć spadku, np. odrzuciła go.

Jeśli osoba wyznaczona w testamencie odrzuca spadek, to jej udział przypada pozostałym spadkobiercom stosownie do ich udziałów, chyba że wola spadkodawcy była inna. Jest to tzw. przyrost.

Jeśli odrzuca spadek jedyny spadkobierca, mają zastosowanie zasady dziedziczenia ustawowego. Na spadkobiercę czy spadkobierców ustawowych przechodzą wówczas obowiązki wynikające z zapisów i poleceń oraz innych rozporządzeń spadkodawcy adresowanych do spadkobiercy testamentowego. Takie rozwiązanie jest możliwe, chyba że wola spadkodawcy była inna (np. wskazał innego spadkobiercę). To samo dotyczy spadkobiercy podstawionego i korzystającego z przyrostu.

Najlepiej u notariusza Z prawnego punktu widzenia nie ma testamentów lepszych i gorszych, jeśli testament spełnia wymagania formalne. Najpewniejsze, najbezpieczniejsze jest jednak sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego u notariusza.

Powierzając jego spisanie specjaliście, zyskujemy gwarancję nie tylko ważności testamentu, ale i tego, że nasza ostatnia wola będzie wyrażona w sposób precyzyjny, niebudzący wątpliwości. Testament notarialny jest dokumentem urzędowym i stanowi dowód tego, co zostało w nim poświadczone. Z tego powodu w praktyce bardzo trudno taki testament obalić.

Ze spisania ostatniej woli w formie aktu notarialnego skorzystać warto zwłaszcza wówczas, gdy chcemy obciążyć spadkobiercę czy spadkobierców zapisem na rzecz wskazanej osoby czy instytucji albo poleceniem.

Ile kosztuje testament Spisanie ostatniej woli w formie aktu notarialnego nie jest kosztowne. Wynagrodzenie rejenta za sporządzenie testamentu wynosi maksymalnie 50 zł, z tym że od testamentu zawierającego zapis, polecenie lub pozbawienie spadkobiercy ustawowego prawa do zachowku notariusz może pobrać 150 zł, a za odwołanie testamentu – 30 zł. Pobiera również 22 proc. VAT i opłatę kancelaryjną od odpisu (6 zł za każdą rozpoczętą stronę + 22 proc. VAT).

– 20 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Wystarczy spisać własnoręcznie Możemy także spisać ostatnią wolę bez angażowania notariusza, osób urzędowych i świadków. Chodzi o sporządzenie testamentu własnoręcznego (art. 949 k. c.). Ta możliwość jest wykorzystywana dość często.

Stosunkowo często zdarza się, że takie testamenty – przede wszystkim z powodu uchybień formalnych – są nieważne. Czasem też, ze względu na nieumiejętność wyrażenia ostatniej woli, są problemy z jej interpretacją, choć prawo nakazuje każdy testament tłumaczyć tak, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy.

Konieczne jest dla ważności testamentu własnoręcznego zachowanie pewnego minimum wymagań formalnych (art. 949 k. c.). Taki testament musi być: • napisany przez spadkodawcę w całości pismem ręcznym (nie można go napisać na maszynie, na komputerze czy podpisać tylko testament napisany przez inną osobę), • podpisany przez spadkodawcę i opatrzony przez niego datą.

Nawet brak daty nie powoduje nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie ma wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Nie ma natomiast żadnych ustępstw, gdy chodzi o dwa pozostałe warunki: testament własnoręczny dla swej ważności musi być w całości napisany pismem odręcznym (sfałszowanie bowiem całego pisma jest trudne) i podpisany. Jeśli, sporządzając taki testament, zapomnimy np. o podpisie albo spiszemy go w całości lub części na maszynie, na komputerze albo podpiszemy testament napisany w całości lub w części ręką innej osoby, będzie on całkowicie nieważny i nie wywoła zamierzonych skutków. Oznacza to m. in., że do spadku po nas będą miały zastosowanie reguły dziedziczenia ustawowego. A obowiązują one automatycznie, gdy spadkodawca nie pozostawił ostatniej woli.

Jasno, czytelnie, choć ze skreśleniami Przedstawione wymagania formalne dotyczące testamentu własnoręcznego zostały określone w kodeksie cywilnym bardzo lakonicznie. Z praktyki sądowej płyną pewne konkretne wskazówki, o których warto pamiętać, jeśli chcemy spisać testament w takiej formie.

• Z testamentu własnoręcznego musi w sposób jednoznaczny wynikać, iż jest to ostatnia wola. Najlepiej więc zatytułować go „Testament”, „Moja ostatnia wola” oraz posłużyć się np. sformułowaniem: „Ja niżej podpisana (tu imię i nazwisko) oświadczam, że do spadku po mnie powołuję (tu nazwiska, imiona oraz imiona rodziców osób powołanych) czy „Moją ostatnią wolą jest, by po mojej śmierci... ”.

• Pismo powinno być czytelne, musi dać się odczytać (ostatecznie przez grafologa). Nie jest natomiast istotny rodzaj papieru, na którym spisany jest testament, ani to, czy spisano go atramentem, tuszem, ołówkiem itd. (byle własnoręcznie).

• W trakcie pisania testamentu można przekreślać wyrazy, części zdań, całe zdania i fragmenty już napisanego tekstu. Uważa się je wówczas za nienapisane. Można też czynić zmiany i uzupełnienia dokonanych rozporządzeń. Dla ich skuteczności spadkodawca musi ujawnić wolę ich dokonania, opatrując je przynajmniej datą. Inaczej dopiski i przekreślenia uznane będą za nieważne.

• Dodatkowe dyspozycje dopisane pod podpisem uważa się za nowy testament, który dla swej ważności powinien być opatrzony kolejnym podpisem i datą. Podpisać się należy imieniem i nazwiskiem, choć dopuszczalne jest umieszczenie nazwiska w skrócie (nie wystarczą inicjały czy parafa). Podpis powinien znajdować się bezpośrednio pod treścią testamentu, kończąc ją (a nie np. na kopercie czy przed testamentem).

• Data (z podaniem dnia, miesiąca, roku) również musi być napisana własnoręcznie, a umieścić ją można zarówno u góry, przed treścią testamentu, jak i po jego treści, a nawet w samej jego treści. Są orzeczenia sądowe dopuszczające podanie daty w sposób opisowy (np. „W moje siedemdziesiąte urodziny”). Data nieprawdziwa

– 21 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY pociąga za sobą w zasadzie nieważność testamentu. Brak daty wprawdzie, jak już wspomniano, nie zawsze powoduje nieważność, ale zamieszczenie jej w testamencie może wskazywać w razie późniejszych wątpliwości co do stanu poczytalności spadkodawcy, a także usunąć wątpliwości co do wzajemnego stosunku testamentów sporządzonych przez tę samą osobę.

WZORY TESTAMENTÓW WŁASNORĘCZNYCH Wzór nr 1 Kielce, 12 lutego 2008 r.

Testament Ja, Ewa Majewska, na wypadek śmierci cały mój majątek przekazuję w całości mojej córce Katarzynie Wróblewskiej.

Ewa Majewska

Wzór nr 2 Warszawa, 18 kwietnia 2009 r.

Testament Ja, Marcin Nowak, na wypadek śmierci cały posiadany przeze mnie majątek przekazuję mojemu synowi Andrzejowi Nowakowi. Zobowiązuję go do ustanowienia na rzecz mojej żony Agnieszki Winnickiej-Nowak dożywotniej i bezpłatnej służebności mieszkania, obejmującej pierwszą kondygnację domu położonego w Warszawie przy ul. Parkowej 24 z prawem do swobodnego poruszania się po całej działce, na której dom ten jest posadowiony.

Marcin Nowak Wzór nr 3 Szczecin, 6 marca 2010 r.

Testament Ja, Kazimierz Krystian Kowalski, na wypadek śmierci do spadku po mnie powołuję w 1/2 moją córkę Halinę Biankę Kowalską, w 1/4 mojego syna Macieja Kazimierza Kowalskiego oraz w 1/4 jego syna Patryka Kowalskiego.

Kazimierz Krystian Kowalski

– 22 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Wzór nr 5 Ciechanów, 7 marca 2008 r.

Testament Ja, Marcin Pawłowski, na wypadek śmierci gospodarstwo rolne, którego jestem wyłącznym właścicielem, o pow. 8, 25 ha wraz z domem mieszkalnym położonym w Jędrzejowie przy ul. Kraszewskiego 9 i zabudowaniami gospodarczymi w całości zapisuję mojej córce Ewie Lewańskiej z domu Pawłowskiej. Pozostały mój majątek przekazuję w częściach równych: mojej drugiej córce Danucie Pawłowskiej-Nowak i synowi Andrzejowi Pawłowskiemu.

Marcin Pawłowski Ostatnia wola w urzędzie Spadkodawca można przekazać swe dyspozycje na wypadek śmierci ustnie w obecności dwu świadków wobec: • wójta (burmistrza, prezydenta miasta), • starosty, • marszałka województwa, • sekretarza powiatu albo gminy lub • kierownika urzędu stanu cywilnego.

Jest to tzw. testament urzędowy, w praktyce coraz rzadziej wykorzystywany (art. 951 k. c.). Oświadczenie spadkodawcy spisuje się wtedy w protokole z podaniem daty sporządzenia i odczytuje się go spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, osobę, wobec której ostatnia wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeśli z jakichś powodów spadkodawca nie może się podpisać, trzeba w protokole wskazać tego przyczynę.

W razie obawy rychłej śmierci Przedstawione wyżej rodzaje testamentów (notarialny własnoręczny i urzędowy) to tzw. testamenty zwykłe.

Są też testamenty szczególne. Najczęściej w rachubę wchodzi testament ustny. Sporządzenie go jest dopuszczalne, gdy istnieje obawa rychłej śmierci, a zachowanie zwykłych form testamentu nie jest możliwe (art. 952 k. c.). Spadkobierca może wówczas wyrazić swą ostatnią wolę w obecności co najmniej trzech świadków.

Jeden ze świadków albo osoba trzecia musi spisać oświadczenie spadkodawcy (jego ostatnią wolę) najpóźniej w ciągu roku od jej wyrażenia z podaniem miejsca i daty oświadczenia i daty sporządzenia pisma. Pismo to musi być podpisane przez spadkodawcę i co najmniej dwu świadków.

Po śmierci spadkodawcy, jeśli jego ostatnia wola (wyrażona w obliczu rychłej śmierci) nie została spisana za jego życia, w ciągu sześciu miesięcy może ona być stwierdzona przez zgodne zeznanie wszystkich świadków złożone przed sądem. Jeśli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Niedopełnienie któregoś ze wskazanych wymagań formalnych powoduje nieważność takiego testamentu.

Wtedy obowiązują przedstawione wcześniej reguły dziedziczenia ustawowego.

Kto nie może być świadkiem Nie może być świadkiem testamentu – ani ustnego, sprządzanego wobec obawy rychłej śmierci, ani urzędowego – osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych, a więc niepoczytalna albo małoletnia,

– 23 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY a także niewidoma, głucha, niema, niemogąca pisać i czytać, niewładająca językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, skazana za fałszywe zeznania. Co istotne, nie może być nim osoba, dla której w testamencie przewidziano jakąkolwiek korzyść. Z tego powodu testamenty ustne są niejednokrotnie nieważne.

Trzeba więc pamiętać, że nie może nim być małżonek osoby, która na łożu śmierci przekazuje swą ostatnią wolę, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby przez nią adoptowane.

Jeśli jednak świadkiem była osoba z tego kręgu, nieważne będzie tylko to postanowienie testamentu, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie przez nią adoptowanej. Jeśli jednak z treści testamentu albo okoliczności wynika, że testamentu bez tego nieważnego postanowienia spadkodawca by nie sporządził, nieważny jest cały testament. Wtedy obowiązują reguły dziedziczenia ustawowego (por. str. 10).

Ważność przez sześć miesięcy Nie można więc powoływać się na testament szczególny sporządzony w czasie ciężkiej, grożącej rychłą śmiercią choroby matki, jeśli potem doszła do siebie i umarła np. po siedmiu miesiącach czy roku.

Są jeszcze dwa testamenty szczególne: • tzw. podróżny, sporządzony podczas podróży polskim statkiem morskim lub powietrznym przed jego dowódcą lub jego zastępcą oraz • testament wojskowy, pozwalający na przekazanie ostatniej woli żołnierzowi.

Wszystkie testamenty, szczególnie ustny, tracą moc po upływie sześciu miesięcy od ich sporządzenia, chyba że spadkodawca wcześniej umarł, z tym że bieg tego terminu ulega zawieszeniu przez czas, gdy spadkodawca nie mógł sporządzić testamentu zwykłego.

Odwołanie lub zmiana w każdym czasie Jako spadkodawcy nie jesteśmy związani własnym testamentem. Bez względu na to, w jakiej formie nasza ostatnia wola została spisana, możemy w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (art. 946 k. c.). Nie ma żadnych ograniczeń czasowych, które by dotyczyły spisania ostatniej woli albo jej odwołania. Testament można sporządzić, a także odwołać na łożu śmierci.

Są trzy sposoby odwołania ostatniej woli: • sporządzenie nowego testamentu, • w zamiarze odwołania zniszczenie dokumentu zawierającego ostatnią wolę lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność (np. wymazanie podpisu), • dokonanie w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania go.

Dokonanie zmian w testamencie, z których wynika wola odwołania jego postanowień, może polegać np. na przekreśleniu całego testamentu. Dodatkowo dla większej pewności można na nim zaznaczyć, że testament został uchylony, odwołany, anulowany.

Nie ma testamentów ze względu na swą formę lepszych czy gorszych, dlatego np. testamentem własnoręcznym (jeśli został sporządzony prawidłowo) można zniweczyć wcześniejszy testament notarialny. Jeśli autentyczność testamentu własnoręcznego jest kwestionowana, jeśli budzi wątpliwości, z reguły sąd zleca przeprowadzenie ekspertyzy grafologicznej.

W nowym testamencie ostatnią wolę, którą wyraził w poprzednim, spadkodawca może odwołać wprost albo też w sposób dorozumiany – przez ustalenie innych zasad podziału majątku między spadkobierców.

Testament może być odwołany wskutek zniszczenia go przez spadkodawcę, np. przez podarcie czy spalenie, a także przez pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność, np. zamazanie podpisu.

Osoba, która twierdzi, że nie było zamiarem spadkodawcy odwołanie testamentu, musi to udowodnić.

– 24 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Czasem są ważne dwa Jeśli w nowym testamencie spadkodawca nie zaznaczył, że poprzedni odwołuje, anulowane będą tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią następnego. Może więc się zdarzyć, że ważne okażą się dwa testamenty, jeśli np. w pierwszym do całości spadku powołany został najstarszy syn spadkodawcy, a drugiemu spadkodawca ustanowił zapisy na rzecz swej wnuczki, konkubiny itd. obciążające spadek, jaki przypadnie synowi. Testament wcześniejszy może być odwołany przez późniejszy, jeśli ten drugi jest ważny, tj. spełnia wszystkie wymagania formalne dotyczące danego rodzaju testamentu.

Tak więc wcześniejszy testament notarialny będzie obowiązywał, jeśli następny, który miał być własnoręcznym, został spisany na maszynie czy na komputerze. Ten nowy jest bowiem nieważny.

Wykonawca testamentu W testamencie można wskazać określoną osobę jako wykonawcę testamentu. Tak więc np. spadkodawca, który zapisał 1/3 spadku córce i po 1/3 dwojgu małoletnim dzieciom zmarłego syna, może wyznaczyć na wykonawczynię testamentu swą synową. Może nim być spadkobierca, zapisobierca albo osoba spoza kręgu uczestniczących w podziale schedy po spadkodawcy. Do obowiązku wykonawcy testamentu należy zasadniczo zarządzanie spadkowym majątkiem, spłata długów spadkowych, wykonanie zapisów i poleceń, a następnie przekazanie majątku spadkobiercom, zgodnie z wolą spadkodawcy i przepisami.

Osoba obciążona tą funkcją może, bez podania przyczyn, uwolnić się od niej, składając stosowne oświadczenie przed sądem.

Wykonawcy za zarządzanie spadkowym majątkiem należy się co do zasady wynagrodzenie. Obciąża ono schedę jako dług spadkowy.

CZYTELNICY PYTAJĄ Dwa spadki po rodzicach

• W lipcu 20O9 r. zmarł ojciec. Przy porządkowaniu mieszkania natknęliśmy się z bratem na dwa testamenty: taty oraz mamy, która zmarła w 1999 r. Ojciec zostawił testament na mnie i brata.

W testamencie sporządzonym w 1994 r. mama zapisała mi to właśnie mieszkanie. W księdze wieczystej figurowała mama jako właścicielka, choć z aktu notarialnego wynika, że rodzice nabyli to mieszkanie z majątku wspólnego. Otwarcie i ogłoszenie tych testamentów nastąpiło w styczniu 2010 r. Jak wygląda kwestia dziedziczenia i opodatkowania spadków po ojcu i mamie?

Skoro mieszkanie należało do majątku wspólnego rodziców, mogła pani nabyć na mocy testamentu matki tylko przypadający na nią udział w tym majątku wynoszący 1/2, a po ojcu, jeśli dziedziczy pani wspólnie z bratem po 1/2 dodatkowo – 1/4. Pani więc udział w nim wynosi aktualnie 3/4, a brata 1/4. Ze względu na datę śmierci matki spadek po niej jest co do zasady opodatkowany. Musi pani złożyć zeznanie, a po wydaniu decyzji przez urząd skarbowy zapłacić podatek spadkowy. Na złożenie zeznania spadkobierca ma miesiąc, licząc od uprawomocnienia się postanowienia sądu stwierdzającego nabycie spadku lub od sporządzenia przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. Jeśli nie ma pani własnego mieszkania (nie jest własnym mieszkanie objęte wspólnością majątkową małżeńską) i będzie pani mieszkała w nim pięć lat, może pani skorzystać ze zwolnienia z podatku spadkowego przypadającego od wartości udziału w tym mieszkaniu uzyskanego na mocy testamentu matki. Z racji spadku po ojcu pani i bratu przysługuje prawo do całkowitego zwolnienia z podatku spadkowego obejmującego najbliższych. Warunkiem tego zwolnienia jest zawiadomienie o spadku urzędu skarbowego na druku SDZ-2 w ciągu sześciu miesięcy od uprawomocnienia się.

– 25 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Dożywocie zamiast testamentu • Zamierzam zapisać w testamencie mieszkanie wnukowi, ale chcę zastrzec sobie prawo do zamieszkiwania w nim do śmierci mojemu drugiemu mężowi. Jak to załatwić?

Można w tej sytuacji wykorzystać instytucję dożywocia. Istota dożywocia polega na tym, że nabywca nieruchomości w zamian za jej własność zobowiązuje się do zapewnienia jej poprzedniemu właścicielowi dożywotniego utrzymania. Jeśli w umowie tego inaczej nie unormowano, dożywotnie utrzymanie polega na przyjęciu tej osoby jako domownika, dostarczeniu jej wyżywienia, ubrania, mieszkania, zapewnienia odpowiedniej pomocy czy też pielęgnowania w chorobie. Dożywocie, co ważne, można ustanowić również na rzecz osoby bliskiej tego, kto przekazuje nieruchomość. Dożywocie zapewnia jednocześnie poprzedniemu właścicielowi prawo do mieszkania do śmierci w nieruchomości będącej przedmiotem umowy. Umowa taka musi mieć formę aktu notarialnego. Trzeba też zaznaczyć, iż dożywocia nie można ustanowić na spółdzielczym prawie do lokalu, gdyż takie prawo nie jest nieruchomością. Umowę dożywocia obciąża 2-procentowy podatek od czynności cywilnoprawnych. Podstawą do jego obliczenia jest wartość rynkowa nieruchomości.

Testament sporządzony za granicą • Mieszkam stale w Hiszpanii. Chcę sporządzić testament dla swych dzieci. Czy w takim wypadku ważny będzie testament własnoręczny spisany za granicą? Czy też dla sporządzenia testamentu muszę przyjechać do Polski i spisać go u polskiego notariusza? Przedmiotem spadku będą nieruchomości położone w Polsce.

W świetle polskiego prawa wystarczy, jeśli pani testament spisze notariusz hiszpański w formie i przy zachowaniu warunków formalnych, jakie są wymagane przez prawo hiszpańskie. Taki testament będzie ważny wówczas zarówno w świetle prawa polskiego, jak i hiszpańskiego.

To najpewniejszy sposób na spisanie testamentu. Ważny będzie jednakże także testament własnoręczny. Jego miejsce spisania jest bez znaczenia, jeśli zawiera wszystkie elementy wymagane przez prawo polskie. Bez spisania testamentu dzieci, na podstawie prawa polskiego, dziedziczyłyby w częściach równych z pani mężem, z tym że jego udział w spadku po pani nie może być wówczas mniejszy niż 1/4. Jeśli jest pani niezamężna, to wedle polskiego prawa bez testamentu dziedziczyłyby po pani wyłącznie dzieci w częściach równych (np. dwoje dzieci po 1/2, troje po 1/3 każde). Zasada jest taka, że w sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. Według prawa polskiego, jeśli ma pani obywatelstwo polskie, to w sprawach spadkowych podlega pani prawu polskiemu. Ono jest dla pani prawem ojczystym, także jeśli ma pani jednocześnie obywatelstwo hiszpańskie.

VI. Najbliższym należy się przynajmniej zachowek Najbliższym pominiętym w testamencie, a także uwzględnionym w nim należy się zachowek, jeśli w formie darowizn otrzymali od spadkodawcy – w testamencie i za jego życia – mniej, niż on wynosi.

Zachowek należy się też w sytuacji, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu, ale cały majątek lub znaczną jego część rozdysponował za życia w formie darowizn. Wtedy należy się on od obdarowanego czy obdarowanych.

W testamencie spadkodawca może przekazać swój majątek tylko jednej osobie z kręgu spadkobierców ustawowych albo niektórym z tych spadkobierców. Może w drodze testamentu wyposażyć osobę zupełnie

– 26 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY obcą, która by po nim nie dziedziczyła, np. wnuka, choć żyją jego rodzice, czy osobę, z którą pozostaje w związku nieformalnym. Wtedy najbliższym należy się od spadkobierców zachowek, a jeśli nie mogą go od nich otrzymać, bo np. oni także mają prawo do zachowku, mogą domagać się jego uzupełnienia od ewentualnie obdarowanych przez spadkodawcę.

Zstępni i małżonek, rodzice Od spadkobiercy czy spadkobierców, czy obdarowanego zachowku mogą się domagać: • zstępni, czyli dzieci zmarłego, a gdy te nie przeżyły spadkodawcy, to wnuki, prawnuki, a także • małżonek, • rodzice spadkodawcy, ale tylko gdyby w związku z bezpotomną śmiercią spadkodawcy byli powołani do spadku z ustawy (automatycznie).

Trzeba tu dodać, że jeśli po zmarłym pozostały dzieci lub wnuki, to jego rodzice po nim nie dziedziczą, nie może więc wchodzić w rachubę także zachowek dla nich. Możliwe jest wydziedziczenie wskazanych spadkobierców, czyli pozbawienie ich także zachowku, ale muszą oni dać po temu poważne powody (o tym na str. 35).

Także wówczas, gdy np. matka czy ojciec pozostawili testament tylko dla niektórych z najbliższych albo za życia rozdysponowali cały majątek lub znaczną część majątku, inni muszą otrzymać zachowek.

Uwaga!

Zerowa wartość aktywów spadkowych nie wyłącza możliwości domagania się zachowku od spadkobierców.

Przez sporządzenie testamentu albo rozdysponowanie majątku za życia można całkowicie, swobodnie i bez powodu wyłączyć z dziedziczenia tylko rodzeństwo i dzieci rodzeństwa, jeśli należą do kręgu spadkobierców ustawowych, dziedziczących ze względu na bezpotomną śmierć spadkodawcy (jeśli nie ma testamentu) automatycznie. Im bowiem zachowek się nie należy. To samo dotyczy dziadków i ich potomstwa, gdyby to oni mieli być z braku testamentu spadkobiercami ustawowymi.

Połowa albo 2/3 Punktem odniesienia, gdy chodzi o wysokość zachowku, jest scheda, jaka należałaby się domagającemu się zachowku w razie dziedziczenia ustawowego. Jest ona przy tym zróżnicowana w zależności od życiowej sytuacji pominiętego spadkobiercy. Wynosi 2/3 wartości tego, co by mu przypadło – mówiąc w uproszczeniu – według reguł dziedziczenia ustawowego, jeżeli jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli dziecko, wnuk czy prawnuk nie ukończył 18. roku życia. W innych wypadkach zachowek wynosi tylko 1/2 wartości udziału w spadku.

W niektórych sytuacjach zachowek się nie należy. Tak dzieje się w razie wydziedziczenia spadkobiercy w testamencie, uznania go za niegodnego przez sąd, a także w razie odrzucenia przez niego spadku (o czym na str. 40). Wtedy jednak do zachowku zamiast wydziedziczonego, niegodnego, odrzucającego spadek są uprawnione jego dzieci i wnuki.

Uwaga!

Nie należy się zachowek także w razie zrzeczenia się go w umowie (notarialnej) z samym spadkodawcą, a więc jeszcze za jego życia (art. 1047-1050 k. c.). Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje – co ważne – również potomstwo zrzekającego się, chyba że umowa ze spadkodawcą mówi co innego.

Od spadkobiercy lub obdarowanego Uprawniony do zachowku może domagać się od spadkobiercy zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia, jeśli nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci

– 27 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY uczynionej przez spadkodawcę darowizny, w postaci powołania do spadku albo w postaci zapisu.

Może żądać zachowku także w sytuacji, gdy został uwzględniony w testamencie, ale ze względu na wyznaczony mu udział lub wcześniejsze darowizny otrzymał mniej niż 1/2 (lub 2/3), niż gdyby dziedziczył z ustawy. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 30 stycznia 2008 r. (sygn. III CSK 255/07).

Zasadniczo roszczenie o wypłatę lub o uzupełnienie zachowku uprawniony do niego kieruje do spadkobiercy testamentowego (art. 991 § 2 k. c.).

Uwaga!

Jeśli jednak nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy (bo to on jest spadkobiercą albo spadkobierca otrzymał tyle co jego własny zachowek), wolno mu żądać kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku.

Tak będzie, jeśli np. ojciec uwzględnił syna w testamencie, ale majątek przypadający mu na tej podstawie jest znikomy w porównaniu z tym, którego ojciec wyzbył się za życia, czyniąc np. darowizny na rzecz wnuka będącego synem córki. Tak więc np. syn odziedziczył oszczędności w kwocie 10 tys. zł i wart 15 tys. zł samochód, podczas gdy mieszkanie darowane wnukowi o pow. 94 mkw. położone w stolicy warte jest ok. 800 tys. zł.

Oczywiście obdarowany odpowiada za zachowek tylko w granicach uzyskanej darowizny.

Darowizny doliczane do schedy Bardzo istotne jest przy ustalaniu zachowku określenie wartości schedy, od której będzie on wyliczony.

Od tego zależy, jaki komu przysługuje zachowek, kto i ile ma komu dopłacić.

Uwaga!

Na tę wartość składa się nie tylko to, co spadkodawca pozostawił w chwili śmierci; uwzględnia się co do zasady także wartość darowizn, i to nawet poczynionych na rzecz osób obcych.

Zawsze dolicza się do wartości spadku wszystkie darowizny uczynione na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku, bez względu na to, kiedy zostały dokonane.

Przykład Dwie siostry z trojga rodzeństwa domagają się od brata, jedynego spadkobiercy, zachowku po ojcu. Do tego, co pozostawił ojciec, dla ustalenia podstawy określającej wielkość ich schedy spadkowej, doliczona będzie np. wartość domu darowanego przez ojca za życia wnukowi, synowi ich brata, wartość działki darowanej jednej córce i wkładu na mieszkanie spółdzielcze darowanego drugiej córce, a także mieszkania darowanego przez ojca jego konkubinie.

Wartość darowizn na rzecz uprawnionych do zachowku dolicza się do schedy będącej podstawą do ustalenia wysokości zachowku, i w konsekwencji ewentualnych dopłat, bez względu na datę darowizny. Natomiast darowizny na rzecz osób nienależących do spadkobierców ani uprawnionych do zachowku dolicza się, jeśli były uczynione nie wcześniej niż dziesięć lat przed śmiercią spadkodawcy. Tak więc wartość działki darowanej córce przed 15 laty w tych rozliczeniach musi być uwzględniona, a pieniądze darowane konkubinie na kupno mieszkania przed 11 laty – nie.

– 28 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Od hipotetycznej wartości spadku Przy obliczaniu zachowku dla dziecka lub wnuka nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przed urodzeniem dzieci, a gdy wyliczony ma być zachowek dla żony (męża) – darowizn uczynionych przez spadkodawcę przed ślubem z tym małżonkiem.

Uwaga!

Nie uwzględnia się także drobnych darowizn zwyczajowo w danym środowisku przyjętych, np. zastawy ślubnej dla córki czy pierścionka dla wnuczki (art. 994 k. c.).

Uwaga!

Wartość darowizn wycenia się wedle stanu w chwili ich dokonania, ale według cen z chwili ustalania zachowku.

Od tak ustalonej, niejako hipotecznej wartości spadku, bo uwzględniającej darowizny, w tym zarówno poczynione na rzecz spadkobierców (także na rzecz tego, kto domaga się zachowku), jak i na rzecz osób obcych, które pomniejszyły to, co hipotetycznie pozostałoby po zmarłym, wylicza się wartość tego, co by przypadało dochodzącemu zachowku, potem mnoży przez 1/2 albo przez 2/3.

Uwaga!

Przy ustalaniu zachowku, w hipotecznej wartości spadku, nie uwzględnia się zapisów i poleceń obciążających spadkobiercę i pomniejszających w ten sposób jego schedę (art. 993 k. c.).

Darowizny na poczet zachowku U podstaw przepisów o zaliczaniu na zachowek tkwi założenie, że darowizny za życia spadkodawcy na rzecz najbliższych są dokonywane niejako z myślą o przyszłej schedzie. Dlatego na poczet zachowku zalicza się darowizny otrzymane przez domagającego się zachowku od spadkodawcy czy obdarowanego. Na zachowek zalicza się też co do zasady koszty wychowania i wykształcenia dziecka czy wnuka żądającego zachowku, ale tylko jeśli przekraczają one przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art. 996 i 997 k. c.). Tak mówią przepisy, choć w praktyce mogą być wątpliwości, jakie wykształcenie i w jakim środowisku przekracza ową przeciętną miarę, a jakie nie.

Przykład Każde z trojga dzieci spadkodawcy otrzymało równie staranne wykształcenie. Po uwzględnieniu darowizn wartość majątku, od którego liczy się zachowek, wynosi 600 tys. zł. Zachowku domaga się pominięta w testamencie przez ojca córka, jedna z trojga rodzeństwa, która otrzymała od ojca w drodze darowizny 30 tys. zł na wkład do spółdzielni mieszkaniowej. Jej udział w spadku wynosi 1/3, a więc wartość jej udziału spadkowego równa jest 200 tys. zł. Ponieważ jest ona zdolna do pracy, wartość należnego jej zachowku wnosi 1/2 udziału, czyli 100 tys. zł. Córka na poczet należnego jej zachowku musi zaliczyć darowiznę na wkład budowlany w wysokości 30 tys. zł. Od dwu braci, którym na podstawie testamentu przypadł spadek po ojcu, może się domagać wypłaty 70 tys. zł.

Ze względu na wskazane zasady nie mają prawa do zachowku ci najbliżsi, którzy otrzymali jego równowartość w postaci wcześniejszej darowizny od spadkodawcy lub w formie zapisu albo powołania do spadku w samym testamencie. Wnukom, którzy przeżyli rodziców, zalicza się na poczet zachowku darowizny otrzymane przez ich rodziców, a także oczywiście przez nich samych.

– 29 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Wyrównanie od spadkobiercy lub obdarowanego Jeżeli ktoś z kręgu uprawnionych do zachowku nie dostał rekompensaty równej zachowkowi, spadkobierca (spadkobiercy), który otrzymał więcej (albo obdarowany), obowiązany jest wypłacić mu sumę pieniędzy potrzebną do pokrycia wartości zachowku albo do jego uzupełnienia.

Uwaga!

Spadkobierca i obdarowany ma taki obowiązek tylko wówczas, gdy uprawniony do zachowku o to się upomni.

Tak więc np. syn uczyniony w testamencie jedynym spadkobiercą może spłacić uprawnioną do zachowku przyrodnią siostrę, przekazując jej część majątku otrzymanego w spadku w naturze (np. plac, mieszkanie, dom, obraz). Jednakże zasadniczo pominięta w testamencie siostra przyrodnia może żądać zachowku tylko pieniężnego.

Jeżeli spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 999 k. c.). Kwota zachowku jest tzw. długiem spadkowym.

Przykład Głównym cennym dobrem, jakie miała matka, był wart 600 tys. zł dom, który został przez nią przekazany wnukowi. Matka zostawiła oszczędności i samochód o łącznej wartości 90 tys. zł. Na podstawie ustawy dziedziczą po niej dzieci w częściach równych. Dom ten musi być uwzględniony w wysokości zachowku przysługującego dwóm córkom spadkodawcy, dziedziczącym w zbiegu z jego synem (bratem), a ojcem owego obdarowanego wnuka. Nie będą one mogły domagać się zachowku od brata (bo ten otrzymał tyle co one), lecz od bratanka.

Uwaga!

Zachowku może się domagać np. córka od konkubiny ojca, której ten za życia przekazał prawie cały majątek, chyba że wszystkie darowizny miały miejsce więcej niż dziesięć lat przed jego śmiercią.

Wedle kolejności darowizn Co ważne, obowiązuje zasada, że nie można domagać się zachowku od obdarowanego, jeśli obdarowany wcześniej darowiznę zużył lub utracił. Zasadniczo obdarowany powinien wypłacić wyrównanie do zachowku w pieniądzach, ale może uwolnić się od pretensji, jeśli wyda uprawnionemu do zachowku to, co otrzymał jako darowiznę (art. 1000 § 3 k. c.). Obdarowany, który sam należy do kręgu uprawnionych do zachowku, odpowiada wobec innych tylko do wysokości własnego zachowku.

Może się zdarzyć, że darowizny, które podlegają zaliczeniu na poczet spadku, przy obliczaniu zachowku otrzymało kilku spadkobierców, np. troje z pięciorga rodzeństwa. Wtedy obowiązek wypłaty wyrównania na rzecz siostry pominiętej albo która w wyniku testamentu otrzymała mniej niż należny jej zachowek, nie spoczywa na wszystkich w jednakowy sposób. Decyduje o tym kolejność darowizn. Najpierw obowiązek ten obciąża obdarowanego najpóźniej, a gdyby uzyskanie od niego wyrównania było niemożliwe, bo nie dysponuje już darowizną albo darowizna pokryła tylko zachowek obdarowanego, można się domagać uzupełnienia od obdarowanego wcześniej.

Zachowek w spadku Co będzie, jeśli osoba uprawniona do zachowku umrze, zanim uda się jej wyegzekwować należność od spadkobierców lub obdarowanych?

– 30 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Uwaga!

Jej uprawnienie przechodzi na spadkobierców, ale tylko tych, którzy należą do kręgu uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 1002 k. c.).

W praktyce więc prawo to przechodzi na dzieci (wnuki) osoby uprawnionej do zachowku, czyli na wnuki (prawnuki) pierwszego spadkodawcy. Jeśli jednak uprawnioną do zachowku była np. matka spadkodawcy (w związku z jego bezpotomną śmiercią), prawo domagania się zachowku od wdowy po nim nie przejdzie na dzieci matki (a siostry czy braci spadkodawcy), bo nie należą one do kręgu uprawnionych do zachowku po nim. Dziedziczenie praw do zachowku jest więc poważnie ograniczone.

Do sądu, gdy nie ma porozumienia Pretensje o wypłatę lub uzupełnienie zachowku pod adresem spadkobiercy można zgłosić tylko w ciągu trzech lat od ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 k. c.). Jeśli testamentu nie było, a zachowek należy się spadkobiercy ustawowemu w związku z rozdysponowaniem przez spadkobiercę majątku za życia w formie darowizn, trzyletni termin liczy się od śmierci spadkodawcy. Potem następuje przedawnienie.

Spadkobiercy zobowiązani do wypłacenia zachowku mogą zwrócić się do sądu o odpowiednie zmniejszenie zapisów i poleceń, jeśli spadkodawca takimi ich obciążył.

W sposób wyżej opisany kwestię rozliczeń między spadkobiercami, którzy zostali pominięci w testamencie albo potraktowani w nim niejednakowo czy też obdarowani za życia niejako kosztem innych, normują przepisy prawne.

Uwaga!

W rodzinie z różnych względów rozliczenia mogą być inne. Żądanie zachowku bowiem to prawo, a nie obowiązek.

Przedstawione tu reguły będą obowiązywały, jeśli bliskim nie uda się dojść do porozumienia. Uprawnieni mogą zrezygnować z zachowku albo zgodzić się na mniej.

Wzór – Pozew o zachowek Płock, 2 lutego 2010 r.

Sąd Okręgowy w Gdańsku, Wydział II Cywilny Powód: Józef Leśniewski, 09-404 Płock, ul. Chełmska 20 m. 4 Pozwana: Agnieszka Leśniewska, 80-220 Gdańsk, ul. Warszawska 10 Wartość przedmiotu sporu: 80 000 zł

Pozew o zachowek Wnoszę o: 1) zasądzenie na moją rzecz, jako powoda, 80 000 zł (osiemdziesięciu tysięcy złotych) z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, 2) zasądzenie od pozwanego na moją rzecz kosztów procesu według norm przypisanych, 3) nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności.

– 31 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Uzasadnienie: Elżbieta Leśniewska, z domu Kalinowska, ostatnio stale zamieszkała w Gdańsku, zmarła 2 lutego 2007 r. w Gdańsku. Była wdową.

Dowód: odpis skrócony aktu zgonu spadkodawczyni.

Jedynym spadkodawcą z mocy testamentu notarialnego z 16 marca 2005 r. została pozwana Agnieszka Leśniewska, wnuczka spadkodawczyni, córka zmarłego syna spadkodawczyni Mariana Leśniewskiego. Testament ten został otwarty i ogłoszony 5 października 2009 r. przez Sąd Rejonowy w Gdańsku w sprawie o sygn. II Ns 638/09.

Dowód: odpis aktu notarialnego, akta sprawy o sygn. II Ns 638/09 Sądu Rejonowego w Gdańsku.

Prawomocnym postanowieniem z 8 grudnia 2009 r. Sąd Rejonowy w Gdańsku w sprawie o sygn. II Ns 1250/09 stwierdził, że spadek po Elżbiecie Leśniewskiej, z domu Kalinowskiej, w całości na podstawie testamentu notarialnego z 16 marca 2005 r. nabyła pozwana: wnuczka spadkodawczyni Agnieszka Leśniewska, córka zmarłego syna spadkodawczyni Mariana Leśniewskiego.

Dowód: akta sprawy o sygn. II Ns 1250/09 Sądu Rejonowego w Gdańsku.

Gdyby spadkodawczyni nie sporządziła testamentu, z ustawy dziedziczyliby spadek po połowie: powód jako syn oraz pozwana jako jedyna córka syna spadkodawczyni Mariana, która doszłaby do dziedziczenia w jego miejsce.

Dowód: odpis skrócony aktu urodzenia Agnieszki Leśniewskiej.

W skład spadku wchodzi nieruchomość zabudowana położona w Gdańsku przy ul. Słonecznej 8 o wartości 320 000 zł (trzysta dwadzieścia tysięcy złotych).

Dowód: zaświadczenie z Towarzystwa Ubezpieczeń Warta o wartości nieruchomości spadkowej dla celów ubezpieczeniowych.

Ze względu na wartość nieruchomości spadkowej powód, zgodnie z art. 991 kodeksu cywilnego, jest uprawniony do otrzymania od pozwanego tytułem zachowku 1/2 wartości spadku należnego mu z ustawy, tj. 80 000 (osiemdziesięciu tysięcy) zł. Powód nie otrzymał od spadkodawczyni darowizn zaliczanych na poczet zachowku.

Powód wezwał pozwaną do zapłaty zachowku listem poleconym z 14 grudnia 2009 r., lecz wezwanie pozostało bez odpowiedzi. Dlatego konieczne okazało się dochodzenie roszczeń na drodze sądowej.

Józef Leśniewski Załączniki: 1. Odpis skrócony aktu zgonu spadkodawczyni 2. Odpis skrócony aktu urodzenia powoda 3. Odpis testamentu w formie aktu notarialnego 4. Zaświadczenie z Towarzystwa Ubezpieczeń Warta o wartości nieruchomości spadkowej 5. Odpis skrócony pisma z wezwaniem do zapłaty zachowku skierowanego do pozwanej 6. Odpis pozwu

CZYTELNICY PYTAJĄ Dla kogo zachowek

• Mama zapisała w testamencie mojej córce, a swej wnuczce, mieszkanie, na którego wykupienie otrzymała pieniądze od tej wnuczki i ode mnie. Czy teraz, po śmierci babci, wnuczka będzie

– 32 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY musiała spłacić: mnie jako syna, swojego brata i dwójkę dzieci po moim zmarłym bracie? Gdzie udać się z testamentem – do sądu czy do notariusza?

W rachubę wchodzi tu obowiązek wypłacenia pozostałym spadkobiercom zachowku, jeśli tego zażądają. Zachowek wynosi zasadniczo 1/2 tego, co przypadłoby spadkobiercy, gdyby nie było testamentu, albo 2/3, jeśli jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni. Należy się on wyłącznie: małżonkowi i dzieciom zamarłego, a gdy dziecko zmarło przed spadkodawcą, to w zastępstwie tego dziecka – jego dzieciom, czyli wnukom zmarłego. Praw do zachowku nie ma więc w tym wypadku pana syn, a brat wyznaczonej w testamencie spadkobierczyni.

Aby uzyskać potwierdzenie dziedziczenia u notariusza, muszą się u niego zgodnie stawić: spadkobierca wyznaczony w testamencie oraz wszyscy potencjalni spadkobiercy, tj. w tym wypadku wnuczka spadkodawczyni, pan i dzieci zmarłego brata. Jeżeli takiej zgody nie ma, spadkobierczyni powinna sprawę o stwierdzenie nabycia przez nią spadku na podstawie testamentu wnieść do sądu.

Spłata od siostrzeńca • Ojciec zmarł w 2005 r., a matka w 2009 r. W 2002 r. oboje darowali swój dom jednemu z wnuków – synowi córki. Czy drugie dziecko – ich syn i jego dzieci mogą domagać się spłat od tego wnuka?

Jedyne, co w tym wypadku przysługuje synowi, to zachowek od obdarowanego domem siostrzeńca. Dzieci syna, a wnuki spadkodawców, miałyby prawo do zachowku, gdyby syn darczyńców ich nie przeżył. Zgodnie z art. 1000 k. c., jeżeli uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Wnuk może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.

Jednakże w tym wypadku w rachubę wchodzi tylko zachowek od 1/2 wartości mieszkania, czyli udziału przypadającego na babkę obdarowanego. Roszczenie bowiem o zachowek po „części” dziadka dawno się już przedawniło. Termin przedawnienia wynosi w tym wypadku trzy lata, licząc od dnia śmierci spadkodawcy. Uprawnionemu do zachowku należy się 1/2 tego, co otrzymałby, gdyby nie darowizna, stosownie do reguł dziedziczenia ustawowego.

Tylko gdy jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni, może domagać się 2/3 tej wartości.

Zachowek od obdarowanej • Babcia aktem darowizny przekazuje za życia mieszkanie swojej wnuczce. Czy po śmierci babci bracia wnuczki mogą żądać od obdarowanej (swojej rodzonej siostry) zachowku z tytułu tej darowizny?

Tak, ale tylko gdy ich rodzic, tj. dziecko babci, nie żyje, bo tylko wtedy bracia obdarowanej będą spadkobiercami ustawowymi, którym zachowek przysługuje. Jeśli ich rodzic, będący dzieckiem babci, przeżył ją, to tylko on i ewentualnie inne dzieci babci (i wnuki, jeśli ich rodzic nie przeżył swej matki) mogą żądać zachowku od obdarowanej wnuczki.

Roszczenie przedawnione • Mój ojciec zmarł w 2002 r. Babcia po jego śmierci darowała córce umową darowizny dużą działkę.

Miała dwoje dzieci – córkę oraz syna, czyli mojego ojca. Babcia nie żyje od 2004 r. Nie było sprawy spadkowej po niej. Zainteresowałam się tym, gdy dowiedziałam się, ze istnieje coś takiego jak zachowek. Czy mogę zażądać go od ciotki?

– 33 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Niestety, już nie. Roszczenie o zachowek z racji otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem trzech lat od otwarcia spadku, czyli od śmierci spadkodawcy, po którym zachowek by się należał (art. 1007 § 2 kodeksu cywilnego). Jeśli więc ciotka dobrowolnie pani zachowku nie zechce wypłacić, to na drodze sądowej, przymusowo, zachowku od niej już się nie wyegzekwuje.

Dla pominiętych w testamencie • Niedawno zmarła moja matka, która wcześniej z mocy testamentu ojca odziedziczyła cały spadek po nim. Była to jego część w domu jednorodzinnym. Matka cały spadek testamentem zapisała mojej siostrze. Otrzymałem wezwanie na rozprawę w sprawie o nabycie spadku wniesionej przez siostrę. Czy moja obecność na rozprawie ma sens, skoro wszystko zostało już przesądzone?

