Loura Kok
Waterstand
Tw e e
7
Maaswerken
1 3
Feestelijke opening regelwerk
1
Up-to-date
2
Internationale prijs voor Overdieps terpenplan 3 Gastcolumn Ruben Smit
3
Uitgelicht: Scheller en Oldeneler Buitenwaarden
de j aar
gan
g, n r. 7 decem ber
2008
I Js s e l
bij Zw
olle
Ma a s we r ken e n Ruimte voor de Rivier leren va n elk a a r
Gluren bij de buren
4 5
Schatten bij de rivier
6
Recreatie op het water: schaatsen
6
9 vragen over nevengeulen
7
Uitslagen waterschapsverkiezingen bekend
7
Onderzoek voor IJsseldelta
7
Rivierfavoriet
8
Waterstandwoordzoeker
8
Ruimte voor de Rivier en Rijkswaterstaat Maaswerken hebben veel gemeen. Een betere bescherming tegen toekomstig hoogwater en natuurontwikkeling staan bij beide hoog op de agenda. En alle twee de projecten hebben een enorme impact op de omgeving. Bij Maaswerken zijn ze al eerder gestart en zitten ze volop in de uitvoering. Ruimte voor de
Leren
Rivier komt daarom graag ‘spieken’ bij Maaswerken. Hoe pakken ze het bij Maaswerken aan en wat kunnen we van elkaar leren. Want ook hier geldt: goed voorbeeld doet goed volgen. Ruimte voor de Rivier en Maaswerken wisselen niet alleen projectinformatie en ervaringen met elkaar uit maar ook vakmensen. Ben Broens is hier een goed voorbeeld van. Broens was hoofd kennis Maaswerken en is nu directeur kennis Ruimte voor de Rivier. “Het is handig als je al een soortgelijk programma hebt gedaan, dan weet je een beetje wat je kunt verwachten. De gevolgen voor de bewoners en de gebruikers van de maatregelgebieden zijn niet gering, dat geldt voor beide programma’s. Hier en daar zullen mensen moeten verhuizen. Akkerbouw zal soms plaats moeten maken voor natuur. En bewoners kunnen last ondervinden van de uitvoer van de projecten. Dan moet je zorgvuldig aandacht besteden aan elk onderdeel anders krijg je er nooit begrip voor.”
Ruimte voor de Rivier is een indrukwekkend programma dat een grote impact heeft op haar omgeving. Leerzaam om te zien hoe anderen zulke grote projecten aanpakken. Ruimte voor de Rivier en Maaswerken kijken regelmatig de kunst bij elkaar af. Ook op internationaal gebied zijn er verschillende initiatieven. Zo bracht een Zwitserse delegatie uit Sierre een bezoek aan Deventer en vierden ze op de Hondsbroekse Pleij een feestje ter afronding van het project Sustainable Development of Foodplains (SDF). In dit nummer lichten we de maatregel Scheller en Oldeneler buitenwaarden uit. Ook stellen we vragen over nevengeulen. We gaan op zoek naar archeologische vondsten en halen onze ijzers uit het vet. Natuurlijk houden we u ook Up-to-date en fietsen met Carin van de Ploeg langs de IJssel. Op de achterpagina vindt u de nieuwe Waterstandwoordzoeker. Doe mee en maak kans op het prachtige fotoboek van gastcolumnist Ruben Smit. Wilt u meer weten over Ruimte voor de Rivier? Kijk dan op www.ruimtevoorderivier.nl.
Werkzaamheden Maaswerken bij De Klaag sluis in Weurt
Lees verder op pagina 3 u
Feestelijke opening regelwerk Hondsbroekse Pleij Op de Hondsbroekse Pleij in Westervoort vond de feestelijke afronding plaats van het project Sustainable Development of Foodplains (SDF). Daarin werkten Nederland en Duitsland bijna zes jaar lang samen. Om het stroomgebied van de Rijn duurzaam te beschermen tegen hoogwater.
Op 25 september lieten inwoners van Westervoort zich rondleiden over het water of door het projectgebied. Velen van de 700 bezoekers bezochten de informatiemarkt en de tentoonstelling over de verschillende projecten van SDF. Kinderen vormen daarvoor het thema: ‘their future, our concern’. De jongste inwoners van Westervoort werden daarom getrakteerd op honderden strandballen. Met een druk op de knop werd het regelwerk symbolisch onthuld door de blauwe ballen in de richting van de nevengeul te
laten rollen. Net zoals het overtollige water dat straks zal doen. Het regelwerk is een kraan die de waterverdeling regelt naar de IJssel en Neder-Rijn. De Hondsbroekse Pleij is een van de twaalf locaties binnen het SDF-project. De festiviteiten waren onderdeel van een feestweek waarin een SDF-boot alle twaalf locaties aandeed. Aan boord in Westervoort bevonden zich verschillende Europese, nationale en regionale politici. Waterstand - December 2008
1
Het moet anders
We beschermen ons in Nederland al sinds jaar en dag tegen hoogwater door dijken te bouwen en te versterken. In 2002 besloot het kabinet dat het anders moest. In plaats van de rivieren vast te leggen tussen steeds hogere en sterkere dijken, gaan we ze meer de ruimte geven. Het Programma Ruimte voor de Rivier werd hiervoor opgestart. Een enorm project met verstrekkende gevolgen.