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydawane jest przez sąd po przeprowadzeniu rozprawy, na którą sąd wzywa wnioskodawcę oraz wszystkie osoby, co do których istnieje prawdopodobieństwo, iż mogą być spadkobiercami zmarłego, zarówno ustawowymi jak i testamentowymi. To, że testament ojca czy matki uwzględnia tylko jedno z jego dzieci, pomijając przy tym pozostałe, nie powoduje, że pozostałe dzieci niczego po nim nie otrzymają. Dzieciom spadkodawcy, które zostały pominięte w testamencie, przysługuje zachowek. Jeśli spadkobierca obowiązany do wypłacenia zachowku sam w świetle prawa uprawniony jest do zachowku, czyli np. gdy zachowek przysługuje jednemu z dzieci spadkodawcy od drugiego z dzieci spadkodawcy, jego odpowiedzialność ograniczona jest jedynie do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Czy siostra zwraca bratu • W 2008 r. otrzymałam od mamy połowę mieszkania własnościowego jako darowiznę i przekazałam ją również mojemu mężowi. Drugą część mieszkania kupiłam z mężem od mamy za 45 tys. zł. Czy mama może kiedyś odwołać tę darowiznę? Czy np. może zażądać, abym się nią zajmowała w czasie choroby? Przed podpisaniem aktu notarialnego nikt mnie o tym nie poinformował. Czy mój brat, który dostał od mamy 5 tys. zl na mieszkanie, może po śmierci matki żądać czegoś ode mnie?

Matka może zażądać od pani opieki w czasie choroby nie tyle z racji darowizny udziału w mieszkaniu, ile dlatego, że taki obowiązek ciąży na pani jako jej córce. Odmowa opieki może być uznana za rażącą niewdzięczność, a rażąca niewdzięczność to powód do odwołania darowizny. W praktyce odwołanie darowizny oznacza dla darczyńcy konieczność wniesienia przeciwko obdarowanemu sprawy do sądu cywilnego. Brat z racji darowizny może domagać się od pani zachowku, czyli połowy tego, co by mu przypadło w spadku po matce, gdyby matka nie uczyniła tej darowizny, z tym że na poczet zachowku musi zaliczyć darowizny otrzymane od matki.

Dla wuja obdarowanej • Moja matka oprócz mnie ma jeszcze syna. Nasz ojciec nie żyje. Po jego śmierci matka aktem darowizny podarowała mojej córce mieszkanie (minęło od tego czasu ponad pięć lat). W zasadzie nie ma już innego majątku. Czy mój brat będzie miał prawo z tego tytułu żądać zachowku? Jeśli tak – od kogo i w jakiej wysokości?

Brat będzie mógł żądać zachowku od pani córki w wysokości 1/2 tego, co by otrzymał po śmierci matki, gdyby nie było tej darowizny. Mówiąc w uproszczeniu, będzie mu się należała

– 34 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY od niej kwota równa 1/4 wartości mieszkania, chyba że otrzymał od matki darowiznę o wartości pokrywającej zachowek.

Gdy wartość spadku jest zerowa • Czy mogę domagać się wypłaty zachowku po zmarłych rodzicach od siostry, której rodzice podarowali mieszkanie? Problem w tym, że poza tym mieszkaniem rodzice nie pozostawili nic i wartość spadku po nich wynosi zero.

W opisanej sytuacji może pani domagać się zachowku od siostry, chyba że roszczenie o zachowek już się przedawniło. To, że wartość spadku jest zerowa, nie odbiera pani tego prawa.

Rodzeństwo bez zachowku • Zmarły brat był kawalerem. Nie miał dzieci. Zostawił testament notarialny, w którym zapisał mi cały majątek. Mam jeszcze braci i siostrę. Nasi rodzice już dawno nie żyją. Czy mojemu rodzeństwu należy się ode mnie zachowek?

Nie. Rodzeństwo spadkodawcy nie należy do kręgu uprawnionych do zachowku.

Wujowie wydziedziczeni • Już osiem lat temu babcia notarialnie wydziedziczyła rodzeństwo (dwu braci) mojej mamy z powodu braku należytej opieki nad nią. Pięć lat lat temu babcia zapisała mi działkę i dom.

Od tego czasu opiekuję się nią wspólnie z moją mamą. Czy w razie śmierci babci muszę zapłacić zachowek synom babci?

Jeśli pani wujowie nie będą w stanie skutecznie zakwestionować przed sądem wydziedziczenia, to zachowek im się nie należy. Mogą natomiast zażądać go od pani ich dzieci, jeśli je mają.

Sprawa przed zakończeniem działów • Matka pominęła mnie w testamencie, zapisując swój majątek siostrze i jej synowi. Jest już postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, ale nie było działu spadku. Czy w tej sytuacji powinienem zaczekać z wniesieniem sprawy o zachowek do działu spadku, bo dopiero wtedy będzie wiadomo, jaki przysługuje mi zachowek?

Trzeba wystąpić o zachowek, bo w razie czekania na ustalenie składu spadku i jego wartości w sprawie o dział spadku roszczenie to może się przedawnić. Sąd może zawiesić sprawę o zachowek do czasu zakończenia sprawy działowej.

VII. Spadkobierca może być niegodny dziedziczenia Spadkodawca może w testamencie pozbawić najbliższych zachowku. Jest to tzw. wydziedziczenie. Muszą jednak istnieć po temu konkretne, poważne powody zawinione przez spadkobiercę. Nie wystarczy sama wola spadkodawcy, np. niechęć do jednego dziecka i wielka miłość do wnuczki, której chciałoby się zostawić cały majątek. Spadkobierca, zapisobierca, a także bliski pominięty w testamencie, a uprawniony do zachowku, może być uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia, jeśli dopuścił się ciężkich przewinień wobec spadkodawcy albo mataczył w kwestii testamentu.

– 35 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Bez zachowku Pominięcie w testamencie nie jest wydziedziczeniem, choć czasem potocznie tak się je nazywa. Pominiętemu należy się bowiem mimo wszystko zachowek. Wydziedziczeniem jest dopiero całkowite pozbawienie bliskiego schedy, a więc także prawa do zachowku. Jest to swoista sankcja za poważne przewinienia.

Nie wystarczy sama wola spadkodawcy. Prawo dopuszcza pozbawienie zachowku w trzech tylko wypadkach (art. 1008 k. c.): • gdy spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, czyli normami godziwego postępowania; • gdy dopuścił się wobec spadkodawcy albo najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; • gdy uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przykład Syn odmawia podjęcia pracy, urządza częste awantury lub libacje alkoholowe, albo też zaniedbuje własną rodzinę i zmusza rodziców do utrzymywania synowej i wnuków. Tego typu zachowania, jeśli się powtarzają, mogą zostać uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i stanowić podstawę do wydziedziczenia.

Nie każde zachowanie sprzeczne z wolą spadkodawcy i naganne może być powodem wydziedziczenia.

Takie postępowanie musi być „uporczywe”. Innymi słowy, nie wystarczy jedna sprzeczka. Jeśli jednak awantury są wywoływane przez spodkobiercę często i przez dłuższy czas, może to stanowić podstawę do pozbawienia go zachowku.

Przestępstwa i obraza czci Przyczyną wydziedziczenia może być dopuszczenie się względem spadkodawcy lub osoby mu bliskiej pobicia, uszkodzenia ciała, gróźb, szykan itp. Nie chodzi jednak o sprzeczkę ze spadkodawcą czy np. jego żoną, dziećmi z innego małżeństwa. Będzie ona wchodziła w rachubę tylko w sytuacji, którą można uznać za „rażącą obrazę ich czci”.

Także niedopełnienie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, np. uchylanie się od niezbędnego materialnego wspierania matki, nieudzielenie jej opieki potrzebnej w chorobie, może uzasadniać całkowite pozbawienie dziedzictwa. Jednak tylko wówczas, gdy są to zachowania „uporczywe”.

Uwaga!

Naganne zachowanie bliskiego musi być świadome, zawinione. Nie można więc np. wydziedziczyć syna, który nie był w stanie zapewnić nam opieki z powodu własnej obłożnej choroby, albo wnuka (dziecka zmarłej córki), który też z powodu długotrwałego wyjazdu za granicę w poszukiwaniu pracy nie mógł się nami zaopiekować.

Tylko w testamencie Wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie w testamencie. Jego przyczyna powinna wynikać wprost z treści tego dokumentu (art. 1009 k. c.). Musi to być jeden z trzech wskazanych wcześniej powodów. Nie wystarczy więc tylko przywołanie jakiegoś innego postępowania sprzecznego z wolą spadkodawcy i według niego nagannego (np. przerwanie studiów prawniczych i rozpoczęcie pracy jako sprzedawca w sklepie).

Spadkodawca nie musi jednak określać przyczyny wydziedziczenia w sposób wyraźny. Nie jest zwłaszcza konieczne posługiwanie się sformułowaniami użytymi w kodeksie cywilnym. Wystarczy, jeżeli można ją ustalić na podstawie treści całego testamentu lub pewnych jego fragmentów.

– 36 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Uwaga!

Nie jest możliwe wydziedziczenie częściowe. Nie jest też dopuszczalne tzw. wydziedziczenie za karę, warunkowe, np. jeśli córka czy syn nie zmieni nagannego trybu życia.

Przebaczenie likwiduje winy Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, a więc należącego do kręgu najbliższych, jeżeli mu przebaczył (art. 1010 § 1 k. c.). Ustalenie, czy rzeczywiście do tego doszło, należy do sądu, jeśli spadkobierca powoła się na tę okoliczność. W razie ustalenia przez sąd, iż istotnie spadkodawca takiej osobie przebaczył, wydziedziczony odzyskuje prawo do zachowku.

Jeśli w chwili przebaczenia spadkodawca był ubezwłasnowolniony, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Nie będzie ważne przebaczenie wymuszone groźbą albo spowodowane wprowadzeniem w błąd.

Dzieci za rodziców nie odpowiadają Wydziedziczenie syna nie może dotknąć wnuków, chyba że również ich zachowanie było naganne, ale wtedy dla odsunięcia od schedy również ich dziadek czy babka musieliby wydziedziczyć. Jeżeli wydziedziczony ma dzieci lub wnuki, prawo do zachowku przechodzi na nich (art. 1011 k. c.). Prawo więc nie zezwala, by wnuki były karane za przewiny rodziców. Z punktu widzenia spadkobiercy testamentowego może to oznaczać konieczność wypłacenia wyższego zachowku, niż gdyby np. matka drugiego syna nie wydziedziczyła, a tylko pominęła w testamencie.

Przykład Synowi, jako dorosłemu i zdolnemu do pracy, w razie uznania przez sąd, że nie było podstaw do jego wydziedziczenia, należałby się zachowek w wysokości 1/2 spadku. Jeśli natomiast sąd uzna wydziedziczenie za skuteczne, jego małoletnim dzieciom spadkobierca czy spadkobiercy muszą wypłacić zachowek w wysokości udziału 2/3 tego spadku.

Jeżeli wydziedziczony uważa, że spadkodawca nie miał powodów do podjęcia takiej decyzji, może wystąpić przeciwko spadkobiercy do sądu o wypłacenie mu zachowku. W takim wypadku dopuszczalność wydziedziczenia będzie oceniał sąd.

Spadkobierca niegodny W pewnych drastycznych sytuacjach spadkobierca może być odsunięty od spadku, choć spadkodawca nie pozostawił ostatniej woli ani go formalnie nie wydziedziczył. Sąd ma go bowiem prawo uznać za niegodnego (art. 928 k. c.). Odnosi się to zarówno do spadkobierców dziedziczących bez testamentu, czyli z mocy ustawy, jak i powołanych do spadku ostatnią wolą spadkodawcy, a także zapisobiorców i uprawnionych do zachowku.

Spadkobierca może być uznany za niegodnego tylko w trzech wypadkach: • gdy dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, • gdy podstępem lub groźbą skłonił go do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził w sporządzeniu lub odwołaniu ostatniej woli, • gdy umyślnie ukrył lub zniszczył, podrobił lub przerobił testament albo świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

Uwaga!

Sąd nie może uznać spadkobiercy za niegodnego z innych przyczyn niż wskazane, np. z powodu pijaństwa,

– 37 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY notorycznego uchylania się od pracy, notorycznego popadania w konflikt z prawem, co mogłoby stać się przyczyną wydziedziczenia, gdyby taka była wola spadkodawcy.

Nie może być podstawą do wydziedziczenia także to, że po śmierci spadkodawcy spadkobierca trwoni spadek, uchyla się od pracy itd.

Decyduje sąd Zanim sąd uzna spadkobiercę za niegodnego z powodu umyślnego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, musi ustalić, czy przestępstwo, jakiego dopuścił się np. syn wobec matki, ma charakter „ciężkiego”. Chodzi np. o uszkodzenie ciała, zabójstwo, doprowadzenie do targnięcia się na życie, pobicie, pozostawienie spadkodawcy w położeniu grożącym niebezpieczeństwem utraty życia, pozbawienie wolności, znęcanie się.

Sądy przyjmują, że chodzi o te przestępstwa, które w kodeksie karnym ze względu na wysokość grożącej za nie kary są określane jako „zbrodnie”. Na równi z przestępstwem popełnionym traktowane jest usiłowanie popełnienia go (np. zabójstwa), podżeganie do niego i pełnomocnictwo. Sprawa jest jasna w razie wydania wyroku skazującego przez sąd karny.

Na czyje żądanie Uznania danego spadkobiercy za niegodnego ma prawo żądać każdy, kto ma w tym interes (art. 929 k. c.).

Mogą to być przede wszystkim osoby, którym przypadłby udział spadkobiercy uznanego za niegodnego, spadkobiercy obciążeni zapisami, uprawnieni do zachowku, dzieci i wnuki osoby, która zrzekła się prawa do spadku, a nawet wierzyciele spadkodawcy.

Konieczne jest wystąpienie z tym do sądu. Spadkobierca czy zapisobierca nie może być uznany za niegodnego „przy okazji”, np. w sprawie o stwierdzenie nabycia praw do spadku lub o dział spadku. Z wnioskiem o uznanie za niegodnego dziedziczenia może też wystąpić prokurator.

Uwaga!

Zgłoszenie w sądzie np. przez jedno z dzieci spadkobiercy wniosku o uznanie za niegodnego wnuka, który groźbą wymusił na dziadku spisanie testamentu na swą korzyść, jest dopuszczalne także po wydaniu przez sąd postanowienia stwierdzającego nabycie spadku przez wnuka, a nawet po dokonaniu działu spadku.

Jeśli sąd uzna danego spadkobiercę za niegodnego, postępowanie działowe może być wznowione.

Warto się pospieszyć Prawo do wystąpienia do sądu o uznanie spadkobiercy za niegodnego spadku jest ograniczone czasowo. Zainteresowany musi to zrobić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o czynach spadkobiercy, ale nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku, czyli od śmierci spadkodawcy.

Jakby nie dożył spadku Tak samo jak w wypadku wydziedziczenia, spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył (art. 930 k. c.). Gdy spadkodawca nie był w pełni poczytalny, przebaczenie jest skuteczne, jeśli działał z dostatecznym rozeznaniem, a więc m.in. miał świadomość tego, czego ów spadkobierca się dopuścił. Będzie to oceniał sąd w sprawie o uznanie za niegodnego.

Uwaga!

Jeśli po krzywdach doznanych od spadkobiercy spadkodawca uwzględnił go w testamencie, należy przyjąć, że mu przebaczył.

– 38 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Spadkobierca uznany za niegodnego zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył spadku. Oznacza to, że jeśli ma dzieci czy wnuki, to one w jego miejsce dziedziczą udział, jaki by mu przypadł, gdyby nie werdykt sądu. Jeśli nie ma potomstwa, wyłączenie go od dziedziczenia powoduje odpowiedni przyrost udziałów przypadających pozostałym spadkobiercom.

CZYTELNICY PYTAJĄ Muszą być powody do wydziedziczenia

• Mój ojciec wydziedziczył brata w testamencie, bo ten nie interesował się nim od lat. Cały czas opiekuję się ojcem tylko ja. Spadek ma być tylko dla mnie. Czy brat może wysuwać wobec mnie jakieś żądania po śmierci ojca?

Jeśli było to rzeczywiście wydziedziczenie, a nie pominięcie w testamencie, to oczywiście wydziedziczonemu nic się nie należy. Natomiast dzieci i wnuki wydziedziczonych mogą żądać od spadkobierców zachowku. Wydziedziczenie jest dopuszczalne tylko w drastycznych wypadkach w testamencie i wydziedziczony może kwestionować jego zasadność, wnosząc sprawę do sądu. Jeśli było to tylko pominięcie w testamencie, to prawo do zachowku ma brat czytelniczki, a syn spadkodawcy.

Nie można pozbawić spadku • Moja mama przepisała gospodarstwo rolne i pół domu na mojego brata za rentę rolniczą. Brat zmarł w maju 2009 r. Został jego19-letni syn. Babcia przepisała na niego wszystkie zwierzęta gospodarskie. Bratanek lekceważy babcię, czyli moją mamę, nie dba o inwentarz. Ma jeszcze dwie siostry pracujące za granicą. Co robić dalej z majątkiem po moim bracie? Czy można jego syna pozbawić spadku?

Nie ma możliwości pozbawienia spadkobiercy spadku w związku z jego zachowaniem po śmierci spadkodawcy. Dla uregulowania spraw spadkowych trzeba wystąpić do sądu o stwierdzenie nabycia spadku, a jednocześnie o dział spadku. Można to załatwić u notariusza, ale tylko gdy jest zgoda między wszystkimi spadkobiercami. Córki pani zmarłego brata mogą zażądać, by gospodarstwo sąd przyznał im lub jednej z nich, ale wtedy ich bratu należą się spłaty z jego części. Jeśli siostry są dwie, to udział ich brata w gospodarstwie wynosi 1/3. Babcia może odwołać na piśmie darowiznę zwierząt, jeśli stanowiły jej własność. Jeśli wnuk nie zgodzi się na ich oddanie, konieczne będzie wystąpienie o to do sądu. Są to jednak z reguły trudne sprawy.

Zięcia wydziedziczać nie trzeba • Jestem współwłaścicielką domu. Czy mogę wydziedziczyć zięcia, jeśli od kilku lat nie utrzymuje ze mną kontaktów? Córka mieszka z nim we wspólnym mieszkaniu, ale są w nieformalnej separacji.

Wydziedziczenie zięcia nie jest w ogóle potrzebne. Nie wchodzi w rachubę, bo zięć po teściowej nie dziedziczy. Może dziedziczyć po teściu czy teściowej tylko i wyłącznie wówczas, gdy któreś z nich umieści go w swym testamencie i przeznaczy dla niego cały swój majątek czy określoną jego część.

• Problem w tym, że po śmierci mojego męża została przeprowadzona sądownie sprawa spadkowa i teraz połowa domu należy do mnie, a druga połowa po mężu – w połowie do mnie i w połowie do córki z mężem (zięciem), bo spadek ten dostała w trakcie małżeństwa.

– 39 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Prawdopodobnie nie ma tu żadnego problemu. Jeśli zmarły nie uwzględnił zięcia w testamencie, to ten udział w domu, o którym pisze czytelniczka, że należy do córki z mężem, „bo spadek dostała w trakcie małżeństwa” – jest własnością wyłącznie córki. Zasadą jest bowiem, że dobra nabyte w trakcie małżeństwa, ale w drodze spadku i darowizny wchodzą do majątku osobistego danego małżonka, chyba że wola spadkodawcy czy darczyńcy była inna.

Córka zamiast ojca • Jak przedstawia się kwestia zachowku, jeśli zmarły ojciec w testamencie wydziedziczył swego pierworodnego syna. Czy jemu coś się należy? Zaznaczam, że syn w momencie śmierci ojca miał już dwuletnią córkę.

Jeśli wydziedziczenie było skuteczne, to córce wydziedziczonego należy się zachowek po dziadku. W razie uznania przez sąd na wniosek syna bezskuteczności wydziedziczenia, to syn jako pominięty w testamencie będzie miał prawo do zachowku.

VIII. Jak zrezygnować ze schedy Spadkobierca nie musi przyjmować spadku. Niekiedy, z różnych powodów, może go nie chcieć. Odrzucając spadek, warto jednak sprawdzić, jakie to będzie miało konsekwencje.

Prawo przewiduje możliwość odrzucenia spadku (art. 1012 – art. 1024 k. c.). Dotyczy to zarówno spadkobierców dziedziczących automatycznie, z mocy przepisów ustawowych, jak i powołanych do spadku w testamencie. Powodem odrzucenia spadku może być np. to, że długi zmarłego są większe niż wartość spadku po nim (o długach spadkowych – str. 51).

Zainteresowany ma na odrzucenie tylko sześć miesięcy, licząc od dnia, w którym się dowiedział, że jest spadkobiercą, a więc z reguły od dnia śmierci spadkodawcy. Odrzucenie spadku powoduje, że spadkobierca jest wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie przeżył spadkodawcy. W takim wypadku, jeżeli należy do kręgu spadkobierców ustawowych, jego udział w spadku przypada zstępnym (dzieciom, wnukom), którzy dziedziczą wówczas w częściach równych, albo jeżeli nie ma dzieci – zwiększa udziały pozostałych spadkobierców.

Decyzja do przemyślenia Odrzucenie spadku przez bezdzietną córkę jedynaczkę dziedziczącą po ojcu wedle reguł ustawowych wraz z matką spowoduje, że do dziedziczenia dojdzie rodzina ojca, która inaczej w ogóle w spadku po nim by nie partycypowała. Decyzję o odrzuceniu spadku trzeba więc zawsze głęboko przemyśleć, by nie wywołać skutków odmiennych czy wręcz przeciwnych do zamierzonych.

Przykład Jedynym majątkiem pozostawionym przez spadkodawcę jest udział w mieszkaniu spółdzielczym własnościowym stanowiącym majątek dorobkowy zmarłego i wdowy po nim. Zmarły nie zostawił testamentu. Jego spadkobiercami ustawowymi są dwaj synowie i żona. Synowie chcą zrzec się spadku, by udział w mieszkaniu przypadł tylko wdowie, a ich matce. Chodzi o to, by tylko ona miała prawo do tego lokum. Jeden z synów ma córkę, drugi jest bezdzietny.

Skutek odrzucenia spadku przez syna mającego córkę będzie taki, że w jego miejsce wejdzie córka (wnuczka zmarłego), natomiast udział syna bezdzietnego powiększy udziały spadkowe przysługujące pozostałym spadkobiercom, tj. matce i bratanicy odrzucającego spadek.

– 40 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Po zmarłym więc jego część w majątku dorobkowym odziedziczą w 1/2 wdowa i w 1/2 wnuczka zmarłego. Ponieważ matka ma już 1/2 mieszkania z racji udziału we wspólności majątkowej małżeńskiej, udział w nim wnuczki wyniesie 1/4, a jej babki 3/4.

Zrzeczenie z komplikacjami Jeśli wnuczka z naszego przykładu, która nie ma dzieci, odrzuci spadek, nikt nie wejdzie w jej miejsce.

Ale uwaga, nie musi to oznaczać, że cały spadek po dziadku, czyli jego 1/2 w spółdzielczym mieszkaniu przypadnie mieszkającej w nim wdowie.

Sytuacja bowiem będzie taka, jakby żaden ze zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków) nie dożył spadku.

Zadziała wówczas zasada, iż z braku zstępnych spadkodawcy (dzieci, wnuków, prawnuków) spadek z ustawy (automatycznie) dziedziczą obok małżonka spadkodawcy, także jego rodzice i ewentualnie rodzeństwo, jeśli spadkodawca zmarł przed 28 czerwca 2009 r., albo – jeśli zmarł po tej dacie – gdy jego rodzice nie żyją lub nie żyje jeden z nich. W takim wypadku udział małżonka wynosi połowę, a resztą „podzieli się” rodzina spadkodawcy. Jeśli więc zmarły miał jeszcze np. siostrę i brata, po to, by tylko wdowie przypadł jego udział w mieszkaniu, również oni muszą spadek odrzucić (ewentualnie po przyjęciu spadku darować jej swój udział lub sprzedać). Jeśli jednak rodzeństwo ma własne dzieci, znowu zadziała reguła, zgodnie z którą wskutek odrzucenia spadku spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył spadku, a więc w jego miejsce wchodzą jego dzieci i wnuki.

Odrzucenie spadku może okazać się przydatne, jeśli np. jednym spadkobiercą matki jest syn i chce, by pozostawione przez nią mieszkanie przypadło jego jedynemu synowi. Wtedy bowiem w jego miejsce wejdzie syn, a wnuk spadkodawczyni.

Lepiej darować W praktyce więc skorzystanie z instytucji odrzucenia spadku, by wyłączną spadkobierczynią stała się wdowa po zmarłym i ona tylko odziedziczyła udział w mieszkaniu, może być niewykonalne, a dodatkowo spowodować komplikacje różnej natury, także podatkowe.

Dlatego lepszym wyjściem może być darowizna np. udziału w mieszkaniu na rzecz matki albo nieodpłatne zniesienie współwłasności, w wyniku którego matka stanie się wyłączną jego właścicielką.

Trzeba pamiętać, że tylko odrzucenie spadku uwalnia spadkobiercę od wszelkich formalności w urzędzie skarbowym. Jeśli spadek się przyjęło i należy się do kręgu najbliższych, dla uwolnienia od podatku wystarczy złożyć zawiadomienie w urzędzie skarbowym (str. 86).

Uwaga!

Możliwe jest również zrzeczenie się dziedziczenia w umowie zawartej z samym spadkodawcą. Umowa taka musi być spisana przez notariusza (art. 1048 k. c.). Zasadą jest, że obejmuje ona również dzieci i wnuki zrzekającego się dziedziczenia. Spadkobierca i spadkodawca zawierający taką umowę mogę jednak postanowić, że dotyczy ona tylko tego jednego spadkobiercy, a nie jego progenitury.

CZYTELNICY PYTAJĄ Można odrzucić lub zbyć

• Po zmarłym w 2008 r. spadkodawcy zostały dwie córki i żona. Córki chciałyby się zrzec praw do mieszkania na rzecz matki. Czy jest to możliwe?

Po śmierci spadkodawcy spadkobierca nie może zrzec się spadku na rzecz określonej osoby.

Może ewentualnie spadek odrzucić, jeśli nie minęło sześć miesięcy od dnia, w którym się

– 41 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY dowiedział, że jest spadkobiercą, tj. najczęściej od chwili śmierci spadkodawcy.

Czym innym niż „zrzeczenie się” spadku na rzecz określonej osoby jest jednak zbycie spadku lub udziału w spadku na rzecz innej osoby na podstawie np. umowy sprzedaży, zamiany czy darowizny. Nabywca wstępuje w takiej sytuacji w prawa i obowiązki spadkobiercy, w szczególności ponosi odpowiedzialność za długi spadkodawcy. Zbycie spadku będzie możliwe dopiero po złożeniu przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku lub – ewentualnie – po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (o tym, że jest spadkobiercą).

IX. Jak załatwić formalności spadkowe – w sądzie lub u notariusza Nie mamy co do zasady obowiązku załatwiania spraw spadkowych ani przeprowadzania działu spadku. Nie wzywa też do tego żaden urząd, żadna władza. Spadkobiercy często z różnych względów nie są zainteresowani uregulowaniem spraw spadkowych, więcej – niejednokrotnie mogą nawet nie wiedzieć o spadku.

Prawo do spadku się nie przedawnia. Nie przedawnia się też prawo wystąpienia o dział spadku.

Uwaga!

Zwlekanie jednak z załatwieniem takich spraw może spowodować utratę praw do należącej do spadku nieruchomości. Tak będzie, jeśli nieruchomość znajduje się w posiadaniu osoby trzeciej albo np. jednego tylko ze współspadkobierców. Wtedy osoba ta czy współspadkobierca może stać się jej właścicielem wskutek zasiedzenia.

Możemy jednak jako spadkobiercy ograniczyć się tylko do starań o postanowienie stwierdzające nabycie spadku, a działy przeprowadzić poza sądem w drodze umowy. Jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, umowa musi mieć formę aktu notarialnego.

Jest wybór Pierwszym krokiem do załatwienia spraw spadkowych jest uzyskanie potwierdzenia tego, że jest się spadkobiercą. Do tego celu prowadzą teraz dwie drogi: • złożenie wniosku do sądu o stwierdzenie praw do spadku, • udanie się do notariusza dla uzyskania potwierdzenia dziedziczenia.

Ta druga możliwość istnieje w praktyce od I kwartału 2009 r. (przepisy ją przewidujące weszły w życie 2 października 2008 r., ale nie był gotowy system informatyczny pozwalający na skorzystanie z tej możliwości).

W praktyce wydanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, a także aktu poświadczenia dziedziczenia, zwłaszcza przy dziedziczeniu ustawowym, jest w ogromniej większości tych spraw rodzajem formalności.

Dotyczy to także dziedziczenia testamentowego, jeśli nie ma sporu między spadkobiercami, wątpliwości co do jego ważności lub znaczenia jego zapisów.

Sprawa może się bardzo skomplikować, jeśli spadkobiercy nie utrzymują ze sobą kontaktu, jeśli kwestionują testament albo jeden domaga się uznania współspadkobiercy czy spadkobiercy testamentowego za niegodnego lub spadkobierca wydziedziczony w testamencie domaga się ustalenia, że nie było powodów do wydziedziczenia (str. 35).

Zanim dojdzie do potwierdzenia Tylko w sądzie możemy załatwić niektóre istotne sprawy związane ze spadkiem, poprzedzające stwierdzenie jego nabycia. Chodzi o zabezpieczenie spadku i sporządzenie spisu inwentarza, a także wyjawienie

– 42 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY przedmiotów należących do spadku. Szczegółowo procedurę związaną z zabezpieczeniem i spisem normuje rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczeniu spadku i sporządzeniu spisu inwentarza (DzU nr 92, poz. 411).

Zabezpieczenie spadku...

W razie uzasadnionej obawy, że ktoś może np. zabrać przedmioty należące do spadku, uszkodzić je czy zniszczyć, możemy zwrócić się do sądu o dokonanie zabezpieczenia. Wniosek ten składa się do sądu, w którego okręgu dane dobro czy dobra się znajdują. Z takim wnioskiem może wystąpić osoba, która uprawdopodobni, że jest spadkobiercą (bo np. jest córką zmarłej spadkodawczyni), uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą. Wolno zwrócić się o to do sądu także wykonawcy testamentu, współwłaścicielowi rzeczy, współuprawnionemu do praw pozostałych po spadkodawcy, wierzycielowi mającemu pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy (np. wyrok sądu, umowę pożyczki) oraz urząd skarbowy.

Z własnej inicjatywy, czyli z urzędu, sąd podejmuje zabezpieczenie spadku, gdy się dowie, że spadkobierca jest nieznany albo np. jeden ze spadkobierców jest małoletni i nie ma przedstawiciela ustawowego, bo np. jest sierotą.

Zabezpieczenia spadku dokonuje co do zasady komornik, ewentualnie urząd skarbowy. Polega ono na spisaniu ruchomości i oddaniu ich pod dozór, złożeniu do depozytu, ustanowieniu zarządu tymczasowego (np. nad przedsiębiorstwem, gospodarstwem rolnym spadkodawcy), ustanowieniu dozoru nad nieruchomością.

Mogą być stosowane jednocześnie niektóre z tych środków, a nawet wszystkie. Zasadniczo przez złożenie do depozytu sądowego zabezpiecza się pieniądze, kruszce szlachetne i wyroby z nich, papiery wartościowe itp.

Uwaga!

Od wniosku o zabezpieczenie obowiązuje opłata sądowa stała w kwocie 50 zł. ... i spis inwentarza Ten sam krąg osób, które mogą zwrócić się do sądu o zabezpieczenie spadku, ma też prawo wystąpić o sporządzenie spisu inwentarza. Może go złożyć bezpośrednio komornikowi. Spis inwentarza musi być sporządzony zawsze z inicjatywy sądu, gdy spadkobierca czy któryś ze spadkobierców złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, co oznacza, że za długi spadkodawcy ma odpowiadać tylko do wartości jego majątku. Można jednak wystąpić o jego sporządzenie przed złożeniem takiego oświadczenia.

Uwaga!

Spis obejmuje walory i długi obciążające spadek. Od wniosku o sporządzenie spisu inwentarza obowiązuje opłata sądowa stała w kwocie 50 zł.

Te same osoby mogą też zwrócić się do sądu o zobowiązanie spadkobiercy, by ten: • zapewnił, że żadnego przedmiotu spadkowego nie zataił ani nie usunął i nie podał do spisu inwentarza nieistniejących długów; • przedstawił wykaz przedmiotów nieujawnionych w spisie inwentarza i wskazał, gdzie się one znajdują; • zapewnił, że złożone oświadczenie lub wykaz są prawidłowe i zupełne.

Wchodzi to w rachubę (także z inicjatywy sądu) w razie wątpliwości, czy spis inwentarza jest kompletny i prawidłowy. Spadkobierca może być przymuszony do dopełnienia m.in. przez nałożenie grzywny z zamianą na areszt.

– 43 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Droga sądowa Co we wniosku o potwierdzenie schedy Wniosek w sądzie o stwierdzenie nabycia spadku może złożyć każdy ze spadkobierców z osobna, a także każda osoba mająca w tym interes prawny, w tym wierzyciel spadkodawcy.

Wniosek złożony przez jednego spadkobiercę sąd rozpozna niezależnie od woli pozostałych spadkobierców.

Gdy składa go jeden spadkobierca, pozostali są uczestnikami tego postępowania.

Z wnioskiem tym należy się zwrócić do sądu rejonowego właściwego według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Powinien on zawierać: • imię, nazwisko i dokładny adres składającego ten wniosek, • imię i nazwisko oraz datę śmierci i miejsce ostatniego zamieszkania spadkodawcy, • dokładne dane personalne i adresy wszystkich spadkobierców.

Choć od 14 lutego 2004 r. nie ma odmienności w dziedziczeniu gospodarstw rolnych, sądy – przynajmniej niektóre – chcą, by we wniosku zaznaczyć, czy w skład spadku wchodzi takie gospodarstwo.

Uwaga!

Wnioskodawca we wniosku tym ma obowiązek wskazania wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi, tj. dziedziczący automatycznie, gdy spadkodawca nie zostawił swej ostatniej woli lub jako spadkobiercy testamentowi. Osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych trzeba podać także wówczas, gdy spadkodawca zostawił testament.

Z istotnymi załącznikami Konieczne jest dołączenie do wniosku odpisów skróconych: • aktu zgonu spadkodawcy, • aktów urodzenia dzieci zmarłego, • aktów małżeństwa zamężnych córek (chodzi o ustalenie pokrewieństwa), a także • aktu małżeństwa wdowy czy wdowca.

Jeśli do sądu wpłynie wniosek o dział spadku, to w tym samym postępowaniu sąd najpierw wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, a po jego uprawomocnieniu się – przystąpi do rozpoznawania sprawy działowej.

Uwaga!

Spadkobierca, a także inna osoba występująca do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku, np. wierzyciel spadkodawcy, ma prawo zwrócić się do gminy o udostępnienie ze zbiorów meldunkowych numeru PESEL, ewidencji wydanych i utraconych dowodów osobistych, danych osobowych znanych i ewentualnych spadkobierców zmarłego (jego dzieci, wnuków).

Gmina ma obowiązek i możliwość sprawdzenia, czy zmarły miał dzieci, jeśli nie ma co do tego pewności, wyłącznie na podstawie jego imienia, nazwiska, daty urodzenia, imion rodziców i ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Potwierdził to np. Wojewódzki Sąd Administracyjny z Bydgoszczy w wyroku z 5 marca 2008 r. (sygn. II SA/Bd 76/08).

Sąd ustala krąg spadkobierców Choć wnioskodawca we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku ma obowiązek wskazania wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako jego spadkobiercy, sąd niezależnie od tego obowiązany jest do ustalenia kręgu spadkobierców z urzędu z własnej inicjatywy. Musi też zbadać, czy spadkodawca nie zostawił

– 44 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY ostatniej woli. Jeśli zostało uprawdopodobnione, że jest testament, wzywa osobę, u której on się znajduje, do jego złożenia. Osoba ta ma obowiązek złożenia testamentu w sądzie albo u notariusza. W razie zatajenia testamentu lub odmowy jego wydania ponosi odpowiedzialność za szkody z tego wynikłe.

Ustalenie, że do spadku należy jeszcze małżonek spadkodawcy, jest łatwe, bo to wynika z aktu zgonu.

Inaczej rzecz się ma z dziećmi, w tym nieślubnymi, czy dalszymi krewnymi, jeśli spadkodawca zmarł bezpotomnie i dziedziczą oni wspólnie z wdową czy wdowcem, lub z innymi takimi krewnymi (siostrzeńcami, siostrzenicami, ewentualnie ich dziećmi).

Czasem wystarczy zapewnienie Sąd może poprzestać na zapewnieniu spadkobierców czy spadkobiercy, że oprócz niego czy osób podanych nie ma innych spadkobierców. Zapewnienie ma takie znaczenie jak zeznanie. Składający je może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania (grozi za to kara pozbawienia wolności do lat trzech). Ponosi też odpowiedzialność cywilną wobec spadkobiercy świadomie pominiętego za szkody, jakich ten doznał wskutek zatajenia, że również on uczestniczy w schedzie spadkowej.

Jeśli jednak sąd ma wątpliwości, czy takie zapewnienie albo inne dowody są wystarczające, obowiązany jest do wezwania potencjalnych spadkobierców przez ogłoszenie. Takie ogłoszenie musi być zamieszczone w piśmie dostępnym na terenie całego kraju. Musi być też podane w miejscu ostatniego zamieszkania w sposób w miejscu tym przyjęty, np. przez wywieszenie na tablicy ogłoszeń w gminie czy w gmachu sądu.

Tylko jeśli wartość spadku jest nieznaczna, sąd może takich ogłoszeń zaniechać.

Postanowienie o stwierdzeniu spadku może być w takim wypadku wydane nie wcześniej niż po upływie sześciu miesięcy od daty ogłoszenia.

Rozstrzygnięcie po rozprawie Wydanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku poprzedza przeprowadzenie rozprawy. Wezwania na rozprawę muszą być doręczone temu, kto zgłosił wniosek, oraz wszystkim osobom, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy. Ich obecność na rozprawie nie jest obowiązkowa, chyba że sąd zobowiąże daną osobę do osobistego stawienia się.

Uwaga!

Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od śmierci spadkodawcy, chyba że wcześniej wszyscy spadkobiercy złożyli oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

Oświadczenie o przyjęciu (lub odrzuceniu) spadku musi być złożone przed sądem właściwym do stwierdzenia nabycia spadku (także w trakcie sprawy o stwierdzenie nabycia spadku) albo przed notariuszem. Można je złożyć ustnie albo z podpisem urzędowo poświadczonym. Jeśli spadkobierca skorzysta z tej drugiej możliwości, notariusz prześle oświadczenie do sądu właściwego do decydowania w sprawie tego spadku. Może to być wygodne, jeśli spadkobierca mieszka daleko od siedziby sądu, w którym toczy się sprawa spadkowa.

W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia tylko spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypada, a także wysokość udziałów każdego z nich w schedzie spadkowej.

Wskazuje te udziały w częściach ułamkowych, np. znajdzie się w nim stwierdzenie, że żona i dwoje dzieci zmarłego dziedziczą po nim po 1/3 każdy.

Z pretensjami do fałszywego spadkobiercy A co będzie, jeśli z winy innych spadkobierców czy bez ich winy któryś spadkobierca zostanie pominięty?

Możliwe jest wówczas wydanie nowego postanowienia, i to bez względu na okres, jaki upłynął od poprzedniego.

– 45 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Osoba, która uczestniczyła w postępowaniu, w wyniku którego doszło do wydania kwestionowanego postanowienia, ma jednak na wystąpienie o to rok, licząc od daty, w której możliwe stało się złożenie wniosku o uchylenie lub zmianę postanowienia. Taki wniosek wolno złożyć każdemu zainteresowanemu, a przede wszystkim, oczywiście, pominiętemu spadkobiercy lub spadkobiercy, którego udział w spadku jest inny niż stwierdzony.

Wtedy postępowanie toczy się po raz drugi, niejako od początku. Tak będzie, jeśli np. okaże się, że zmarły pozostawił testament, który wcześniej nie był ujawniony, gdyż spadkobiercy zataili istnienie pozamałżeńskiego dziecka spadkodawcy.

Uwaga!

Co ważne, można w taki sam sposób przed sądem zakwestionować i doprowadzić do uchylenia lub zmiany zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia sporządzonego przez notariusza.

Gdy sprzedał lub darował To nie koniec komplikacji, jeśli spadek został podzielony między spadkobierców albo znalazł się w rękach osoby czy osób, które spadkobiercami nie są, tzw. fałszywych spadkobierców. Spadkobierca może żądać od takiej osoby wydania mu spadku albo poszczególnych przedmiotów należących do spadku. Prawną podstawą takiego żądania jest przede wszystkim art. 1029 k. c., ale spadkobierca może też skorzystać z ogólnych przepisów kodeksu cywilnego pozwalających właścicielowi na odebrane rzeczy, np. nieruchomości, osobie, która jej właścicielem nie jest i nie ma żadnego tytułu prawnego do władania nią, np. w postaci prawa najmu.

A co będzie, jeśli fałszywy spadkodawca np. sprzedał nieruchomość należącą do spadku albo ją darował?

Otóż podważenie sprzedaży czy darowizny może okazać się niemożliwe, jeśli sprzedający czy darczyńca legitymował się postanowieniem sądu stwierdzającym nabycie spadku czy notarialnym poświadczeniem dziedziczenia. W myśl bowiem art. 1028 k. c. nabywca staje się właścicielem danego dobra, chyba że działa w złej wierze, tj. wie lub przy dołożeniu należytej staranności powinien wiedzieć, że sprzedawcy czy darczyńcy spadek się nie należy. W takim wypadku spadkobierca nie może domagać się od nabywcy wydania mu spadkowego dobra. Jedynym adresatem roszczeń majątkowych spadkobiercy (prawdziwego) może być w takim wypadku fałszywy spadkobierca.

Zwrot lub odszkodowanie Jeśli fałszywy spadkobierca sprzedał takie dobro, to prawdziwy może żądać od niego zapłaty kwoty równej uzyskanej cenie na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k. c.). Jeśli była to darowizna, a więc fałszywy spadkobierca wzbogacony nie jest, ta droga odpada. Jedyną podstawą roszczeń może być art. 415 k. c., ustanawiający fundamentalną zasadę, że ten, kto ze swej winy wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Warunkiem tej odpowiedzialności jest wykazanie winy fałszywego spadkobiercy. Tak będzie przede wszystkim wówczas, gdy celowo zataił on istnienie spadkobiercy czy istnienie testamentu powołującego spadkobiercę.

Otrzymanie rekompensaty może okazać się niemożliwe, jeśli fałszywy spadkobierca nie ma majątku ani dochodów, z których można by egzekwować odszkodowanie.

U rejenta Akt poświadczenia dziedziczenia Bezproblemowo u notariusza możemy teraz załatwić wszystkie sprawy spadkowe, łącznie z działem spadku.

Spisany przez niego akt poświadczenia dziedziczenia po zarejestrowaniu ma taki sam skutek jak prawomocne postanowienie sądu stwierdzające nabycie spadku.

– 46 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Rejestrowany jest zaś niezwłocznie po spisaniu za pośrednictwem systemu teleinformatycznego w centralnym rejestrze takich aktów prowadzonym przez Krajową Radę Notarialną.

W taki sposób można potwierdzić prawo do wszystkich spadków, z wyjątkiem pozostawionych przez spadkodawców zmarłych przed 1 lipca 1984 r. Poświadczenie może dotyczyć zarówno dziedziczenia ustawowego, jak i spadku uzyskanego na podstawie testamentu.

Warunkiem uzyskania tego aktu jest stawienie się u notariusza wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi. W sporządzonym przez niego protokole dziedziczenia musi się znaleźć zgodne żądanie złożone przez wszystkie te osoby.

Uwaga!

Jeśli zgody nie ma, bo np. jeden ze spadkobierców ustawowych kwestionuje testament, taką sprawę może rozstrzygnąć wyłącznie sąd.

Drogi sądowej nie można też uniknąć, jeśli w skład spadku wchodzą nieruchomości położone za granicą, choćby spadkodawca mieszkał w Polsce, a także jeśli podstawą dziedziczenia ma być testament ustny, tj. sporządzony w obecności świadków na łożu śmierci.

Bez oczekiwania na prawomocność W protokole dziedziczenia notariusz musi zamieścić inne oświadczenia osób uczestniczących w jego sporządzaniu, składane pod groźbą odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Chodzi np. o oświadczenie, że nie ma innych osób, które są spadkobiercami, oświadczenie o braku testamentu lub innych testamentów.

Podobnie jak w wypadku sądowego stwierdzenia nabycia spadku, konieczne jest dostarczenie notariuszowi odpisów skróconych aktu zgonu spadkodawcy, odpisów aktów stanu cywilnego (urodzenia, małżeństwa) spadkobierców ustawowych i ewentualnie innych dokumentów, które mogą mieć wpływ na ustalenie praw do spadku. Jeśli spadkobierca czy spadkobiercy składają testament, notariusz dokona otwarcia i ogłoszenia testamentu, chyba że nastąpiło to wcześniej.

Uwaga!

Zarejestrowany w centralnym rejestrze akt stanowi – tak samo jak postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku – dowód, że dana osoba jest spadkobiercą. Nie trzeba będzie czekać na jego uprawomocnienie.

Tak samo jak w postanowieniu sądu o stwierdzeniu nabycia spadku, w akcie poświadczenia dziedziczenia wskazuje się krąg spadkobierców i ewentualnych zapisobierców, udziały w spadku każdego ze spadkobierców.

Opłata sądowa od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku jest stała i bez względu na wartość spadku wynosi 50 zł. Jeśli w tym samym piśmie znajdzie się wniosek o odebranie przez sąd oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, opłata sądowa wyniesie dodatkowo 100 zł.

Od wniosku o zabezpieczenie spadku opłata wynosi dodatkowo 50 zł i tyle samo od wniosku o sporządzenie spisu inwentarza. Opłatę wnosi się na rachunek sądu, w kasie sądu lub znaczkami opłaty sądowej, które trzeba nakleić na wniosku.

Za sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia notariuszowi wolno zażądać maksimum 50 zł (+ 22 proc. VAT), ale za sporządzenie poprzedzającego jego wydanie protokołu dziedziczenia – 100 zł (+ 22 proc. VAT), a za otwarcie i ogłoszenie testamentu ponadto jeszcze 50 zł (+ 22 proc. VAT).

– 47 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Wzory wniosków o nabycie spadku Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy Warszawa, 2 marca 2010 r.

Do Sądu Rejonowego, Wydział Cywilny w Częstochowie Wnioskodawca: Henryk Kowalski, 42-200 Częstochowa, ul. Klasztorna 96 Uczestnicy postępowania: Antoni Kowalski, 42-200 Częstochowa, ul. Leśna 7 Anna Nowak, 47-300 Gliwice, ul. Warszawska 17 m. 19 Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku Wnoszę o stwierdzenie, że spadek po Marii Kowalskiej z domu Leśniewskiej nabyli na podstawie ustawy: 1) mąż Henryk Kowalski w 1/3 części 2) dzieci: Antoni Kowalski i Anna Nowak, każde w 1/3 części.

W skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne.

Uzasadnienie: Spadkodawczyni stale zamieszkała w Częstochowie przy ul. Klasztornej 96 zmarła 28 grudnia 2009 r. w Częstochowie.

Dowód: skrócony akt zgonu.

Wnioskodawca jest mężem zmarłej.

Dowód: skrócony akt małżeństwa Antoni Kowalski i Anna Nowak z domu Kowalska, która zmieniła nazwisko po zawarciu związku małżeńskiego, są dziećmi spadkodawczyni.

Dowody: skrócone akty urodzenia Antoniego Kowalskiego i Anny Nowak oraz skrócony akt małżeństwa Anny Nowak.

Maria Kowalska nie zostawiła testamentu. Poza uczestnikami postępowania Antonim Kowalskim i Anną Nowak nie miała innych dzieci własnych ani przysposobionych. W skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne.

Wnioskodawca i uczestnicy postępowania przyjęli spadek przez upływ czasu.

Henryk Kowalski Załączniki: 1) trzy odpisy wniosku, 2) odpis skrócony aktu zgonu, 3) odpisy skrócone aktu małżeństwa Marii Kowalskiej i Henryka Kowalskiego, 4) odpisy skrócone aktów urodzenia Antoniego Kowalskiego i Anny Nowak oraz skrócony odpis aktu małżeństwa Anny Nowak.

– 48 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Płock, 5 lutego 2010 r.

Sąd Rejonowy w Płocku, Wydział II Cywilny Wnioskodawca: Józef Kwaśniewski, 09-404 Płock, ul. Chełmska 20 m. 4 Uczestnik postępowania: 1. Andrzej Kwaśniewski, 09-505 Gostynin, ul. Warszawska 3

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku Wnoszę: 1) o stwierdzenie, że spadek po zmarłej Elżbiecie Kwaśniewskiej, z domu Skowron, nabyli na podstawie ustawy: 2) mąż Józef Kwaśniewski oraz syn Andrzej Kwaśniewski po 1/2 każdy z nich, 3) o ustalenie, że każdy uczestnik postępowania ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie.

Uzasadnienie: Elżbieta Kwaśniewska, z domu Skowron, ostatnio stale zamieszkała w Płocku, zmarła 2 lutego 2009 r. w Warszawie.

Dowód: odpis skrócony aktu zgonu.

W chwili śmierci pozostawała w związku małżeńskim z Józefem Kwaśniewskim.

Dowód: skrócony akt małżeństwa.

Zmarła miała jedno dziecko: syna Andrzeja Kwaśniewskiego.

Dowód: odpis skrócony aktu urodzenia Andrzeja Kwaśniewskiego.

Zmarła nie pozostawiła testamentu. Poza uczestnikiem postępowania nie miała innych dzieci.

Wnioskodawca i uczestnik nie odrzucił spadku ani nie zrzekł się dziedziczenia po zmarłej.

Dowód: zapewnienia, jakie uczestnicy złożą na rozprawie przed sądem.

Wnioskodawca i uczestnik nabyli spadek wskutek upływu czasu.

Józef Kwaśniewski

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu Kołobrzeg, 20 stycznia 2008 r.

Sąd Rejonowy w Kołobrzegu, Wydział Cywilny Wnioskodawca: Andrzej Michalski, 62-370 Kołobrzeg, ul. Okrężna 50 Uczestnicy postępowania: Zdzisław Michalski, 62-370 Kołobrzeg, ul. Puławska 76 m. 10 Krystyna Lewańska, 42- 200 Częstochowa, ul. Rocha 304 m. 10 Renata Malinowska, 60-300 Gdańsk, Aleja Róż 7 m. 24

– 49 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu Wnoszę o stwierdzenie, że: 1) spadek po Zygmuncie Michalskim nabył w całości na podstawie testamentu własnoręcznego sporządzonego 8 kwietnia 2007 r. jego wnuk Andrzej Michalski.

Ponadto wnoszę o: 2) otwarcie i ogłoszenie testamentu oraz 3) przeprowadzenie zawnioskowanych dowodów.

Uzasadnienie: Spadkodawca stale zamieszkały w Kołobrzegu przy przy ul. Okrężnej 50 zmarł 20 czerwca 2007 r. w Koszalinie.

Dowód: skrócony akt zgonu.

Wnioskodawca jest wnukiem zmarłego, jedynym synem syna spadkodawcy Zdzisława Michalskiego.

Dowód: skrócone akty urodzenia Andrzeja Michalskiego i Zdzisława Michalskiego.

Krystyna Lewańska z domu Michalska i Renata Malinowska z domu Michalska są córkami spadkodawcy.

Dowody: skrócone akty małżeństwa Krystyny Lewańskiej i Renaty Malinowskiej.

W dniu 8 kwietnia 2007 r. spadkodawca sporządził w Kołobrzegu testament własnoręczny, w którym jako jedynego spadkobiercę powołał do całości spadku swego wnuka Andrzeja Michalskiego.

Dowód: testament własnoręczny bez skreśleń i poprawek sporządzony 8 kwietnia 2007 r. w Kołobrzegu. Testament zostanie złożony na rozprawie.

Poza uczestnikami postępowania Zdzisławem Michalskim oraz Krystyną Lewańską i Renatą Malinowską spadkodawca nie miał innych dzieci własnych ani przysposobionych.

Wnioskodawca ani uczestnicy postępowania nie składali dotychczas oświadczeń o przyjęciu albo odrzuceniu spadku.

Załączniki: 1) cztery odpisy wniosku, 2) odpis skrócony aktu zgonu, 4) odpisy skrócone aktów urodzenia Andrzeja Michalskiego, Zdzisława Michalskiego, Krystyny Lewańskiej, Renaty Malinowskiej oraz skrócone odpisy aktów małżeństwa Krystyny Lewańskiej i Renaty Malinowskiej.

CZYTELNICY PYTAJĄ Spadkobierczyni pominięta w sądzie • Dopiero teraz się dowiedziałam, że mój biologiczny ojciec, z którym nie utrzymywałam kontaktów, zmarł. Dwa lata temu odbyła się sprawa spadkowa po nim i moje przyrodnie rodzeństwo oraz macocha podzielili się spadkiem. Czy w tej sytuacji mam prawną możliwość domagania się swojej części spadku?

Otóż dalsze kroki uzależnione są od tego, czy w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku została pani wymieniona jako spadkobierczyni. Jeżeli tak, to może się pani domagać od pozostałych współspadkobierców zapłaty swej części spadku. Nieuwzględnienie pani w postanowieniu może wynikać z pominięcia w testamencie. Wtedy może pani domagać się od spadkobierców zachowku. Jeśli jednak testamentu nie było, a pozostali spadkobiercy zataili przed sądem

– 50 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY pani istnienie, należy wystąpić do sądu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Sąd wyda wówczas nowe postanowienie, w którym panią uwzględni.

Trzeba szukać współspadkobiercy • W marcu 2008 r. w wieku 65 lat zmarła moja żona. Ani ja, ani ona nie mieliśmy dzieci. Jej matka zmarła w styczniu 2009 r. Żona miała brata, który przebywa gdzieś w Niemczech i nie ma z nim kontaktu. Czy w tej sytuacji brat zmarłej też dziedziczy?

W tym wypadku dziedziczyli po zmarłej w marcu 2008 r.: mąż w 1/2, a matka i brat każde po 1/4. Część matki odziedziczył po jej śmierci jej syn, a brat zmarłej. Jego udział w spadku po niej wynosi więc teraz 1/2. Jeśli jednak spadek po żonie był jej udziałem w majątku wspólnym, dorobkowym, w praktyce oznacza to, że 3/4 tego majątku należy dziś do męża, a 1/4 do brata zmarłej. Ten, kto składa wniosek w sądzie o stwierdzenie nabycia spadku, obowiązany jest zasadniczo wskazać także „namiary” (adresy) wszystkich spadkobierców oraz ich metryki, a dla zamężnych kobiet – akty małżeństwa. Warto podjąć, np. za pośrednictwem polskich placówek dyplomatycznych w Niemczech, starania o uzyskanie adresu brata zmarłej.

Po spadek z USA także do sądu polskiego • Ojciec zmarł w USA. Był wdowcem. W USA mieszka jego syn z drugiego małżeństwa. Zmarły miał obywatelstwo polskie i USA. Pozostawił majątek w USA. Jak w takim wypadku załatwić sprawę spadku po nim?

W opisanej sytuacji możliwe jest złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku według wyboru spadkobiercy – do sądu polskiego lub sądu amerykańskiego. W razie uzyskania postanowienia sądu amerykańskiego, konieczne jest uznanie tego postanowienia przez sąd polski za skuteczne na terenie Polski. W sytuacji odwrotnej, tj. w razie uzyskania postanowienia w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku wydanego przez sąd polski, konieczne jest uznanie postanowienia przez sąd państwa, którego postanowienie ma być realizowane. Ponieważ spadkodawca zmarł w USA i nie pozostawił w Polsce żadnego majątku, nie zachodzi przypadek wyłącznej właściwości sądu polskiego, a zatem możliwe jest uznanie orzeczenia sądu amerykańskiego przez sąd polski.

X. Wierzyciele mogą ścigać za długi Jako spadkobiercy odpowiadamy za wszystkie długi spadkowe, w tym za zaległe podatki i niespłacone kredyty bankowe spadkodawcy. Możemy tego uniknąć przez przejęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza lub odrzucenie go. Warto przy tym pamiętać, że nawet niewielki kredyt bankowy niespłacany przez dłuższy czas może się stać z powodu narastania odsetek za zwłokę ogromnym, trudnym do udźwignięcia długiem.

Trzeba też wiedzieć, że sąd nie dzieli długów spadkowych. Nie może wskazać, że ten dług spłaci jeden spadkodawca, a tamten inny (por. też str. 53).

Z dobrodziejstwem inwentarza Gdy nie ma pewności, że wartość odziedziczonego majątku przewyższa długi zmarłego, warto skorzystać z możliwości przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Wcześniej można, występując do sądu z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza, zorientować się, jak się przedstawia majątek spadkodawcy i jakie ciążą na nim długi.

– 51 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza powoduje – wbrew potocznym skojarzeniom – że odpowiedzialność spadkobiercy za długi jest ograniczona tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, słowem, do rzeczywistej wartości schedy (art. 1031 k. c.). Pozwala to uniknąć spłacania długów z własnej kieszeni, gdy spadek okaże się mniejszy niż długi.

Uwaga!

W razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez żadnych ograniczeń i z całego swego majątku.

Oświadczenie o przyjęciu (lub odrzuceniu) spadku możemy złożyć tylko w ciągu sześciu miesięcy od momentu, w którym się dowiedzieliśmy, że jesteśmy spadkobiercami. Przy dziedziczeniu ustawowym jest to w praktyce moment śmierci spadkodawcy, a przy dziedziczeniu na podstawie testamentu – dzień jego ogłoszenia.

Uwaga!

Niezłożenie oświadczenia we wskazanym terminie oznacza automatycznie proste przyjęcie spadku, a więc z wszystkimi długami. Tylko gdy spadkobierca jest małoletni albo/i ubezwłasnowolniony, brak oświadczenia jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Zawsze można odrzucić Jest jeszcze jeden sposób na uniknięcie odpowiedzialności za długi zmarłego: odrzucenie spadku (art. 1012-1024 k. c.). Także na tę decyzję zainteresowany ma tylko sześć miesięcy, licząc od dnia, w którym się dowiedział, że jest spadkobiercą. Odrzucenie spadku powoduje, że spadkobierca jest wyłączony z dziedziczenia, tak jakby nie przeżył spadkodawcy. W rezultacie, jeżeli należy do kręgu spadkobierców ustawowych, jego udział w spadku przypada jego zstępnym (dzieciom, wnukom), którzy dziedziczą wówczas w częściach równych, albo – gdy nie ma dzieci – zwiększa udziały pozostałych spadkobierców.

Uwaga!

Odrzucenie spadku ze względu na długi spadkodawcy oznaczać może przerzucenie ich na innego członka rodziny.

Jeśli jednak kolejni spadkobiercy też spadek na czas odrzucą, długi ostatecznie przejmie gmina lub Skarb Państwa.

Jeśli jednak dzieci spadkobiercy ustawowego, który odrzucił spadek, są małoletnie, to automatycznie, także gdy dziedziczą wskutek odrzucenia spadku przez rodzica, oznacza to, że przyjęły one spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 k. c.). To samo dotyczy osób ubezwłasnowolnionych i takich, wobec których istnieją podstawy do ubezwłasnowolnienia.

Co ważne, jeśli z możliwości przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza albo odrzucenia go nie skorzystamy, ponosimy tego konsekwencje, nawet gdy o tej możliwości nie wiedzieliśmy. Nie można się tłumaczyć nieznajomością prawa.

Jakie są zasady odpowiedzialności • W razie prostego przyjęcia spadku ponosimy odpowiedzialność za długi spadkowe bez żadnych ograniczeń i z całego swego majątku.

• Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza powoduje, że także odpowiadamy za długi całym swym majątkiem, ale odpowiedzialność ta jest ograniczona kwotowo tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, słowem, do rzeczywistej jego wartości (art. 1031 k. c.).

– 52 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY • Odrzucenie spadku powoduje, że nie odpowiadamy za żadne długi spadkodawcy, ale też nie uczestniczymy w schedzie po nim; w nasze miejsce wchodzą przede wszystkim nasze dzieci i wnuki, a gdy ich nie ma – inni spadkobiercy.

W sądzie lub u notariusza Oświadczenia o przyjęciu spadku, prostym albo z dobrodziejstwem inwentarza, a także o jego odrzuceniu spadkobierca może złożyć: • przed sądem właściwym dla miejsca zamieszkania (także na rozprawie w toku rozpatrywania przez sąd wniosku o stwierdzenie nabycia spadku), • u notariusza.

Można je złożyć ustnie lub z podpisem tzw. urzędowo poświadczonym. Takiego oświadczenia nie można potem odwołać, chyba że było ono złożone np. pod wpływem groźby, błędu czy w stanie wyłączającym świadome podjęcie takiej decyzji. Nie można go też złożyć pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Najpierw solidarnie...

Do czasu przyjęcia spadku wierzyciel zmarłego może ściągać jego długi wyłącznie z majątku spadkowego.

Potem, gdy dojdzie do prostego przyjęcia spadku, może sięgnąć także do majątku spadkobiercy, zajmując np. jego wynagrodzenie za pracę albo sprzedając jego działkę.

Co ważne, do czasu działu spadku odpowiedzialność spadkobierców jest solidarna. Oznacza to, że jeśli spadkobierców jest kilku, bank czy fiskus może wszcząć sprawę sądową: • przeciwko wszystkim spadkobiercom, • przeciwko kilku z nich, • przeciwko jednemu, np. temu, który ma stałą pracę albo majątek, co daje szanse na ściągnięcie długu. ... potem w zależności od udziału Za długi spadkodawcy w ograniczonym zakresie, tj. w częściach stosownych do swych udziałów, ale oczywiście także całym swym majątkiem, spadkobiercy odpowiadają dopiero po dziale spadku. Jeśli np. udział w spadku syna wynosi 1/3, to bank może domagać się od niego spłaty tylko 1/3 kredytu zaciągniętego przez spadkodawcę. Ten z nich, który wcześniej spłacił długi w proporcji przekraczającej jego udział w spadku, może się domagać zwrotu tej nadwyżki od pozostałych spadkobierców.

Wystarczy wyrok przeciwko spadkodawcy Wierzyciel, który uzyskał już wyrok sądowy przeciwko spadkodawcy, dysponuje ugodą sądową potwierdzającą jego dług albo aktem notarialnym, w którym zmarły dobrowolnie poddał się egzekucji, może przystąpić do egzekwowania należności przez komornika sądowego. Musi jednak dopełnić w sądzie formalności w postaci nadania takiemu dokumentowi klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercom (art. 788 i 788 kodeksu postępowania cywilnego). Przez dłuższy czas nie było zgody, także w orzecznictwie Sądu Najwyższego, czy bank może wszcząć przeciwko spadkobiercom swego dłużnika egzekucję sądową bez występowania na drogę sądową dla uzyskania przeciwko nim wyroku sądowego. Jednakże SN w uchwale 7 maja 2010 r. (sygnatura III CZP 18/10) uznał, że po śmierci klienta, który nie spłacił zadłużenia, bank może ściągnąć dług od jego spadkobierców bez wszczynania przeciw nim sprawy sądowej. Oznacza on, że dla oddania sprawy do komornika sądowego bankowi wystarczy wystawienie takiego dokumentu bezpośrednio przeciwko spadkobiercy i uzyskanie w sądzie klauzuli wykonalności. Bankowy tytuł egzekucyjny bank wystawia na podstawie własnych ksiąg i innych dokumentów związanych z dokonaniem czynności bankowych.

– 53 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Musi być stwierdzenie Wierzyciel może wystąpić przeciwko określonym spadkobiercom dopiero wówczas, gdy wydano postanowienie o stwierdzeniu nabycia przez nich spadku albo sporządzono akt poświadczenia dziedziczenia. Jeśli spadkobiercy zwlekają i nie podejmują stosownych kroków, wierzyciel może sam zwrócić się do sądu o wydanie takiego postanowienia. Jeśli nie ma wyroku przeciwko spadkodawcy (lub innych wskazanych wcześniej dokumentów), jego wierzyciel musi wystąpić do sądu przeciwko spadkobiercom. Jeśli jest, wystarczy uzyskanie w sądzie klauzuli wykonalności przeciwko nim. Spadkobiercy w obu sytuacjach mogą się bronić przed obciążaniem ich długami – zwłaszcza w razie prostego przyjęcia spadku wskutek upływu czasu – ale tylko co do części przekraczającej wartość spadku. Podstawą takiej obrony może być art. 5 k. c., tj. wzgląd na zasady współżycia społecznego. Niestety, co do tego brak jest pełnej zgodności wśród prawników.

Wszelkie długi się przedawniają Śmierć dłużnika nie wpływa na bieg przedawnienia jego długu. Przedawni się on w takim samym terminie, jak gdyby on żył. Trzeba jednak wiedzieć, że dług stwierdzony prawomocnym wyrokiem (orzeczeniem) sądu, a także m.in. ugodą sądową przedawnia się z upływem dziesięciu lat, chociażby termin przedawnienia był krótszy, np. wynosił dwa lub trzy lata. Jeśli stwierdzony w taki sposób dług dotyczy świadczeń okresowych (np. o czynsz najmu), przedawni się on z upływem trzech lat. Terminy te (dziesięcioletni, trzyletni) liczą się od uprawomocnienia się wyroku.

Przy długach bankowych termin ten liczy się od dnia nadania przez sąd klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi wykonawczemu, czyli dokumentowi wystawionemu przez bank potwierdzającemu jego należność.

CZYTELNICY PYTAJĄ Czy spadkobiercy płacą długi • Chciałbym wiedzieć, jak wygląda sytuacja rodziny zmarłego, jeśli nie pozostawił żadnego majątku, a jedynie długi. Czy potencjalni spadkobiercy będą nimi obciążeni? Czy można się przed tym z góry zabezpieczyć poprzez złożenie stosownego oświadczenia?

Przed odziedziczeniem długów można się zabezpieczyć dopiero po śmierci spadkodawcy. Trzeba najpóźniej w ciągu sześciu miesięcy od powzięcia wiadomości o śmierci spadkodawcy złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Takie oświadczenie oznacza, że wierzyciele mogą ściągać dług tylko z majątku spadkodawcy (jeśli taki jest); majątek spadkobierców jest dla nich niedostępny. Oświadczenie składa się przed sądem albo u notariusza. Można też w tym samym terminie odrzucić spadek.

Jednakże odrzucenie spadku przez spadkobiercę, który ma potomstwo, oznacza, że w jego miejsce wchodzą dzieci lub wnuki, słowem, one odziedziczą spadek, chyba że przyjmą go z dobrodziejstwem inwentarza albo odrzucą. Odrzucenie zaś spadku np. przez bezdzietnego kawalera oznacza, że odpowiednio większe długi spadną na pozostałych spadkobierców.

XI. Najbliżsi rozliczają się z darowizn Co do zasady przy dziale spadku spadkobiercy należący do kręgu najbliższych, jeśli dziedziczą ustawowo, a więc gdy nie ma testamentu, obowiązani są do wzajemnego zaliczania na poczet swej schedy ewentualnych darowizn otrzymanych od spadkodawcy.

– 54 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Zaliczanie, o którym mowa, ma urzeczywistniać ideę równego traktowania dzieci i małżonka spadkodawcy, gdy chodzi o udział w schedzie po nim, choć jest wiele od niej odstępstw.

Istnieje tylko wówczas, gdy spadkiem (z mocy ustawy) dzielą się następujący spadkobiercy: • małżonek oraz zstępni (dzieci, wnuki i ewentualne prawnuki) spadkodawcy albo • tylko zstępni.

Jeśli małżonek dziedziczy w zbiegu z rodziną spadkodawcy, obowiązek ten go nie dotyczy.

Spadkodawca może obowiązek zaliczenia nałożyć także na innych spadkobierców ustawowych, np. rodzeństwo.

Wnuk, który dziedziczy z ustawy, musi zaliczyć darowizny otrzymane od spadkodawcy przez jego zmarłą matkę czy ojca (dziecka spadkodawcy). Obowiązek zaliczenia nie dotyczy dziedziczenia testamentowego.

Jakie się pomija Dzieci spadkodawcy nie mają obowiązku zaliczania na poczet swej schedy spadkowej darowizn uczynionych na rzecz swych dzieci, a wnuków spadkodawcy. Reguły zaliczania są w takim wypadku odmienne i prostsze niż niż przy ustalaniu ewentualnego zachowku (o czym była mowa na str. 26).

Nie mamy obowiązku zaliczania, jeśli z okoliczności albo z jednoznacznie wyrażonej woli spadkodawcy wynika, że w odniesieniu do danej darowizny zwolnił kogoś z tego obowiązku. Spadkodawca może złożyć stosowne oświadczenie w akcie notarialnym darowizny, a także np. dziesięć lat po jej dokonaniu. Nie zalicza się na poczet spuścizny drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych w danym środowisku. Może być tak, że wartość zaliczanej darowizny przewyższa wartość schedy spadkowej. Nie ma wówczas obowiązku zwrotu nadwyżki. W takim wypadku przy dziale spadku nie uwzględnia się ani wartości tej darowizny, ani tego spadkobiercy.

Przykład Wartość pozostawionego spadku wynosi 450 tys. zł. Dziedziczą go żona i córka, każda po 2/6, oraz wnuk i wnuczka, pozostałe po zmarłym synu spadkodawcy – każde w 1/6.

Wnuczka jest obowiązana do zaliczenia na schedę spadkową darowizny działki budowlanej o aktualnej wartości 120 tys. zł. Tę darowiznę dolicza się do wartości spadku: 450 tys. + 120 tys. zł = 570 tys. zł. Od kwoty 570 tys. zł oblicza się udział każdego ze spadkobierców.

Udziały wnuków wynoszą po 95 tys. zł (570 tys. : 6 = 95 tys. zł), a żony i córki spadkodawcy po 190 tys. zł. Ponieważ wartość darowizny na rzecz wnuczki przewyższa wartość jej udziału w spadku, majątkiem zostawionym przez spadkodawcę dzielą się żona i syn, których udziały w nim wynoszą po 2/5, czyli po 180 tys. zł (450 tys. zł: 5 = 90 tys. zł x 2= 180 tys. zł), oraz wnuk mający w spadku udział wynoszący 1/5, czyli 90 tys. zł.

Sposób zaliczenia Przy dziale spadku darowiznę uwzględnia się tak: Etap 1 • wartość darowizn dolicza się do wartości spadku lub części spadku, która podlega podziałowi między spadkobierców obowiązanych do wzajemnego zaliczenia.

Etap 2 • od tej zsumowanej wartości oblicza się schedę spadkową każdego ze spadkobierców.

Etap 3 • każdemu ze spadkobierców zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny. Nie bierze się przy tych rozliczeniach pod uwagę korzyści, jakie czerpał dany spadkobierca z darowizny (np. z wynajmu domu).

– 55 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Przykład Spadkodawca w 2008 r. darował córce 160 tys. zł na kupno mieszkania stanowiącego odrębną nieruchomość, nie zwalniając córki z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową.

Pieniądze te pochodziły z jego majątku osobistego. Spadkodawca zmarł w styczniu 2010 r., pozostawiając grunt będący jego własnością osobistą o wartości 240 tys. zł oraz udział w domu należącym do majątku dorobkowego o wartości 480 tys. zł. Nie zostawił testamentu. Dziedziczą po nim w częściach równych (po 1/4) żona oraz córka i dwóch synów.

Przy dziale spadku do majątku, jaki pozostawił, dolicza się darowiznę na rzecz córki: 240 tys. + 480 tys. + 160 tys. = 880 tys. zł.

Scheda spadkowa wszystkich spadkobierców jest taka sama: 220 tys. zł.

Na udział córki zalicza się 160 tys. zł.

Córka więc w wyniku podziału pozostawionego majątku otrzyma 60 tys. zł (220 tys. zł – 160 tys. zł) Resztą tego majątku, o wartości 660 tys. zł [(480 tys. zł + 240 tys. zł) = 720 tys. zł – 60 tys. zł = 660 tys. zł), podzielą się po równo pozostali współspadkobiercy; każdemu przypadnie 220 tys. zł.

Gdyby spadkodawca pozostawił testament, w którym do spadku powołałby żonę i dzieci w częściach równych, to każdy ze spadkobierców otrzymałby tyle samo: po 180 tys. zł (720 tys. zł: 4).

Moment działu spadku Wartość darowizn ustala się według stanu z dnia ich dokonania, a cen z chwili działu spadku. Jeśli więc np. ojciec darował swej córce mieszkanie w 1997 r., gdy jego cena rynkowa wnosiła 120 tys. zł, a dział spadku następuje w 2010 r., gdy jego cena to 260 tys. zł, na poczet jej schedy spadkowej zalicza się 260 tys. zł.

Jeśli syn w 2006 r. otrzymał jako darowiznę nowy samochód za 50 tys. zł, którego wartość w 2010 r. to 20 tys. zł, to na poczet schedy zalicza się dzisiejszą wartość takiego samego nowego pojazdu.

Co ważne, przedstawione wyżej reguły nie są bezwzględnie obowiązujące. Sami więc spadkobiercy mogą uznać, że danej darowizny, np. gospodarstwa rolnego, na schedę zaliczać nie trzeba, albo zaliczyć trzeba tylko część jej wartości.

Spadkobiercy mogą rozliczyć darowizny zgodnie w umowie notarialnej o dział spadku, a jeśli zdecydują się na wniesienie sprawy o dział spadku do sądu, zrobi to sąd – na ich zgodny wniosek. Jeśli takiego wniosku nie będzie, zaliczenia dokona sąd, stosując wskazane tu zasady.

CZYTELNICY PYTAJĄ Córka nie zalicza, co otrzymał jej syn • W 1998 r. moi rodzice darowali lokal mieszkalny mojej siostrze i jej synowi po 1/2. Pozostałe ich dzieci nie otrzymały darowizn. Wnuk nie jest spadkobiercą. Czy darowizna poczyniona na jego rzecz będzie zaliczona na poczet schedy jego matki?

Odpowiedź na to pytanie brzmi: nie. Do zaliczenia na poczet schedy spadkowej darowizn otrzymanych od spadkodawcy obowiązani są nawzajem tylko spadkobiercy. Wnuk, skoro nie jest spadkobiercą, nie może być obowiązany do zaliczenia darowizny na swą rzecz.

Musiałby zaliczyć tę darowiznę, a także otrzymaną przez matkę, gdyby jego matka nie przeżyła rodziców i w jej miejsce on dziedziczyłby spadek. W tym wypadku na schedę spadkową będzie zaliczona tylko wartość wynoszącego 1/2 udziału darowanego córce. Trzeba jednak

– 56 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY zaznaczyć, że darczyńca może zwolnić obdarowanego z obowiązku zaliczenia danej darowizny (po swej śmierci) do schedy spadkowej.

Darowizny sprzed wielu lat • Matka zmarła, pozostawiając dwie córki. Nie sporządziła testamentu. Czy przy dziale spadku po matce między dwie siostry uwzględnia się darowizny, jakie otrzymały one od matki za jej życia?

A jeśli tak, to czy bierze się pod wagę także darowizny dokonane przed np. 15 lub 9 laty?

Odpowiedź na oba te pytania brzmi: tak. W wypadku tzw. dziedziczenia ustawowego, tj. gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu, a spadek dzielą między siebie, jak w tym wypadku, zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki), są oni zobowiązani do wzajemnego zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od niego darowizn. Nie ma tu żadnego ograniczenia czasowego. Dlatego obowiązek ten obejmuje także darowizny dokonane np. 5, 20 czy 30 lat przed śmiercią spadkodawcy. Nie zalicza się na poczet schedy spadkowej (przypadającej danemu spadkobiercy części spadku) drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach. Nie zalicza się także darowizn dokonanych ze zwolnieniem spadkobiercy z obowiązku zaliczenia. Musi to wynikać z oświadczenia spadkodawcy albo z okoliczności danej darowizny. W razie sporu między spadkobiercami ustalenie tej okoliczności będzie należeć do sądu.

Różnica dla spadkobiercy • W jaki sposób spadkobiercy rozliczają darowizny?

Zaliczenie na schedę odbywa się tak, że wartość darowizn dolicza się do wartości pozostawionego spadku. Powstałą sumę dzieli stosownie do udziału każdego spadkobiercy w spadku, a następnie każdemu zalicza na poczet schedy wartość otrzymanej przez niego darowizny. Słowem, każdy otrzymuje z postawionego spadku różnicę między schedą a tym, co otrzymał w formie darowizny. Wartość przedmiotu darowizny odlicza się wedle stanu z chwili jej dokonania, według cen z chwili działu spadku. Zasada ta ma na celu swoistą waloryzację darowizny, co przy inflacji okazało się niezbędne.

Jeśli wartość darowizny byłaby większa niż schedy spadkowej danego spadkobiercy, nie ma on obowiązku zwracania nadwyżki.

XII. Jak podzielić spadek – w naturze i ze spłatami Dział spadku powinien polegać przede wszystkim na wydzieleniu dla poszczególnych spadkobierców konkretnych przedmiotów, nieruchomości czy ich części. Do działu spadku nie jest konieczne angażowanie sądu, choć prawo przewiduje również taką drogę ostatecznego załatwienia spraw spadkowych (art. 680-689 kodeksu postępowania cywilnego).

Można połączyć sprawy W sprawie o dział spadku po spadkodawcy pozostającym w związku małżeńskim przeprowadza się z reguły również podział majątku dorobkowego – zmarłego i wdowy czy wdowca, bo to warunkuje sensowny podział spadku. Do połączenia spraw o dział spadku i podział majątku wspólnego potrzebny jest wniosek uczestnika czy uczestników postępowania, ale sąd może zwrócić im uwagę na potrzebę złożenia takiego wniosku.

Jak najbardziej dopuszczalne, a nawet konieczne, jest połączenie w jednej sprawie działu spadków pozo-

– 57 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY stawionych przez kilku spadkodawców, np. małżonków. Często zdarza się, że po śmierci jednego rodzina świadomie rezygnuje z działu spadku po nim.

Przykład Umiera ojciec, matka wciąż żyje. Dwaj synowie nie chcą w tym momencie dzielić mienia spadkowego, którym jest przede wszystkim dom. Nie muszą nawet występować o stwierdzenie nabycia spadku. Zrobią to i podzielą majątek dopiero gdy umrze matka.

Możliwe jest połączenie działu kilku innych spadków, np. po rodzicach oraz bracie, który później zmarł bezpotomnie. Jeśli jednak żyli w oddalonych od siebie miejscach (np. rodzice w Warszawie, brat we Wrocławiu), to połączenie tych spraw nie będzie dopuszczalne – podlegają bowiem gestii różnych sądów.

Jak już wskazano, jeśli nie było wcześniej sprawy o stwierdzenie nabycia spadku i nie ma też aktu poświadczenia dziedziczenia, a dział spadku ma nastąpić w sądzie, ten najpierw wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, a dopiero potem rozstrzygnie o jego dziale.

Uwaga!

Sąd ma obowiązek z własnej inicjatywy ustalić, jaki jest skład majątku dorobkowego oraz jaka jest jego wartość.

Często konieczne jest powołanie biegłych rzeczoznawców.

Tylko połowa majątku dorobkowego Przedmiotem spadku bywa najczęściej wyłącznie udział zmarłego w majątku dorobkowym. Udziały małżonków w takim majątku są równe. Tak więc spadkobiercy dzielą wówczas połowę tego majątku. Druga pozostaje przy wdowie lub wdowcu. Jeśli zatem spadkodawca pozostawił żonę i np. dwoje dzieci, jego częścią dzielą się w tym wypadku po równo – wdowa oraz dzieci.

Przykład Wartość majątku, jakiego zmarły dorobił się wspólnie z żoną, wynosi 2,4 mln zł. Połowa (1,2 mln zł) należy do wdowy po nim. Do podziału między żonę i trójkę dzieci zostanie więc majątek o wartości 1,2 mln zł. Na każdego z tych spadkobierców przypada udział wart 300 tys. zł, co oznacza, że majątek żony, która poza udziałem w dorobkowym nie ma innego majątku, wzrośnie do 1,5 mln zł.

Dodatkowo małżonek dziedziczący z innymi spadkobiercami (nie dotyczy to sytuacji, gdy wspólnie ze spadkodawcą mieszkały jego dzieci lub wnuki) może żądać oprócz swego udziału także przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim albo sam (art. 939 k. c.). Jest to tzw. ustawowy zapis naddziałowy. Uprawnienie to wdowie czy wdowcowi nie przysługuje, jeśli pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy.

Długów się nie dzieli Przedmiotem sądowego działu spadku powinien być zasadniczo cały spadkowy majątek. Z ważnych powodów może ograniczyć go do części spadku. Dział umowny może być zawsze ograniczony do części spadku.

Przedmiotem działu są tylko aktywa. Należą do nich przysługujące spadkodawcy liczne roszczenia o charakterze majątkowym, np. z ubezpieczenia majątkowego, prawa najmu lokalu niemieszkalnego. Nie przechodzą na spadkobierców prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkobiercy, jak prawo do zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną naruszeniem czci czy renta należna od sprawcy wypadku drogowego.

– 58 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Sąd nie może podzielić długów. Spadkobiercom natomiast wolno w umowie ustalić, kto jakie długi będzie spłacał. Jednakże taka umowa wiąże tylko ich. Dla wierzycieli nie ma znaczenia, chyba że zgodzili się na przyjęcie długu przez danego spadkobiercę czy spadkobierców. To samo dotyczy długów hipotecznych, obciążający np. spadkowy dom.

Długi pomniejszające spadek to nie tylko te, które spadkodawca zaciągnął za życia wobec wierzycieli czy ciążące na nim obowiązki, ale także obowiązek wypłaty zachowku, wykonania zapisu i polecenia, koszty postępowania spadkowego oraz koszty pogrzebu, w tym nagrobka odpowiadającego zwyczajom przyjętym w danym środowisku.

Przede wszystkim zgoda Przy podziale spadku obowiązują – z niewielkimi wyjątkami – te same zasady co przy zniesieniu współwłasności (por. art. 688 w związku z art. 617-625 kodeksu postępowania cywilnego).

Nie ma żadnych terminów, które wiązałyby spadkobierców. Prawo do żądania działu nigdy się nie przedawnia.

Odkładanie tego na lata może jednak spowodować, że spadkobiercy faktycznie władający np. nieruchomością staną się jej właścicielami wskutek zasiedzenia.

Jeśli spadkobiercy są zgodni, podział może nastąpić w drodze umowy. Gdy jednak w skład spadku wchodzi nieruchomość, umowa o dział musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Umowy o dział spadku, ale tylko w części dotyczącej spłat i dopłat, podlegają podatkowi od czynności cywilnoprawnych. Pobór tej daniny należy do notariusza. Jego wynagrodzenie jest zaś proporcjonalne do wartości dzielonych dóbr (zazwyczaj jednak negocjowane).

Zgodny podział nie musi wcale oznaczać, że każdemu ze spadkobierców przypadną dobra odpowiadające wartości jego udziału w spadku, ewentualnie ze spłatami i dopłatami wyrównującymi ich wartość. Spadkobiercy mogą się umówić inaczej.

Ile to kosztuje Przedmiotem działu spadku są trzy nieruchomości: • dom jednorodzinny z działką o wartości 800 tys. zł, • działka rekreacyjna z domem całorocznym o wartości 400 tys. zł, • parcela budowlana o pow. 3 tys. mkw. o wartości 700 tys. zł, a także • samochód osobowy o wartości 50 tys. zł.

Wartość spadku wynosi 1 mln 950 tys. zł.

Spadkobierców jest trzech: siostra i dwóch braci. Dziedziczą oni w częściach równych.

Wartość udziału spadkowego każdego z nich to 650 tys. zł.

Zgodny podział przeprowadzany jest w taki sposób, że: • jeden brat otrzyma na wyłączną własność dom jednorodzinny z działką, • siostra stanie się wyłączną właścicielką działki rekreacyjnej z domem, • wyłączna własność parceli budowlanej i samochodu przypadnie drugiemu bratu.

Wyrównanie wartości nastąpi przez spłaty. W tym wypadku będą się one należały od obu braci wyłącznie siostrze: od pierwszego 150 tys. zł, od drugiego 100 tys. zł.

Podział następuje przez zniesienie współwłasności nieruchomości i samochodu oraz spłaty.

Przy dziale spadku podstawą do ustalenia maksymalnej stawki wynagrodzenia notariusza jest ogólna wartość majątku podlegającego podziałowi – w tym wypadku 1 mln 950 tys. zł (wysokość wynagrodzenia można negocjować). Maksymalne wynagrodzenie według aktualnej taksy notarialnej wyniesie 6670 zł + 22 proc. VAT 1467 zł = 8137 zł. Do tego dochodzi opłata za odpisy w wysokości 6 zł od każdej rozpoczętej strony + 22 proc. VAT.

– 59 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Uwaga!

Przy ustalaniu wartości przedmiotu transakcji, od której liczy się wynagrodzenie notariusza, nie są odliczane obciążenia, np. dług zabezpieczony hipoteką na nieruchomości.

Do ustalenia wynagrodzenia notariusz przyjmuje wartość podaną przez strony, z tym że taksa notarialna nakazuje uwzględnić zasady przewidziane w ustawie z 1983 r. o podatku od spadków i darowizn albo – bliźniacze – przewidziane w ustawie z 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych.

Do jakiego sądu Gdy spadkobiercy nie zdołają się porozumieć co do podziału spadku, sprawa trafia do sądu. Paradoksalnie udział sędziego może się okazać tańszym rozwiązaniem niż zawarcie umowy w formie aktu notarialnego.

Sąd zawsze w takich sprawach stara się przede wszystkim doprowadzić do działu zgodnego. Dotyczy to zarówno sposobu podziału, jak ewentualnych spłat i dopłat.

Wniosek o dział spadku wnosi się do tego samego sądu, który wydał albo był właściwy do wydania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, ale sprawa może też trafić do sądu rejonowego, w którego okręgu znajduje się spadek albo jego znaczna część, lub też mieszkają wszyscy współspadkobiercy.

Co we wniosku We wniosku o dział spadku należy: • powołać się na postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo na zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, • wskazać spis inwentarza, jeśli taki był sporządzony, • podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują – jeśli były one podstawą dziedziczenia.

Jeżeli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu. Gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy przedstawić dowody stwierdzające, że stanowiła własność spadkodawcy. Będzie to wypis z księgi wieczystej, a także z ewidencji gruntów i budynków. Trzeba też wskazać – jako wartość przedmiotu sprawy – ogólną wartość dzielonego majątku, a także wartość poszczególnych przedmiotów składających się na nią.

Można dołączyć także opinię biegłego rzeczoznawcy majątkowego z zakresu szacowania nieruchomości czy wycenę obrazów, antycznych mebli sporządzoną na zlecenie wnioskodawcy.

O co spyta sędzia Współspadkobiercy muszą dokładnie opowiedzieć się sądowi. Przepisy wymagają, by podali mu: • swój wiek, • zawód, • stan rodzinny, • dane o swych zarobkach i majątku, a także zarobkach i majątku małżonka.

Muszą też wyjaśnić, w jaki sposób korzystali ze spadku dotychczas, jak również podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie.

Jeżeli przedmiotem działu jest gospodarstwo rolne, współspadkobiercy powinni w szczególności podać dane dotyczące okoliczności, które sąd musi uwzględnić w decyzji o jego podziale albo przyznaniu go w całości jednemu współspadkobiercy.

Sąd wydaje postanowienie po przeprowadzeniu rozprawy. O terminie każdej muszą być zawiadomieni wnioskodawca i wszyscy jego uczestnicy albo ich pełnomocnicy. Prawomocne postanowienie sądu jest podstawą

– 60 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY dokonania wpisów w księdze wieczystej oraz – po uzyskaniu w sądzie dodatkowo klauzuli wykonalności – podstawą egzekwowania tego, co ustalił w drodze egzekucji komorniczej.

Sposób podziału Dział spadku zwykle jest połączony ze zniesieniem współwłasności dóbr wchodzących w jego skład. Jeśli bowiem spadkobierców jest kilku, to w wyniku dziedziczenia stają się współwłaścicielami w częściach ułamkowych każdego z dóbr składających się na spadek.

Owo zniesienie współwłasności może polegać na fizycznym podziale nieruchomości albo przyznaniu jej jednemu ze spadkobierców. Dopuszczalne jest także, na wniosek zainteresowanych, przyznanie spadkobiercom danego dobra na współwłasność, np. wdowie i córce na współwłasność domu, a dwóm synom spadkodawcy parcel budowlanych o pow. po 2 tys. mkw., powstałych po podziale nieruchomości zabudowanej tym domem.

Jeśli nie ma zgody wśród spadkobierców co do sposobu podziału albo wartości poszczególnych dóbr wchodzących w skład spadku, sprawa działowa może się znacznie przeciągać, zwłaszcza gdy konieczne okaże się sporządzenie opinii biegłych, np. co do możliwości i sposobu podziału nieruchomości, a także wyceny dóbr.

Jedna nieruchomość dla kilku osób Nawet gdy spadkobiercy są zgodni, sprawy, w których konieczny jest fizyczny podział nieruchomości, mogą się przeciągać. Konieczne jest sporządzenie planu podziału nieruchomości według zasad obowiązujących przy oznaczaniu nieruchomości w księdze wieczystej.

Przede wszystkim jednak dopuszczalność podziału zależy od ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Sąd zasięga w tym względzie opinii wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Podstawą oznaczenia nieruchomości jest wyrys z mapy ewidencji gruntów i budynków.

Część nieruchomości może być odłączona tylko wtedy, gdy zostaną przedstawione dokumenty będące podstawą do oznaczenia zarówno części istniejącej, jak i działki czy działek powstających. Na mapie podziału musi więc być zaznaczony sposób podziału, w którego wyniku mają powstać nowe działki, a istniejące – ulec zmianom.

Powstające działki muszą mieć przy tym dostęp do drogi publicznej, co niejednokrotnie wymaga ustanowienia dla nich służebności gruntowej. Powinna ona co do zasady obciążać nieruchomość macierzystą.

Sąd ustala także spłaty i dopłaty, sposób i terminy ich uiszczania i wysokość odsetek oraz ewentualnie sposób zabezpieczenia ich spłaty, np. hipoteką na nieruchomości przyznanej na wyłączną własność jednemu ze spadkobierców. Termin uiszczenia spłat i dopłat nie może być dłuższy niż dziesięć lat. W sytuacjach wyjątkowych sąd może odroczyć termin wpłacenia raty.

Sprzedaż nie wymaga zgody Spadkobierca może po przyjęciu spadku, a przed dokonaniem działu, sprzedać, darować lub wyzbyć się mienia w drodze zamiany. To samo dotyczy udziału w spadku. Zgoda współspadkobierców nie jest potrzebna. Nabywca przejmuje nie tylko prawa, ale i obowiązki związane ze spadkiem, w tym długi spadkowe, jednakże odpowiedzialność nabywcy i spadkobiercy wobec wierzycieli jest solidarna.

Podział gospodarstwa rolnego Jeśli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, sąd musi ustalić jego skład i wartość, a zwłaszcza obszar i rodzaj nieruchomości.

Oczywiście również w odniesieniu do gospodarstwa rolnego podstawowym sposobem jest podział fizyczny.

Jeśli jednak taki podział byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd powinien przyznać

– 61 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY je temu współspadkobiercy, na którego wyrażą zgodę wszyscy pozostali. Dopiero gdy nie ma wśród nich zgody, obowiązany jest przyznać je temu spadkobiercy, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego. Ocena, czy w konkretnym wypadku tak właśnie jest, należy do sądu. Tak może być np., jeśli w spadkowym gospodarstwie pracuje syn spadkodawczyni będący w wieku emerytalnym, a drugim spadkobiercą mającym wykształcenie rolnicze i chętnym do prowadzenia gospodarstwa jest syn zmarłej córki spadkodawczyni.

Jeśli warunek w postaci prowadzenia lub pracy w gospodarstwie spełnia kilku współwłaścicieli, sąd ma obowiązek przyznać je temu, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia.

Na zgodny wniosek wszystkich spadkobierców albo jeśli żaden z nich nie zgadza się na przyznanie mu gospodarstwa, sąd musi nakazać sprzedanie go stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Jest to sprzedaż publiczna, prowadzona przez komornika wedle zasad analogicznych do obowiązujących przy sprzedaży przymusowej w postępowaniu egzekucyjnym, które ma doprowadzić do spłacenia długów właściciela.

Wskazane wyżej zasady podziału obowiązują również wówczas, gdy gospodarstwo może być podzielone, ale liczba wydzielonych jego części jest mniejsza od liczby właścicieli.

Dla pozostałych spłaty Jeśli gospodarstwo zostało przyznane jednemu lub części współwłaścicieli, pozostałym należą się spłaty.

Ich wysokość i sposób zapłaty powinni ustalić w zgodnym porozumieniu sami współwłaściciele. Jeśli jednak nie uda się im dojść do konsensusu, zrobi to sąd. Co ważne, sąd może obniżyć spłaty niezależnie od odroczenia ich terminu czy rozłożenia na raty (na nie więcej niż dziesięć lat). Przy owej obniżce musi brać pod uwagę typ i wielkość samego gospodarstwa, a także sytuację majątkową i osobistą zarówno tego, kto dostaje gospodarstwo, jak i tego, któremu należą się spłaty. Jeśli jednak właściciel sprzeda gospodarstwo w ciągu pięciu lat, jest obowiązany do wyrównania pozostałym współwłaścicielom tak obniżonych spłat.

Zaznaczyć trzeba, że obniżenie spłat nie wchodzi w rachubę, jeśli zniesienie współwłasności dotyczy gospodarstwa rolnego, które wchodziło do majątku wspólnego małżonków.

Współwłaściciele, którzy nie otrzymali gospodarstwa, ale w nim mieszkają, zachowują prawo do mieszkania jeszcze przez pięć lat, jeśli są małoletni – przez pięć lat od uzyskania pełnoletności, a gdy są trwale niezdolni do pracy – bezterminowo.

Wskazane zasady dotyczące działu spadku z gospodarstwem rolnym obowiązują od 1 października 1990 r. (zmieniające się zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych – por. str. 18).

CZYTELNICY PYTAJĄ Mieszkanie wykupione przez macochę • Mój ojciec po śmierci pierwszej żony ponownie się ożenił w 1974 r. Zmarł w 1991 r. Po jego śmierci macocha wykupiła jako wdowa za około 5 proc. wartości rynkowej mieszkanie, które ojciec uzyskał jako zakładowe. Macocha zmarła w listopadzie 2009 r. Czy w tej sytuacji coś mi się należy?

Po macosze jej pasierbowie nie dziedziczą, chyba że zostawiła testament na ich rzecz. Jest to możliwe bez testamentu wyjątkowo, gdy spadkodawca zmarł po 27 czerwca 2009 r.

Pasierbowie mogą wystąpić o stwierdzenie praw do spadku po ojcu i o podział majątku dorobkowego jego i macochy oraz o dział spadku po ojcu, w którym to spadku uczestniczyła macocha. Liczy się jednak majątek, który istniał w dniu śmierci ojca. W skład tego majątku wchodziło tylko prawo najmu; nie obejmował on prawa własności mieszkania, bo macocha nabyła je na swoją rzecz po śmierci męża. Nie może więc być ono przedmiotem spadku po ojcu.

– 62 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Dla wdowy, a potem jej dzieci • W czasie trwania małżeństwa małżonkowie uzyskali spółdzielcze własnościowe prawo do mieszkania. Pierwszy zmarł mąż. Postępowania spadkowego po nim nie przeprowadzono.

Następnie zmarła żona. Nie było testamentów. Pozostali po nich: córka pochodząca z tego małżeństwa oraz syn zmarłej pochodzący z jej pierwszego małżeństwa. Jak przedstawia się sprawa dziedziczenia?

Brak postępowania spadkowego po zmarłym nie zmienia faktu, że po śmierci męża 1/2 wartości tego lokum stało się własnością żony, a 1/2 – przedmiotem dziedziczenia przez nią i wspólną córkę. Każda z nich dziedziczy 1/2 spadku po nim, a więc 1/2 wynoszącego 1/2 udziału w mieszkaniu. Do wdowy więc w rezultacie należało po śmierci męża 3/4 mieszkania, a do wspólnej córki – 1/4. Po śmierci wdowy pozostawiony przez nią spadek (tj. 3/4 wartości mieszkania) przypadł: w 1/2 jej córce z drugiego małżeństwa i w 1/2 synowi z pierwszego małżeństwa. Tak więc z racji dziedziczenia po matce do syna należy 3/8 lokum (1/2 z 3/4), do córki też 3/8 (1/2 z 3/4). W związku z tym, że córka odziedziczyła udział ojca w mieszkaniu wspólnie z matką, łącznie należy do niej 5/8, a do przyrodniego brata tylko 3/8 wartości lokum.

Rozliczenie z przyrodnią siostrą • Moja mama zmarła 19 lat temu. Przez wszystkie te lata moja siostra, córka mamy z pierwszego małżeństwa, nie domagała się spadku po niej od mojego taty, czyli jej ojczyma. Ojciec zajmuje mieszkanie, które było przydzielone w 1970 r. jako lokatorskie jemu, ale w trakcie małżeństwa z mamą. Około pięciu lat po śmierci mamy tata przekształcił jego status na spółdzielcze własnościowe. Czy siostra ma jakieś prawa do mieszkania? Czy po śmierci ojca przypadnie ono także jej?

Odpowiedź na oba te pytanie brzmi: nie. Mieszkanie należy wyłącznie do pani ojca. Córka mamy z pierwszego małżeństwa po nim (ojczymie) nie dziedziczy. Do rozliczenia z nią byłaby ewentualnie tylko przypadająca na matkę 1/2 wkładu mieszkaniowego wniesionego w 1970 r., Tę bowiem część wkładu odziedziczyli po jej śmierci w częściach równych: mąż (pani ojciec) oraz pani i przyrodnia siostra. Na córkę z pierwszego małżeństwa przypada więc z tego tytułu pewna kwota. To rozliczenie może nastąpić w ramach podziału spadku po matce.

Mieszkanie poza działem • Zmarły w 2008 r. ojciec zostawił testament, w którym uczynił spadkobiercami swoją drugą żonę, mojego brata i mnie. W masie spadkowej nie została uwzględniona swego rodzaju darowizna w postaci mieszkania, które mój brat otrzymał od naszej matki, a ta wcześniej, po rozwodzie z naszym ojcem w 1964 r. – od niego. Było to mieszkanie służbowe ojca. Na początku lat 90. brat wykupił je (94 mkw. w ścisłym centrum Warszawy). Nie chce rozmawiać na temat uwzględnienia tego mieszkania przy dziale spadku po ojcu. Czy coś nam się od niego należy?

W opisanej sytuacji nie można się domagać uwzględnienia mieszkania, które należało do matki, i to z kilku powodów. Mogłoby ono być ewentualnie uwzględnione przy podziale spadku po matce. Przy dziale spadku uwzględnia się darowizny uczynione przez spadkodawcę, ale zapewne matka otrzymała mieszkanie w wyniku podziału majątku wspólnego.

Nie była to więc żadna darowizna. Dzieci spadkodawcy obowiązane są do rozliczenia się tylko z darowizn otrzymanych od niego.

– 63 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Rozliczenie z konkubentem matki • W 2001 r. moja matka i mężczyzna, z którym żyła w konkubinacie, kupili lokal przeznaczony na sklep. Właścicielem lokalu jest tylko on, choć nie miał praktycznie żadnego wkładu w ten zakup. Matka zmarła w 2009 r. Nie ma testamentu. Czy mnie i siostrze przysługują wobec konkubenta mamy jakieś roszczenia?

Czytelniczce i jej siostrze przysługuje roszczenie do byłego konkubenta matki o zwrot nakładów na jego majątek, tj. na sklep. Jeśli nie uda się ugodowe załatwienie sprawy, konieczne będzie wystąpienie przeciwko mężczyźnie do sądu. Prawną podstawą roszczeń zarówno pani, jak i siostry jako spadkobierczyń matki mogą być przepisy kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu. Taką możliwość potwierdził Sąd Najwyższy, m.in. w wyroku z 7 maja 2009 r. (sygn. IV CSK 27/09).

Prawa w spółce cywilnej • Teść był wspólnikiem spółki jawnej. Niedawno nagle zmarł. Jego wolą był przekazanie udziału w firmie wnukowi, a mojemu synowi, ale nie pozostawił testamentu. Oprócz wnuka (jego ojciec, a mój mąż, zmarł przed pięciu laty) spadkobierczynią teścia jest jego córka.

Godzi się w zmian za spłaty, by jej bratanek przejął udziały w firmie po zmarłym. Czy takie przejęcie jest możliwe?

Tak, pod warunkiem, że umowa spółki albo umowa później zawarta przez wspólników stanowi, iż prawa, jakie miał zmarły wspólnik, służą wszystkim spadkobiercom wspólnie.

Nie może zawierać żadnych szczególnych postanowień, np. że spółka trwa tylko z udziałem wskazanego spadkobiercy. Jeśli takich postanowień nie ma, to zgodnie z art. 60 kodeksu spółek handlowych do wykonywania tych praw wspólnicy powinni wskazać jedną osobę, ale też będącą spadkobiercą. Może więc być nią wnuk zmarłego wspólnika.

Trzeba zatem ustalić, jaka jest umowa wspólników. Zasadniczo bowiem śmierć wspólnika jest przyczyną rozwiązania spółki jawnej (art. 58 pkt 4 k. s. h.), z tym że może ona trwać pomiędzy pozostałymi wspólnikami (art. 64 k. s. h.).

XIII. Spadek z zagranicy Zasadą jest, że w sprawach spadkowych obowiązuje prawo ojczyste spadkodawcy, tj. prawo kraju, którego obywatelstwo dana osoba posiada. Także o ważności testamentu i jego formie decyduje prawo ojczyste osoby, która przekazuje swą ostatnią wolę.

Tak wynika z art. 34 i 35 ustawy z 15 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (DzU nr 46, poz. 290 ze zm.). Podobne reguły obowiązują w innych państwach europejskich, także na podstawie konwencji dotyczącej kolizji praw w zakresie rozporządzeń testamentowych, sporządzonej w Hadze 5 października 1961 r. (DzU z 1969 r. nr 34, poz. 285).

Dlatego jeśli dla spadkodawcy prawem ojczystym jest prawo polskie, a dla spadkobiercy – obce, to spadek będzie obejmowany na zasadach prawa polskiego. Z kolei gdy dla spadkodawcy ojczyste jest prawo obce, a dla spadkobiercy – polskie, dziedziczenie następuje według reguł ustalonych w prawie obcym. To obce prawo decyduje o tym, czy spadek mu się należy i jaka jego część mu przypada. To również to prawo będzie decydowało w razie pominięcia w testamencie, czy należy mu się jakaś część schedy z mocy instytucji podobnej do naszego zachowku.

– 64 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY W kraju lub za granicą Rozstrzyganie w sprawach spadkowych należy do sądów polskich, jeżeli spadkodawca w chwili śmierci: • miał obywatelstwo polskie, • nie mając żadnego obywatelstwa, zamieszkiwał w Polsce.

Jeśli jednak obywatel polski zmarł za granicą, takie sprawy można załatwić wedle wyboru także przed sądem innego kraju.

Tylko przed sądem obcego państwa spadkobierca może dochodzić swych praw związanych ze spadkiem, jeśli spadek ten znajduje się poza granicami Polski. Jeśli jednak postępowanie spadkowe po cudzoziemcu dotyczy nieruchomości położonej w Polsce, sprawa spadkowa należy do właściwości sądu polskiego (art. 1102 § 2 kodeksu postępowania cywilnego). To samo dotyczy wchodzącego w skład spadku spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.

Jeśli spadkodawca był obywatelem obcym, to polski spadkobierca może się zwrócić do polskiej placówki dyplomatycznej albo urzędu konsularnego z prośbą o nadanie biegu jego wnioskowi o stwierdzenie nabycia spadku przed sądem obcego państwa.

Odmiennie niż polskie prawo kwestię właściwości sądu w sprawach spadkowych mogą normować umowy międzynarodowe. Jeszcze inną kwestią są rozliczenia podatkowe związane z nabyciem spadku (o tym dalej – str. 73).

XIV. Dyspozycje dla wybranych – poza spadkiem Warto wiedzieć, że poza spadkiem możemy przekazać wybranemu spadkobiercy, a także osobie niebędącej spadkobiercą, oszczędności w banku oraz w funduszach inwestycyjnych i otwartych funduszach emerytalnych.

To samo dotyczy pieniędzy z ubezpieczenia na życie, a także środków zgromadzonych na indywidualnym koncie emerytalnym (IKE) oraz oszczędności w spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (SKOK). Warunkiem tego rodzaju darowizn na wypadek śmierci jest złożenie stosownej dyspozycji. Możliwość wyposażenia danej osoby poza spadkiem daje też prawo spółdzielcze, które pozwala członkowi spółdzielni wskazać w deklaracji członkowskiej albo późniejszym oświadczeniu osobę, której po jego śmierci spółdzielnia ma wypłacić udziały członkowskie.

Tego rodzaju zapisy i dyspozycje pozwalają przyszłemu spadkodawcy na wyróżnienie któregoś ze spadkobierców, ale też na obdarowanie kogoś spoza tego kręgu, np. wnuka, który za życia rodziców nie dziedziczy po dziadkach (chyba że został uwzględniony w testamencie). To, że pieniądze, o których mowa, nie wchodzą do spadku, oznacza, że jeśli np. w zapisie bankowym lub zawartym w umowie ubezpieczenia na życie wyróżnimy jedną z córek, będzie ona zgodnie z regułami dziedziczenia ustawowego uczestniczyła w podziale pozostałego majątku spadkodawcy tam samo jak inne dzieci. Można zostawić kilka takich zapisów, np. dotyczących rachunku bankowego, rachunku w SKOK, środków na IKE i środków w otwartym fundusz emerytalnym. Pozwoli to np. na dodatkowe wyposażenie jednego z bliskich.

Przyszły spadkodawca jest ograniczony, jeśli chodzi o krąg potencjalnych beneficjentów dyspozycji na wypadek śmierci, tylko gdy chodzi o zapisy bankowe obejmujące rachunek bankowy oraz rachunek w SKOK. W taki sposób właściciel tego rachunku może obdarować tylko: małżonka, rodziców, dziadków, dzieci, wnuki, prawnuki i rodzeństwo. Wszystkie dyspozycje na wypadek śmierci, o których mowa, można w każdym czasie zmienić i odwołać.

Zapis bankowy Dyspozycję posiadacza rachunku bankowego na wypadek śmierci, tzw. zapis bankowy, normuje art. 57 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. DzU z 2002 r. nr 72, poz. 665 ze zm.). Banki przyjmują

– 65 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY dyspozycje na wypadek śmierci na piśmie, na specjalnie w tym celu przygotowanych formularzach. Tego rodzaju dyspozycje i oświadczenia są objęte tajemnicą bankową, także w stosunku do samego beneficjenta, chyba że inna jest wola właściciela rachunku.

Zapis bankowy nie może przekraczać kwoty znajdującej się na rachunku oraz górnego limitu: 20-krotności przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat z zysku za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Wynagrodzenie to w grudniu 2009 r. wynosiło 3652,40 zł, co daje kwotę 73 048 zł. Jeśli posiadacz rachunku wydał więcej niż jedną dyspozycję, a suma dyspozycji przekracza limit, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed wydaną wcześniej. Nie można zostawić dyspozycji obejmującej rachunek wspólny, np. męża i żony.

Dyspozycję na wypadek śmierci przewiduje też art. 9 ustawy z 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (DzU z 1996 r. nr 1, poz. 2 ze zm.), ale pułap kwoty, jaka może być na jej podstawie wypłacona, wyznacza suma przeciętnego wynagrodzenia pracowników w gospodarce narodowej publikowanego przez GUS w ciągu pięciu lat kalendarzowych poprzedzających wypłatę. Taka wypłata także jest wyłączona ze spadku.

Z funduszy inwestycyjnych Analogiczną do zapisu bankowego dyspozycję na wypadek śmierci przewidziano w art. 111 i art. 112 w związku z art. 111 ustawy z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (DzU nr 146, poz. 1546 ze zm.).

Dotyczy ona jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych otwartych oraz specjalistycznych funduszach inwestycyjnych otwartych. Pozostawiona funduszowi dyspozycja (na piśmie) zobowiązuje go do odkupienia jednostek uczestnictwa do kwoty oznaczonej przez uczestnika funduszu i wypłacenia kwoty uzyskanej z odkupienia osobie (jednej) wskazanej w tej dyspozycji.

Wypłata, tak samo jak przy zapisie bankowym, nie może przekraczać 20-krotności przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat z zysku za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Nie jest możliwe pozostawienie takiej dyspozycji, jeśli jednostki uczestnictwa zapisane są we wspólnym rejestrze, wspólnym koncie, np. prowadzonym na imię obojga małżonków.

Z otwartego funduszu emerytalnego W razie śmierci uczestnika otwartego funduszu emerytalnego (OFE) połowa środków z tego funduszu zgromadzona w czasie, gdy pozostawał on we wspólności majątkowej małżeńskiej, jest przekazywana na rachunek małżonka w takim funduszu, a gdy małżonek nie należy do niego – wypłacana mu. Pozostałą częścią możemy zadysponować za życia na rzecz wybranej osoby lub osób. Możliwość taka została przewidziana w art. 82 w związku z art. 131 ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn. DzU z 2004 r. nr 159, poz. 1667 ze zm.). Można z tego skorzystać, przystępując do funduszu lub później.

W razie wskazania kilku osób, jeśli członek funduszu nie wyznaczył ich udziałów, otrzymają tyle samo. Jeśli jedna umrze, pozostałym przypadnie odpowiednio więcej.

Sposób i terminy wypłat z funduszu dla osoby wskazanej oraz dla spadkobierców określono szczegółowo w art. 132 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Spadkobiercy muszą przedstawić prawomocne postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo akt poświadczenia dziedziczenia.

Z IKE i z ubezpieczenia na życie Podobną dyspozycję jak przewidziana w art. 82 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych przewidziano w art. 11 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych (DzU nr 116, poz. 1205 ze zm.).

Różnica jest taka, że dyspozycja może dotyczyć całej zgromadzonej kwoty i że członek może wskazać, co będzie z udziałem jednej z osób uwzględnionych w dyspozycji w razie jej śmierci.

– 66 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Niepozostawienie dyspozycji spowoduje, że oszczędności w IKE wejdą do spadku, chyba że umowa o prowadzenie IKE zawarta jest z towarzystwem ubezpieczeniowym. Wtedy bowiem w rachubę wchodzą art. 831 i 832 k. c. odnoszące się do umowy ubezpieczenia na życie. W myśl art. 831, zawierając umowę ubezpieczenia na życie, możemy wskazać jedną lub więcej osób, którym w razie naszej śmierci zostanie wypłacona suma ubezpieczenia, a także zawrzeć taką umowę na okaziciela. W razie pozostawienia takiej dyspozycji na rzecz kilku osób, bez oznaczenia ich udziałów, ubezpieczyciel wypłaci każdemu taką samą kwotę. Te pieniądze także nie wchodzą do spadku. Jeśli w chwili śmierci nie będzie takiej osoby, bo nie została wyznaczona albo umarła wcześniej niż właściciel polisy, towarzystwo ubezpieczeń wypłaci pieniądze najbliższej rodzinie w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia.

Z programów pracowniczych Możliwość wyróżnienia konkretnego spadkobiercy albo dowolnie wybranej osoby przewidziano także w art. 48 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (DzU nr 116, poz. 1207 ze zm.). Dyspozycja nie może dotyczyć pracodawcy, chyba że należy do najbliższej rodziny uczestnika programu. Może to być tylko jedna osoba. Jeśli takiej osoby nie wskażemy, to pieniądze zgromadzone w ramach tego programu odziedziczą nasi bliscy na zasadach ogólnych. Wypłata nastąpi nie później niż w ciągu miesiąca od przedstawienia prawomocnego orzeczenia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku po uczestniku programu i zgodnego oświadczenia o sposobie podziału. Jeśli zgody nie będzie, wypłata nastąpi dopiero po wydaniu przez sąd postanowienia o dziale spadku. Jeśli jednak pracowniczy program prowadzony jest w ramach umowy grupowego ubezpieczenia na życie, obowiązują wskazane zasady przewidziane w art. 831 i 832 k. c. Co oznacza m. in., że w razie wyznaczenia jednej lub więcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia pieniądze te nie wejdą do spadku.

Koszty pogrzebu Poza spadkiem i dyspozycją na wypadek śmierci bank, SKOK i fundusz inwestycyjny wypłaci z rachunku zmarłego koszty poniesione w związku z pochówkiem właściciela konta czy jednostek uczestnictwa. Otrzyma je osoba, która przedstawi rachunki stwierdzające wysokość poniesionych wydatków, jednakże do wysokości nieprzekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku.

XV. Może być zmiana przepisów W Sejmie znajduje się już senacki projekt bardzo istotnej zmiany przepisów dotyczących dziedziczenia.

Nad podobnym, zmierzającym do osiągnięcia takich samych celów, pracuje Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego. Rząd proponuje wstrzymanie prac nad senackim projektem do czasu przygotowania projektu przez komisję i podjęcie ich potem nad oboma.

Chodzi o tzw. darowiznę na wypadek śmierci. Jej idea, wedle projektu senackiego, sprowadza się do tego, że będzie można zawrzeć z dowolnie wybraną osobą – z kręgu spadkobierców ustawowych albo spoza tego kręgu – umowę darowizny, ale jej przedmiot (nieruchomości, spółdzielcze prawo do lokalu) stanie się własnością obdarowanego dopiero z momentem śmierci darczyńcy. Obdarowanym może być osoba prawna.

Można będzie obdarować kilka osób np. kamienicą, działką budowlaną itd. Jeśli jeden z obdarowanych nie przeżyje darczyńcy, jego udział zwiększy udziały pozostałych. Małżonkowie mogą wspólnie podarować w ten sposób nieruchomość czy inne dobro będące przedmiotem ich wspólności majątkowej małżeńskiej.

W razie śmierci jednego z nich obdarowany czy obdarowani dziedziczą udział przypadający na zmarłego (1/2). Darczyńcy będą mogli zastrzec, że przedmiot darowizny przejdzie na obdarowanego czy obdarowanych

– 67 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY z chwilą śmierci pierwszego z nich. Umowa darowizny na wypadek śmierci zawsze musi być sporządzona w formie aktu notarialnego, także gdy jej przedmiotem jest np. obraz czy kolekcja porcelany.

Co ważne, proponuje się, by darowizna na wypadek śmierci nie wchodziła w skład spadku po darczyńcy. Słowem, może być tak, że córka obdarowana domem na wypadek śmierci będzie wraz z bratem i siostrą uczestniczyć w podziale reszty majątku pozostawionego przez darczyńcę. W praktyce jeszcze ważniejsze może się okazać wprowadzenie zasady, że obdarowany na wypadek śmierci – jeśli taka będzie wola darczyńcy – nie będzie z racji tej darowizny zobowiązany do wypłacenia zachowku. Jednakże musi to wynikać z oświadczenia darczyńcy, a okres między zawarciem umowy darowizny i śmiercią spadkodawcy musi być dłuższy niż dwa lata. Jeśli darczyńca umrze rok po zawarciu takiej umowy, darowizna będzie uwzględniona przy obliczaniu zachowku – bez względu na jego wolę.

Obdarowany nie będzie też co do zasady odpowiadał za długi spadkowe, chyba że egzekucja komornicza prowadzona przeciwko spadkobiercom darczyńcy okazała się bezskuteczna. Inaczej niż spadkobiercy, którzy odpowiadają za długi spadkowe bez ograniczeń (chyba że przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza), obdarowany na wypadek śmierci ma odpowiadać za nie do wartości darowizny według stanu i cen z chwili śmierci darczyńcy.

XVI. Darowizna – bez oczekiwania na wdzięczność i opiekę Umowa darowizny to jedna z najczęstszych umów zawieranych między najbliższymi. Jej istota polega na tym, że darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego, co nie musi oznaczać, że zawsze bezinteresownego, świadczenia na rzecz obdarowanego.

Darczyńca może zwykle liczyć na wdzięczność obdarowanego, a nawet opiekę. Musimy jednak pamiętać, że nie są to dla obdarowanego obowiązki prawne, lecz tylko moralne. Tylko wyjątkowo darczyńcy może należeć się wsparcie ze strony obdarowanego.

Zasadniczo darowizna jest zobowiązaniem jednostronnym. Darczyńca, dokonując jej, zwykle nic od obdarowanego nie chce, jeśli pominąć, w praktyce rzadko wykorzystywaną, możliwość obciążenia obdarowanego poleceniem i inne wyjątkowe sytuacje (str. 69).

Dopuszczalna jest także darowizna między małżonkami. Możliwa jest też darowizna, która dojdzie do skutku (jej przedmiot zmieni właściciela) dopiero po ziszczeniu się pewnego warunku lub po upływie określonego terminu. Nie można dokonać darowizny na wypadek śmierci. To jednak może się zmienić już w nieodległej przyszłości (por. str. 67).

Darowizna to, co do zasady, świadczenie bezzwrotne, jednakże w niektórych wypadkach może wchodzić w rachubę jego zwrot (str. 70).

Do majątku osobistego Przedmiotem darowizny mogą być dowolne dobra. Darczyńca może darować jedno dobro, np. nieruchomość, kilku osobom, np. wnuczce i wnukowi na współwłasność. Z kolei małżonkowie mogą np. mieszkanie należące do ich majątku odrębnego darować wspólnie np. jednej z dwu córek, a bezdzietne ciotki swe udziały w spadkowej działce budowlanej – siostrzeńcowi.

Jeśli obdarowanym jest jeden z małżonków, których łączy wspólność majątkowa małżeńska, darowane dobro, np. działka budowlana, stanie się osobistą własnością obdarowanego. Będzie inaczej tylko wówczas, gdy darczyńca czy darczyńcy wyraźnie zaznaczą, że ich wolą jest, by dane dobro weszło do majątku wspólnego obdarowanego i jego małżonka. Jeżeli obdarowany sprzeda działkę, która w wyniku darowizny powiększyła

– 68 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY jego majątek osobisty, i za uzyskane pieniądze kupi mieszkanie, lokum to także będzie należało do jego majątku osobistego.

Kiedy u notariusza Umowa darowizny powinna mieć zasadniczo formę aktu notarialnego, bez względu na to, co obejmuje.

Będzie jednak ważna także umowa ustna, jeśli jej przedmiot trafi do rąk czy zostanie faktycznie przekazany do dyspozycji obdarowanego. Choć w tej sytuacji nie jest konieczne zawarcie umowy darowizny na piśmie, to z różnych powodów, także przez wzgląd na rozliczenia z fiskusem (por. str. 80), warto nadać jej taką formę (wzór umowy darowizny – str. 82).

Formę aktu notarialnego zawsze muszą mieć darowizny nieruchomości, mieszkań będących odrębnymi nieruchomościami, czyli tzw. hipotecznych, i spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Takie darowizny przekazane bez udziału rejenta są nieważne.

Jeśli więc darczyńca zawarł notarialnie taką umowę, obdarowany może żądać jej wykonania i wydania mu np. samochodu będącego przedmiotem darowizny. Co więcej, darczyńca odpowiada za szkody, jakie obdarowany poniósł wskutek np. jego zwłoki lub niewydania mu darowizny, a nawet może żądać odsetek za zwłokę, jeśli przedmiotem darowizny są pieniądze.

Polecenie egzekwowane w sądzie Darowizna może się wiązać z poleceniem, czyli z obowiązkiem oznaczonego działania (lub zaniechania, np. używania alkoholu), nieuprawniającym jednak nikogo konkretnego do roszczeń wobec obdarowanego.

Takim poleceniem będzie np. nałożenie na obdarowanego obowiązku opiekowania się określoną osobą, np. drugą żoną przez obdarowanego syna z pierwszego małżeństwa. Będzie nim też np. obciążenie obdarowanego mieszkaniem wnuka obowiązkiem podjęcia studiów, a obdarowanego domem syna – wpłaceniem określonej kwoty na budowę kościoła czy na fundację dobroczynną.

Darczyńca może żądać od obdarowanego wykonania polecenia. Po jego śmierci mogą się tego domagać jego spadkobiercy oraz – gdy polecenie ma na względzie interes społeczny – także właściwy organ państwowy, a nawet prokurator. Tak będzie, jeśli np. polecenie ma dotyczyć wpłacenia określonej kwoty na hospicjum dla dzieci chorych na raka. Do wypełnienia polecenia można zmusić obdarowanego także na drodze sądowej.

Nie może natomiast żądać wykonania polecenia jego beneficjent, np. osoba, której darczyńca nakazał wypłacić jakąś sumę albo którą polecił się opiekować.

Obdarowany może czasem odmówić Możliwość żądania, by obdarowany wykonał polecenie, dotyczy tylko darowizn już wykonanych. Darczyńca nie może egzekwować poleceń mających na celu wyłącznie interes obdarowanego, np. polecenie podjęcia studiów przez wnuka czy rozpoczęcia leczenia odwykowego przez obdarowaną córkę narkomankę. Niewykonanie polecenia, co warto podkreślić, nie jest samo przez się powodem do odwołania darowizny. Takim powodem może być w praktyce rażąca niewdzięczność obdarowanego, o czym dalej.

Obdarowanemu wolno odmówić wykonania polecenia w razie zmiany stosunków, np. gdy osoba, którą miał wesprzeć, otrzymała duży spadek i wsparcia nie potrzebuje. Zawsze może się zwolnić od obowiązku wykonania polecenia, jeśli odda darczyńcy przedmiot darowizny w takim stanie, w jakim się on znajduje. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy wykonania polecenia żąda organ państwowy.

Jeśli darczyńca odmówił przyjęcia darowanego dobra z powrotem, polecenie przestaje obdarowanego wiązać.

– 69 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Gdy darczyńca zbiedniał Darczyńca może odwołać darowiznę m.in. wówczas, gdy nie została ona jeszcze wykonana. Wchodzi to w rachubę, gdy po zawarciu umowy darowizny stan majątkowy darczyńcy tak się pogorszył, że poniósłby uszczerbek w środkach na jego własne utrzymanie albo w możliwości wywiązywania się przez niego z obowiązków alimentacyjnych. Odwołanie darowizny z takich przyczyn może wchodzić w rachubę zupełnie wyjątkowo. Odwołanie nie jest dopuszczalne, jeśli darowizna czyni zadość zasadom współżycia społecznego – np. jest rekompensatą za okres, w którym darczyńca nie płacił alimentów matce dziecka, choć był do tego zobowiązany.

Częściej niż niedostatek po zawarciu umowy darowizny niewykonanej może się zdarzyć, że darczyńca popadnie w niedostatek już po wykonaniu darowizny. Wtedy odwołanie darowizny nie wchodzi w rachubę, ale darczyńcy wolno zażądać od obdarowanego, by dostarczył mu środków na utrzymanie, których mu brakuje, a także środków niezbędnych do wypełnienia ciążących na nim obowiązków alimentacyjnych. Chodzi o wsparcie odpowiadające usprawiedliwionym potrzebom darczyńcy.

Uwaga!

Co ważne, obowiązek wspierania darczyńcy przechodzi na spadkobierców obdarowanego.

Jeśli więc syn obdarowany gospodarstwem rolnym zmarł, to obciąży on synową, wdowę po nim, która to gospodarstwo wraz z dziećmi odziedziczyła.

Gdy darowizna została „zużyta” Darczyńca może liczyć na wsparcie ze strony obdarowanego zasadniczo tylko do wartości przedmiotu darowizny, która została mu przekazana. Jeśli więc np. ten wydał darowiznę pieniężną na własne utrzymanie, na wycieczki zagraniczne itp., wolno mu odmówić pomocy. Obdarowany może się uwolnić z tych obowiązków, jeśli wypłaci równowartość korzyści będącej skutkiem darowizny.

Przepisy te mają znaczenie w sytuacji, gdy na obdarowanym nie ciąży wobec darczyńcy obowiązek alimentacyjny. Jego źródłem jest kodeks rodzinny i opiekuńczy. W myśl tego kodeksu obowiązek alimentacyjny ciąży na rodzicach wobec dzieci, dziadkach wobec wnuków, na dzieciach wobec rodziców i wnukach wobec dziadków, a także nawzajem na rodzeństwie. Z tym że kolejność jest taka: obowiązek alimentacyjny obciąża dzieci i wnuki krewnego w potrzebie przed jego rodzicami oraz jego dzieci i wnuki – przed jego rodzeństwem, a bliższych stopniem przed dalszymi (np. dzieci przed wnukami).

Poważne przewinienia grożą utratą majątku Darczyńca może wbrew woli obdarowanego odwołać darowiznę, gdy ten dopuścił się wobec niego rażącej niewdzięczności.

Odwołanie z tego powodu następuje w piśmie skierowanym przez darczyńcę do obdarowanego. Jeśli ten nie chce zwrócić darowizny, sąd cywilny rozstrzyga sprawę na wniosek darczyńcy. Takie sprawy w praktyce sądowej wcale nie należą do rzadkości. Żaden przepis nie określa bliżej, co jest rażącą niewdzięcznością uzasadniającą odwołanie darowizny.

To ustala sąd na tle konkretnych okoliczności konkretnej sprawy. Punktem odniesienia są tu dosyć liczne wyroki Sądu Najwyższego dotyczące takich spraw. Świadomie w nieprzyjaznym zamiarze Z orzeczeń Sądu Najwyższego wynika, że na pewno nie może być powodem odwołania darowizny widzimisię darczyńcy, nagła niechęć spowodowana błahymi powodami. Nie stanowią rażącej niewdzięczności drobne scysje czy nieporozumienia ani czyny spowodowane rozdrażnieniem wywołanym przez samego darczyńcę.

– 70 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Krzywdy muszą być wyrządzone świadomie, w nieprzyjaznym zamiarze.

Odwołanie darowizny jest bez wątpienia uzasadnione, jeśli obdarowany dopuścił się wobec darczyńcy przestępstwa – pobił go, okaleczył, znieważył, zniszczył jego mienie. Za rażącą niewdzięczność uważa się niewywiązywanie się wobec darczyńcy z obowiązków, jakie ma np. syn wobec matki, wnuczka wobec dziadka, a zatem np. odmowa udzielenia opieki i pomocy w chorobie, mimo że obdarowany bez wątpienia mógł jej udzielić.

Tylko poważne przewinienia Darczyńca musi wykazać przed sądem, iż obdarowany rzeczywiście dopuścił się wobec niego rażącej niewdzięczności. Tak Sąd Najwyższy ocenił pomawianie przez obdarowanego wobec osób trzecich o postępowanie, które godziło w dobre imię darczyńcy. Darowizna może być odwołana także wówczas, gdy wysoce naganne zachowanie obdarowanego skierowane jest przeciwko osobie bliskiej darczyńcy. Tak będzie, jeśli obdarowany syn dopuszcza się wyzwisk, agresji wobec żony darczyńcy – swej macochy.

Nie będzie jednak samo przez się powodem odwołania wobec synowej darowizny uczynionej przez teściów na rzecz syna i synowej to, że małżeństwo się rozpadło, że synowa zażądała rozwodu i wyprowadziła się z dziećmi od męża.

W jednym z orzeczeń za rażącą niewdzięczność obdarowanej córki uzasadniającą odwołane darowizny SN uznał brak reakcji na znęcanie się nad matką przez jej męża. To samo może się odnosić do tolerowania przez obdarowanego aktów agresji wobec darczyńcy, choćby słownej, ze strony dzieci obdarowanego.

Inaczej, gdy darczyńca przebaczył Darczyńca, który odwołał darowiznę, może żądać jej zwrotu w naturze. Jeśli jest to mieszkanie tzw. hipoteczne, jego własność musi do niego wrócić. Tylko wyjątkowo, gdyby zwrot nie był możliwy, wolno mu żądać zwrotu jej równowartości. Jeżeli jednak np. niewdzięczny syn kupił za darowane przez ojca pieniądze działkę budowlaną, ojciec jako darczyńca może domagać się przekazania mu prawa własności tej działki. Niewdzięcznik może się bronić tym, że darowiznę zużył i nie jest już nią wzbogacony.

Jeśli jednak kupił działkę po dopuszczaniu się aktów niewdzięczności uzasadniających jej odwołanie, musi się liczyć z obowiązkiem zwrotu jej wartości.

Uwaga!

Odwołać darowiznę wolno nie tylko darczyńcy. Mogą to uczynić jego spadkobiercy.

Wchodzi to w rachubę tylko wówczas, gdy w chwili śmierci były powody do jej odwołania przez darczyńcę albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie doprowadził do jego śmierci.

Odwołanie darowizny nie jest dopuszczalne, gdy darczyńca przebaczył niewdzięcznikowi. Jeśli np. z powodu demencji był on częściowo niepoczytalny, przebaczenie będzie skuteczne, jest nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Motywy przebaczenia nie są istotne.

Nie można też, nawet z powodu rażącej niewdzięczności, odwołać darowizny, gdy czyni ona zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego, np. gdy dziecko darczyńcy wyrządziło szkodę obdarowanemu i darowizna ma mu ją zrekompensować.

Czas na wezwanie Niezależnie od odwołania darowizny spadkobiercy mogą wystąpić w szczególnie drastycznych sytuacjach o uznanie obdarowanego za niegodnego dziedziczenia, jeśli należy on jednocześnie do kręgu spadkobierców darczyńcy (por. str. 35).

– 71 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Może żądać nie odwołania, ale rozwiązania umowy darowizny dokonanej przed ubezwłasnowolnieniem także przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej. Wchodzi to w rachubę, jeśli darowizna ze względu na jej wartość i brak uzasadnionych pobudek jest nadmierna.

Na odwołanie darowizny zarówno darczyńca, jak i jego spadkobiercy mają tylko rok, licząc od momentu dowiedzenia się o niewdzięczności obdarowanego. Przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej może domagać się rozwiązania umowy darowizny w ciągu dwóch lat od jej wykonania.

Następca oddaje gospodarstwo Pod względem prawnym osobno została unormowana kwestia odwrócenia skutków umowy o przekazanie następcy gospodarstwa rolnego. Taka umowa może być rozwiązana na żądanie rolnika jedynie przez sąd i tylko w trzech wypadkach, tj. jeżeli następca: • uporczywie postępuje wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, • dopuścił się wobec niego albo jednej z najbliższych mu osób rażącej obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu albo wolności, • uporczywie nie wywiązuje się z obowiązków względem rolnika wynikających z umowy lub z przepisów prawa, a więc obowiązku alimentacyjnego.

W jednym z wyroków SN przyjął, że powodem rozwiązania umowy jest zachowanie następcy, który po przekazaniu mu przez rodziców dobrze prosperującego gospodarstwa rolnego – okazując lekceważący stosunek do ich trudu – w ciągu kilku lat sprzedał inwentarz, zaniechał uprawy gruntu i zaczął go wyprzedawać, a uzyskane pieniądze roztrwonił, doprowadzając gospodarstwo do ruiny.

O podatkowych obowiązkach związanych z darowiznami por. str. 80.

– 72 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Część II. PODATEK OD SPADKÓW I DAROWIZN Wiele osób zapomina, że otrzymanie spadku czy darowizny nie zawsze oznacza tylko miłe przysporzenie majątkowe. Często trzeba bowiem podzielić się nim z fiskusem.

I. Nie od wszystkich tak samo O tym, jaki podatek zapłacimy od spadku, decyduje data śmierci spadkodawcy. Odmienne reguły obowiązują, jeśli spadkodawca zmarł przed 1 stycznia 2007 r., a nowe, dla ogromnej większości spadkobierców korzystniejsze – gdy zmarł później. Z dniem 1 stycznia 2007 r. bowiem weszło w życie całkowite zwolnienie z podatku od spadków i darowizn dla najbliższych.

Dla podziału na stare i nowe reguły bez znaczenia jest to, kiedy przystąpimy do załatwienia formalności spadkowych i do będącego ich konsekwencją rozliczenia z fiskusem. Liczy się data śmierci spadkodawcy, to, czy zmarł przed 1 stycznia 2007 r. czy później (wyrok: WSA w Łodzi z 5 marca 2009 r., sygn. I SA/Łd 1245/08.; wyrok z 18 lutego 2009 r. WSA w Gliwicach, sygn. I SA/Gl 1131/08).

Według stopnia bliskości To, ile podatku musimy zapłacić od spadku oraz czy mamy prawo do ulg i zwolnień, zależy nie tylko od daty śmierci spadkodawcy, ale także od stopnia bliskości. Od tego zależy nie tylko wysokość podatku i wysokość przysługującej nam wartości spadku lub darowizny, ale – co czasem jeszcze ważniejsze – także prawo do zwolnień. Przepisy o podatku od spadków i darowizn dzielą spadkobierców i obdarowanych na trzy grupy.

Oto one: I grupa podatkowa Małżonek, dzieci, wnuki, prawnuki (tzw. zstępni), rodzice, dziadkowie, pradziadkowie (tzw. wstępni), pasierb, pasierbica, zięć, synowa, rodzeństwo (także przyrodnie), ojczym, macocha i teściowie; za rodziców uważa się także rodziców adopcyjnych, a za zstępnych także dzieci adoptowane i ich dzieci, wnuki, prawnuki.

II grupa podatkowa Dzieci, wnuki i prawnuki rodzeństwa, czyli siostrzeńcy, siostrzenice, bratankowie, bratanice oraz ich dzieci, ich wnuki, prawnuki; rodzeństwo rodziców (ciotki, wujowie, stryjowie); małżonkowie pasierbów oraz ich dzieci, ich wnuki, prawnuki; rodzeństwo małżonków oraz małżonkowie rodzeństwa małżonków (bratowe, szwagierki, szwagrowie); małżonkowie innych zstępnych (mąż wnuczki czy prawnuczki, żona wnuka i prawnuka).

III grupa podatkowa Obcy, czyli wszyscy dalsi krewni i powinowaci (nienależący do I i II grupy podatkowej) oraz inne osoby.

Wartość spadku czy darowizny automatycznie zwolniona z podatku jest następująca: • 9637 zł – gdy nabywca należy do I grupy podatkowej, • 7276 zł – dla nabywców zaliczanych do II grupy podatkowej, • 4902 zł – gdy nabywca należy do III grupy podatkowej.

Podatek od spadków i darowizn jest progresywny. Obowiązują trzy skale tego podatku – osobne dla I, II i dla III grupy podatkowej.

– 73 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Jaki podatek trzeba zapłacić od spadków i darowizn Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku według następujących skal: Kwota nadwyżki w zł ponad do

Podatek wynosi

1) od nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej 3%

10 278 10 278

20 556

308 zł 30 gr i 5% od nadwyżki ponad 10 278 zł

20 556 822 zł 20 gr i 7% od nadwyżki ponad 20 556 zł 1) od nabywców zaliczonych do II grupy podatkowej 10 278 10 278

20 556

3% 719 zł 50 gr i 9% od nadwyżki ponad 10 278 zł

20 556 1644 zł 50 gr i 12% od nadwyżki ponad 20 556 zł 1) od nabywców zaliczonych do III grupy podatkowej 10 278 10 278 20 556

20 556

3% 1233 zł 40 gr i 16% od nadwyżki ponad 10 278 zł 2877 zł 90 gr i 20% od nadwyżki ponad 20 556 zł

Uwaga!

Skale podatkowe i kwoty wolne nie zmieniły się od 2003 r. Co ważne, bez względu na datę śmierci spadkodawcy podatek oblicza się wedle skali podatkowych i kwot zwolnionych obowiązujących w chwili uprawomocnienia się postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku, a gdy potwierdzeniem tych praw jest akt poświadczenia dziedziczenia sporządzony przez notariusza – w chwili jego sporządzenia.

Obdarowani jak spadkobiercy Wedle takich samych zasad co spadkobiercy dzielą się z fiskusem od 1 stycznia 2007 r. i korzystają z takich samych samych ulg i zwolnień ci, którzy uzyskali darowizny. Bo podatek od spadków i od darowizn to w istocie ta sama danina. Jest tak samo obliczany i w tej samej wysokości, choć istnieją pewne różnice dotyczące np. sposobu rozliczania się z fiskusem, a także ulgi mieszkaniowej dla spadkobierców z dalszej rodziny oraz obcych.

Dlatego w niektórych wypadkach korzystniejsze jest powstrzymanie się przed darowizną i przekazanie mieszkania w spadku.

Obciążenia, o których mowa, normuje ta sama ustawa z 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jedn.

DzU z 2009 r. nr 93, poz. 768 ze zm.), której test został zamieszczony na str. 131 (dalej oznaczana jako u. p. s. d.). Kwestie szczegółowe uregulowane są w wydanych do tej ustawy rozporządzeniach: ministra finansów z 26 lipca 2006 r. w sprawie zeznań podatkowych składanych przez podatników podatku od spadków i darowizn (DzU nr 139, poz. 988 ze zm.) oraz ministrów: finansów i sprawiedliwości z 18 grudnia 2006 r. w sprawie sposobu pobierania przez płatników podatku od spadków i darowizn (DzU nr 143, poz. 1035 ze zm.).

Podatek od spadków i darowizn obciąża tylko osoby fizyczne. Nie dotyczy spółek, przedsiębiorstw, stowarzyszeń itd. Jeśli taka instytucja otrzymała darowiznę czy spadek, jest to dla niej dochód objęty podatkiem dochodowym od osób prawnych. Zapłaci go natomiast osoba fizyczna, która w wyniku umowy darowizny otrzymała np. jako wsparcie w trudnej sytuacji pewną kwotę np. od spółki z o.o.

– 74 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY CZYTELNICY PYTAJĄ O zwolnieniu decyduje data śmierci spadkodawcy

• Ojciec zmarł w 2006 r., ale dopiero teraz wystąpiliśmy do sądu o stwierdzenie praw do spadku po nim oraz po matce zmarłej w 2003 r. Czy w takiej sytuacji będziemy płacić podatek spadkowy, czy jako dzieci skorzystamy ze zwolnienia z niego?

Jeśli spadkodawca zmarł przed 1 stycznia 2007 r., spadkobiercy nie mogą skorzystać z całkowitego zwolnienia z podatku spadkowego przewidzianego dla najbliższych w art. 4a ustawy o podatku od spadków i darowizn (u. p. s. d.).

Zgodnie z art. 3 ustawy zmieniającej ustawę o podatku od spadków i darowizn do nabycia rzeczy i praw, które nastąpiło przed 1 stycznia 2007 r., należy stosować przepisy w brzmieniu obowiązującym przed zmianami. Dla ustalenia, jakie regulacje powinny być stosowane w każdym konkretnym przypadku, konieczne jest zatem wskazanie daty nabycia rzeczy i praw w ramach spadku. Ustawa o podatku od spadków i darowizn tej kwestii nie rozstrzyga. Trzeba się odwołać do kodeksu cywilnego, z którego wynika, że spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 i art. 925 k. c.). Bez znaczenia jest to, czy spadkobierca dziedziczy z mocy ustawy czy też testamentu. Od tej chwili ma prawo samodzielnie objąć spadek. Jeżeli spadkodawca zmarł przed 1 stycznia 2007 r., w tej dacie nastąpiło również nabycie rzeczy i praw majątkowych przez spadkobiercę i w konsekwencji nie jest spełniony warunek do objęcia zwolnieniem, o którym mowa w art. 4a u. p. s. d. Data postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku jest bez znaczenia. Postanowienie to bowiem potwierdza tylko nabycie spadku.

Darować mieszkanie, pieniądze na lokum czy pożyczyć • Mój ojciec od 1989 r. mieszka w USA, ale zachował obywatelstwo polskie. Zamierza kupić mi mieszkanie w Polsce. Nie wiemy, czy korzystniej byłoby, gdyby kupił najpierw mieszkanie na swoje nazwisko, a potem mi je darował, czy też lepiej będzie, jeśli przekaże mi pieniądze, a mieszkanie kupię bezpośrednio ja. Ewentualnie czy lepszym rozwiązaniem będzie kupno mieszkania wspólnie przez nas obu na współwłasność, z tym że potem ojciec daruje mi pieniądze na mój udział?

Z punktu widzenia podatku od spadków i darowizn nie ma to większego znaczenia.

We wszystkich tych wypadkach syn skorzysta z całkowitego zwolnienia podatkowego dla najbliższych i podatku tego nie zapłaci. Jednakże najkorzystniejsza z innych względów jest darowizna pieniędzy. W razie bowiem darowizny mieszkania trzeba ponieść dodatkowo koszty wynagrodzenia notariusza należnego za sporządzenie aktu notarialnego darowizny. To samo dotyczy darowizny udziału czy raczej nieodpłatnego zniesienia współwłasności. Decydując się na darowiznę pieniędzy, oszczędza się dodatkowo także czas i fatygę.

Trzeba jednak pamiętać, że warunkiem całkowitego zwolnienia z podatku od darowizny w tym przypadku jest po pierwsze przekazanie darowizny na rachunek bankowy obdarowanego, jego rachunek w SKOK albo przekazem pocztowym, a po drugie zawiadomienie urzędu skarbowego o tej darowiźnie w ciągu sześciu miesięcy od jej uzyskania na formularzu SD-Z2.

Korzystniejszy spadek • Chcemy, aby ojciec, który jest właścicielem mieszkania własnościowego, darował je nam za życia.

On mówi, że mieszkaniem będziemy się dzielić po jego śmierci. Uważamy, że takie rozwiązanie

– 75 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY jest bardziej kłopotliwe – trzeba przeprowadzić sprawę w sądzie, zapłacić podatek od spadku.

Według nas darowizna pozwoli uniknąć tych kłopotów i kosztów.

Rację ma raczej ojciec. Po śmierci ojca podatku spadkowego nie trzeba płacić, bo można skorzystać z całkowitego zwolnienia przysługującego najbliższej rodzinie. To zwolnienie objęłoby zresztą także darowiznę. Koszt sprawy w sądzie o stwierdzenie nabycia spadku jest bardzo niewielki (50 zł). Znacznie więcej będzie wynosiła opłata notarialna, jaką od umowy darowizny pobierze notariusz.

Mieszkanie dla bratanicy • Jestem bezdzietna. Mieszkanie przeznaczyłem dla bratanicy, która nie ma własnego mieszkania.

Czy korzystniej będzie przekazać je w drodze darowizny za życia czy też testamentem?

Korzystniejsze z punktu widzenia podatku od spadków i darowizn będzie rozporządzenie testamentowe. Ponieważ bratanica nie ma własnego mieszkania, wchodzi w rachubę ulga polegająca na wyłączeniu z podstawy opodatkowania wartości 110 mkw. mieszkania.

Przysługuje ona tylko przy darowiźnie na rzecz osób należących do I grupy podatkowej.

Za to przy nabyciu w drodze spadku korzystają z niej także należący do II grupy podatkowej.

Bratanica zaś zaliczana jest do tej właśnie grupy.

II. Czym się dzielimy z fiskusem W niektórych wypadkach musimy się dzielić z fiskusem także schedą uzyskaną za granicą. Polski fiskus może też ściągnąć podatek od cudzoziemców.

Omawiany podatek płacimy od uzyskanych w drodze darowizny lub dziedziczenia: • rzeczy, w tym nieruchomości (np. domu, działki) znajdujących się na terytorium Polski lub praw majątkowych (np. spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, prawa użytkowania wieczystego, udziałów w spółce z o. o., akcji) tu wykonywanych, • rzeczy (w tym nieruchomości) znajdujących się za granicą i praw tam wykonywanych (np. z akcji), jeśli jako nabywcy mamy obywatelstwo polskie lub miejsce stałego pobytu w RP. Polski fiskus nie pobiera podatku od ruchomości znajdujących się w Polsce lub praw majątkowych podlegających tutaj wykonaniu, jeśli obdarowany, spadkobierca, zapisobiorca ani też spadkodawca czy darczyńca nie byli obywatelami polskimi i nie mieli miejsca stałego pobytu lub siedziby w Polsce. Jeśli jednak przedmiotem dziedziczenia albo darowizny są nieruchomości znajdujące się w Polsce, spadkobierca i obdarowany płacą podatek w Polsce.

Co więcej, zapłacenie podatku od spadku lub darowizny za granicą nie zwalnia w tych sytuacjach od zapłacenia go w Polsce według omawianych tu reguł. Umowy o zapobieganiu podwójnemu opodatkowaniu w ogóle nie dotyczą tej daniny. Polska ma odrębne umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania tą daniną z Republiką Czechosłowacką (z 1925 r.), z Węgrami (z 1928 r.) i Austrią (z 1926 r.). Podatek ten obejmuje też prawa do wkładu oszczędnościowego uzyskane na podstawie dyspozycji właściciela rachunku bankowego na wypadek śmierci, a także do jednostek uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym otwartym lub specjalistycznym otwartym uzyskanych po śmierci ich właściciela.

Lista wyłączeń Nie dzielimy się z fiskusem wartością: • uzyskanych w drodze spadku lub darowizny praw autorskich lub praw pokrewnych, praw do projektów

– 76 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY wynalazczych i wzorów zdobniczych oraz prawa domagania się zapłaty wynikającego z uzyskania tych praw (wpływy z korzystania przez spadkobiercę i obdarowanego z praw autorskich obciążone są podatkiem dochodowym), • uzyskanych w drodze dziedziczenia środków z pracowniczego programu emerytalnego, • uzyskanych w spadku środków zgromadzonych na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego, • uzyskanych w drodze spadku środków zgromadzonych na indywidualnym koncie emerytalnym.

Te dobra przy ewentualnym rozliczaniu się ze spadku czy darowizny z fiskusem nie są brane pod uwagę.

O możliwości dysponowana nimi poza spadkiem – por. str. 65.

O zwolnieniach i ulgach piszemy obszernie na str. 89 i str. 91.

III. Majątek dla najbliższych – bez podatku Z całkowitego zwolnienia z podatku od spadków i darowizn skorzystamy, jeśli spadkobierca lub darczyńca należy do najbliższej rodziny. Zwolnienie to dotyczy schedy uzyskanej po 1 stycznia 2007 r. i darowizn otrzymanych od tej daty. Gdy chodzi o podatek od spadków decyduje data śmierci spadkodawcy. Tylko w wypadku zachowku, zapisu i polecenia decyduje data otrzymania pieniędzy czy innego dobra będącego częścią tego, co zostawił spadkodawca.

Zwolnienie dla najbliższych Krąg obdarowanych i spadkobierców, którzy mogą skorzystać z całkowitego zwolnienia obowiązującego od 1 styczna 2007 r., jest więc nieco węższy od kręgu bliskich zaliczanych do I grupy podatkowej. Nie obejmuje zięcia i synowej, teścia i teściowej.

Korzystają z niego tylko: • małżonek, • dzieci, wnuki, prawnuki (tzw. zstępni), • rodzice, dziadkowie, pradziadkowie (tzw. wstępni), • rodzeństwo (także przyrodnie), • pasierb, pasierbica, • ojczym, macocha.

Za rodziców uważa się także rodziców adopcyjnych, a za zstępnych – także dzieci adoptowane i ich dzieci, wnuki oraz prawnuki. Krąg ten nie obejmuje synowych i zięciów oraz teściów, którzy jednak należą do I grupy podatkowej.

Oznacza to, że syn, który wspólnie z żoną otrzymał od swych rodziców np. dom rekreacyjny, nie zapłaci żadnego podatku, natomiast jego żona musi rozliczyć się z fiskusem, chyba że otrzymała mniej niż 9637 zł.

Zapłaci jednak podatek według najłagodniejszej skali, bo taka obowiązuje w stosunku do spadków i darowizn dokonanych na rzecz osób należących do I grupy podatkowej.

Jeśli jednak teściowie stanowczo życzą sobie, by obdarowana domem była także synowa, wystarczy dla uniknięcia tego obciążenia, że darują (bez podatku) nieruchomość synowi, a ten dokona (bez podatku) darowizny udziału w domu na rzecz żony. W takim wypadku musimy się jednak liczyć z większymi kosztami, bo wynagrodzenie trzeba zapłacić notariuszowi dwa razy: raz od umowy darowizny na rzecz syna, drugi raz z racji darowizny udziału na rzecz synowej. Całkowite zwolnienie dla najbliższych obejmuje wszystkie spadki i darowizny, bez względu na ich wartość. Dotyczy to jednak spadków i darowizn uzyskanych od 1 stycznia 2007 r. Spadki i darowizny sprzed tej daty są opodatkowane na starych zasadach (o czym str. 89).

– 77 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Kiedy trzeba zgłosić Warunkiem skorzystania ze zwolnienia dla osób najbliższych jest zgłoszenie otrzymanego spadku lub darowizny w urzędzie skarbowym – naczelnikowi urzędu. Takiego obowiązku nie ma tylko w dwóch sytuacjach: • gdy wartość majątku uzyskanego od tej samej osoby albo po tej samej osobie w okresie pięciu lat poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, nie przekracza kwoty wolnej od podatku, tj. 9637 zł, • gdy umowa stanowiąca źródło przysporzenia ma formę aktu notarialnego.

W praktyce nie trzeba zgłaszać przede wszystkim darowizn nieruchomości i własnościowych praw spółdzielczych do mieszkań i lokali użytkowych, bo musi je spisać notariusz. To samo dotyczy nieodpłatnego zniesienia współwłasności nieruchomości. Chodzi o sytuację, gdy np. nieruchomość należąca do rodziców i syna ma stać się wyłączną własnością syna.

Obowiązek zgłoszenia tak samo jak rozliczenia się z fiskusem ciąży wyłącznie na nabywcy. Jest nim obdarowany albo spadkobierca, osoba, która otrzymała część majątku spadkodawcy na podstawie zapisu lub polecenia, czy też inna bliska osoba, która otrzymała zachowek.

Niedopełnienie obowiązku zawiadomienia urzędu skarbowego na czas spowoduje, że zapłacimy podatek zgodnie z zasadami odnoszącymi się do bliskich z I grupy podatkowej, tak jakby nie było tego generalnego zwolnienia. Jeśli więc spóźnimy się ze zgłoszeniem spadku czy zawiadomieniem urzędu skarbowego np. o darowiźnie otrzymanej od rodziców w kwocie 50 tys. zł, zapłacimy od niej podatek. Obciąży on nadwyżkę ponad kwotę wolną od podatku wynoszącą dla nabywców z I grupy podatkowej 9637 zł i obliczony będzie zgodnie z najłagodniejszą, progresywną skalą, przewidzianą dla tej grupy podatkowej. Więcej o zgłoszeniu spadków i darowizn do urzędu skarbowego na str. 86.

CZYTELNICY PYTAJĄ Dział spadku bez obciążenia • Spadkodawczyni zmarła w 2009 r. Zapisała w testamencie mieszkanie siostrze i jej dwóm córkom. Sąd wydał postanowienie stwierdzające nabycie spadku przez każdą z nich w 1/3. Dwie spadkobierczynie chcą w wyniku działu spadku przekazać mieszkanie trzeciej spadkobierczyni (jednej z siostrzenic zmarłej). Nie chcą od niej spłat. Postanowienie stwierdzające nabycie spadku uprawomocni się 28 lutego 2010 r. Czy jeśli w ten sposób wyzbędą się spadku na rzecz trzeciej spadkobierczyni, nie będą też płacić podatku spadkowego?

Dział spadku bez dopłat nie jest objęty podatkiem od spadków i darowizn. W jego wyniku nastąpi bezpłatne przysporzenie na rzecz trzeciej spadkobierczyni, które jednak nie jest darowizną. Przeprowadzenie takiego działu spadku nie uwalnia natomiast obu pozostałych spadkobierczyń z obowiązku zapłaty podatku spadkowego przypadającego od wartości ich udziałów w spadku. Jest jednak inny sposób na jego uniknięcie. Siostra spadkobierczyni korzysta z całkowitego zwolnienia z podatku spadkowego dla najbliższych, jeśli w terminie sześciu miesięcy zawiadomi urząd skarbowy o jego nabyciu. Natomiast siostrzenice spadkodawczyni nie zapłacą podatku, jeśli nie mają własnego lokum i będą zameldowane w spadkowym mieszkaniu na pobyt stały i mieszkać w nim przez pięć lat. Jeśli w trakcie korzystania z tej ulgi druga siostra daruje swój udział w spadku na rzecz tej, która będzie w nim mieszkała, nie straci ulgi. Matka i siostra mogą darować współspadkobierczyni, która w spadkowym lokum pozostanie, swoje udziały bez jakichkolwiek podatkowych konsekwencji dla niej. Skorzysta ona bowiem z całkowitego zwolnienia dla najbliższych.

– 78 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Udział w mieszkaniu dla żony • Przed ślubem kupiłem mieszkanie o powierzchni 92 mkw. będące własnością hipoteczną. Należy więc ono do mojego majątku osobistego. Chcę, by stało się naszą wspólną własnością. Zamierzam darować żonie 1/2 udziału w nim. Czy w związku z tym trzeba będzie zapłacić podatek od darowizny od wartości połowy mieszkania?

Nie. Żona skorzysta z tym wypadku z całkowitego zwolnienia z podatku od spadków i darowizn.

Liczy się data wykonania polecenia • Babcia jedynym spadkobiercą w testamencie uczyniła mojego brata. Ale zobowiązała go w nim do przeniesienia na mnie należącego do niej udziału w domu wielorodzinnym (16/40), a mnie – do przekazania połowy pieniędzy z jego sprzedaży mojej siostrze. Babcia umarła w 2006 r.

Brat zapłacił podatek spadkowy. W listopadzie 2009 r. brat przeniósł cały udział wyłącznie na mnie. Zamierzam ten udział sprzedać i połowę pieniędzy przekazać siostrze. Czy będę płaciła podatek spadkowy?

Odpowiedź na to pytanie brzmi: nie. Przy nabyciu w wyniku polecenia testamentowego liczy się data wykonania polecenia. Nabycie nastąpiło więc w 2009 r. Ma tu więc miejsce całkowite zwolnienie z podatku od spadków i darowizn dla najbliższych, które obowiązuje od 1 stycznia 2007 r. Należy w ciągu sześciu miesięcy, licząc od daty aktu notarialnego przenoszącego udział, zawiadomić urząd skarbowy o tym nabyciu na druku SD-Z2. Konieczne jest natomiast uiszczenie 19-procentowego podatku od dochodu ze sprzedaży.

Może uwolnić od tego obowiązku, przeznaczając pieniądze ze sprzedaży na cele mieszkaniowe. W świetle prawa przekazanie połowy „udziału” siostrze jest dalszym zapisem na jej rzecz obciążonym co do zasady podatkiem spadkowym. Skorzysta z całkowitego zwolnienia dla najbliższych jeśli złoży zawiadomienie o nabyciu na podstawie tego dalszego zapisu w urzędzie skarbowym na druku SD-Z2 w ciągu sześciu miesięcy od daty otrzymania pieniędzy ze sprzedaży udziału.

Firma dla synowej • Zamierzam przekazać firmę w drodze darowizny synowej. Syn opuścił rodzinę i wyjechał za granicę na stałe, a wnuki liczą dopiero 17 i 15 lat. Czy w tej sytuacji synowa będzie zwolniona z podatku od darowizny?

Nie. Musi zapłacić podatek od darowizny, bo generalne zwolnienie z podatku dla najbliższych jej nie obejmie. Zapłaciłaby go od wartości firmy według najłagodniejszej skali przewidzianej dla najbliższych należących do I grupy podatkowej. Warto rozważyć darowanie jej wnukom, bo oni skorzystaliby ze zwolnienia.

Mieszkanie darowane bez podatku • Jestem wyłączną właścicielką mieszkania wykupionego od gminy. Chcę podarować je wnukowi.

Dla wnuka byłoby to pierwsze mieszkanie. Czy będę płaciła podatek od tej darowizny?

Nie. Żaden podatek takiej darowizny nie obciąża. Wnuk skorzysta z całkowitego zwolnienia z podatku od spadków i darowizn dla najbliższych. Nie jest też potrzebne dla skorzystania z niego dopełnianie przez obdarowanego ani darczyńcę jakichkolwiek formalności w urzędzie skarbowym. Darowizna mieszkania musi mieć formę aktu notarialnego, a w takiej sytuacji obdarowany jest już zwolniony z opowiadania się fiskusowi.

– 79 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Sprzedaż sprzed pięciu lat • Czy jeśli wnuk sprzeda mieszkanie, będzie musiał zapłacić podatek?

Podatek od spadków i darowizn nie wchodzi w rachubę bez względu na to, kiedy obdarowany, korzystający z całkowitego zwolnienia dla najbliższych, sprzeda to lokum. Bez znaczenia jest także to, czy w nim zamieszka. Jeśli jednak dojdzie do sprzedaży w ciągu pięciu lat, licząc od końca roku, w którym je uzyskał, w rachubę będzie wchodził inny podatek: dochodowy od dochodu ze sprzedaży nieruchomości. Wynosi on 19 proc. dochodu z tej transakcji, tj. różnicy między wydatkami na nabycie mieszkania a uzyskaną ceną, pomniejszoną o ewentualne koszty sprzedaży np. prowizję pośrednika. Przy nabyciu w drodze spadku i darowizny nie ma kosztów uzyskania więc oddaje się fiskusowi praktycznie 19 proc. uzyskanej ceny. Można jednak skorzystać ze zwolnienia z tego podatku, jeśli pieniądze ze sprzedaży w ciągu dwóch lat, licząc od końca roku, w którym doszło do sprzedaży, przeznaczy się na własne cele mieszkaniowe, m.in. kupno mieszkania, działki budowlanej, budowę domu, a nawet na spłatę kredytu mieszkaniowego.

IV. Darowizna pieniężna pod kontrolą Darowizny są opodatkowane na takich samych zasadach jak spadki, i objęte podobnymi zwolnieniami.

W wypadku darowizn pieniężnych, aby skorzystać z pełnego zwolnienia dla najbliższych, trzeba spełnić dodatkowe warunki. Tak samo jak w wypadku spadków podstawowy warunek to zawiadomienie urzędu skarbowego o darowiźnie w ciągu sześciu miesięcy od jej uzyskania. Jest jednak konieczne tylko wówczas, gdy wartość darowizn uzyskanych od tej samej osoby w ciągu pięciu lat poprzedzających rok uzyskania ostatniej darowizny (łącznie z tą darowizną) przekracza kwotę wolną od podatku dla należących do I grupy podatkowej, czyli 9637 zł. Wcześniejsze darowizny się nie liczą. Obowiązek zgłoszenia nie dotyczy darowizn nieprzekraczających w okresie pięcioletnim tego limitu. Nie dotyczy też darowizn dokonanych w formie aktu notarialnego.

Przez bank lub pocztą W przypadku darowizn pieniężnych dodatkowy warunek zwolnienia dla najbliższych to przekazanie jej: • na rachunek bankowy obdarowanego, • na jego rachunek w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej, • przekazem pocztowym.

Do zawiadomienia o takiej darowiźnie, składanego na SD-Z, trzeba dołączyć dowód, że została przekazana w taki właśnie sposób. Darowizna, jeśli nie dotyczy nieruchomości czy spółdzielczych własnościowych praw do lokalu, nie musi mieć dla swej ważności formy notarialnej. Nie jest też bezwzględnie konieczne zawarcie jej na piśmie. Umowa darowizny jest bowiem ważna, jeśli przedmiot darowizny, np. pieniądze, trafiły do rąk obdarowanego. Jednakże, chociażby w celu ewentualnych rozmów z fiskusem, warto ją sporządzić na piśmie i w dwóch egzemplarzach – dla obdarowanego i darczyńcy (wzór umowy na str. 82).

Opóźnienie w zgłoszeniu darowizny pieniężnej, a także przekazania jej z ręki do ręki zamiast na rachunek bankowy lub przekazem pocztowym oznacza konieczność zapłacenia podatku od nadwyżki ponad kwotę 9637 zł, rozliczaną we wskazanym wcześniej pięcioletnim okresie. To samo dotyczy sytuacji, gdy np. ojciec wpłaci pieniądze przeznaczone na kupno mieszkania nie na konto bankowe syna, ale dewelopera.

Wpłata na wspólne konto syna i synowej może być potraktowana przez przedstawicieli fiskusa jako darowizny w równych częściach dla syna i dla synowej.

– 80 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY W razie niezgłoszenia – 20 proc.

Niezgłoszenie darowizny w urzędzie skarbowym może jednak kosztować znacznie drożej, gdy np. przyjdzie nam się tłumaczyć, skąd wzięliśmy pieniądze na kupno mieszkania i powołamy się na darowiznę.

Bywa tak, gdy urząd skarbowy pyta o źródło finansowania zakupu nieruchomości i wszczyna postępowanie pod kątem opodatkowania dochodu z nieujawnionego źródła. W razie powołania się na taką darowiznę w czasie czynności sprawdzających, postępowania podatkowego, kontroli podatkowej lub postępowania kontrolnego trzeba zapłacić „karny” podatek wynoszący 20 proc. otrzymanej kwoty.

20-procentowy podatek to duża dolegliwość, bo zgodnie z progresywną skalą podatkową stawka tego podatku dla należących do I grupy podatkowej wynosi 3, 5 i 7 proc. „Karnego” podatku fiskus może zażądać także od innych darowizn, gdy należny podatek nie został zapłacony, a obdarowany powołuje się na darowiznę przed przedstawicielami fiskusa. Dotyczy to więc np. darowizn od teściów, zięciów, synowych, wujów, ciotek itd., które przekraczają kwotę wolną, właściwą dla danej grupy podatkowej.

CZYTELNICY PYTAJĄ Cesja rachunku w kasie mieszkaniowej

• Wspólnie z mężem oszczędzaliśmy w kasie mieszkaniowej prowadzonej przez bank i korzystaliśmy w związku z tym z ulgi w podatku dochodowym. Na rachunku oszczędnościowym zostało już zgromadzone ponad 120 tys. zł. Chcemy scedować ten rachunek na syna i synową. Czy będzie to darowizna i czy w związku z tym trzeba zapłacić podatek od tej kwoty? Syn i synowa zamierzają sprzedać dotychczasowe mieszkanie, dołożyć do tego, co za nie uzyskają, pieniądze z kasy i kupić większe.

Tak, będzie to darowizna. Syn z racji tej darowizny skorzysta z całkowitego zwolnienia z podatku od spadków i darowizn przewidzianego dla najbliższych, jeśli w ciągu sześciu miesięcy zawiadomi o niej urząd skarbowy. Niestety, nie obejmuje ono synowej. Oznacza to, że darowizna praw do rachunku w części przypadającej na synową będzie obciążona tym podatkiem. Tylko w razie dokonania darowizny praw do rachunku wyłącznie na rzecz syna cała jej wartość będzie objęta zwolnieniem.

Mieszkanie darowane żonie • Mam rozdzielność majątkową z żoną. Jestem właścicielem dwu mieszkań. Chciałem jej przekazać w drodze darowizny jedno z nich. Czy zapłacimy od tego podatek?

Nie, żona skorzysta w tym wypadku z całkowitego zwolnienia dla najbliższych, i to bez potrzeby dopełniania jakichkolwiek formalności w urzędzie skarbowym, ponieważ darowizna musi mieć formę aktu notarialnego.

Wzór – Umowa darowizny pieniędzy Zawarta w dniu .......... między (nazwisko i imię), zamieszkałym(ą) w ................, ul. ..............................., legitymującym(ą) się dowodem osobistym nr .................. jako darczyńcą, a ...................................., zamieszkałym(ą) w ................., ul. ............................., legitymującą się dowodem osobistym nr ..........., jako obdarowanym (ą).

1. Przedmiotem umowy jest kwota ....................... zł (słownie ....................................................................).

2. Obdarowany (Nazwisko i imię) oświadcza, że przyjmuje darowaną kwotę .................................. zł.

– 81 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY 3. (Nazwisko i imię), jako darczyńca, oświadcza, że jest to (np.) druga darowizna w ciągu pięciu ostatnich lat na rzecz obdarowanego(ej) (nazwisko i imię) i że obdarowany(a) jest jego ................... (podać stopień pokrewieństwa, powinowactwa) lub że jest osobą obcą.

Przedmiotem pierwszej darowizny, dokonanej w .............................., była kwota .................................... (przedmiot o określonej wartości).

4. W kwestiach nieuregulowanych niniejszą umową stosuje się odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego.

5. Umowę sporządzono w dwu jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze stron.

Darczyńca (podpis)

Obdarowany (podpis)

V. Hojność ze wsparciem fiskusa W każdym kolejnym zeznaniu rocznym możemy pomniejszyć swój dochód z racji darowizn o maksymalnie 6 procent. Limit ten odnosi się do wszystkich naszych darowizn, w tym na cele kultu religijnego. Każdemu z małżonków przysługuje odrębny limit odliczeń.

Darowizny można odliczyć tylko od dochodu opodatkowanego na zasadach ogólnych, wedle skali podatkowej (stawki: 18 i 32 proc.). Taką możliwość mają także przedsiębiorcy rozliczający się w formie ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych. Nie dotyczy ona dochodów kapitałowych, np. z giełdy, z obligacji, odsetek, czy objętych podatkiem liniowym (19 proc.) płaconym przez przedsiębiorców.

Odliczeniu podlegają tylko darowizny poniesione w roku kalendarzowym, którego zeznanie dotyczy. Odlicza się je od dochodu do opodatkowania.

Odrębnie, bez limitu, korzystać możemy z ulgi z racji darowizn na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, o których piszemy na str. 85. Jest jeszcze forma hojności, która nic nie kosztuje: przekazanie 1 proc. podatku na rzecz organizacji realizujących szlachetne cele (str. 85). Cele uzasadniające ulgę wskazane są w art. 4 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (DzU nr 96, poz. 873 ze zm.).

Na działalność pożytku publicznego Cele premiowane ulgą mieszczą się w ogólniejszym pojęciu zadań publicznych. Są bardzo różnorodne.

Ulga przysługuje z racji darowizn m.in. na: • pomoc społeczną, w tym rodzinom i osobom w trudnej sytuacji, • działalność charytatywną, • ochronę i promocję zdrowia, • działania na rzecz niepełnosprawnych oraz promocję zatrudnienia i aktywizację zawodową bezrobotnych, • upowszechnianie i ochronę praw kobiet, • wspieranie nauki, edukacji, oświaty, wychowania, • wspieranie kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i tradycji, • wspieranie ekologii, ochrony zwierząt, • upowszechnianie sportu, • pomoc ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych i konfliktów zbrojnych w kraju i za granicą, • wspieranie działań na rzecz integracji europejskiej,

– 82 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY • upowszechnianie i ochronę praw konsumentów, • finansowe wsparcie dla organizacji pozarządowych i instytucji prowadzących tak rozumianą działalność pożytku publicznego.

Dochód można też pomniejszyć o darowizny na cele kultu religijnego. Cele te nie zostały w żadnych przepisach sprecyzowane. Chodzi m.in. o darowizny na budowę czy remont kościoła, jego wyposażenie, zakup przedmiotów liturgicznych. Adresatami tych darowizn są Kościoły, związki religijne i kościelne osoby prawne (zakony, parafie itd.).

Honorowi krwiodawcy mają prawo do odliczenia jako darowizny (w granicach limitu obejmującego 6 proc. własnego dochodu) ekwiwalentu pieniężnego za pobraną krew.

Wyższy dochód – wyższy zwrot Ulga z racji darowizn limitowana jest niejako wysokością naszego dochodu. Odliczenia z racji wszystkich darowizn, a więc zarówno na cele kultu religijnego, jak i na działalność pożytku publicznego, nie mogą łącznie przekraczać 6 proc. dochodu.

Przykład Osoba, której roczny dochód wyniósł 100 tys. zł, może pomniejszyć go o 6 tys. zł (6 proc. z 100 tys. zł). Jeśli przeznaczy na darowizny objęte ulgą 8 tys. zł, wolno jej odliczyć od dochodu tylko ich część równą kwocie 6 tys. zł. Reszta (2 tys. zł) odliczeniu nie podlega. Jeśli dana osoba osiągnęła w danym roku dochód w wysokości 50 tys. zł i wydała na darowizny 8 tys. zł, może pomniejszyć swój dochód w zeznaniu rocznym tylko o 3 tys. zł (6 proc. z 50 tys. zł). Reszty (5 tys. zł) ulga nie obejmuje.

Odliczenie procentowe – 6 proc. oznacza również, że im wyższy przychód danego darczyńcy, tym większa stosunkowo oszczędność na podatku.

Przykład Nasz dochód w 2010 r. wyniesie 100 tys. zł, co oznacza, że od nadwyżki ponad 85 528 zł fiskusowi należy się podatek wedle stawki 32 proc. Darowaliśmy na cele premiowane ulgą 1000 zł. Oznacza to, że po jej odliczeniu otrzymamy zwrot nadpłaty w wysokości 320 zł.

Słowem, hojność ta kosztowała nas 680 zł, a fiskus – 320 zł.

Przykład Nasz dochód w 2010 r. wyniesie 50 tys. zł, co oznacza, że od całego dochodu płacimy podatek wedle stawki 18 proc. Darowaliśmy na cele premiowane ulgą 1000 zł. Oznacza to, że po jej odliczeniu należy się nam zwrot w wysokości 180 zł. Słowem, hojność ta kosztowała nas 820 zł, a fiskusa – 180 zł.

Ważny także adresat Nie wszystkie darowizny na wskazane cele premiowane są ulgą. Ważny jest także adresat. Obdarowany musi należeć do organizacji, o których mowa w art. 3 ust. 2 i 3 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. Chodzi przede wszystkim o organizacje pozarządowe niebędące jednostkami sektora finansów publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, utworzone na podstawie ustawy (w tym fundacje i stowarzyszenia prowadzące działalność pożytku publicznego).

Co ważne, z racji darowizn na ich rzecz z przeznaczeniem na realizację wskazanych zadań publicznych

– 83 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY podatnik ma prawo do ulgi bez względu na to, czy organizacje te mają oficjalnie potwierdzony status organizacji pożytku publicznego. Dla upewnienia się, że z racji danej darowizny będzie można skorzystać z ulgi, warto skorzystać z wykazu organizacji posiadających taki status, ogłaszanego przez ministra pracy i polityki społecznej.

Nie są natomiast objęte ulgą darowizny na rzecz instytucji państwowych, np. państwowego muzeum, czy samorządowych. To samo dotyczy darowizn na rzecz konkretnych osób fizycznych. Nie można korzystać z odliczania darowizn na rzecz organizacji zajmujących się produkcją wyrobów akcyzowych.

Druga grupa obdarowanych, na których rzecz darowizny są objęte ulgą, to: jednostki Kościoła katolickiego i innych Kościołów działających na podstawie ustaw o stosunku państwa do poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych, jeśli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego, oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego.

Jak dokumentować Trzeba koniecznie zadbać o właściwe udokumentowanie darowizn. Jest to bowiem jeden z podstawowych warunków prawa do odliczeń. Darowizny pieniężne muszą być dokumentowane wpłatą na rachunek bankowy obdarowanego. Nie wystarczy więc wpłata w kasie instytucji potwierdzona na druku „Kasa przyjmie” czy inna forma pokwitowania. Darowizny inne niż pieniężne muszą być potwierdzone dokumentem, z którego wynika ich wartość, oraz oświadczeniem obdarowanego o ich przyjęciu. Dotyczy to również honorowych krwiodawców.

Te wymagania odnoszą się także do darowizn na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą.

Jeżeli przedmiotem darowizny są towary obciążone VAT, to za kwotę darowizny uważa się wartość towaru uwzględniającą należny VAT w części przekraczającej podatek naliczony, którą podatnik ma prawo odliczyć na podstawie przepisów o VAT. Wartość darowizn rzeczowych do celów odliczenia powinna być określona według ich wartości rynkowej.

Urząd skarbowy może kwestionować wartość ustaloną przez obdarowanego i darczyńcę, a w razie sporu powierzyć wycenę biegłemu.

Korzystający z ulgi na darowizny muszą bardzo dokładnie informować o kwotach darowizny, kwotach odliczeń oraz danych pozwalających na identyfikację obdarowanego. W załączniku PIT/O do zeznania podatkowego trzeba podać w szczególności jego nazwę i adres.

Organizacje pożytku publicznego otrzymujące darowizny obarczono dosyć szczegółowo określonymi obowiązkami ewidencyjnymi i informacyjnymi. To samo odnosi się do odbiorców darowizn na cele kultu religijnego. Muszą one m.in. upubliczniać informacje o darczyńcach. Nie dotyczy to jednak darczyńców będących osobami fizycznymi.

Także na rzecz organizacji z UE i EOG Ulga na wskazanych wyżej zasadach przysługuje także z racji darowizn na rzecz organizacji z państw członkowskich UE oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Szwajcarii, Norwegii, Islandii, Liechtensteinu), prowadzących działalność pożytku publicznego. Warunkiem odliczenia jest uzyskanie przez darczyńcę oświadczenia organizacji, że na dzień otrzymania darowizny była ona organizacją równoważną do polskich organizacji pożytku publicznego, że realizuje takie jak one cele (wskazane w art. 4 polskiej ustawy o działalności pożytku publicznego). Musi też istnieć w podstawa do uzyskania przez polskiego fiskusa informacji od tamtejszego organu skarbowego. Taka podstawa w odniesieniu do państw UE i EOG istnieje.

Chodzi o możliwość zweryfikowania prawidłowości rozliczenia się polskiego podatnika z tej ulgi.

Kiedy bez limitu na działalność kościelną Odliczysz od swego dochodu wartość całej darowizny, jeśli przeznaczyłeś ją na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą. Wysokość własnego dochodu jest bez znaczenia, byleby go na odliczenie starczyło.

– 84 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Odliczenie takich darowizn nie jest limitowane. Pomniejszamy o nie swój dochód do pełnej ich wysokości.

Ulga ta przewidziana jest w ustawie o stosunku państwa do Kościoła rzymskokatolickiego oraz w innych ustawach o stosunku państwa do poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych.

Dla skorzystania z niej muszą być jednocześnie spełnione dwie przesłanki zapisane we wskazanych ustawach.

Kościelna osoba prawna musi: • dostarczyć darczyńcy pokwitowanie odbioru, • w ciągu dwóch lat od dnia przekazania darowizny – dostarczyć darczyńcy sprawozdanie o przeznaczeniu jej na tę działalność.

Gdyby te dodatkowe warunki nie zostały spełnione, można by skorzystać z ulgi z racji darowizn na ogólnych, wskazanych wyżej, zasadach. Niezależnie od tego do tych darowizn odnoszą się wszystkie omówione wymagania co do sposobu ich dokumentowania oraz obowiązku informowania o obdarowanym w zeznaniu rocznym (z załączniku PIT/O).

Istnienie odrębnej ulgi z racji darowizn na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą uwzględniono również w konstrukcji nowego załącznika do zeznań PIT/O. Wpisuje się ją do części B tego załącznika w wierszu 2 „Darowizny wynikające z odrębnych ustaw”.

Uwaga!

Ulga przysługuje także z racji darowizny towarów handlowych albo towarów produkowanych przez podatnika w ramach jego działalności gospodarczej, oczywiście w granicach limitu wynoszącego 6 proc. dochodu darczyńcy, a gdy chodzi o darowizny na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą – bez limitu.

1 procent podatku na szlachetne cele Ta hojność nic nas nie kosztuje, a pozwala wesprzeć takie organizacje jak np. pomagające innym fundacje.

Inaczej niż w przypadku darowizn, 1 proc. podatku można przekazać wyłącznie organizacjom pożytku publicznego figurującym w wykazie organizacji posiadających taki status, ogłaszanym przez ministra pracy i polityki społecznej. Wykaz można znaleźć na stronie internetowej resortu pracy: www.mpips.gov.pl>Biuletyn Informacji Publicznej (BIP)>wykaz organizacji pożytku publicznego.

Dla przekazania 1 proc. wystarczy wypełnić w zeznaniu rocznym jedną z końcowych jego części zatytułowaną „Wniosek o przekazanie 1 proc. podatku należnego na rzecz organizacji pożytku publicznego” (OPP).

Podaje się tam nazwę OPP, numer KRS, czyli numer, pod jakim jest ona zarejestrowana w Krajowym Rejestrze Sądowym i kwotę odliczenia. Dane te zawiera wskazany wykaz.

Możemy wypełnić także część zeznania zatytułowaną „Informacje uzupełniające”, podając m.in. dane ułatwiające kontakt urzędu z nami (np. numer telefonu, e-mail) oraz cel szczegółowy, na który przeznaczamy nasz 1 proc. Można wskazać też konkretną osobę, którą za pośrednictwem np. fundacji nasz 1 proc. ma wesprzeć.

Możemy też wyrazić (lub nie) zgodę na przekazanie OPP swych danych: imienia, nazwiska, adresu i wysokości przekazanej kwoty.

Nasz 1 proc. trafi do wskazanej OPP za pośrednictwem naczelnika urzędu skarbowego w lipcu lub w sierpniu danego roku.

Taką dyspozycję można zawrzeć w każdym zeznaniu podatkowym. Jeśli więc ktoś składa zeznanie PIT-28, w którym rozlicza się z przychodów z najmu, PIT-37 obejmujący jego dochody z pracy i honoraria autorskie, oraz PIT-38 obejmujący zyski giełdowe, może przekazać w każdym z nich innej organizacji 1 proc. podatku wynikającego z każdych z tych zeznań. W jednym zeznaniu można wskazać tylko jedną organizację. Dotyczy to również sytuacji, gdy zeznanie, np. PIT-28, PIT- 37, składają wspólnie małżonkowie.

– 85 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY VI. Jak zawiadomić urząd skarbowy o spadku i darowiźnie Aby skorzystać z całkowitego zwolnienia z podatku od spadków i darowizn dla najbliższej rodziny, trzeba złożyć zgłoszenie w urzędzie skarbowym w ciągu sześciu miesięcy.

Termin ten liczy się od dnia powstania obowiązku podatkowego. Zawiadomienie składa się na formularzu SD-Z2 („Zgłoszenie o nabyciu rzeczy i praw majątkowych”).

Jak liczyć termin Obowiązek podatkowy powstaje: • dla spadkobiercy – od daty uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku lub daty sporządzenia przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia (postanowienie sądu staje się prawomocne – chyba że ktoś wniesie od niego apelację – po upływie trzech tygodni od doręczenia go spadkobiercy występującemu w sprawie bez adwokata czy radcy prawnego albo od ogłoszenia, jeśli spadkobierca był obecny przy ogłoszeniu postanowienia), • dla uzyskującego pieniądze lub inne dobra na podstawie zapisu, dalszego zapisu, polecenia spadkodawcy – od chwili otrzymania tego, co w testamencie przeznaczył mu spadkodawca (np. określonej kwoty pieniędzy, samochodu, obrazu), • dla otrzymującego zachowek – z chwilą otrzymania całości lub części kwoty należnej od spadkobiercy zobowiązanego do jego wypłaty, • dla obdarowanego – z chwilą zawarcia umowy darowizny w formie aktu notarialnego, a jeśli umowa ta ma inną formę – z chwilą wykonania (wręczenia) darowizny, • dla otrzymującego określone dobro czy pieniądze na polecenie darczyńcy – z chwilą otrzymania od obdarowanego tego, co polecił przekazać beneficjantowi darczyńca, • dla uzyskującego pieniądze na podstawie dyspozycji na wypadek śmierci właściciela rachunku bankowego – z chwilą śmierci spadkodawcy, • dla nabywającego jednostki uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym – z chwilą śmierci uczestnika funduszu, • dla osób, których majątek powiększa się wskutek nieodpłatnego zniesienia współwłasności – z chwilą zawarcia umowy, ugody, uprawomocnienia się orzeczenia sądu, jeśli ich skutkiem jest nieodpłatne nabycie np. całości domu, placu, mieszkania przez jednego ze współwłaścicieli, • dla uzyskujących nieodpłatnie użytkowanie, służebność, rentę – z chwilą ustanowienia tych praw.

Zdarza się, w praktyce głównie przy spadkach, że w momencie stwierdzenia przez sąd praw do spadku spadkobierca nie wie o wszystkich dobrach wchodzących w jego skład. Jeśli więc później dowie się, że np. ojciec był współwłaścicielem dodatkowej nieruchomości, powinien zgłosić to również w urzędzie skarbowym. Na dopełnienie tego obowiązku będzie także sześć miesięcy, licząc od dnia powzięcia wiadomości o przysporzeniu.

Wypełniamy formularz Zawiadomienie o darowiźnie i spadku składa się na urzędowym formularzu mającym konstrukcję podobną do znanych nam PIT. Jest to formularz SD-Z2 „Zgłoszenie o nabyciu rzeczy i praw majątkowych”. Można go znaleźć w Internecie: www.mofnet.gov.pl/podatki/formularze podatkowe/inne/SD-Z2. Jest tam również wersja interaktywna.

Formularz SD-Z2 „Zgłoszenie o nabyciu rzeczy i praw majątkowych” składa się z następujących części: • A. „Miejsce i cel składnia zgłoszenia”; adresatem jest urząd skarbowy właściwy wedle miejsca zamieszkania obdarowanego, spadkobiercy, zapisobiercy.

• B. „Dane identyfikujące i adres zamieszkania podatnika”.

– 86 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY • C. „Dane identyfikujące i adres zamieszkania spadkodawcy, darczyńcy lub innej osoby, od której lub po której została nabyta własność rzeczy lub prawa majątkowe”; trzeba w tej części wpisać także NIP i PESEL darczyńcy lub spadkodawcy.

• D. „Tytuł nabycia własności rzeczy lub praw majątkowych”; zaznacza się odpowiedni kwadrat, np. nr 1 – „dziedziczenie”, nr 5 – „darowizna”.

• E. „Rodzaj dokumentu potwierdzającego nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych”; zaznacza się właściwy kwadrat, np. nr 1 – „testament”, nr 2 – „prawomocne orzeczenie sądu”, nr 3 – „umowa” (przy darowiźnie).

• F. „Dane dotyczące nabytych rzeczy lub praw majątkowych”; w części tej wymienia się w kolejnych ośmiu wierszach dobra, które najczęściej bywają przedmiotem spadku albo darowizny, np.: – „Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego” o pow. użyt............... m 2; nr kw................ (księgi wieczystej), – „Nieruchomość zabudowana budynkiem mieszkalnym” o pow. użyt. m 2; powierzchnia gruntu......... m 2; nr kw.............., – „Samochód osobowy”, marka.... typ.... model.... nr rejestracyjny.... rok produkcji, – „Środki pieniężne”.

W rubrykach tych wpisuje się tylko odpowiednie dane dotyczące powierzchni, numer księgi wieczystej, kwotę pieniędzy, to czy np. dane dobro otrzymało się na wyłączną własność czy na współwłasność, z podaniem wielkości udziału (tak najczęściej bywa przy dziedziczeniu, a udział wynika z postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku), a także wartość rynkową danego dobra lub udziału w dniu powstania obowiązku podatkowego; w ostatnim 8 wierszu części F wpisuje się dobra niewymienione w poprzednich rubrykach, np. dzieła sztuki, przyczepę kempingową.

• G. „Dane dotyczące stosunku osobistego nabywcy do osoby, od której lub po której została nabyta własność rzeczy lub prawa majątkowe”; zaznacza się odpowiedni kwadrat, np.: nr 2 „zstępny” (chodzi o dzieci, wnuki prawnuki), nr 3 „wstępny” (ojciec matka, babka, dziadek, pradziadek), nr 4 „rodzeństwo” (brat, siostra), • H. „Sposób przekazania środków pieniężnych tytułem darowizny lub polecenia darczyńcy”; zaznacza się właściwy kwadrat lub kwadraty: „rachunek bankowy”, „SKOK” lub „przekaz pieniężny”, • I. „Uwagi składającego zgłoszenie”; tu można wpisać adres do korespondencji, gdy ma on być inny niż miejsca zamieszkania; numer telefonu, • J. „Oświadczenie i podpis nabywcy (ew. pełnomocnika)”.

Musimy też koniecznie pamiętać o wpisaniu w poz. 1, na górze pierwszej strony SD-Z2, własnego numeru identyfikacji podatkowej – NIP. Wypełniony formularz można przesłać do urzędu skarbowego pocztą. O dochowaniu miesięcznego terminu decyduje data stempla pocztowego.

CZYTELNICY PYTAJĄ Mieszkanie po ojcu bez podatku

• Ostatnio odziedziczyłem mieszkanie własnościowe po ojcu na drugim końcu Polski (nie miał więcej dzieci). Mieszkam z mamą w domu komunalnym i nie mogę się przeprowadzić, ponieważ tutaj studiuję. Czy w tej sytuacji przysługuje mi zwolnienie z podatku od spadku?

Skoro ojciec zmarł po 1 stycznia 2007 r., to dla skorzystania ze zwolnienia z podatku spadkowego wystarczy zawiadomienie urzędu skarbowego o spadku na druku SD-Z2 w ciągu sześciu miesięcy od daty uprawomocnienia się tego postanowienia. W razie sprzedaży

– 87 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY mieszkania może wchodzić w rachubę inny podatek: dochodowy od sprzedaży nieruchomości.

Jeśli czytelnik nie zdąży w tym czasie z zawiadomieniem, w rachubę wchodzi skorzystanie z ulgi mieszkaniowej.

Nieodpłatne zniesienie współwłasności • W 2008 r. razem z bratankiem kupiłem na współwłasność działkę z zamiarem wspólnej budowy domu. Moja sytuacja materialna nie pozwala jednak na partycypowanie w takim przedsięwzięciu.

Chciałbym się zrzec notarialnie swojego udziału na jego rzecz. Czy będzie to darowizna i czy w związku z tym muszę zapłacić podatek?

Czynność, jaką zamierza pan przeprowadzić, nie jest darowizną. Stanowi natomiast „nieodpłatne zniesienie współwłasności”, które jest objęte podatkiem od spadków i darowizn.

• Czy w związku z tym, że ma ono w istocie cel mieszkaniowy, bratankowi będzie przysługiwać jakieś zwolnienie?

Nie. Nabycie na podstawie nieodpłatnego zniesienia współwłasności jest zwolnione od podatku, ale wyłącznie wobec osób zaliczonych do I grupy podatkowej. Bratanek zaś należy do II grupy podatkowej.

• W takim razie jaki podatek zapłacę, jeśli zdecyduję się na zrealizowanie mojego zamierzenia?

Podatek ten płaci nabywca, w tym wypadku bratanek. Podstawą opodatkowania będzie czysta wartość rynkowa udziału w nieruchomości, tj. po potrąceniu ewentualnych długów i ciężarów obciążających udział (np. długu hipotecznego), pomniejszona o kwotę wolną, która w odniesieniu do nabywców zaliczonych do II grupy podatkowej wnosi 7276 zł. Nadwyżka będzie opodatkowana wedle progresywnej skali tego podatku określonej dla nabywców zaliczonych do tejże grupy podatkowej. Podatek ten w zależności od wartości udziału będącego wynikiem nieodpłatnego zniesienia współwłasności wyniesie od 7 do 12 proc. Skala podatkowa zamieszczona jest na str. 74 Sprzedaż spadkowych dóbr • Matka zmarła w sierpniu 2009 r., a ojciec w 2004 r. Na mocy testamentu mieszkanie wraz z gruntem zostało sprzedane i kwota uzyskana z tego tytułu podzielona na czworo dzieci w równych częściach.

Na każde przypadła kwota 52,4 tys. zł. Czy w tej sytuacji dzieci muszą zapłacić podatek i jaki?

Skoro mieszkanie było wyłączną własnością matki, to nie zapłacą podatku spadkowego, jeśli w ciągu sześciu miesięcy, licząc od uprawomocnienia się postanowienia sądu stwierdzającego nabycie spadku, zawiadomią urząd skarbowy. Za to – co do zasady – obciąża ich inny podatek: podatek od dochodu ze sprzedaży mieszkania czy raczej udziałów w mieszkaniu przypadających na poszczególnych spadkobierców (wynosi on 19 proc.). Jeśli jednak mogą się oni wylegitymować 12-miesięcznym okresem zameldowania na pobyt stały w tym mieszkaniu, także przed pięciu czy dziesięciu laty, to żadnej daniny nie zapłacą. Skorzystają z całkowitego zwolnienia z tego podatku.

Kupno większego i darowizna • Mieszkanie lokatorskie o pow. 32 mkw. syn wykupił w maju 2008 r. za symboliczną złotówkę.

Zmarł nagle w październiku 2008 r. W grudniu 2008 r. odbyła się sprawa spadkowa. Drugi syn, kawaler, odrzucił spadek po bracie i cały spadek przypadł mnie. W mieszkaniu tym mieszka i jest obecnie zameldowany ten drugi syn. Czy sprzedając to mieszkanie i kupując większe, mogę uniknąć płacenia podatku od sprzedaży? Czy mogę to mieszkanie darować bez podatku synowi?

– 88 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Odpowiedź na oba pytania brzmi: tak. Jeśli w ciągu dwóch lat, licząc od końca roku, w którym czytelniczka sprzeda mieszkanie po zmarłym synu, wyda w całości pieniądze z tej transakcji na kupno innego mieszkania lub na kupno działki budowlanej, budowę domu itd., to skorzysta ze zwolnienia z podatku dochodowego od sprzedaży, który przy sprzedaży mieszkań i nieruchomości wynosi 19 proc. uzyskanego dochodu. Może też darować mieszkanie synowi bez obawy obciążenia tej darowizny podatkiem. Syn skorzysta bowiem w tym wypadku z całkowitego zwolnienia od spadków i darowizn, obejmującego członków najbliższej rodziny. Trzeba się jednak liczyć przede wszystkim z wydatkiem w postaci wynagrodzenia notariusza za sporządzenie aktu darowizny i opłatą sądową w związku z wpisem do księgi wieczystej.

VII. Opodatkowanie na starych zasadach Spadki uzyskane przed 1 stycznia 2007 r. opodatkowane są na starych zasadach. Dotyczą ich też stare zwolnienie podatkowe, no i oczywiście inne zwolnienia, w tym ulga mieszkaniowa, obowiązujące niezmiennie lub prawie niezmiennie przed tą datą i po niej.

W przypadku spadków decyduje data śmierci spadkodawcy. Tylko w razie nabycia na podstawie zapisu, dalszego zapisu, polecenia i zachowku liczy się moment otrzymania dobra przeznaczonego nam przez spadkodawcę oraz moment wypłaty zachowku.

Bez znaczenia jest to, kiedy załatwimy sprawy spadkowe, bo i tak spadek po osobie, która zmarła przed 1 stycznia 2007 r., opodatkowany jest wedle starych przepisów.

Nadal przy tym w odniesieniu do spadków i darowizn sprzed 1 stycznia 2007 r. możemy skorzystać z dotychczasowych licznych zwolnień z podatku, w tym najważniejszych: obejmujących do 110 mkw. mieszkania i domu (o której szczegółowo dalej), gospodarstwo rolne oraz firmę (przedsiębiorstwo). Nadwyżka jest nadal opodatkowana wedle najłagodniejszej skali obowiązującej dla bliskich z I grupy podatkowej.

Jeśli uzyskaliśmy na podstawie starych przepisów np. ulgę mieszkaniową czy odziedziczyliśmy firmę, urząd skarbowy rozliczać nas będzie także wyłącznie na podstawie tych przepisów. Co ważne, darowizny dokonane przed 1 stycznia 2007 r. obejmuje 20-proc. podatek, jeśli mimo takiego obowiązku nie zapłaciliśmy od niej wcześniej podatku, a teraz powołamy się przed organem podatkowym na tę darowiznę.

Jak załatwić zaległe formalności Mamy dwie drogi do załatwienia formalności spadkowych: • wniosek do sądu cywilnego o stwierdzenie nabycia spadku, • uzyskanie u notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia, które ma taką samą moc jak postanowienie sądu o stwierdzeniu praw do spadku.

VIII. Można korzystać z licznych zwolnień Często w praktyce nie dzielimy się z fiskusem spadkiem czy darowizną albo płacimy podatek tylko od części dóbr w ten sposób uzyskanych ze względu na istnienie licznych zwolnień podatkowych.

Najważniejsze, dla najbliższych, obowiązujące od spadków i darowizn uzyskanych od 1 stycznia 2007 r. zostały już wcześniej omówione (str. 73). Ich katalog został zmodyfikowany z tą datą. Obowiązuje zaś zasada,

– 89 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY że spadkodawca rozlicza się z podatku zgodnie z przepisami obowiązującymi w dacie nabycia: spadku (automatycznego z ustawy albo z mocy testamentu), darowizny, zachowku, zapisu, polecenia. Może też korzystać z obowiązujących w tej dacie ulg i zwolnień.

Dlatego osobno trzeba wskazać: • zwolnienia z podatku, które obowiązywały przed 1 stycznia 2007 r., z których nadal możemy korzystać przede wszystkim z racji uzyskania spadku przed tą datą (decyduje data śmierci spadkodawcy), • zwolnienia obowiązujące od 1 stycznia 2007 r., • liczne zwolnienia, które obowiązywały przed 1 stycznia 2007 r. i obowiązują nadal.

Obowiązywały i nadal obowiązują Zacznijmy od tych ostatnich. Tak więc bez względu na to, kiedy nabyli spadek lub uzyskali darowiznę, spadkobiercy i obdarowani nie zapłacą podatku od następujących dóbr i walorów: • równowartości 110 mkw. mieszkań i domów, jeśli – należą do I grupy podatkowej, – należą do II grupy podatkowej, a uzyskali je w spadku, – należą do III grupy podatkowej, uzyskali je w spadku, a wcześniej przez co najmniej dwa lata sprawowali na podstawie oficjalnej umowy opiekę nad spadkodawcą, który jej wymagał (tę ulgę omawiamy szczegółowo dalej), • nieruchomości, w tym zabudowań gospodarczych, bez względu na grupę podatkową, jeśli stanowią one gospodarstwo rolne albo weszły do gospodarstwa rolnego, z wyłączeniem jednak budynków mieszkalnych i budynków do specjalistycznego chowu i wylęgu drobiu i hodowli zwierząt, urządzeń do prowadzenia upraw specjalnych, np. szklarnie, pieczarkarnie, chłodnie, przechowalnie owoców, • prawa do wkładów w spółdzielniach rolniczych i spółdzielniach kółek rolniczych, • darowizn na cele mieszkaniowe, jeśli należą do I grupy podatkowej, do wysokości 9737 zł (ponad kwotę wolną), gdy darczyńcą jest jedna osoba, i do wysokości 19 274 zł, gdy darczyńców było więcej (limity na okres pięciu lat od ostatniej darowizny), • części nieruchomości uzyskanych w drodze zasiedzenia do wysokości udziału nabywcy w nieruchomości, • oszczędności w kasie mieszkaniowej scedowanych na nich przez osobę pozostającą we wspólnym pożyciu z właścicielem rachunku, • pojazdów rolniczych i maszyn rolniczych otrzymanych w drodze spadku lub darowizny, jeśli są rolnikami i pod warunkiem, że nie wyzbędą się ich przez trzy lata, • odziedziczonych przedmiotów wyposażenia mieszkania, pościeli, odzieży, bielizny, narzędzi pracy przeznaczonych do użytku w gospodarstwie domowym – jeśli należą do I i II grupy podatkowej i mieszkali razem ze spadkodawcą, • uzyskanych w spadku dzieł sztuki i rękopisów będących przedmiotem twórczości spadkodawcy oraz materiałów bibliotecznych, jeśli spadkodawca zajmował się twórczością lub działalnością naukową, oświatową, artystyczną, literacką lub publicystyczną, i to bez względu na to, do jakiej grupy podatkowej należą, • zabytków ruchomych i kolekcji zabytków wpisanych do rejestru zabytków, • nieruchomości zabytkowych nabywanych, jeśli należą do I i II grupy podatkowej i pod warunkiem właściwego ich utrzymywania, • własności nabytej w drodze zniesienia współwłasności, jeśli należą do I grupy podatkowej, • prawa do rekompensaty uzyskanej w spadku po zabużanach.

Zwolnienia te w części, w której adresowane są do znakomitej większości spadkobierców z I grupy podatkowej, straciły na praktycznym znaczeniu, skoro mogą oni korzystać z całkowitego zwolnienia z podatku dla najbliższych (zwolnienie to zostało omówione na str. 77).

– 90 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Trzeba też pamiętać, że bez względu na to, czy spadek lub darowiznę uzyskaliśmy przed 1 stycznia 2007 r. czy po tej dacie, automatycznie zwolnione z podatku są następujące ich wartości: • 9637 zł – gdy nabywca należy do I grupy podatkowej, • 7276 zł – dla nabywców zaliczanych do II grupy podatkowej, • 4902 zł – gdy nabywca należy do III grupy podatkowej.

Jedne się pojawiły, zniknęły inne Jeśli spadek czy darowiznę uzyskaliśmy po 1 stycznia 2007 r., przysługują nam następujące zwolnienia: • omówione już całkowite zwolnienie dla najbliższych, • obejmujące wartość wkładu na mieszkanie lokatorskie w spółdzielni uzyskane w drodze dziedziczenia, jeśli należymy do I lub II grupy podatkowej, • jeśli nie mamy obywatelstwa polskiego lub miejsca zamieszkania w Polsce, ale jesteśmy obywatelami albo mieszkańcami państw UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego, korzystamy z tych samych zwolnień co obywatele i mieszkańcy Polski, jeśli otrzymujemy spadek i darowiznę od obywatela polskiego lub osoby tu zamieszkałej albo nieruchomość położną w Polsce.

Zwolnienia dotyczące spadków i darowizn uzyskanych przed 1 stycznia 2007 r., zlikwidowanych z tym dniem, głównie dlatego, że zastąpiło je całkowite zwolnienie dla najbliższych, mają dziś w większości znaczenie li tylko historyczne. Obejmują one bowiem wartość uzyskanych w drodze spadku lub darowizny: • budynków mieszkalnych, których własność została nadana na podstawie przepisów o osadnictwie rolnym, uzyskane w spadku, • uzyskanych z zagranicy, w drodze darowizny, maszyn, urządzeń i narzędzi, • przedsiębiorstwa uzyskanego w drodze spadku i darowizny, jeśli należą do następującego kręgu: małżonek oraz dzieci, wnuki, prawnuki (zstępnych), jeśli będą prowadzić je w stanie niepogorszonym przez pięć lat, • wkładu na rachunku oszczędnościowo-kredytowym w kasie mieszkaniowej scedowanego na rzecz małżonka, wstępnych (rodziców, dziadków, pradziadków) oraz zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków, rodzeństwa); uwaga: pozostaje zwolnienie dla osoby pozostającej faktycznie we wspólnym współżyciu małżeńskim z posiadaczem rachunku, • budynków w części zajętej przez osoby trzecie na podstawie umów najmu opłacające czynsz regulowany, • gospodarstwa rolnego lub jego części wraz z budynkami mieszkalno-gospodarczymi przekazanymi na podstawie przepisów emerytalnych, • budynków gospodarczych służących produkcji rolnej, ale znajdujących się na użytkach rolnych, które nie tworzą gospodarstwa rolnego, • budynków do specjalistycznego chowu i wylęgu drobiu, urządzeń do prowadzenia upraw specjalnych (np. szklarnie, pieczarkarnie) nabytych przez małżonka, dzieci, wnuki, prawnuki, pod warunkiem wykorzystywania ich w gospodarstwie przez pięć lat.

Co ważne, zwolnienia te, jeśli się z nich korzystało, nadal można stracić w razie niespełnienia warunków, pod jakimi są udzielane.

IX. Ulga mieszkaniowa – z warunkami i nie dla wszystkich Jeśli nie mamy własnego mieszkania lub domu, to za lokum uzyskane w drodze spadku lub darowizny w wielu przypadkach nie będziemy musieli płacić podatku. Obowiązuje bowiem ulga podatkowa. Dla skorzystania z niej musimy spełnić liczne warunki, w tym warunek pięcioletniego zamieszkiwania w spadkowym lub darowanym lokum.

– 91 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY 110 mkw. wyłączone Ulga polega na wyłączeniu z podstawy opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn (z czystej wartości, tj. po potrąceniu długów i ciężarów, np. w postaci hipoteki, zapisu) równowartości 110 mkw. takiego lokum.

Oznacza to, że obdarowany lub spadkobierca, który otrzymał dom lub mieszkanie o takiej powierzchni lub mniejszej, nie zapłaci od niego podatku. Osoba, której lokal przekracza taką powierzchnię, zapłaci podatek od nadwyżki wartości mieszkania przekraczającej 110 mkw.

Niezależnie od tego przysługuje kwota wolna właściwa dla danej grupy podatkowej.

Od 1 stycznia 2007 r. ulga mieszkaniowa straciła na znaczeniu wobec ogólnego zwolnienia dla osób najbliższych. Jednak także one, jeśli uzyskały darowiznę albo otrzymały dom lub mieszkanie (bądź udział w nich) po osobie, która zmarła przed tą datą, mogą uniknąć zapłacenia podatku, tylko jeśli spełniają przedstawione niżej warunki do skorzystania z ulgi. Osoby z I i II grupy podatkowej, które spełniają warunki do korzystania z ulgi mieszkaniowej, mają także prawo do zwolnienia obejmującego wartość wkładu mieszkaniowego w spółdzielni mieszkaniowej, tj. wkład na mieszkanie lokatorskie uzyskany w drodze dziedziczenia.

Dla I i II, a czasem i III grupy podatkowej Inny jest krąg osób korzystających z tej ulgi, gdy dom lub mieszkanie są przekazywane w spadku, a inny gdy są przedmiotem darowizny. Przy darowiźnie korzystają z niej tylko najbliżsi – osoby należące do I grupy podatkowej.

W odniesieniu do mieszkań i domów pozostawionych w spadku, w tym także na mocy zapisu czy polecenia spadkodawcy, ulga przysługuje spadkobiercom: • zaliczanym do I i II grupy podatkowej, • osobom obcym z III grupy podatkowej, które sprawowały przez co najmniej dwa lata opiekę nad wymagającym jej spadkodawcą na podstawie umowy o opiekę zawartej z nim przed organem gminy.

Po 1 stycznia 2007 r. warunkiem ulgi, jeśli przyszły spadkobierca należy do III grupy podatkowej, stała się pisemna umowa z przyszłym spadkobiercą z podpisem notarialnie poświadczonym.

Uwaga!

Okres sprawowania dwuletniej opieki liczył się od dnia poświadczenia na niej podpisów (osoby, która ma sprawować opiekę, oraz przyszłego spadkodawcy) przez notariusza.

Rzecz jasna dziedziczenie przez osobę obcą wchodzi w rachubę tylko wówczas, gdy spadkodawca sporządzi na jej rzecz testament.

Działka z podatkiem Należy pamiętać, że ulga nie obejmuje wartości działki, udziału we własności działki ani też – gdy przedmiotem spadku czy darowizny jest udział w domu, mieszkaniu albo lokum będącym odrębną nieruchomością (własność hipoteczna) – udziału we własności czy prawie użytkowania gruntu oraz w częściach wspólnych budynku. Osoba, która np. odziedziczy dom o powierzchni 110 mkw. stojący na działce mającej 800 mkw., nic od niego nie zapłaci, ale będzie obciążona podatkiem od wartości tej działki.

Często jednak, zwłaszcza w wypadku nabycia udziału we współwłasności domu czy mieszkania będącego odrębną nieruchomością (tzw. własność hipoteczna), korzystający z tej ulgi nie płaci podatku, a to ze względu na kwotę wolną.

Warunki do łącznego spełnienia Ulga mieszkaniowa przysługuje tylko osobom, które łącznie spełniają następujące warunki: • nie są właścicielami innego domu lub mieszkania (w tym tzw. spółdzielczego),

– 92 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY • nie są najemcami mieszkania lub budynku, a jeśli nimi są – rozwiążą umowę najmu, • co najmniej przez pięć lat będą mieszkać w tym mieszkaniu lub domu.

Osoby posiadające własne lokum mogą skorzystać z ulgi, jeżeli własność domu mieszkalnego lub mieszkania przekażą na rzecz dzieci, wnuków, prawnuków albo na rzecz Skarbu Państwa lub gminy, a mieszkanie spółdzielcze lub prawo do domu w spółdzielni przekażą dzieciom, wnukom, prawnukom albo pozostawią spółdzielni mieszkaniowej.

Uwaga!

Gdy chodzi o warunek nieposiadania własnego lokum, decyduje stan, jaki istnieje w momencie złożenia zeznania podatkowego czy podpisania notarialnego aktu darowizny.

Przykładowo nie pozbawia prawa do ulgi fakt, że obdarowany miał wcześniej mieszkanie i je sprzedał. Nie stanowi też przeszkody w korzystaniu z ulgi to, że spadkobierca czy obdarowany jest współwłaścicielem innego mieszkania albo domu, w tym także domu albo mieszkania należącego do majątku małżeńskiego, dorobkowego.

Okres zamieszkania spadkobierców należących do II i III grupy podatkowej, którzy uzyskali dom lub mieszkanie w spadku po 1 stycznia 2007 r., musi być potwierdzony zameldowaniem na pobyt stały.

CZYTELNICY PYTAJĄ Konieczna umowa o opiekę

• Opiekuję się starszą osobą, siostrą mojej babci. Obiecała mi w zamian zapisanie mieszkania w testamencie. Czy mogę liczyć na zwolnienie z podatku spadkowego?

Tak. Ponieważ jednak należy pani do III grupy podatkowej, warunkiem ulgi jest zawarcie z siostrą babci umowy o opiekę. Umowa ta musi być zawarta na piśmie z podpisem notarialnie poświadczonym. Może mieć, oczywiście, także formę aktu notarialnego. Warunkiem dodatkowym jest sprawowanie opieki przez co najmniej dwa lata. Okres ten liczy się od dnia poświadczenia lub spisania umowy przez notariusza.

Nieposiadanie własnego mieszkania • Jestem jedynym spadkobiercą mojej ciotki, która zmarła w 2009 r. i zostawiła mi mieszkanie.

Wspólnie z żoną zajmuję mieszkanie spółdzielcze własnościowe, które rodzice kupili jej przed ślubem. Zamierzamy zostawić je synowi oraz jego rodzinie i przenieść się do odziedziczonego. Czy skorzystamy z ulgi podatkowej?

Tak. Nie jest przeszkodą to, że żonie przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do mieszkania, które należy do jej majątku odrębnego. Bez znaczenia jest to, że mieszka pan w tym lokum. Warunek nieposiadania praw do innego mieszkania albo domu mieszkalnego zapisany w art. 16 u. p. s. d. dotyczy spadkobiercy, a nie jego małżonka.

Konieczność zmiany warunków mieszkaniowych • W 2006 r. otrzymałem w spadku po babci mieszkanie w Olsztynie. Wprowadziłem się do niego w listopadzie 2007 r. Ponieważ jest to moje pierwsze mieszkanie, korzystałem ze zwolnienia z podatku spadkowego. W 2009 r. dostałem pracę w Łomży. Tu zamierzam zamieszkać na stałe i kupić mieszkanie. Muszę w związku z tym sprzedać to po babci. Czy urząd skarbowy zażąda oddania ulgi?

– 93 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Nie. W tym wypadku, ze względu na datę śmierci spadkodawczyni, obowiązują przepisy o uldze mieszkaniowej w wersji sprzed 1 stycznia 2007 r. Pozwalają one na zachowanie ulgi, m.in. gdy sprzedaż lokum przed upływem pięciu lat jest uzasadniona koniecznością zmiany warunków mieszkaniowych, a nabycie innego budynku lub uzyskanie pozwolenia na budowę albo nabycie innego mieszkania nastąpiło nie później niż w ciągu sześciu miesięcy od dnia zbycia. To, czy w danym wypadku rzeczywiście zachodzi konieczność zmiany warunków mieszkaniowych, ocenia się indywidualnie, stosownie do okoliczności sprawy.

Przedstawiciele fiskusa i sądy administracyjne przyjmują jednak taką konieczność, jeśli spadkobierca lub obdarowany w związku z uzyskaniem pracy w innej miejscowości musi się przenieść do niej na stałe.

• Sześć miesięcy to bardzo krótki okres na przeprowadzenie tak poważnej transakcji. Czy urząd skarbowy przyjmie, że zmieściłem się w terminie, jeśli w tym czasie dam zaliczkę na poczet kupna mieszkania w Łomży?

Niestety, nie. Przez nabycie rozumie się bowiem uzyskanie prawa własności domu, mieszkania czy spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Czyli zawarcie definitywnej notarialnej umowy przenoszącej te prawa.

Gdy nie stać na utrzymanie domu • W 2008 r. razem z siostrą odziedziczyłyśmy dom po cioci – siostrze ojca. Skorzystałyśmy z ulgi obejmującej wartość 110 mkw. Obie w nim mieszkamy. Utrzymanie domu jest jednak dla nas zbyt kosztowne. Czy to wystarczające uzasadnienie dla konieczności zmiany warunków mieszkaniowych? Chcemy sprzedać dom i kupić oddzielne mieszkania.

Trudna sytuacja materialna niepozwalająca spadkobiercy czy obdarowanemu na utrzymanie domu może oznaczać, że jego zbycie było uzasadnione koniecznością zmiany warunków mieszkaniowych. Nie pociąga więc za sobą utraty ulgi. Potwierdził to Naczelny Sąd Administracyjny.

Mieszkanie w innej dzielnicy • Korzystam z ulgi mieszkaniowej w związku z uzyskaniem w spadku mieszkania po babci zmarłej w 2006 r. Mieszkam w nim dopiero trzy lata. Chciałabym je sprzedać i kupić większe w innej dzielnicy. Czy mogę to zrobić bez obawy, że utracę prawo do ulgi?

Nie utraci pani prawa do ulgi mimo wyzbycia się mieszkania przed upływem pięcioletniego okresu zamieszkiwania w nim, jeśli przekona pani urząd skarbowy, że sprzedaż podyktowana była koniecznością zmiany warunków mieszkaniowych. Może pani zwrócić się do urzędu skarbowego o udzielenie wiążącej interpretacji w tej sprawie. Wniosek taki składa się na urzędowym formularzu. Trzeba opisać dokładnie swoją sytuację.

Połowa spadkowej działki dla wnuka • Moi dziadkowie byli właścicielami domu i działki o powierzchni 2000 mkw. Zmarł dziadek.

Odbyła się sprawa o dział spadku i całość domu przypadła babci. Babcia nie zgłosiła się na czas do urzędu skarbowego i urząd naliczył jej podatek. Babcia skorzystała jednak z ulgi mieszkaniowej. Zapłaciła podatek od działki. Czy w takiej sytuacji babcia może darować mi (wnukowi) niezabudowaną część działki (900 mkw.), nie tracąc ulgi mieszkaniowej?

Tak. Ważne jest tylko, by mieszkała w domu przez pięć lat, licząc od daty złożenia zeznania podatkowego. Może jednak sprzedać dom wcześniej w razie konieczności zmiany warunków mieszkaniowych.

– 94 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Korzystający z ulgi wyjeżdża za granicę • W 2006 r. odziedziczyłem mieszkanie po babci. Skorzystałem z ulgi mieszkaniowej. Zamierzam wyjechać za granicę do pracy. Czy w związku z tym mogę ją stracić? Czy będzie miało znaczenie wynajęcie spadkowego mieszkania na czas pobytu za granicą?

Niestety, w tych okolicznościach może pan stracić tę ulgę. Jednym bowiem z jej warunków jest zamieszkiwanie w spadkowym lokalu przez spadkobiercę i niezbywanie go przez okres pięciu lat. Okres zamieszkiwania liczy się od daty złożenia zeznania podatkowego, jeżeli nabywca mieszkał w lokalu w chwili składania zeznania. Jeżeli wprowadził się tam po jego złożeniu, okres ten liczy się od daty zamieszkania. Wyjazd za granicę spowoduje, że nie będzie pan mógł spełnić warunku nieprzerwanego zamieszkiwania w nabytym lokalu przez okres pięciu lat. Dla prawa do ulgi nie ma przy tym znaczenia, czy opuszczony lokal będzie wynajmowany.

X. Zeznanie konieczne tylko wtedy, gdy nie ma zwolnienia Jeśli darowizna lub dobra uzyskane w spadku są zwolnione z podatku albo ich wartość nie przekracza kwoty wolnej od podatku, to zeznania nie trzeba składać.

Gdy jednak część z tych dóbr nie jest objęta zwolnieniem, musimy je ująć w zeznaniu. Ta generalna zasada dotyczy zarówno spadków i darowizn sprzed 1 stycznia 2007 r., jak i uzyskanych po tej dacie. Moment, w którym powstaje obowiązek zapłaty podatku, zależy od tego, czy jest to darowizna, spadek, zapis itd.

Uwaga!

Zeznania nie wolno mylić z obowiązkiem informowania urzędu skarbowego o spadku czy darowiźnie, od którego zależy prawo do generalnego zwolnienia z podatku najbliższych, o którym była już mowa.

Podatnik ma miesiąc Zeznanie jest konieczne, gdy ze względu na wartość spadku (darowizny), zapisu czy polecenia należy się podatek spadkowy, tj. gdy jego wartość przekracza tzw. kwoty wolne, których wysokość jest zróżnicowana ze względu na stopień bliskości spadkobiercy i spadkodawcy (oraz darczyńcy i obdarowanego). Obecnie wynoszą one: • dla I grupy podatkowej – 9637 zł, • dla II grupy – 7276 zł, • dla III grupy podatkowej – 4902 zł.

Przy ustalaniu tego limitu uwzględnia się też wartość dóbr uzyskanych od tej samej osoby lub po tej samej osobie w ciągu pięciu lat poprzedzających rok ostatniego nabycia.

Uwaga!

Jeśli ta sama osoba uzyskała prawo do pieniędzy na podstawie specjalnej dyspozycji na wypadek śmierci właściciela rachunku bankowego, rachunku w SKOK lub uczestnika funduszu inwestycyjnego i jednocześnie jest spadkobiercą, musi złożyć dwa zeznania – jedno z racji uzyskania prawa do wkładu, drugie – z racji praw do reszty spadku (o tych dyspozycjach szczegółowo na str. 65).

Notariusz sam skasuje Zeznanie jest niepotrzebne, gdy darowizna albo nieodpłatne zniesienie współwłasności miały formę aktu notarialnego, bo wtedy podatek oblicza, pobiera i wpłaca do urzędu skarbowego notariusz jako płatnik. Jeśli podatek nie zostanie mu wpłacony, umowy nie spisze.

– 95 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Ile czasu na zeznanie Miesięczny termin na złożenie zeznana liczy się od dnia powstania obowiązku podatkowego. Zasadniczo obowiązek zapłaty podatku w wypadku dziedziczenia powstaje już w momencie przyjęcia spadku. Spadek zaś spadkobierca przyjmuje albo przez złożenie stosownego oświadczenia przed sądem lub notariuszem, albo automatycznie z upływem sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że jest spadkobiercą, a więc w praktyce z reguły od dnia śmierci spadkodawcy. Jeśli podatek nie został wówczas zapłacony, powstaje on niejako ponownie z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku albo sporządzenia przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. Wcześniej urzędy skarbowe nie wszczynają postępowania podatkowego, bo nie ma jeszcze pewności, kto należy do kręgu spadkobierców danej osoby.

Postanowienie sądu staje się prawomocne, jeśli nikt z uczestników postępowania spadkowego nie wniesie od niego apelacji, po upływie trzech tygodni od doręczenia go spadkobiercy występującemu w sprawie bez adwokata czy radcy prawnego albo od ogłoszenia, jeśli spadkobierca był obecny przy ogłoszeniu postanowienia (art. 369 w związku z art. 328 i 363 kodeksu postępowania cywilnego). Tak samo liczy się termin złożenia zeznania podatkowego po nabyciu nieruchomości przez zasiedzenie.

Nie ukryjesz spadku Urząd skarbowy dowiaduje się oficjalnie o uzyskaniu spadku czy nabyciu w drodze zasiedzenia, gdyż sądy mają obowiązek przesyłania do organów skarbowych informacji wynikających ze zdarzeń prawnych, które mogą spowodować powstanie obowiązku zapłaty podatku. Dotyczy to m.in. postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku i postanowień zmieniających je, postanowień dotyczących działu spadku (podstawa prawna: rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 28 czerwca 2004 r. w sprawie określenia rodzajów i zakresu informacji przekazywanych organom podatkowym przez sądy, komorników sądowych i notariuszy oraz terminu, formy, z uwzględnieniem formy wpisu aktu i sposobu ich przekazywania, DzU nr 156, poz. 1640 ze zm.).

Gdy darowizna nie została zgłoszona Istotne znaczenie ma art. 6 ust. 4 u. p. s. d. głoszący, że gdy nabycie w drodze darowizny nie zostało zgłoszone do opodatkowania, obowiązek zapłaty powstaje z chwilą powołania się przed organem podatkowym na okoliczność dokonania darowizny. Wchodzi zaś ono w rachubę, gdy urząd zauważy dysproporcję między poniesionymi przez podatnika wydatkami a wartością mienia zgromadzonego w danym roku i latach poprzednich pochodzącego ze znanych legalnych źródeł. Tak może być, gdy np. osoba, która po ukończeniu studiów uzyskała w danym roku dochody w wysokości, powiedzmy, 30 tys. zł, kupiła od dewelopera mieszkanie np. za 180 tys. zł.

Jeśli podatnik tłumaczy, że wydatki sfinansował ze spadku albo darowizny, musi się liczyć z tym, że urząd skarbowy zainteresuje się, czy został zapłacony stosowny podatek. Jeżeli podatek nie został zapłacony, choć się należał, oznacza to konieczność zapłacenia go. Od 1 stycznia 2007 r. obowiązuje sankcja w postaci 20-procentowej stawki podatku od takiej darowizny.

Uzupełniająca korekta Jeśli po złożeniu zeznania się okaże, że w skład spadku wchodzą dobra, których w nim nie uwzględniono, albo też wyszły na jaw okoliczności uzasadniające ustalenie podatku w kwocie wyższej niż wynikająca z zeznania, konieczne będzie złożenie korekty. Tak będzie m. in., jeżeli się okaże, że udział spadkobiercy w nieruchomości jest wyższy, niż sądził, albo że ma wyższą wartość, bo w skład spadku wchodzi np. udział w nieruchomości, który spadkodawca nabył kiedyś w spadku po dalszym krewnym. Spadkobierca powinien wówczas złożyć zeznanie uzupełniające. Ma na to 14 dni, licząc od dnia powzięcia tych wiadomości.

– 96 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Sąd nie zawsze potrzebny Zeznanie składa się po uprawomocnieniu się postanowienia stwierdzającego nabycie spadku.

To postanowienie ogranicza się do ustalenia, kto jest spadkobiercą i w jakim ułamku. Sąd w ogóle nie zajmuje się wartością odziedziczonych dóbr. Ta kwestia jest badana dopiero w postępowaniu o dział spadku. Zresztą zwracanie się do sądu w celu przeprowadzenia działu nie jest potrzebne, jeśli spadkobiercy dojdą do porozumienia i zawrą stosowną umowę. Gdy do spadku wchodzi nieruchomość, umowa ta musi mieć formę aktu notarialnego. Wtedy jednak, podobnie jak przy składaniu zeznania podatkowego, wyceny poszczególnych dóbr spadkobiercy dokonują niejako we własnym zakresie.

Na oficjalnym formularzu Zeznanie składa się na formularzu SD-3 i SD-3/A (załącznik). Można go dostać w urzędzie skarbowym albo ściągnąć z Internetu: www.mofnet.gov.pl/podatki/formularze podatkowe/inne/SD-3 i SD-3/A (wzory obowiązujące od 1 stycznia 2007 r.). Jest tam również wersja interaktywna.

W zeznaniu podaje się dane nabywcy (obdarowanego, spadkobiercy) spadkodawcy, darczyńcy, wkładcy wkładów oszczędnościowych, zbywcy w umowie zniesienia współwłasności lub ugody w tym przedmiocie.

Należy w nim wymienić wszystkie nabyte rzeczy i prawa majątkowe (np. prawo użytkowania wieczystego, akcje, udziały itd.) i miejsce ich położenia oraz określić ich wartość rynkową według stanu na dzień nabycia (np. przy nabyciu w drodze spadku – z dnia śmierci spadkodawcy) i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego (np. przy nabyciu w drodze spadku – z dnia uprawomocnienia się orzeczenia stwierdzającego nabycie praw do spadku).

Do zeznania dołącza się dokumenty mające wpływ na określenie podstawy, od której ma być wyliczony podatek. Chodzi o dokumenty potwierdzające: • nabycie rzeczy i praw majątkowych (np. orzeczenie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku, testament, umowa darowizny, ugoda, zaświadczenie z banku o nabyciu praw do wkładu oszczędnościowego na podstawie dyspozycji właściciela rachunku, zaświadczenie o nabyciu jednostek uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym na podstawie dyspozycji zmarłego sporządzonej na wypadek śmierci), • posiadanie przez spadkodawcę czy darczyńcę tytułu prawnego do rzeczy i praw majątkowych wymienionych w zeznaniu (zwłaszcza: wypisu z księgi wieczystej, umowy sprzedaży, zaświadczenia ze spółdzielni mieszkaniowej), • istnienie długów i ciężarów odliczanych od wartości nabytych rzeczy i praw majątkowych (np. wypis z księgi potwierdzający obciążenie hipoteką, zaświadczenie ze spółdzielni o zadłużeniu związanym z prawem do lokalu, faktury dotyczące kosztów ostatniej choroby oraz pogrzebu spadkodawcy).

Wartość spadku pomniejszona Długi obciążające dobra uzyskane w drodze spadku czy darowizny pomniejszają ich wartość, a więc w konsekwencji także podatek, jaki ma zapłacić spadkobierca czy obdarowany. Takimi długami są m.in. obciążenia z tytułu zapisów i poleceń zamieszczonych w testamencie (na rzecz innych osób niż spadkobierca czy spadkobiercy wyznaczeni w testamencie), wypłaty z tytułu zachowku, koszty ostatniej choroby spadkodawcy, jeśli nie zostały pokryte za jego życia z jego majątku, koszty pogrzebu – w zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, wreszcie koszty postępowania spadkowego.

Do zeznania należy wówczas dołączyć rachunki za pogrzeb i pokwitowania potwierdzające koszty postępowania spadkowego czy wypłatę zachowku itd. Jeśli jest kilku spadkobierców, mogą oni złożyć jedno wspólne zeznanie podatkowe.

– 97 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Według własnego rozeznania W wielu wypadkach, zwłaszcza gdy chodzi o dobra uzyskane w spadku, składający zeznanie mają problemy z określeniem ich wartości. Tak dzieje się np., gdy w skład spadku wchodzi udział w nieruchomości, którego wielkości nie sposób określić ze względu na nieprzeprowadzenie przez spadkobiercę, a czasami i jego poprzedników, postępowania spadkowego. Nie uwalnia to jednak spadkobiercy od obowiązku podania wartości tego udziału. Zeznanie jest oświadczeniem wiedzy złożonym pod rygorem odpowiedzialności karnej skarbowej.

Spadkobierca więc musi poczynić rozeznanie co do wartości udziału. To samo dotyczy wszystkich innych przedmiotów wchodzących w skład masy spadkowej.

Decyduje rynek Urząd skarbowy nie musi bezkrytycznie zaakceptować podawanej wartości spadku. Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość) ustalona według stanu rzeczy i stanu praw majątkowych w dniu nabycia (śmierci spadkodawcy, otrzymania zachowku albo zapisu, darowizny) i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. Punktem odniesienia wyliczeń jest więc wartość rynkowa.

Wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych przyjmuje się w wysokości określonej przez nabywcę (spadkobiercę, obdarowanego), jeżeli odpowiada ona ich wartości rynkowej. Wartość rynkową przepisy nakazują określać na podstawie przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości w obrocie rzeczami tego samego rodzaju i gatunku z uwzględnieniem ich stanu i stopnia zużycia.

Możliwa korekta Jeśli nie podamy w zeznaniu wartości albo nie odpowiada ona wartości rynkowej, urząd wezwie nas do podania tej wartości lub jej podwyższenia, wyznaczając na to termin nie krótszy niż 14 dni. Jednocześnie poda także swoją wstępną wycenę. Jeżeli wezwany nie odpowie albo podana przez niego wartość nadal nie będzie odpowiadać rynkowej, ustali ją urząd z uwzględnieniem opinii biegłych. Możemy jednak w takim wypadku przedstawić zamówioną przez nas wycenę rzeczoznawcy.

Uwaga!

Gdy ustalona w ten sposób wartość przekroczy o 33 proc. tę, jaką podał spadkobierca czy obdarowany, to obciążają go koszty opinii. Inaczej za sporządzenie opinii zapłaci Skarb Państwa.

Od decyzji wyznaczającej wysokość należnego podatku można się odwołać do izby skarbowej, a potem wnieść skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego.

Kiedy urząd może poczekać Podanie np. przez poszczególnych spadkobierców różnej wartości tych samych dóbr może spowodować, że urząd ze względu na toczące się postępowanie działowe odłoży w czasie wydanie decyzji podatkowej. Jeśli bowiem spadkobiercy nie mogą dojść do porozumienia, każdy z nich ma prawo wystąpić na drogę sądową o dokonanie działu. Sąd nie może się od tego uchylić. Formalnie postępowanie podatkowe zmierzające do ustalenia podatku spadkowego i postępowanie sądowe o dział spadku nie mają jednak żadnego związku.

Naczelny Sąd Administracyjny w jednym z wyroków (sygn. I SA/Gd 1071/96) wyjaśnił, że przedstawiciele fiskusa powinni wymierzać podatek według wartości majątku ujawnionego w zeznaniu podatkowym. Jeśli zaś w trakcie postępowania o dział spadku zostaną ujawnione jeszcze inne dobra, będzie to uzasadniało wznowienie postępowania podatkowego.

Może się też zdarzyć, że w zeznaniach podatkowych poszczególni spadkobiercy podadzą odmienną wartość tych samych składników masy spadkowej, bo np. ten, kto je posiada, z myślą o działach wycenia je niżej,

– 98 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY a pozbawiony posiadania usiłuje wykazać wartość wyższą. NSA przyjął, że w takiej sytuacji urząd może zawiesić postępowanie podatkowe do czasu rozstrzygnięcia sądowego w sprawie cywilnej o dział spadku.

Notariusz musi uprzedzić Korekta wartości wchodzi w rachubę także wówczas, gdy umowa darowizny czy nieodpłatnego zniesienia współwłasności ma formę aktu notarialnego. Notariusz zasadniczo przyjmuje wartość podaną przez strony. Musi on przy sporządzaniu aktu, w związku z którym pobiera podatek, pouczyć strony o przysługującym urzędowi skarbowemu prawie podwyższenia wartości uzyskanych dóbr, jeśli wartość podana przez strony nie odpowiada rynkowej.

Uwaga!

Notariusz musi też pouczyć strony o karnych skarbowych skutkach zatajenia lub podania niezgodnych z rzeczywistością danych, które mogą mieć wpływ na wysokość podatku (np. danych o poprzednich darowiznach dokonanych między tymi samymi osobami w ciągu ostatnich pięciu lat). O wskazanych pouczeniach i wyjaśnieniach notariusz obowiązany jest sporządzić wzmiankę w akcie notarialnym.

W praktyce urzędy dosyć często podwyższają wartość darowizn, a także nieruchomości będących przedmiotem umów kupna-sprzedaży, dożywocia (ze względu na wyliczenie podatku od czynności cywilnoprawnych).

Na zapłatę 14 dni Podatek od spadków i darowizn (chyba że pobrał go notariusz) płacimy dopiero po otrzymaniu decyzji urzędu skarbowego ustalającej jego wysokość. Trzeba go zapłacić w ciągu 14 dni od doręczenia tej decyzji. Można się od niej odwołać – w tym terminie – do izby skarbowej, a potem wnieść skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Orzeczenie sądu jest zaskarżalne do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Urząd skarbowy nie może zasadniczo przystąpić do przymusowego ściągnięcia podatku, jeśli decyzja nie jest ostateczna, tj. termin odwołania się od niej nie minął albo wnieśliśmy od niej odwołanie do izby skarbowej (art. 239a ordynacji podatkowej). Tylko wyjątkowo, np. gdy podatnik wyzbywa się majątku, by uniknąć ściągnięcia z niego podatku, urząd może nadać nieostatecznej decyzji rygor natychmiastowej wykonalności i rozpocząć przymusowe egzekwowanie podatku.

Ostateczna jest decyzja wydana przez izbę skarbową. Można się jednak zwrócić do urzędu skarbowego o wstrzymanie jej wykonania do uprawomocnienia się wyroku sądu administracyjnego. Urząd skarbowy z własnej inicjatywy wstrzyma wykonanie takiej decyzji, tylko jeśli zapłata podatku jest zabezpieczona hipoteką.

Uwaga!

W razie przegranej trzeba zapłacić odsetki za zwłokę także za okres, w którym wykonanie decyzji było wstrzymane.

Kiedy możliwe są ulgi Podatnik ma prawo wystąpić o indywidualną ulgę w postaci np. rozłożenia zapłaty podatku na raty, odroczenia jego płatności. Wiąże się to jednak zasadniczo z koniecznością wnoszenia tzw. opłaty prolongacyjnej w wysokości połowy karnych odsetek za zwłokę w spłacie zaległości podatkowych, jeśli gmina taką wprowadziła.

Co do zasady nie jest też wykluczone umorzenie – w całości lub w części – niezapłaconego w terminie podatku albo odsetek za zwłokę, a także opłaty prolongacyjnej (art. 67 ordynacji podatkowej). W praktyce tego rodzaju ulga jest jednak czymś rzadko spotykanym.

W odniesieniu m.in. do podatku spadkowego na wszystkie ulgi musi przedtem wyrazić zgodę gmina, której budżet ta danina zasila.

– 99 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Albo grzywna...

Warto wiedzieć, że niezłożenie zeznania podatkowego w terminie jest wykroczeniem. Niesolidny podatnik naraża się na odpowiedzialność karną skarbową. Za to wykroczenie grozi kara grzywny (art. 56 § 4 kodeksu karnego skarbowego z 1999 r. – k. k. s.). Grzywna kwotowa może być wymierzona w granicach od 1/10 do dwudziestokrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia miesięcznego. Wynagrodzenie to w 2010 r. wynosi 1317 zł.

Nie oznacza to jednak, że każdy spóźnialski zapłaci grzywnę. Praktyka urzędów skarbowych jest z reguły taka, że za opóźnienia stosunkowo niewielkie, a także zdarzające się podatnikowi wyjątkowo czy sporadycznie, spraw karnych skarbowych się nie wszczyna. Prawo przy tym zasadniczo wyłącza karanie za czyny niemające szkodliwości społecznej lub o znikomym stopniu tej szkodliwości. Wniosek z tego dla spóźnialskich, że im szybciej złożą zeznanie, tym dla nich lepiej. ... albo mandat Z reguły wykroczenia polegające na opóźnieniu w rozliczeniach z fiskusem karane są w trybie tzw. postępowania mandatowego. Karę w formie mandatu wymierza urząd skarbowy, a nie może ona być wyższa niż dwukrotność minimalnego wynagrodzenia (art. 49 k. k. s.). Na taką formę ukarania podatnik musi się zgodzić.

Jeśli zgody nie wyrazi, sprawa trafi do sądu.

Znacznie wyższe kary grożą wtedy, gdy niezłożenie deklaracji ma na celu uchylenie się od podatku lub jego uszczuplenie. Zależą one od wysokości podatku narażonego na uszczuplenie. Najwyższa kara to grzywna do 720 stawek dziennych i kara pozbawienia wolności, a najniższa, jeśli owo uszczuplenie nie przekracza pięciokrotności minimalnego wynagrodzenia, to grzywna kwotowa we wskazanych wcześniej granicach.

Kara grzywny ustalana w stawkach dziennych nie może być niższa niż dziesięć tych stawek. Rozpiętość stawki dziennej (ustalanej przez sąd indywidualnie dla każdego sprawcy) może być bardzo duża: od 1/30 minimalnego wynagrodzenia do jej czterystukrotności, tj. do 13 i 1/3 tego wynagrodzenia (art. 23 § 3 k. k. s.).

Korekta chroni przed sankcjami Sposobem na uniknięcie kary jest tzw. czynny żal, czyli zawiadomienie urzędu skarbowego o niezłożeniu zeznania czy innej deklaracji podatkowej, zanim ten sam to wykryje. Zawiadomienie to może być złożone na piśmie albo ustnie do protokołu. Jeśli doszło do uszczuplenia podatku, konieczne jest też uiszczenie należności.

W lepszej sytuacji niż ten, kto nie złożył deklaracji, jest podatnik, który pomylił się w niej, nawet na niekorzyść fiskusa. Wówczas bowiem do uniknięcia odpowiedzialności wystarczy złożenie korekty i uiszczenie należności – niezwłocznie albo w terminie wskazanym przez urząd skarbowy (art. 16a k. k. s.).

CZYTELNICY PYTAJĄ Bez opowiadania się fiskusowi • W październiku 2009 r. zmarła matka, pozostawiając tylko rzeczy osobiste i pewną sumę pieniędzy na koncie bankowym. Po opłaceniu kosztów pogrzebu jest to 17,5 tys. zł. Spadkobierczyniami są trzy córki. Czy w takim wypadku należy złożyć zeznanie dotyczące podatku spadkowego albo zawiadomić urząd skarbowy o spadku?

Nie. Skoro spadkobierczyniami są trzy córki, każda z nich dziedziczy spadek w 1/3. Urzędu skarbowego o spadku się nie zawiadamia, jeśli wartość spadku uzyskanego przez danego spadkobiercę czy obdarowanego nie przekracza tzw. kwoty wolnej. Ta zaś dla I grupy podatkowej, do której należą dzieci spadkodawcy, wynosi 9637 zł. Jeśli więc wartość czysta spadku przypadająca na każdą ze spadkobierczyń nie przekraczała tej kwoty, zeznania się nie składa.

– 100 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY Czynny żal uwolni od kary • W marcu miną dwa lata, jak wyrokiem sądu otrzymałam spadek po mamie zmarłej w 2005 r., ale jeszcze nie rozliczyłam się z urzędem skarbowym. Wiem, że muszę to zrobić. Czy urząd skarbowy może mnie ukarać za to, że do tej pory się nie zgłosiłam?

Istnieje tzw. instytucja czynnego żalu, dzięki której można się uwolnić od odpowiedzialności karnej skarbowej za niezłożenie zeznania podatkowego. Po prostu trzeba iść do urzędu skarbowego, porozmawiać z urzędnikiem i przyznać się do tego zaniechania. Można liczyć na pozytywny efekt. Im szybciej się to zrobi, tym lepiej.

Zeznanie niepotrzebne • W 2006 r. z na podstawie wyroku sądu odziedziczyłam z matką i dwoma braćmi spadek po babci i tacie, każde w 1/4. Był to plac. Jego wartość jest niewysoka – 35 tys. zł na wszystkich. Dostałam z urzędu skarbowego pismo wzywające do wyjaśnienia, dlaczego nie złożyłam zeznania podatkowego. Mam na wyjaśnienie tego i złożenie odpowiedniego druku siedem dni.

Co w tej sytuacji zrobić?

Ponieważ wysokość spadku przypadającego na każdego ze spadkobierców nie przekracza 9637 zł, czyli kwoty powodującej obowiązek płacenia podatku spadkowego, żaden ze spadkobierców babci i ojca nie musi składać zeznania podatkowego. Trzeba po prostu udać się do urzędu skarbowego i poinformować o wartości udziałów w spadku przypadających na poszczególnych spadkobierców. Urząd skarbowy ma jednak prawo zweryfikować podaną wartość spadku.

Spadek dla obcego • W 2009 r. odziedziczyłam mieszkanie po bezdzietnej żonie wcześniej zmarłego wuja. W grudniu 2009 r. sąd wydał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Nie zamierzam mieszkać w spadkowym lokum, bo mam własny dom w innej miejscowości. Mieszkanie ma wartość rynkową ok. 120 tys. zł. Jaki zapłacę podatek?

Przy wartości 120 tys. zł byłaby to kwota 21 786,30 zł. Podstawą obliczenia tej daniny jest czysta wartość rynkowa prawa do lokalu, tj. po potrąceniu ewentualnych długów i ciężarów, np. długu hipotecznego, pomniejszona o kwotę wolną, wynoszącą w tym wypadku 4902 zł.

Podatek oblicza się od nadwyżki wartości ponad tę kwotę według progresywnej skali określonej dla nabywców zaliczonych do III grupy podatkowej, zawierającej stawki: 12, 16 i 20 proc.

(120 000 zł – 4902 zł = 115 098 zł – 20 556 zł = 94 542 x 0,20 = 19 908,40 zł + 2877, 90 zł = 21 786,30 zł). Czytelniczka zalicza się bowiem, według przepisów ustawy z 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, do III grupy podatkowej – obcy, a odnosząca się do nich skala jest najmniej względna (najłagodniejsza dotyczy najbliższych należących do I grupy podatkowej).

Trzeba zaznaczyć, że urząd skarbowy może jednak skorygować wartość mieszkania.

Podatek od udziału • Na mocy testamentu stałem się jedynym spadkobiercą osoby dla mnie obcej. Żona spadkodawcy zmarła trzy lata przed jego śmiercią. Okazało się, że mieszkanie (własność hipoteczna), które po nim otrzymałem, było kupione w czasie trwania małżeństwa i wchodziło w skład ich majątku wspólnego. Jaki w tym wypadku zapłacę podatek? Czy mogę skorzystać ze zwolnienia z podatku, jeśli nie mam własnego mieszkania?

Przede wszystkim należy ustalić w postępowaniu spadkowym, co wchodzi w skład spadku, który nabył czytelnik. Można się domyślać, że spadkodawca nie przekazał mu całego

– 101 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY mieszkania, bo nie był wyłącznym jego właścicielem, chyba że żona uczyniła go jedynym spadkobiercą albo nie miała nikogo z rodziny, kto by po niej dziedziczył.

• Żona zmarłego miała brata. Nic mi nie wiadomo, by pozostawiła testament na rzecz męża. Żadne postępowanie spadkowe, z tego, co wiem, po jej śmierci nie było przeprowadzone. Jej jedyny brat żyje i twierdzi, że należy mu się część spadku po siostrze. Co w tej sytuacji?

W takim razie, gdy chodzi o spadek po żonie spadkodawcy czytelnika, zastosowanie mają reguły dziedziczenia ustawowego. Jeśli zmarła pozostawiła tylko brata, oznacza to, że dziedziczyli oni po niej po 1/2 spadku. Jeśli jedynym praktycznie jej majątkiem był udział w mieszkaniu, oznacza to, że brat po jej śmierci uzyskał 1/4 udziału w jego własności, a mąż po uwzględnieniu udziału przysługującego mu z racji wspólności majątkowej małżeńskiej – 3/4. I ten udział odziedziczył czytelnik. Zapłaci on podatek od wartości tego udziału.

Nie może skorzystać z ulgi mieszkaniowej, chyba że sprawował nad zmarłym opiekę co najmniej dwa lata na podstawie oficjalnej umowy o opiekę. Podatek będzie wyliczony od rynkowej wartości udziału po odliczeniu ewentualnych długów i ciężarów związanych z lokum i po pomniejszeniu o kwotę wolną określoną dla spadkobierców zaliczonych do III grupy podatkowej, tj. 4902 zł przy zastosowaniu dotyczącej ich progresywnej skali podatkowej.

Należy jednak najpierw przeprowadzić stosowne postępowanie spadkowe.

Szczodrość wobec konkubiny • Chcę darować konkubinie spółdzielcze mieszkanie własnościowe. Czy konkubina może skorzystać z ulgi mieszkaniowej?

Nie. Zwolnienie dotyczące mieszkania czy domu, obowiązujące pod warunkiem, że nabywca będzie mieszkał w darowanym lokum przez pięć lat i nie ma innego mieszkania, obejmuje tylko darowizny między osobami należącymi do I grupy podatkowej. W tym wypadku chodzi o darowiznę między osobami obcymi, zaliczonymi do III grupy podatkowej.

Wartość według ceny rynkowej • Ponieważ zamierzam sprzedać mieszkanie odziedziczone po wuju, będę płaciła podatek spadkowy. Czy przy składaniu zeznania podatkowego wartość mieszkania ustalam ja czy urząd?

Regułą jest, że wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych urząd skarbowy przyjmuje w wysokości określonej przez nabywcę, czyli spadkobiercę, obdarowanego itd., jeśli odpowiada ona wartości rynkowej tych rzeczy i praw. Jeżeli jednak nabywca nie podał ich wartości albo podana wartość nie odpowiada, według oceny urzędu skarbowego, wartości rynkowej, urząd musi wezwać nabywcę do podania albo podwyższenia tej wartości. Jeżeli podatnik nie udzieli odpowiedzi albo odmówi podania wartości rynkowej, urząd może ustalić wartość z udziałem biegłych. Opinia biegłego stanowi zresztą tylko jeden z elementów materiału dowodowego branego pod uwagę przy ustalaniu wartości rynkowej.

• Kogo obciąża koszt wydania opinii na temat wartości rynkowej spadku?

Jeśli wartość ustalona przez urząd przekroczy wartość podaną przez nabywcę o 33 proc., to koszt opinii ponosi nabywca. Jeżeli będzie niższa, jej koszt obciąża Skarb Państwa.

Jak się rozliczyć z zapisu i polecenia • W lipcu 2006 r. zmarł mój mąż. Na dwa tygodnie przed śmiercią złożył w szpitalu testament ustny, który został spisany i podpisany przez niego i dwóch świadków. Uczynił mnie wykonawcą testamentu i zobowiązał do wykonania zapisów na rzecz dzieci i wnuków. Pragnę wykonać

– 102 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY jego wolę. Czy spadki wynikające z tych zapisów dla dzieci i wnuków będą zwolnione od podatku od spadku i darowizn?

Ze względu na datę śmierci (przed wejściem w życie całkowitego zwolnienia z podatku od spadków i darowizn dla najbliższych) co do zasady przypadającą czytelniczce wartość spadku obciąża podatek spadkowy, jeśli wartość ta przekracza 9637 zł. Natomiast w przypadku zapisu liczy się data jego wykonania, czyli moment, w którym zapisobierca dane dobro, nieruchomość, pieniądze itp. faktycznie otrzymał.

To samo dotyczy nabycia na podstawie polecenia spadkodawcy. Ponieważ zapisy będą wykonane po 1 stycznia 2007 r., a więc w okresie obowiązywania całkowitego zwolnienia z podatku od spadków i darowizn dla najbliższych, zapisobiorcy, jako że są to dzieci i wnuki zmarłego, skorzystają z tego zwolnienia. Trzeba tylko pamiętać o zawiadomieniu urzędu skarbowego (na druku SD-Z2) o uzyskaniu zapisu w ciągu sześciu miesięcy od momentu jego uzyskania, jeśli wartość zapisu uzyskanego przez daną osobę przekracza 9637 zł.

XI. Zwlekając ze sprawami spadkowymi, nie unikniesz podatku Wszystkie podatki się przedawniają. Nie warto jednak na to liczyć, a zwłaszcza zwlekać z załatwianiem formalności spadkowych. Jeśli wcześniej podatku spadkowego nie zapłaciliśmy, termin jego przedawnienia liczy się od końca roku, w którym powstał obowiązek jego zapłaty. Dla darowizn powstaje on z chwilą otrzymana darowizny lub zawarcia notarialnej umowy darowizny, a dla spadków – z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu stwierdzającego nabycie spadku albo sporządzenia przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. Tak jest bez względu na to, czy przystąpiliśmy do załatwienia spraw spadkowych w niedługi czas po śmierci spadkodawcy, czy też zwlekaliśmy z tym przez dziesięć lub więcej lat (szczegółowo moment powstania obowiązku podatkowego w różnych przypadkach wskazany został na str. 86). Od tego samego momentu liczy się też termin do złożenia w urzędzie skarbowym zgłoszenia warunkującego prawo do całkowitego zwolnienia z podatku dla najbliższych (na formularzu SD-Z2).

Pięć lat na wydanie decyzji Jeśli spadkobierca czy obdarowany nie złożył zeznania lub zgłoszenia warunkującego zwolnienie z podatku, choć miał taki obowiązek, to należy zdawać sobie sprawę, że urząd skarbowy na wydanie decyzji podatkowej ma ponad pięć lat.

Istotna więc dla przedawnienia możliwości jej wydania jest w przypadku spadków nie data śmierci spadkodawcy, ale data uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub data sporządzenia przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. Jeśli zatem z różnych względów spadkobiercy przez dłuższy czas zwlekali z załatwieniem spraw spadkowych, na które składać się może również rozliczenie z fiskusem, odpowiednio przedłuża się również moment przedawnienia podatku spadkowego.

SN w wyroku z 20 grudnia 2001 r. (sygn. III RN 154/00) uznał, że rok wydania orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku wyznacza bieg terminu, w którym podatek spadkowy się przedawnia. Późniejsze inne pismo stwierdzające nabycie spadku jest bez znaczenia. Nie daje ono już fiskusowi możności wydania decyzji obciążającej podatkiem.

Czas na ściągnięcie podatku Jeszcze inną kwestią jest przedawnienie podatku, jeśli decyzja ustalająca tę daninę została już wydana.

Wtedy podatek przedawnia się dopiero po upływie pięciu lat, licząc od końca roku, w którym upłynął termin jego płatności. Podatek od spadków i darowizn jest płatny po upływie 14 dni od doręczenia decyzji urzędu

– 103 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY skarbowego ustalającej tę daninę. Fiskus ma więc dużo czasu na jego przymusowe ściągnięcie.

Od upływu terminu płatności zaczynają narastać odsetki za zwłokę. Wcześniej nie, bez względu na to, kiedy zmarł spadkodawca, jaki czas upłynął od jego śmierci do wydania postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku. To samo dotyczy podatku od darowizny.

Zasadniczo urząd skarbowy ma wiedzę o wielu zdarzeniach powodujących powstanie obowiązku zapłaty podatku od spadków i darowizn. Sądy obowiązane są bowiem do przesyłania im m.in. odpisów postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku oraz o stwierdzeniu zasiedzenia, a notariusze aktów poświadczeń dziedziczenia, a także odpisów aktów notarialnych, od których pobrali i odprowadzili podatek od spadków i darowizn lub podatek od czynności cywilnoprawnych. Urzędy mają więc sygnał, że na danej osobie czy osobach może ciążyć obowiązek złożenia zeznania podatkowego i zapłaty podatku. Mogą więc podjąć kroki zmierzające do ściągnięcia tej daniny.

CZYTELNICY PYTAJĄ Pięć lat od złożenia zeznania

• Moja babcia zmarła w marcu 2006 r. Zapisała mi u notariusza w testamencie 34-metrowe mieszkanie. Dotychczas nie załatwiłam spraw spadkowych. Nie mam innego mieszkania. Czy jeśli uzyskam stwierdzenia nabycia spadku np. w kwietniu 2010 r., to będę mogła skorzystać z ulgi mieszkaniowej, by nie płacić od niego podatku?

Tak. Trzeba po prostu przystąpić do załatwiania spraw spadkowych, złożyć zeznanie podatkowe z oświadczeniem, że będzie pani mieszkała w spadkowym lokum przez pięć lat.

Termin ten będzie się liczył w pani przypadku od daty złożenia zeznania. Można zachować ulgę, sprzedając mieszkanie i kupując nowe, jeśli konieczna byłaby zmiana warunków mieszkaniowych, np. spadkobierczyni wyszła za mąż, przyszło na świat dziecko i mieszkanie stało się za małe.

Podatek od roszczenia o zwrot • Po śmierci ojca jako spadkobierca odzyskałem nieruchomość, która została mojemu ojcu odebrana w latach 40. z naruszeniem prawa. Ojciec umarł w 2003 r. Czy mam obowiązek zapłacenia podatku spadkowego od wartości tej nieruchomości?

Podatkiem od spadków i darowizn objęty jest ogół praw majątkowych nabytych po spadkodawcy. Takim prawem jest również roszczenie o zwrot nieruchomości, której spadkodawca został pozbawiony z naruszeniem prawa. Ponieważ spadkodawca zmarł w 2003 r., nie można skorzystać z całkowitego zwolnienia z tego podatku dla najbliższych.

Nie zmienia to jednak faktu, że w spadku nabyto również roszczenie o zwrot nieruchomości.

Jeśli jego wartość nie była uwzględniona przy ustalaniu podatku, to powzięcie przez urząd skarbowy wiadomości, że w skład spadku wchodziło to roszczenie, jest powodem do wznowienia postępowania podatkowego i ponownego ustalenia wysokości podatku spadkowego. W takiej sytuacji trzeba złożyć dodatkowe zeznanie podatkowe obejmujące wartość odzyskanej nieruchomości.

– 104 –

TESTAMENTY, SPADKI, DAROWIZNY

– 105 –

AKTY PRAWNE

– 106 –

AKTY PRAWNE Kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r. (DzU nr 16, poz. 93 z późn. zm.) (wyciąg)

KSIĘGA CZWARTA SPADKI Tytuł I. PRZEPISY OGÓLNE Art. 922. § 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. § 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. § 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.

Art. 923. § 1. Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne. § 2. Przepisy powyższe nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu.

Art. 924. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy.

Art. 925. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku.

Art. 926. § 1. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. § 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. § 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

Art. 927. § 1. Nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. § 2. Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. § 3. Fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.

Art. 928. § 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli: 1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; 2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; 3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. § 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku.

Art. 929. Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.

– 107 –

AKTY PRAWNE Art. 930. § 1. Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. § 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Tytuł II. DZIEDZICZENIE USTAWOWE Art. 931. § 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. § 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

Art. 932. § 1. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. § 2. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku. § 3. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. § 4. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. § 5. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

Art. 933. § 1. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. § 2. W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

Art. 934. § 1. W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy; dziedziczą oni w częściach równych. § 2. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy. § 3. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

Art. 934 1. W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

Art. 935. W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Art. 935 1. Przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji.

Art. 936. § 1. Przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jak by był dzieckiem przysposabiającego, a przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jak by przysposabiający był rodzicem przysposobionego.

– 108 –

AKTY PRAWNE § 2. Przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim. § 3. W wypadku gdy jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, przepisu § 2 nie stosuje się względem tego małżonka i jego krewnych, a jeżeli takie przysposobienie nastąpiło po śmierci drugiego z rodziców przysposobionego, także względem krewnych zmarłego, których prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa zostały w orzeczeniu o przysposobienie utrzymane.

Art. 937. Jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, stosuje się przepisy poniższe: 1) przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy; 2) przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych; 3) rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający; poza tym przysposobienie nie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa.

Art. 938. Dziadkowie spadkodawcy, jeżeli znajdą się w niedostatku i nie mogą otrzymać należnych im środków utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy nie obciążonego takim obowiązkiem środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swojego udziału spadkowego.

Art. 939. § 1. Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, wyjąwszy zstępnych spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie. § 2. Uprawnienie powyższe nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy.

940.

Art. § 1. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. § 2. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem; termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.

Tytuł III. ROZRZĄDZENIA NA WYPADEK ŚMIERCI

DZIAŁ I. TESTAMENT Rozdział I Przepisy ogólne Art. 941. Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament.

Art. 942. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.

Art. 943. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia.

Art. 944. § 1. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. § 2. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.

– 109 –

AKTY PRAWNE Art. 945. § 1. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: 1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; 2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; 3) pod wpływem groźby. § 2. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Art. 946. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

Art. 947. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.

Art. 948. § 1. Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. § 2. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.

Rozdział II Forma testamentu Oddział 1 Testamenty zwykłe Art. 949. § 1. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. § 2. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Art. 950. Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego.

Art. 951. § 1. Spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. § 2. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, to należy zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. § 3. Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w sposób przewidziany w artykule niniejszym.

Oddział 2 Testamenty szczególne Art. 952. § 1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może

– 110 –

AKTY PRAWNE oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. § 2. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. § 3. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Art. 953. Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy.

Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.

Art. 954. Szczególną formę testamentów wojskowych określi rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.

Art. 955. Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.

Oddział 3 Przepisy wspólne dla testamentów zwykłych i szczególnych Art. 956. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu: 1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych; 2) niewidomy, głuchy lub niemy; 3) kto nie może czytać i pisać; 4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament; 5) skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Art. 957. § 1. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. § 2. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.

Art. 958. Testament sporządzony z naruszeniem przepisów rozdziału niniejszego jest nieważny, chyba że przepisy te stanowią inaczej.

– 111 –

AKTY PRAWNE DZIAŁ II. POWOŁANIE SPADKOBIERCY Art. 959. Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób.

Art. 960. Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych.

Art. 961. Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

Art. 962. Zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.

Art. 963. Można powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie).

Art. 964. Postanowienie testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie, ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne.

Art. 965. Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost).

Art. 966. Gdy na mocy testamentu spadek przypadł spadkobiercy nie obciążonemu ustawowym obowiązkiem alimentacyjnym względem dziadków spadkodawcy, dziadkowie, jeżeli znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać środków utrzymania od osób, na których ciąży ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swego udziału spadkowego.

Art. 967. § 1. Jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę zapisy, polecenia i inne rozrządzenia spadkodawcy. § 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do spadkobiercy podstawionego oraz do spadkobiercy, któremu przypada udział spadkowy z tytułu przyrostu.

DZIAŁ III. ZAPIS I POLECENIE Art. 968. § 1. Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis). § 2. Spadkodawca może obciążyć zapisem także zapisobiercę (dalszy zapis).

Art. 969. (skreślony).

– 112 –

AKTY PRAWNE Art. 970. W braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Jednakże zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę.

Art. 971. Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszego zapisu.

Art. 972. Przepisy o powołaniu spadkobiercy, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się odpowiednio do zapisów.

Art. 973. Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony od obowiązku jego wykonania, powinien jednak w braku odmiennej woli spadkodawcy wykonać dalsze zapisy.

Art. 974. Zapisobierca obciążony obowiązkiem wykonania dalszego zapisu może zwolnić się od tego obowiązku także w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiercy przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie.

Art. 975. Zapis może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Art. 976. W braku odmiennej woli spadkodawcy zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest bezskuteczny, jeżeli rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy.

Art. 977. Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, do roszczeń zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również do roszczeń obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy.

Art. 978. Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, obciążony zapisem ponosi względem zapisobiercy odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca.

Art. 979. Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając przy tym potrzeby zapisobiercy.

Art. 980. Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do odpowiedzialności obciążonego względem zapisobiercy za wady fizyczne i prawne rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Jednakże zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem tylko odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia.

Art. 981. Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu.

Art. 982. Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie).

Art. 983. Zapisobierca obciążony poleceniem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę.

Art. 984. Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce lub nie może być zapisobiercą, spadkobierca zwolniony od obowiązku wykonania zapisu powinien w braku odmiennej woli spadkodawcy polecenie wykonać. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę.

Art. 985. Wykonania polecenia może żądać każdy ze spadkobierców, jak również wykonawca testamentu, chyba że polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obciążonego poleceniem. Jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, wykonania polecenia może żądać także właściwy organ państwowy.

– 113 –

AKTY PRAWNE DZIAŁ IV. WYKONAWCA TESTAMENTU Art. 986. § 1. Spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę testamentu. § 2. Nie może być wykonawcą testamentu, kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych.

Art. 987. Jeżeli osoba powołana jako wykonawca testamentu nie chce tego obowiązku przyjąć, powinna złożyć odpowiednie oświadczenie przed sądem.

Art. 988. § 1. Jeżeli spadkodawca nie postanowił inaczej, wykonawca testamentu powinien zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i z ustawą. § 2. Wykonawca testamentu może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z zarządu spadkiem.

Może również pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozwany w sprawach o długi spadkowe.

Art. 989. § 1. Do wzajemnych roszczeń między spadkobiercą a wykonawcą testamentu wynikających ze sprawowania zarządu spadkiem stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu za wynagrodzeniem. § 2. Koszty zarządu majątkiem spadkowym oraz wynagrodzenie wykonawcy testamentu należą do długów spadkowych.

Art. 990. Z ważnych powodów sąd może zwolnić wykonawcę testamentu.

Tytuł IV. ZACHOWEK Art. 991. § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). § 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

992.

Art. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Art. 993. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Art. 994. § 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. § 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. § 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Art. 995. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Art. 996. Darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego.

– 114 –

AKTY PRAWNE Art. 997. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Art. 998. § 1. Jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku. § 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy zapis na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Art. 999. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Art. 1000. § 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. § 2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. § 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.

Art. 1001. Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność stosownie do przepisów artykułu poprzedzającego tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

Art. 1002. Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Art. 1003. Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń.

Art. 1004. § 1. Zmniejszenie zapisów i poleceń następuje w stosunku do ich wartości, chyba że z treści testamentu wynika odmienna wola spadkodawcy. § 2. W razie zmniejszenia zapisu obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu.

Art. 1005. § 1. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może on żądać zmniejszenia zapisów i poleceń w takim stopniu, ażeby pozostał mu jego własny zachowek. § 2. Jeżeli zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku, zapis uczyniony na jego rzecz podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Art. 1006. Jeżeli zmniejszeniu podlega zapis, którego przedmiot nie da się podzielić bez istotnej zmiany lub bez znacznego zmniejszenia wartości, zapisobierca może żądać całkowitego wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną.

Art. 1007. § 1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu. § 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat trzech od otwarcia spadku.

Art. 1008. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

– 115 –

AKTY PRAWNE 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Art. 1009. Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

Art. 1010. § 1. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. § 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Art. 1011. Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

Tytuł V. PRZYJĘCIE I ODRZUCENIE SPADKU Art. 1012. Spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić.

Art. 1013. (skreślony).

Art. 1014. § 1. Przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu. § 2. Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. § 3. Poza wypadkami przewidzianymi w paragrafach poprzedzających spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić.

Art. 1015. § 1. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. § 2. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku.

Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

1016.

Art. Jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Art. 1017. Jeżeli przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł nie złożywszy takiego oświadczenia, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone przez jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym spadkobiercy.

Art. 1018. § 1. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne. § 2. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane. § 3. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem.

Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.

Art. 1019. § 1. Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami: 1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem; 2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.

– 116 –

AKTY PRAWNE § 2. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. § 3. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.

Art. 1020. Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku.

Art. 1021. Jeżeli spadkobierca zarządzał spadkiem, a potem go odrzucił, do stosunków między nim a spadkobiercami, którzy zamiast niego doszli do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.

Art. 1022. Spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy.

Art. 1023. § 1. Skarb Państwa ani gmina nie mogą odrzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy. § 2. Skarb Państwa ani gmina nie składają oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.

Art. 1024. § 1. Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. § 2. Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku.

Tytuł VI. STWIERDZENIE NABYCIA SPADKU, POŚWIADCZENIE DZIEDZICZENIA I OCHRONA SPADKOBIERCY Art. 1025. § 1. Sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę.

Notariusz na zasadach określonych w przepisach odrębnych sporządza akt poświadczenia dziedziczenia. § 2. Domniemywa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, jest spadkobiercą. § 3. Przeciwko domniemaniu wynikającemu ze stwierdzenia nabycia spadku nie można powoływać się na domniemanie wynikające z zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia.

Art. 1026. Stwierdzenie nabycia spadku oraz poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.

Art. 1027. Względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku albo zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia.

Art. 1028. Jeżeli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, lecz spadkobiercą nie jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby trzeciej, osoba, na której rzecz rozporządzenie następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze.

Art. 1029. § 1. Spadkobierca może żądać, ażeby osoba, która włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, wydała mu spadek. To samo dotyczy poszczególnych przedmiotów należących do spadku. § 2. Do roszczeń spadkobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty tych przedmiotów oraz do roszczeń przeciwko spadkobiercy o zwrot nakładów stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy. § 3. Przepisy powyższe stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy żąda wydania swego majątku osoba, co do której zostało uchylone orzeczenie o uznaniu jej za zmarłą.

– 117 –

AKTY PRAWNE Tytuł VII. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE Art. 1030. Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Od chwili przyjęcia spadku ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swego majątku.

Art. 1031. § 1. W razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia. § 2. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nieistniejące długi.

Art. 1032. § 1. Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe, nie wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi on odpowiedzialność za niespłacone długi tylko do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił. § 2. Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacając niektóre długi spadkowe wiedział o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi on odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe.

Art. 1033. Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów i poleceń ogranicza się zawsze do wartości stanu czynnego spadku.

Art. 1034. § 1. Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe.

Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości udziałów. § 2. Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów.

Tytuł VIII. WSPÓLNOŚĆ MAJĄTKU SPADKOWEGO I DZIAŁ SPADKU Art. 1035. Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu.

Art. 1036. Spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.

Art. 1037. § 1. Dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców. § 2. Jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Art. 1038. § 1. Sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek. Jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku. § 2. Umowny dział spadku może objąć cały spadek lub być ograniczony do części spadku.

Art. 1039. § 1. Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. § 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego nie wymienionego w paragrafie poprzedzającym.

– 118 –

AKTY PRAWNE § 3. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.

Art. 1040. Jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do jej zaliczenia.

Art. 1041. Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny uczynionej przez spadkodawcę jego wstępnemu.

Art. 1042. § 1. Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu. § 2. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. § 3. Przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny.

Art. 1043. Przepisy o zaliczeniu darowizn na schedę spadkową stosuje się odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Art. 1044. Na żądanie dwóch lub więcej spadkobierców sąd może wydzielić im schedy spadkowe w całości lub w części w taki sposób, że przyzna im pewien przedmiot lub pewne przedmioty należące do spadku jako współwłasność w określonych częściach ułamkowych.

Art. 1045. Uchylenie się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu może nastąpić tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy.

Art. 1046. Po dokonaniu działu spadku spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne według przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Rękojmia co do wierzytelności spadkowych rozciąga się także na wypłacalność dłużnika.

Tytuł IX. UMOWY DOTYCZĄCE SPADKU Art. 1047. Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w tytule niniejszym umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna.

Art. 1048. Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Art. 1049. § 1. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. § 2. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jak by nie dożyli otwarcia spadku.

Art. 1050. Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym po kim się dziedziczenia zrzeczono. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Art. 1051. Spadkobierca, który spadek przyjął, może spadek ten zbyć w całości lub w części. To samo dotyczy zbycia udziału spadkowego.

Art. 1052. § 1. Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do zbycia spadku przenosi spadek na nabywcę, chyba że strony inaczej postanowiły. § 2. Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej spadek następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do zbycia spadku, ważność umowy przenoszącej spadek zależy od istnienia tego zobowiązania.

– 119 –

AKTY PRAWNE § 3. Umowa zobowiązująca do zbycia spadku powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej spadek, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do zbycia spadku.

Art. 1053. Nabywca spadku wstępuje w prawa i obowiązki spadkobiercy.

Art. 1054. § 1. Zbywca spadku zobowiązany jest do wydania tego, co wskutek zbycia, utraty lub uszkodzenia przedmiotów należących do spadku zostało uzyskane w zamian tych przedmiotów albo jako naprawienie szkody, a jeżeli zbycie spadku było odpłatne, także do wyrównania ubytku wartości powstałego przez zużycie lub rozporządzenie nieodpłatne przedmiotami należącymi do spadku. § 2. Zbywca może żądać od nabywcy zwrotu wydatków i nakładów poczynionych na spadek.

Art. 1055. § 1. Nabywca spadku ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe w tym samym zakresie co zbywca. Ich odpowiedzialność względem wierzycieli jest solidarna. § 2. W braku odmiennej umowy nabywca ponosi względem zbywcy odpowiedzialność za to, że wierzyciele nie będą od niego żądali spełnienia świadczeń na zaspokojenie długów spadkowych.

Art. 1056. W razie zbycia spadku spadkobierca nie ponosi odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne poszczególnych przedmiotów należących do spadku.

Art. 1057. Korzyści i ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadku, jak również niebezpieczeństwo ich przypadkowej utraty lub uszkodzenia przechodzą na nabywcę z chwilą zawarcia umowy o zbycie spadku, chyba że umówiono się inaczej.

Tytuł X. PRZEPISY SZCZEGÓLNE O DZIEDZICZENIU GOSPODARSTW ROLNYCH Art. 1058. Do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających księgi niniejszej ze zmianami wynikającymi z przepisów poniższych.

Art. 1059-1060. (uznane za niezgodne z konstytucją w odniesieniu do spadków otwartych od 14 lutego 2001 r.).

Art. 1061. (uchylony).

Art. 1062-1064. (uznane za niezgodne z konstytucją w odniesieniu do spadków otwartych od 14 lutego 2001 r.).

Art. 1065. (skreślony).

Art. 1066. (uchylony).

Art. 1067. § 1. Do zapisu, którego przedmiotem jest świadczenie pieniężne, stosuje się odpowiednio przepis art. 216. § 2. Jeżeli wykonanie zapisu prowadziłoby do podziału gospodarstwa rolnego lub wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, sprzecznego z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, spadkobierca zobowiązany do wykonania zapisu może żądać zamiany przedmiotu zapisu na świadczenie pieniężne.

Art. 1068. (skreślony).

Art. 1069. (skreślony).

Art. 1070. W razie podziału gospodarstwa rolnego, które należy do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy o podziale gospodarstw rolnych przy zniesieniu współwłasności.

Art. 1070 1. W razie zbycia udziału w spadku obejmującym gospodarstwo rolne stosuje się odpowiednio art. 166 oraz art. 3 i 4 ustawy z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (DzU nr 64, poz. 592).

Art. 1071-1073. (skreślone).

Art. 1074. (uchylony).

Art. 1075. (skreślony).

Art. 1076. (skreślony).

Art. 1077. (uchylony).

– 120 –

AKTY PRAWNE Art. 1078. (skreślony).

Art. 1079. Jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje inne przedmioty majątkowe, udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku.

Art. 1080. (skreślony).

Art. 1081. Odpowiedzialność za długi spadkowe związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego ponosi od chwili działu spadku spadkobierca, któremu to gospodarstwo przypadło, oraz spadkobiercy otrzymujący od niego spłaty. Każdy z tych spadkobierców ponosi odpowiedzialność w stosunku do wartości otrzymanego udziału. Odpowiedzialność za inne długi ponoszą wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych.

Art. 1082. Jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku następuje z uwzględnieniem przepisów niniejszego tytułu, a także odpowiednio art. 216.

Art. 1083-1085. (skreślone).

Art. 1086. Przepisy tytułu niniejszego stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy do spadku należy wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, o ile przepisy poniższe nie stanowią inaczej.

Art. 1087. (uznane za niezgodne z konstytucją w odniesieniu do spadków otwartych od 14 lutego 2001 r.).

Art. 1088. (skreślony). Źródło: System informacji prawnej LEX

– 121 –

AKTY PRAWNE

– 122 –

AKTY PRAWNE Kodeks postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r. (DzU nr 43, poz. 296 z późn. zm.) (wyciąg)

DZIAŁ IV. SPRAWY Z ZAKRESU PRAWA SPADKOWEGO Przepisy wstępne Art. 627. Postępowanie spadkowe należy do zakresu działalności sądów, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Art. 628. Do czynności w postępowaniu spadkowym, które należą do zakresu działania sądów, wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m. st. Warszawy.

Art. 629. (skreślony).

Art. 630-632. (skreślone).

Rozdział 1. Zabezpieczenie spadku i spis inwentarza Art. 633. Do zabezpieczenia spadku właściwy jest sąd, w którego okręgu znajdują się rzeczy będące w chwili otwarcia spadku we władaniu spadkodawcy. Sąd, który nie jest sądem spadku, zawiadomi o dokonanym zabezpieczeniu sąd spadku.

Art. 634. Spadek zabezpiecza się, gdy z jakiejkolwiek przyczyny grozi naruszenie rzeczy lub praw pozostałych po spadkodawcy, zwłaszcza przez usunięcie, uszkodzenie, zniszczenie albo nieusprawiedliwione rozporządzenie.

Art. 635. § 1. Sąd dokonuje zabezpieczenia spadku na wniosek lub z urzędu. § 2. Wniosek może zgłosić każdy, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, a ponadto wykonawca testamentu, współwłaściciel rzeczy, współuprawniony co do praw pozostałych po spadkodawcy, wierzyciel mający pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy oraz właściwy urząd skarbowy. § 3. Zabezpieczenia spadku dokonuje się z urzędu, jeżeli sąd poweźmie wiadomość, że spadkobierca jest nieznany, nieobecny lub nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych i nie ma ustawowego przedstawiciela. § 4. Wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu spadku i o spisie inwentarza sąd zleca komornikowi lub innemu organowi. § 5. Postanowienie ulega wykonaniu z chwilą jego wydania. Sąd może wstrzymać wykonalność zaskarżonego postanowienia. § 6. Na postanowienie sądu w sprawie zabezpieczenia spadku przysługuje zażalenie.

Art. 636. Środkami zabezpieczenia są: spisanie majątku ruchomego i oddanie go pod dozór, złożenie do depozytu, ustanowienie zarządu tymczasowego, ustanowienie dozoru nad nieruchomością. Zastosowanie jednego z tych środków nie wyłącza zastosowania innych, równocześnie lub kolejno.

Art. 637. § 1. Na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwego urzędu skarbowego sąd postanowi sporządzenie spisu inwentarza. § 2. W wypadkach przewidzianych w ustawie postanowienie o spisaniu inwentarza wydaje się z urzędu.

Art. 638. Wierzyciel, który zażądał sporządzenia spisu inwentarza, nie może odmówić przyjęcia należnego mu świadczenia, chociażby dług nie był jeszcze wymagalny.

Art. 639. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości określi szczegółowy tryb postępowania w sprawach unormowanych w niniejszym rozdziale.

– 123 –

AKTY PRAWNE Rozdział 2. Przyjęcie lub odrzucenie spadku Art. 640. § 1. Oświadczenie o prostym przyjęciu spadku lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku może być złożone przed notariuszem lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Notariusz lub sąd prześle niezwłocznie oświadczenie, wraz z załącznikami, do sądu spadku. § 2. Oświadczenia, o których mowa w paragrafie pierwszym, mogą być również składane w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie praw do spadku.

Art. 641. § 1. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zawierać: 1) imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz miejsce jego ostatniego zamieszkania; 2) tytuł powołania do spadku; 3) treść złożonego oświadczenia. § 2. Oświadczenie powinno również zawierać wymienienie wszelkich wiadomych składającemu oświadczenie osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak również wszelkich testamentów, chociażby składający oświadczenie uważał je za nieważne, oraz danych dotyczących treści i miejsca przechowania testamentów. § 3. Przy oświadczeniu należy złożyć wypis aktu zgonu spadkodawcy albo prawomocne orzeczenie sądowe o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu, jeżeli dowody te nie zostały już poprzednio złożone. § 4. Jeżeli oświadczenie złożono ustnie, z oświadczenia sporządza się protokół.

Art. 642. (skreślony).

Art. 643. O przyjęciu lub odrzuceniu spadku zawiadamia się wszystkie osoby, które według oświadczenia i przedstawionych dokumentów są powołane do dziedziczenia, choćby w dalszej kolejności.

Art. 644. Jeżeli złożono oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz nie był przedtem sporządzony, sąd wyda postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza.

Art. 645. (skreślony).

Rozdział 3. Ogłoszenie testamentu Art. 646. § 1. Osoba, u której znajduje się testament, jest obowiązana złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy, chyba że złożyła go u notariusza. § 2. Kto bezzasadnie uchyla się od wykonania powyższego obowiązku, ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę. Ponadto sąd spadku może nałożyć na uchylającego się grzywnę.

Art. 647. W celu stwierdzenia, czy istnieje testament i gdzie się znajduje, sąd spadku może nakazać złożenie oświadczenia w tym przedmiocie, stosując odpowiednio tryb przewidziany do wyjawienia przedmiotów spadkowych.

Art. 648. § 1. Sąd po wysłuchaniu osoby, u której według uzyskanych wiadomości testament się znajduje, wyda z urzędu postanowienie nakazujące jej złożenie testamentu w wyznaczonym terminie. § 2. Na postanowienie sądu w przedmiocie złożenia testamentu przysługuje zażalenie.

Art. 649. § 1. Sąd albo notariusz otwiera i ogłasza testament, gdy ma dowód śmierci spadkodawcy. § 2. O terminie otwarcia i ogłoszenia nie zawiadamia się osób zainteresowanych, jednakże mogą one być obecne przy tej czynności.

Art. 650. Gdy złożono kilka testamentów jednego spadkodawcy, otwiera się i ogłasza wszystkie, a na każdym z nich czyni się wzmiankę o innych.

Art. 651. W protokole otwarcia i ogłoszenia testamentu opisuje się jego stan zewnętrzny oraz wymienia się jego datę, datę złożenia i osobę, która testament złożyła. Na testamencie zamieszcza się datę otwarcia i ogłoszenia.

– 124 –

AKTY PRAWNE Art. 652. O dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu sąd spadku albo notariusz zawiadamia w miarę możności osoby, których rozrządzenia testamentowe dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku.

Notariusz niezwłocznie zawiadamia o tym sąd spadku, przesyłając odpis sporządzonego protokołu.

Art. 653. Testament wraz z protokołem otwarcia i ogłoszenia przechowuje się w sądzie spadku, chyba że został złożony u notariusza. Jednakże na żądanie sądu spadku notariusz przesyła złożony testament temu sądowi.

Art. 654. Przepisy niniejszego rozdziału stosuje się odpowiednio do pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego.

Rozdział 4. Wyjawienie przedmiotów spadkowych Art. 655. § 1. Jeżeli po sporządzeniu spisu inwentarza zachodzi wątpliwość, czy zostały w nim zamieszczone wszystkie przedmioty należące do spadku lub czy zamieszczone w spisie inwentarza długi istnieją, sąd spadku z urzędu lub na wniosek spadkobiercy, wykonawcy testamentu, wierzyciela spadku albo właściwego urzędu skarbowego może nakazać spadkobiercy złożenie: 1) oświadczenia, że żadnego przedmiotu spadkowego nie zataił ani nie usunął oraz że nie podał do spisu inwentarza nieistniejących długów; 2) wykazu przedmiotów spadkowych nieujawnionych w spisie inwentarza, jeżeli mu są wiadome, z podaniem miejsca przechowania ruchomości i dokumentów dotyczących praw majątkowych, jak również z wyjaśnieniem podstawy prawnej tych praw; 3) zapewnienia, że złożone oświadczenie lub wykaz są prawidłowe i zupełne. § 2. Wierzyciel spadku może zgłosić powyższe wnioski tylko wówczas, gdy uprawdopodobni, że ujawniony w spisie inwentarza stan czynny spadku nie wystarcza na zaspokojenie długów spadkowych.

Art. 656. Sprawy o wyjawienie przedmiotów spadkowych sąd rozpoznaje na rozprawie, wzywając oprócz wnioskodawcy tych, którzy są uprawnieni do wystąpienia z wnioskiem o wyjawienie przedmiotów spadkowych, jeżeli są mu znani.

Art. 657. Jeżeli wniosek o wyjawienie skierowany jest przeciwko innemu współspadkobiercy, ten ostatni może nie później niż na rozprawie żądać włożenia na wnioskodawcę obowiązków wymienionych w art. 655.

Art. 658. Po uprawomocnieniu się postanowienia uwzględniającego w całości lub części wniosek o wyjawienie przedmiotów spadkowych, sąd na wniosek każdego, kto był uprawniony do wystąpienia z tym wnioskiem, wezwie spadkobiercę do wykonania w wyznaczonym terminie włożonego na niego obowiązku, z pouczeniem, że oświadczenie swe może spadkobierca złożyć do protokołu sądowego. Równocześnie sąd wyznaczy na dzień przypadający co najmniej na dwa tygodnie po upływie wyznaczonego terminu posiedzenie, na które wezwie wszystkich uczestników sprawy. Jeżeli przed tym posiedzeniem spadkobierca złoży oświadczenie lub wykaz, sąd zawiadomi o tym uczestników.

Art. 659. Spadkobierca, który swym obowiązkom nie uczynił zadość, może spełnić je jeszcze na posiedzeniu. W związku z materiałem przedstawionym przez spadkobiercę sąd oraz uczestnicy mogą zadawać spadkobiercy pytania.

Art. 660. § 1. W razie niedopełnienia przez spadkobiercę jego obowiązków lub odmowy odpowiedzi na stawiane mu pytania, sąd stosuje środki przymusu według przepisów o egzekucji świadczeń niepieniężnych. § 2. O skutkach tych należy spadkobiercę uprzedzić w wezwaniu do spełnienia obowiązków objętych postanowieniem o wyjawieniu przedmiotów spadkowych.

Rozdział 5. Przesłuchanie świadków testamentu ustnego Art. 661. § 1. Kto dowie się o śmierci spadkodawcy oraz o tym, że treść testamentu ustnego nie została spisana, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sąd spadku oraz podać imiona, nazwiska i adresy świadków testamentu, jeżeli okoliczności te są mu znane.

– 125 –

AKTY PRAWNE § 2. Kto nie dopełnia obowiązku przewidzianego w paragrafie poprzedzającym, odpowiada za wynikłą stąd szkodę, nadto sąd spadku może wymierzyć mu grzywnę.

Art. 662. Świadków, którzy treści testamentu ustnego nie stwierdzili na piśmie, sąd wzywa do złożenia na wyznaczonym posiedzeniu sądowym zeznań stwierdzających treść testamentu. Do postępowania w sprawie przesłuchania świadków testamentu ustnego stosuje się odpowiednio przepisy o dowodzie ze świadków w procesie, z tą zmianą, że świadkowie testamentu nie mogą odmówić zeznań ani odpowiedzi na pytanie, ani też nie mogą być zwolnieni od złożenia przyrzeczenia.

Art. 663. (skreślony).

Rozdział 6. Sprawy dotyczące wykonawcy testamentu Art. 664. Osoba powołana na wykonawcę testamentu, która odmawia przyjęcia tego obowiązku, powinna oświadczyć o tym w sądzie spadku ustnie do protokołu albo w piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia takiego oświadczenia powinno być udzielone w piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym.

Art. 665. § 1. Sąd spadku albo notariusz wyda osobie powołanej na wykonawcę testamentu na jej wniosek zaświadczenie, w którym wymieni imię, nazwisko, miejsce ostatniego zamieszkania oraz datę i miejsce śmierci spadkodawcy, imię, nazwisko i miejsce zamieszkania wykonawcy testamentu, jak również zamieści stwierdzenie, że dana osoba została powołana na wykonawcę testamentu. § 2. Notariusz niezwłocznie zawiadamia sąd spadku o wydanym zaświadczeniu, przesyłając jego odpis.

Rozdział 7. Zarząd spadku nie objętego Art. 666. § 1. Do czasu objęcia spadku przez spadkobiercę sąd czuwa nad całością spadku, a w razie potrzeby ustanawia kuratora spadku. § 2. Jeżeli inwentarz nie był przedtem spisany, sąd wyda postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza.

Art. 667. § 1. Kurator spadku powinien starać się o wyjaśnienie, kto jest spadkobiercą, i zawiadomić spadkobierców o otwarciu spadku. § 2. Kurator spadku zarządza majątkiem spadkowym pod nadzorem sądu spadku. Do sprawowania zarządu stosuje się odpowiednio przepisy o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości.

Art. 668. Sąd spadku może nakazać sprzedaż należących do spadku rzeczy ruchomych, które są narażone na zepsucie albo których przechowanie pociąga za sobą nadmierne koszty. Sprzedaż nastąpi w sposób przewidziany dla sprzedaży ruchomości w toku egzekucji, chyba że sąd określi inny sposób sprzedaży.

Rozdział 8. Stwierdzenie nabycia spadku Art. 669. Sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wzywa wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi.

Art. 669 1. § 1. Sąd spadku uchyla zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, jeżeli w odniesieniu do tego samego spadku zostało wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. § 2. W przypadku zarejestrowania dwóch lub więcej aktów poświadczenia dziedziczenia w odniesieniu do tego samego spadku, sąd spadku na wniosek zainteresowanego uchyla wszystkie akty poświadczenia dziedziczenia i wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. § 3. Poza okolicznościami wskazanymi w § 1 i 2, uchylenie zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia jest dopuszczalne jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie. § 4. W przypadku uchylenia zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, sąd zawiadamia o tym notariusza, który uchylony akt sporządził, oraz Krajową Radę Notarialną, przesyłając odpisy wydanego orzeczenia.

– 126 –

AKTY PRAWNE Art. 670. Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkobierca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia.

Art. 671. § 1. Za dowód, że nie ma innych spadkobierców, może być przyjęte zapewnienie złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę. § 2. W zapewnieniu zgłaszający się powinien złożyć oświadczenie co do wszystkiego, co mu jest wiadome: 1) o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi; 2) o testamentach spadkodawcy. § 3. Pod względem skutków karnych zapewnienie jest równoznaczne ze złożeniem zeznań pod przyrzeczeniem, o czym sędzia powinien uprzedzić składającego zapewnienie.

Art. 672. Jeżeli zapewnienie nie było złożone albo jeżeli zapewnienie lub inne dowody nie będą uznane przez sąd za wystarczające, postanowienie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku może zapaść dopiero po wezwaniu spadkobierców przez ogłoszenie.

Art. 673. Ogłoszenie powinno zawierać: 1) imię, nazwisko, zawód oraz ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy; 2) datę śmierci spadkodawcy; 3) wskazanie majątku pozostałego po spadkodawcy; 4) wezwanie, aby spadkobiercy w ciągu sześciu miesięcy od dnia wskazanego w ogłoszeniu zgłosili i udowodnili nabycie spadku, gdyż w przeciwnym razie mogą być pominięci w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku.

Art. 674. § 1. Ogłoszenie powinno być umieszczone w piśmie poczytnym na całym obszarze Państwa i podane publicznie do wiadomości w miejscu ostatniego zamieszkania spadkodawcy na tym obszarze, w sposób w miejscu tym przyjęty. § 2. Jeżeli wartość spadku jest nieznaczna, sąd może zaniechać umieszczenia ogłoszenia w piśmie.

Art. 675. Po upływie sześciu miesięcy od daty ogłoszenia sąd wyznaczy w celu rozpoznania zgłoszonych żądań rozprawę, na której wezwie także osoby, którą zgłosiły żądanie i podały miejsce zamieszkania.

Art. 676. Jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia o wezwaniu spadkobierców nikt nie zgłosił nabycia spadku albo, zgłosiwszy je, nie udowodnił go na rozprawie, sąd wyda postanowienie stwierdzające nabycie spadku przez spadkobierców, których prawa zostały wykazane, a w ich braku – przez Skarb Państwa jako spadkobiercę ustawowego.

Art. 677. Sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów.

Art. 678. Jeżeli stwierdzone zostało nabycie spadku albo zarejestrowany został akt poświadczenia dziedziczenia po osobie uznanej za zmarłą lub której zgon został stwierdzony postanowieniem sądu, a postanowienie o uznaniu tej osoby za zmarłą lub o stwierdzeniu jej zgonu zostało uchylone, sąd spadku z urzędu uchyli postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo akt poświadczenia dziedziczenia.

Art. 679. § 1. Dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, z zastosowaniem przepisów niniejszego rozdziału. Jednakże ten, kto był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, może tylko wówczas żądać zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, gdy żądanie opiera na podstawie, której nie mógł powołać w tym postępowaniu, a wniosek o zmianę składa przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możność.

– 127 –

AKTY PRAWNE § 2. Wniosek o wszczęcie takiego postępowania może zgłosić każdy zainteresowany. § 3. W razie przeprowadzenia dowodu, że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku, zmieniając to postanowienie, stwierdzi nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. § 4. Przepisy § 1-3 stosuje się odpowiednio do zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia.

Rozdział 9. Dział spadku Art. 680. § 1. We wniosku o dział spadku należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza, jak również podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Jeżeli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu. § 2. W wypadku gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy przedstawić dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy.

Art. 681. Jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego, stosując przepisy rozdziału 8.

Art. 682. Współspadkobiercy powinni podać sądowi swój wiek, zawód, stan rodzinny oraz dane co do swych zarobków i majątku, a także zarobków i majątku małżonka, wyjaśnić, w jaki sposób korzystali ze spadku dotychczas, jak również podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie, co każdy ze współspadkobierców ma otrzymać ze spadku. Jeżeli przedmiotem działu jest gospodarstwo rolne, współspadkobiercy powinni w szczególności podać dane dotyczące okoliczności przewidzianych w art. 214 kodeksu cywilnego.

Art. 683. Na żądanie uczestnika działu, zgłoszone nie później niż na pierwszej rozprawie, sąd spadku może przekazać sprawę sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się spadek lub jego znaczna część, albo sądowi rejonowemu, w którego okręgu mieszkają wszyscy współspadkobiercy.

Art. 684. Skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd.

Art. 685. W razie sporu o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku, jak również w razie sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot należy do spadku, sąd spadku może wydać postanowienie wstępne.

Art. 686. W postępowaniu działowym sąd rozstrzyga także o istnieniu zapisów, których przedmiotem są rzeczy lub prawa należące do spadku, jak również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków i innych przychodów, poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych.

Art. 687. W braku podstaw do wydania postanowienia działowego na podstawie zgodnego wniosku uczestników, dział spadku będzie rozpoznany według przepisów poniższych.

688.

Art. Do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3.

Art. 689. Jeżeli cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w jego skład stanowią współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie, dział spadku i zniesienie współwłasności mogą być połączone w jednym postępowaniu.

Rozdział 10. Inne sprawy spadkowe Art. 690. § 1. W razie uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku sąd przeprowadza rozprawę. § 2. Jeżeli wskutek prawomocnego zatwierdzenia przez sąd uchylenia się, o którym mowa w § 1, ulega zmianie krąg osób, co do których nabycie spadku zostało już stwierdzone albo zarejestrowany został akt

– 128 –

AKTY PRAWNE poświadczenia dziedziczenia, sąd po przeprowadzeniu rozprawy zmienia z urzędu postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo uchyla zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia i orzeka w tym przedmiocie.

Art. 691. § 1. Do wniosku o zwolnienie wykonawcy testamentu uprawniona jest osoba zainteresowana. Rozstrzygnięcie wniosku nastąpi po wysłuchaniu wykonawcy testamentu. § 2. Wykonawca testamentu zwolniony z obowiązków powinien zwrócić zaświadczenie o swych uprawnieniach. Źródło: System informacji prawnej LEX

– 129 –

AKTY PRAWNE

– 130 –

AKTY PRAWNE Ustawa z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (DzU z 2009 r. nr 93, poz. 768) (tekst jednolity) Rozdział 1 Przedmiot opodatkowania Art. 1. 1. Podatkowi od spadków i darowizn, zwanemu dalej „podatkiem”, podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, tytułem: 1) dziedziczenia, zapisu, dalszego zapisu, polecenia testamentowego; 2) darowizny, polecenia darczyńcy; 3) zasiedzenia; 4) nieodpłatnego zniesienia współwłasności; 5) zachowku, jeżeli uprawniony nie uzyskał go w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny lub w drodze dziedziczenia albo w postaci zapisu; 6) nieodpłatnej: renty, użytkowania oraz służebności.

2. Podatkowi podlega również nabycie praw do wkładu oszczędnościowego na podstawie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci oraz nabycie jednostek uczestnictwa na podstawie dyspozycji uczestnika funduszu inwestycyjnego otwartego albo specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego na wypadek jego śmierci.

Art. 2. Nabycie własności rzeczy znajdujących się za granicą lub praw majątkowych wykonywanych za granicą podlega podatkowi, jeżeli w chwili otwarcia spadku lub zawarcia umowy darowizny nabywca był obywatelem polskim lub miał miejsce stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 3. Podatkowi nie podlega: 1) nabycie własności rzeczy ruchomych znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych podlegających wykonaniu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli w dniu nabycia ani nabywca, ani też spadkodawca lub darczyńca nie byli obywatelami polskimi i nie mieli miejsca stałego pobytu lub siedziby na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 2) nabycie w drodze spadku lub darowizny praw autorskich i praw pokrewnych, praw do projektów wynalazczych, znaków towarowych i wzorów zdobniczych oraz wierzytelności wynikających z nabycia tych praw; 3) (uchylony); 4) nabycie w drodze dziedziczenia środków z pracowniczego programu emerytalnego; 5) nabycie w drodze spadku środków zgromadzonych na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego; 6) nabycie w drodze spadku środków zgromadzonych na indywidualnym koncie emerytalnym.

Art. 4. 1. Zwalnia się od podatku: 1) nabycie własności lub prawa użytkowania wieczystego nieruchomości lub jej części wraz z częściami składowymi, z wyjątkiem: a) budynków mieszkalnych, b) budynków zajętych na cele specjalistycznego chowu i wylęgu drobiu lub specjalistycznej hodowli zwierząt wraz z urządzeniami i ze stadem hodowlanym, c) urządzeń do prowadzenia upraw specjalnych, jak: szklarnie, inspekty, pieczarkarnie, chłodnie, przechowalnie owoców, – pod warunkiem, że w rozumieniu przepisów o podatku rolnym, w chwili nabycia ta nieruchomość stanowi gospodarstwo rolne lub jego część albo wejdzie w skład gospodarstwa rolnego będącego własnością nabywcy i to gospodarstwo rolne będzie prowadzone przez nabywcę przez okres co najmniej 5 lat od dnia nabycia;

– 131 –

AKTY PRAWNE 2) (uchylony); 3) nabycie praw do wkładów w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub w spółdzielni kółek rolniczych; 4) (uchylony); 5) nabycie w drodze darowizny pieniędzy lub innych rzeczy przez osobę zaliczoną do I grupy podatkowej w wysokości nieprzekraczającej 9637 zł od jednego darczyńcy, a od wielu darczyńców łącznie nie więcej niż 19 274 zł w okresie 5 lat od daty pierwszej darowizny, jeżeli pieniądze te lub rzeczy obdarowany przeznaczy w okresie 12 miesięcy od dnia ich otrzymania na wkład budowlany lub mieszkaniowy do spółdzielni, budowę domu jednorodzinnego, nabycie lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość albo spłatę zabezpieczonego hipoteką kredytu mieszkaniowego wraz z odsetkami; 5a) nabycie w drodze dziedziczenia praw do wkładu mieszkaniowego w spółdzielni mieszkaniowej przez osobę zaliczoną do I lub II grupy podatkowej, jeżeli spełnia warunki określone w art. 16 ust. 2 pkt 2-5 oraz spółdzielcze prawo do tego lokalu będzie przysługiwało nabywcy wkładu przez okres co najmniej 5 lat od dnia jego ustanowienia; warunek ten uważa się za zachowany także w przypadku przeniesienia przez spółdzielnię własności tego lokalu na nabywcę; 6) nabycie w drodze darowizny praw do rachunku oszczędnościowo-kredytowego przez osobę pozostającą faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z posiadaczem rachunku oszczędnościowo-kredytowego w kasie mieszkaniowej, pod warunkiem przeznaczenia środków zgromadzonych na tym rachunku na cele mieszkaniowe; 7) (uchylony); 8) nabycie własności fizycznie wydzielonych części nieruchomości w drodze zasiedzenia przez osoby będące współwłaścicielami ułamkowych części nieruchomości – do wysokości udziału we współwłasności; 9) nabycie w drodze spadku: a) przez osoby zaliczone do I i II grupy podatkowej przedmiotów wyposażenia mieszkania, pościeli, odzieży, bielizny oraz narzędzi pracy przeznaczonych do użytku w gospodarstwie domowym; jeżeli w skład wyposażenia mieszkania wchodzą meble zabytkowe, przepis lit. c niniejszego punktu stosuje się odpowiednio, b) dzieł sztuki i rękopisów będących przedmiotem twórczości spadkodawcy oraz materiałów bibliotecznych, jeżeli spadkodawca zajmował się twórczością lub działalnością naukową, oświatową, artystyczną, literacką lub publicystyczną, c) zabytków ruchomych i kolekcji wpisanych do rejestru zabytków, a także zabytków użyczonych muzeum w celach naukowych lub wystawienniczych na okres nie krótszy niż 2 lata, d) przez osoby zaliczone do I i II grupy podatkowej zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, jeżeli nabywca zabezpiecza je i konserwuje zgodnie z obowiązującymi przepisami; 10) (uchylony); 11) (uchylony); 12) nabycie przez rolnika pojazdów rolniczych i maszyn rolniczych oraz części do tych pojazdów i maszyn pod warunkiem, że te pojazdy i maszyny rolnicze w ciągu 3 lat od daty otrzymania nie zostaną przez nabywcę sprzedane lub darowane osobom trzecim; niedotrzymanie tego warunku powoduje utratę zwolnienia; 13) (uchylony); 14) (uchylony); 15) nabycie przez osoby zaliczone do I grupy podatkowej własności rzeczy lub praw majątkowych w drodze nieodpłatnego zniesienia współwłasności;

– 132 –

AKTY PRAWNE 16) nabycie w drodze spadku prawa do rekompensaty w rozumieniu ustawy z 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (DzU nr 169, poz. 1418, z 2006 r. nr 195, poz. 1437 oraz z 2008 r. nr 197, poz. 1223).

2. (uchylony).

3. (uchylony).

4. Zwolnienia określone w ust. 1 i w art. 4a stosuje się, jeżeli w chwili nabycia nabywca posiadał obywatelstwo polskie lub obywatelstwo jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub miał miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub na terytorium takiego państwa.

5. (uchylony).

6. (uchylony).

Art. 4a. 1. Zwalnia się od podatku nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych przez małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma i macochę, jeżeli: 1) zgłoszą nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego powstałego na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 2-8 i ust. 2, a w przypadku nabycia w drodze dziedziczenia w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku, z zastrzeżeniem ust. 2 i 4, oraz 2) udokumentują – w przypadku gdy przedmiotem nabycia tytułem darowizny lub polecenia darczyńcy są środki pieniężne, a wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby w okresie 5 lat, poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych, przekracza kwotę określoną w art. 9 ust. 1 pkt 1 – ich otrzymanie dowodem przekazania na rachunek bankowy nabywcy albo jego rachunek prowadzony przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową lub przekazem pocztowym.

2. Jeżeli nabywca dowiedział się o nabyciu własności rzeczy lub praw majątkowych po upływie terminów, o których mowa w ust. 1 pkt 1, zwolnienie, o którym mowa w ust. 1, stosuje się, gdy nabywca zgłosi te rzeczy lub prawa majątkowe naczelnikowi urzędu skarbowego nie później niż w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o ich nabyciu, oraz uprawdopodobni fakt późniejszego powzięcia wiadomości o ich nabyciu.

3. W przypadku niespełnienia warunków, o których mowa w ust. 1 i 2, nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych podlega opodatkowaniu na zasadach określonych dla nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej.

4. Obowiązek zgłoszenia nie obejmuje przypadków, gdy: 1) wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby lub po tej samej osobie w okresie 5 lat, poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych, nie przekracza kwoty określonej w art. 9 ust. 1 pkt 1 lub 2) gdy nabycie następuje na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego.

5. Minister właściwy do spraw finansów publicznych określi, w drodze rozporządzenia, wzór zgłoszenia o nabyciu własności rzeczy lub praw majątkowych i zakres danych w nim zawartych, w tym w szczególności: 1) dane identyfikujące podatników obowiązanych do złożenia zgłoszenia oraz dane stanowiące podstawę zaliczenia do I grupy podatkowej; 2) dane identyfikujące oraz ostatni adres spadkodawcy, darczyńcy lub innej osoby, od której lub po której została nabyta własność rzeczy lub prawa majątkowe; 3) dane dotyczące nabytych rzeczy lub praw majątkowych, ich rodzaj, miejsce położenia rzeczy lub wykonywania praw majątkowych, wraz z ich wartością rynkową oraz wielkość nabytego udziału – uwzględniając konieczność potwierdzenia nabycia w celu skorzystania ze zwolnienia.

– 133 –

AKTY PRAWNE Rozdział 2 Obowiązek podatkowy Art. 5. Obowiązek podatkowy ciąży na nabywcy własności rzeczy i praw majątkowych.

Art. 6. 1. Obowiązek podatkowy powstaje: 1) przy nabyciu w drodze dziedziczenia – z chwilą przyjęcia spadku; 2) przy nabyciu w drodze zapisu, dalszego zapisu lub z polecenia testamentowego – z chwilą wykonania zapisu, dalszego zapisu lub polecenia; 2a) przy nabyciu tytułem zachowku – z chwilą zaspokojenia roszczenia lub jego części; 3) przy nabyciu praw do wkładów oszczędnościowych określonych w art. 1 ust. 2 – z chwilą śmierci wkładcy; 3a) przy nabyciu jednostek uczestnictwa określonych w art. 1 ust. 2 – z chwilą śmierci uczestnika funduszu inwestycyjnego; 4) przy nabyciu w drodze darowizny – z chwilą złożenia przez darczyńcę oświadczenia w formie aktu notarialnego, a w razie zawarcia umowy bez zachowania przewidzianej formy – z chwilą spełnienia przyrzeczonego świadczenia; jeżeli ze względu na przedmiot darowizny przepisy wymagają szczególnej formy dla oświadczeń obu stron, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą złożenia takich oświadczeń; 5) przy nabyciu z polecenia darczyńcy – z chwilą wykonania polecenia; 6) przy nabyciu w drodze zasiedzenia – z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu stwierdzającego zasiedzenie; 7) przy nabyciu w drodze nieodpłatnego zniesienia współwłasności – z chwilą zawarcia umowy albo ugody lub uprawomocnienia się orzeczenia sądu, jeżeli ich skutkiem jest nieodpłatne zniesienie współwłasności; 8) przy nabyciu w drodze nieodpłatnej służebności, renty oraz użytkowania – z chwilą ustanowienia tych praw.

2. Przy nabyciu pod warunkiem zawieszającym obowiązek podatkowy powstaje z chwilą ziszczenia się warunku. Naczelnik urzędu skarbowego może jednak ustalić należność podatkową, jaka przypadałaby w razie ziszczenia się takiego warunku, i należność tę zabezpieczyć.

3. Nabycie pod warunkiem rozwiązującym uważa się w rozumieniu ustawy za nabycie bezwarunkowe. W razie spełnienia się warunku rozwiązującego w ciągu 3 lat od dnia nabycia, decyzja ustalająca zobowiązanie podatkowe podlega uchyleniu.

4. Jeżeli nabycie niezgłoszone do opodatkowania stwierdzono następnie pismem, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą sporządzenia pisma; jeżeli pismem takim jest orzeczenie sądu, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia. W przypadku gdy nabycie nie zostało zgłoszone do opodatkowania, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą powołania się przez podatnika przed organem podatkowym lub organem kontroli skarbowej na fakt nabycia.

Rozdział 3 Podstawa opodatkowania Art. 7. 1. Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. Jeżeli przed dokonaniem wymiaru podatku nastąpi ubytek rzeczy spowodowany siłą wyższą, do ustalenia wartości przyjmuje się stan rzeczy w dniu dokonania wymiaru, a odszkodowanie za ubytek należne z tytułu ubezpieczenia wlicza się do podstawy wymiaru.

2. Jeżeli spadkobierca i zapisobierca lub obdarowany został obciążony obowiązkiem wykonania polecenia lub zapisu, wartość obciążenia z tego tytułu stanowi ciężar spadku (zapisu) lub darowizny, o ile polecenie zostało wykonane.

– 134 –

AKTY PRAWNE 3. Do długów i ciężarów zalicza się również koszty leczenia i opieki w czasie ostatniej choroby spadkodawcy, jeżeli nie zostały pokryte za jego życia i z jego majątku, koszty pogrzebu spadkodawcy, łącznie z nagrobkiem, w takim zakresie, w jakim koszty te odpowiadają zwyczajom przyjętym w danym środowisku, jeżeli nie zostały pokryte z majątku spadkodawcy, z zasiłku pogrzebowego lub nie zostały zwrócone w innej formie, oraz koszty postępowania spadkowego, wynagrodzenie wykonawcy testamentu, obowiązki wykonania zapisów i poleceń zamieszczonych w testamencie, wypłaty z tytułu zachowku oraz inne obowiązki wynikające z przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących spadków.

4. Przy nabyciu w drodze zasiedzenia wyłącza się z podstawy opodatkowania wartość nakładów dokonanych na rzecz przez nabywcę podczas biegu zasiedzenia.

5. Jeżeli budynek stanowiący część składową gruntu będącego przedmiotem nabycia został wzniesiony przez osobę nabywającą nieruchomość przez zasiedzenie, z podstawy opodatkowania wyłącza się wartość tego budynku.

6. Przy nabyciu w drodze nieodpłatnego zniesienia współwłasności podstawę opodatkowania stanowi wartość rzeczy lub praw majątkowych, w części przekraczającej wartość udziału we współwłasności, który przed jej zniesieniem przysługiwał nabywcy.

Art. 8. 1. Wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych przyjmuje się w wysokości określonej przez nabywcę, jeżeli odpowiada ona wartości rynkowej tych rzeczy i praw, a wartość praw do wkładów oszczędnościowych – w wysokości tych wkładów.

1a. Wartość jednostek uczestnictwa przyjmuje się w wysokości ustalonej przez fundusz inwestycyjny, zgodnie z przepisami ustawy o funduszach inwestycyjnych.

2. (uchylony).

3. Wartość rynkową rzeczy lub praw majątkowych określa się na podstawie przeciętnych cen stosowanych w obrocie rzeczami tego samego rodzaju i gatunku, z uwzględnieniem ich miejsca położenia, stanu i stopnia zużycia, oraz w obrocie prawami majątkowymi tego samego rodzaju, z dnia powstania obowiązku podatkowego.

4. Jeżeli nabywca nie określił wartości nabytych rzeczy lub praw majątkowych albo wartość określona przez niego nie odpowiada, według oceny naczelnika urzędu skarbowego, wartości rynkowej, organ ten wezwie nabywcę do jej określenia, podwyższenia lub obniżenia, w terminie nie krótszym niż 14 dni od dnia doręczenia wezwania, podając jednocześnie wartość według własnej, wstępnej oceny. Jeżeli nabywca, pomimo wezwania, nie określił wartości lub podał wartość nieodpowiadającą wartości rynkowej, naczelnik urzędu skarbowego dokona jej określenia z uwzględnieniem opinii biegłego lub przedłożonej przez nabywcę wyceny rzeczoznawcy. Jeżeli organ podatkowy powoła biegłego, a wartość określona z uwzględnieniem jego opinii różni się o więcej niż 33 % od wartości podanej przez nabywcę, koszty opinii biegłego ponosi nabywca.

5. Przepis ust. 4 stosuje się odpowiednio, jeżeli kilku nabywców podało różne wartości tej samej rzeczy lub prawa majątkowego.

6. (uchylony).

7. (uchylony).

8. (uchylony).

9. (uchylony).

Art. 9. 1. Opodatkowaniu podlega nabycie przez nabywcę, od jednej osoby, własności rzeczy i praw majątkowych o czystej wartości przekraczającej: 1) 9637 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do I grupy podatkowej; 2) 7276 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do II grupy podatkowej; 3) 4902 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do III grupy podatkowej.

2. Jeżeli nabycie własności rzeczy i praw majątkowych od tej samej osoby następuje więcej niż jeden raz, do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych dolicza się wartość rzeczy i praw majątkowych

– 135 –

AKTY PRAWNE nabytych od tej osoby lub po tej samej osobie w okresie 5 lat poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie. Od podatku obliczonego od łącznej wartości nabytych rzeczy i praw majątkowych potrąca się podatek przypadający od opodatkowanych poprzednio nabytych rzeczy i praw majątkowych. Wynikająca z obliczenia nadwyżka podatku nie podlega ani zaliczeniu na poczet innych podatków, ani zwrotowi.

Nabywcy obowiązani są w zeznaniu podatkowym wymienić rzeczy i prawa majątkowe nabyte w podanym wyżej okresie.

3. (uchylony).

4. W przypadku nabycia tytułem polecenia za zbywcę uznaje się odpowiednio darczyńcę lub spadkodawcę.

W przypadku gdy darczyńca nakłada na obdarowanego tytułem polecenia obowiązek przeniesienia własności rzeczy lub przeniesienia (ustanowienia) praw na rzecz darczyńcy, za zbywcę uważa się obdarowanego.

Art. 10. (uchylony).

Art. 11. Jeżeli na skutek przyjęcia spadku lub darowizny następuje zwolnienie nabywcy z zobowiązania albo jego wygaśnięcie, wartość tego zobowiązania wlicza się do podstawy opodatkowania.

Art. 12. Jeżeli przedmiotem nabycia jest prawo majątkowe polegające na obowiązku świadczeń powtarzających się na rzecz nabywcy, a wartość tego prawa nie może być ustalona w chwili powstania obowiązku podatkowego, podstawę opodatkowania ustala się w miarę wykonywania tych świadczeń. Naczelnik urzędu skarbowego może jednak za zgodą podatnika przyjąć za podstawę opodatkowania prawdopodobną wartość świadczeń powtarzających się za cały czas trwania obowiązku tych świadczeń.

Art. 13. 1. Wartość świadczeń powtarzających się przyjmuje się do podstawy opodatkowania w wysokości rocznego świadczenia pomnożonego: 1) w razie ustanowienia świadczeń na czas określony co do liczby lat lub ich części – przez liczbę lat lub ich części; 2) w pozostałych przypadkach, w tym w razie ustanowienia świadczeń na czas nieokreślony – przez 10 lat.

2. Przepisy ust. 1 stosuje się odpowiednio do obliczenia wartości prawa użytkowania i służebności.

3. Roczną wartość użytkowania i służebności ustala się w wysokości 4 % wartości rzeczy oddanej w użytkowanie lub obciążonej służebnością.

Rozdział 4 Wysokość podatku Art. 14. 1. Wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca.

2. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe.

3. Do poszczególnych grup podatkowych zalicza się: 1) do grupy I – małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów; 2) do grupy II – zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych; 3) do grupy III – innych nabywców.

4. Za rodziców w rozumieniu ustawy uważa się również przysposabiających, a za zstępnych także przysposobionych i ich zstępnych.

5. (uchylony).

Art. 15. 1. Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku, według następujących skal:

– 136 –

AKTY PRAWNE Kwota nadwyżki w zł Podatek wynosi ponad do 1) od nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej 3% 10 278 10 278 20 556 308 zł 30 gr i 5% od nadwyżki ponad 10 278 zł 20 556 822 zł 20 gr i 7% od nadwyżki ponad 20 556 zł 1) od nabywców zaliczonych do II grupy podatkowej 3% 10 278 10 278 20 556 719 zł 50 gr i 9% od nadwyżki ponad 10 278 zł 20 556 1644 zł 50 gr i 12% od nadwyżki ponad 20 556 zł 1) od nabywców zaliczonych do III grupy podatkowej 3% 10 278 10 278 20 556 1233 zł 40 gr i 16% od nadwyżki ponad 10 278 zł 20 556 2877 zł 90 gr i 20% od nadwyżki ponad 20 556 zł 2. Nabycie własności w drodze zasiedzenia podlega opodatkowaniu w wysokości 7 % podstawy opodatkowania; art. 9 ust. 1 nie ma w tym wypadku zastosowania.

3. Przy ustalaniu wysokości podatku przyjmuje się kwoty wartości rzeczy i praw majątkowych określone w art. 4 ust. 1 pkt 5 i w art. 9 ust. 1 oraz skale podatkowe określone w ust. 1 obowiązujące w dniu powstania obowiązku podatkowego, z zastrzeżeniem ust. 4.

4. Nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych w drodze darowizny lub polecenia darczyńcy podlega opodatkowaniu według stawki 20 %, jeżeli obowiązek podatkowy powstał wskutek powołania się podatnika przed organem podatkowym lub organem kontroli skarbowej w toku czynności sprawdzających, postępowania podatkowego, kontroli podatkowej lub postępowania kontrolnego na okoliczność dokonania tej darowizny, a należny podatek od tego nabycia nie został zapłacony.

Art. 16. 1. W przypadku nabycia własności (współwłasności) budynku mieszkalnego lub lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego lub udziału w takim prawie, spółdzielczego prawa do domu jednorodzinnego albo udziału w takim prawie: 1) w drodze dziedziczenia, zapisu, dalszego zapisu, polecenia testamentowego, darowizny lub polecenia darczyńcy przez osoby zaliczane do I grupy podatkowej; 2) w drodze dziedziczenia, zapisu, dalszego zapisu lub polecenia testamentowego przez osoby zaliczane do II grupy podatkowej; 3) w drodze dziedziczenia, zapisu, dalszego zapisu lub polecenia testamentowego przez osoby zaliczane do III grupy podatkowej, które sprawowały opiekę nad wymagającym takiej opieki spadkodawcą, na podstawie pisemnej umowy z podpisem notarialnie poświadczonym, przez co najmniej dwa lata od dnia poświadczenia podpisów przez notariusza – nie wlicza się do podstawy opodatkowania ich czystej wartości do łącznej wysokości nieprzekraczającej 110 m 2 powierzchni użytkowej budynku lub lokalu. W przypadku nabycia części (udziału) budynku mieszkalnego lub lokalu albo udziału w spółdzielczym prawie do budynku mieszkalnego lub lokalu ulga przysługuje stosownie do wielkości udziału.

2. Ulga, o której mowa w ust. 1, przysługuje osobom, które łącznie spełniają następujące warunki: 1) spełniają wymogi określone w art. 4 ust. 4; 2) nie są właścicielami innego budynku mieszkalnego lub lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość bądź będąc nimi przeniosą własność budynku lub lokalu na rzecz zstępnych, Skarbu

– 137 –

AKTY PRAWNE Państwa lub gminy w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia zeznania podatkowego albo zawarcia umowy darowizny w formie aktu notarialnego; 3) nie przysługuje im spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego lub wynikające z przydziału spółdzielni mieszkaniowej: prawo do domu jednorodzinnego lub prawo do lokalu w małym domu mieszkalnym, a w razie dysponowania tymi prawami przekażą je zstępnym lub przekażą do dyspozycji spółdzielni, w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia zeznania podatkowego albo zawarcia umowy darowizny w formie aktu notarialnego; 4) nie są najemcami lokalu lub budynku lub będąc nimi rozwiążą umowę najmu w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia zeznania podatkowego albo zawarcia umowy darowizny w formie aktu notarialnego; 5) będą zamieszkiwać będąc zameldowanymi na pobyt stały w nabytym lokalu lub budynku i nie dokonają jego zbycia przez okres 5 lat: a) od dnia złożenia zeznania podatkowego lub zawarcia umowy darowizny w formie aktu notarialnego – jeżeli w chwili złożenia zeznania lub zawarcia umowy darowizny nabywca mieszka i jest zameldowany na pobyt stały w nabytym lokalu lub budynku, b) od dnia zamieszkania potwierdzonego zameldowaniem na pobyt stały w nabytym lokalu lub budynku – jeżeli nabywca zamieszka i dokona zameldowania na pobyt stały w ciągu roku od dnia złożenia zeznania podatkowego lub zawarcia umowy darowizny w formie aktu notarialnego.

3. Jeżeli nabyty budynek lub lokal jest zajęty przez osoby trzecie, spełnienie warunków określonych w ust. 2 pkt 2-5 może nastąpić w okresie 5 lat od dnia nabycia; w tym wypadku zawiesza się odpowiednio bieg terminu przedawnienia do dokonania wymiaru podatku.

4. Za powierzchnię użytkową budynku (lokalu) w rozumieniu ustawy uważa się powierzchnię mierzoną po wewnętrznej długości ścian pomieszczeń na wszystkich kondygnacjach (podziemnych i naziemnych, z wyjątkiem powierzchni piwnic i klatek schodowych oraz szybów dźwigów).

5. Powierzchnie pomieszczeń lub ich części oraz część kondygnacji o wysokości w świetle od 1,40 m do 2,20 m zalicza się do powierzchni użytkowej budynku w 50 %, a jeżeli wysokość jest mniejsza niż 1,40 m – powierzchnię tę pomija się.

6. (uchylony).

7. Nie stanowi podstawy do wygaśnięcia decyzji lub ustalenia zobowiązania podatkowego: 1) zbycie udziału w budynku lub lokalu mieszkalnym stanowiącym odrębną nieruchomość albo spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego na rzecz innego ze spadkobierców lub obdarowanych, albo 2) zbycie budynku lub lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość (udziału w budynku lub lokalu), albo spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego (udziału w takim prawie), jeżeli było ono uzasadnione koniecznością zmiany warunków lub miejsca zamieszkania, a przeznaczenie środków uzyskanych ze sprzedaży na nabycie innego budynku lub lokalu mieszkalnego (udziału w budynku lub lokalu) albo spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego (udziału w takim prawie), albo budowę innego budynku lub lokalu nastąpiło w całości w okresie dwóch lat od dnia zbycia i łączny okres zamieszkiwania w zbytym i nabytym budynku lub lokalu, potwierdzonego zameldowaniem na pobyt stały, wynosi 5 lat.

8. Warunek określony w ust. 2 pkt 5 lit. b uważa się za spełniony również wtedy, gdy budynek lub lokal mieszkalny (udział w budynku lub lokalu) albo spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego (udział w takim prawie) został zbyty przed rozpoczęciem zamieszkiwania, ze względu na konieczność zmiany warunków lub miejsca zamieszkania, a przeznaczenie środków uzyskanych ze sprzedaży na nabycie innego budynku lub lokalu mieszkalnego (udziału w budynku lub lokalu), albo spółdzielczego

– 138 –

AKTY PRAWNE własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego (udziału w takim prawie), albo budowę innego budynku lub lokalu nastąpiło w całości w okresie dwóch lat od dnia zbycia.

Art. 17. 1. Kwoty wartości rzeczy i praw majątkowych zwolnione od podatku, określone w art. 4 ust. 1 pkt 5, oraz niepodlegające opodatkowaniu, określone w art. 9 ust. 1, a także przedziały nadwyżki kwot wartości rzeczy i praw majątkowych podlegających opodatkowaniu, określone w art. 15 ust. 1, podwyższa się w przypadku wzrostu cen towarów nieżywnościowych trwałego użytku o ponad 6 %, w stopniu odpowiadającym wzrostowi tych cen.

2. Wzrost cen, o których mowa w ust. 1, oblicza się na podstawie skumulowanego indeksu wskaźników kwartalnych publikowanych w komunikatach Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego ogłoszonych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” w terminie 30 dni po upływie każdego kwartału.

3. Kwoty wartości rzeczy i praw majątkowych zwolnione od podatku, określone w art. 4 ust. 1 pkt 5, oraz niepodlegające opodatkowaniu, określone w art. 9 ust. 1, a także przedziały nadwyżek kwot wartości rzeczy i praw majątkowych podlegających opodatkowaniu, określone w art. 15 ust. 1, zaokrągla się w górę do pełnych złotych, a stawki podatku do pełnych dziesiątek groszy.

4. Minister właściwy do spraw finansów publicznych ustala, w drodze rozporządzenia, kwoty wartości rzeczy i praw majątkowych zwolnione od podatku i niepodlegające opodatkowaniu, o których mowa w art. 9 ust. 1, oraz skale podatkowe, o których mowa w art. 15 ust. 1, z uwzględnieniem zasad określonych w ust. 1-3.

Rozdział 4a Zeznania podatkowe Art. 17a. 1. Podatnicy podatku są obowiązani, z zastrzeżeniem ust. 2, złożyć, w terminie miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego, właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego zeznanie podatkowe o nabyciu rzeczy lub praw majątkowych według ustalonego wzoru. Do zeznania podatkowego dołącza się dokumenty mające wpływ na określenie podstawy opodatkowania.

2. Obowiązek składania zeznań podatkowych nie dotyczy przypadków, w których podatek jest pobierany przez płatnika.

3. W przypadku nabycia rzeczy lub praw majątkowych niewykazanych w zeznaniu podatkowym, podatnik jest obowiązany do złożenia korekty zeznania podatkowego organowi, któremu złożono zeznanie podatkowe, w terminie 14 dni od dnia, w którym dowiedział się o ich nabyciu.

4. Minister właściwy do spraw finansów publicznych określi, w drodze rozporządzenia: 1) wzór zeznania podatkowego, a także szczegółowy zakres zawartych w nim danych, uwzględniając w szczególności: a) imię i nazwisko (nazwę lub firmę) oraz ostatni adres spadkodawcy, darczyńcy lub innej osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy lub prawa majątkowe, oraz jej numer identyfikacji podatkowej, b) dane dotyczące przedmiotu opodatkowania, w tym nabyte rzeczy i prawa majątkowe, miejsce położenia tych rzeczy lub wykonywania praw majątkowych, wraz z ich wartością rynkową, oraz długi i ciężary obciążające nabyte rzeczy i prawa majątkowe, a także nakłady poczynione na rzeczy nabyte w drodze zasiedzenia, c) dane podatników obowiązanych do złożenia zeznania podatkowego, w tym imiona, nazwiska, adresy i numery identyfikacji podatkowej, dane stanowiące podstawę zaliczenia do grupy podatkowej, o której mowa w art. 14, oraz wielkość nabytego udziału; 2) rodzaje dokumentów, które powinny być dołączone do zeznania podatkowego, uwzględniając konieczność potwierdzenia nabycia rzeczy lub praw majątkowych wymienionych w zeznaniu podatkowym, posiadania przez zbywcę tytułu prawnego do tych rzeczy lub praw, istnienia długów i ciężarów,

– 139 –

AKTY PRAWNE obciążających nabyte rzeczy lub prawa majątkowe, a przy nabyciu w drodze zasiedzenia – poniesienie nakładów na rzecz przez nabywcę podczas biegu zasiedzenia; 3) przypadki, w których może być złożone wspólne zeznanie podatkowe, oraz tryb jego składania, uwzględniając konieczność uproszczenia postępowania podatkowego oraz zmniejszenia kosztów jego prowadzenia.

Rozdział 5 Płatnicy Art. 18. 1. Notariusze są płatnikami podatku od darowizny dokonanej w formie aktu notarialnego albo zawartej w tej formie umowy nieodpłatnego zniesienia współwłasności lub ugody w tym przedmiocie.

2. Płatnicy są obowiązani: 1) prowadzić rejestr podatku; 2) pobrać należny podatek z chwilą sporządzenia aktu notarialnego, z zastrzeżeniem ust. 3; 3) wpłacić pobrany podatek na rachunek urzędu skarbowego, którym kieruje naczelnik urzędu skarbowego właściwy ze względu na siedzibę płatnika, w terminie do 7 dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym pobrano podatek, a także przekazać w tym terminie deklarację o wysokości pobranego i wpłaconego przez płatnika podatku, według ustalonego wzoru, wraz z informacją o kwocie podatku należnego poszczególnym gminom; 4) przekazywać w terminie, o którym mowa w pkt 3, naczelnikowi urzędu skarbowego właściwemu ze względu na siedzibę płatnika, odpisy sporządzanych aktów notarialnych dotyczących czynności, z tytułu których są płatnikami podatku.

3. W przypadku określonym w art. 12 notariusz nie oblicza i nie pobiera podatku.

4. (uchylony).

5. Minister właściwy do spraw finansów publicznych określi, w drodze rozporządzenia: 1) sposób pobierania podatku przez płatników, w tym w szczególności czynności związane z poborem podatku, zakres pouczeń udzielanych podatnikom oraz treść rejestru podatku; 2) wzór deklaracji, o której mowa w ust. 2 pkt 3, oraz szczegółowy zakres danych w niej zawartych, w tym w szczególności dane płatnika, kwotę pobranego podatku w danym miesiącu, kwotę potrąconego wynagrodzenia z tytułu poboru podatku oraz kwotę podatku wpłaconego naczelnikowi urzędu skarbowego; 3) sposób sporządzania informacji o łącznej kwocie podatku należnego poszczególnym gminom – uwzględniając konieczność prawidłowego poboru podatku przez płatników.

Art. 19. 1. Dłużnicy spadkodawcy lub osób, którym przysługują wierzytelności z tytułu zapisu (dalszego zapisu), wkładu oszczędnościowego na podstawie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci lub umorzenia jednostek uczestnictwa funduszu inwestycyjnego otwartego lub specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego na podstawie dyspozycji uczestnika tych funduszy na wypadek jego śmierci są obowiązani przekazać naczelnikowi urzędu skarbowego właściwemu ze względu na miejsce zamieszkania wierzyciela, informację o dokonanych wypłatach (zwrocie długu) i ich wysokości, w terminie 14 dni od dnia wypłaty.

2. (uchylony).

3. (uchylony).

4. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio przy wypłacie przez spadkobierców należności w gotówce przypadającej z tytułu zapisu, dalszego zapisu lub polecenia testamentowego.

5. Osoby, które dopuściły do wypłaty z naruszeniem przepisów ust. 1-4, odpowiadają za zobowiązania podatkowe solidarnie z podatnikiem do wysokości wypłaconych kwot.

6. Jeżeli przedmiotem aktu notarialnego, który ma być sporządzony, lub dokumentu, co do którego notariusz ma uwierzytelnić podpis, ma być zbycie praw do spadku albo zbycie lub obciążenie rzeczy lub praw majątkowych

– 140 –

AKTY PRAWNE uzyskanych tytułem, określonym w art. 1, notariusz może dokonać tych czynności tylko za uprzednią pisemną zgodą naczelnika urzędu skarbowego albo po przedstawieniu zaświadczenia wydanego przez naczelnika urzędu skarbowego potwierdzającego, że nabycie jest zwolnione od podatku, że należny podatek został zapłacony albo zobowiązanie podatkowe wygasło wskutek przedawnienia.

Rozdział 6 Przepisy przejściowe i końcowe Art. 20. Traci moc ustawa z 19 grudnia 1975 r. o podatku od spadków i darowizn (DzU nr 45, poz. 228).

Art. 21. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia i ma również zastosowanie do spraw wszczętych przed jej wejściem w życie, niezakończonych decyzją ostateczną. Źródło: System informacji prawnej LEX

– 141 –

NOTATKI

– 142 –

NOTATKI

– 143 –

NOTATKI

– 144 –

NOTATKI

– 145 –

NOTATKI

– 146 –

Wydawca: Presspublica sp. z o.o. ul. Prosta 51 00-838 Warszawa