Zomerbedverlaging Beneden-IJssel
Ruimte voor de Rivier in het kort Aanleiding: 1. Hoge waterstanden in 1993 en 1995 2. Toename van hoeveelheid water die per seconde ons land binnen komt Doelstellingen: 1. Het op het vereiste niveau brengen van de bescherming van het rivierengebied tegen overstromingen 2. Het leveren van een bijdrage aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van het rivierengebied Hoeveelheden water: Via de Rijn komt gemiddeld elke seconde 2.200 m3 water ons land binnen. Maatgevende afvoer: De veiligheidsmaat regelen voor de Rijntakken wordt afgestemd op 16.000 m3 / sec. Dat zijn 16 miljoen melkpakken per seconde! Start: 2002 Voltooid: 2015 Omvat: 39 maatregelen Werkzaamheden: aanleggen hoogwater geulen, kribverlaging, obstakelverwijdering, ontpoldering, uiterwaardvergraving, zomerbedverlaging, dijkverlegging of dijkverbetering Uitvoering: het Rijk samen met lokale overheden. Totale budget: 2,2 miljard euro
Uiterwaardvergraving Scheller en Oldeneler Buitenwaarden
Dijkverlegging Westenholte Hoogwatergeul VeessenWapenveld
De Water s t a ndk a a r t
Uiterwaardvergraving Keizers- en Stobbenwaarden en Olsterwaarden Uiterwaardvergraving Bolwerksplas, Worp en Ossenwaard
Dijkverlegging Cortenoever
Uiterwaardvergraving Honswijkerwaarden, stuweiland Hagestein, Hagesteinse uiterwaard en Heerenwaard
Dijkverlegging Voorster Klei
Uiterwaardvergraving De Tollewaard
Obstakelverwijdering Machinistenschool Elst
Uiterwaardvergraving Doorwerthsche Waarden
Uiterwaardvergraving Middelwaard Uiterwaardvergraving Meinerswijk
Dijkverbetering Neder-Rijn / Geldersche Vallei
Dijkverbetering Lek / Alblasserwaard en Vijfheerenlanden
Dijkverbetering Neder-Rijn / Arnhemse- en Velpsebroek
Dijkverbetering Lek / Lopiker- en Krimpenerwaard
Dijkverbetering Oude Maas/ Voorne Putten
Kribverlaging Waal Fort St. Andries
Uiterwaardvergraving Bedrijventerrein Avelingen
Kribverlaging Beneden Waal Kribverlaging Midden-Waal
Dijkverbetering Oude Maas/ Hoeksche Waard
Ontpoldering Noordwaard
Dijkverbetering Neder-Rijn / Betuwe / Tieler- en Culemborgerwaard Kribverlaging Waalbochten
Dijkverbetering Steurgat/Land van Altena Dijkverbetering Amer/Donge
Zuiderklip
Berging op het Volkerak Zoommeer
Kadeverlaging Biesbosch
Uiterwaardvergraving Huissensche Waarden
Hondsbroeksche Pleij
Dijkverbetering Lek / Betuwe / Tieler- en Culemborgerwaard
Uiterwaardvergraving Brakelse Benedenwaarden en Dijkverlegging Buitenpolder Het Munnikenland
Dijkteruglegging Lent
Extra uiterwaardvergraving Millingerwaard
Obstakelverwijdering Suikerdam en polderkade naar de Zandberg
Ontpoldering Overdiepse Polder
Dijkverbetering Bergsche Maas/Land van Altena
Meer informatie: www.ruimtevoorderivier.nl
Up-to-date Millingerwaard: natuur en veiligheid gaan prima samen
uitwerken van een dijkteruglegging om de Buitenpolder Munnikenland en de afgraving van de uiterwaarden in de Brakelse Benedenwaarden. Hiermee zorgt het plan na uitvoering voor voldoende waterstandsdaling bij hoogwater en versterking van de bijzondere natuur in Munnikenland en omgeving.
In de uiterwaard Millingerwaard stond natuurontwikkeling op het programma. De Dienst Landelijk Gebied (DLG) gaat nu in haar plannen extra aandacht besteden aan veiligheid door waterstanddaling. Om dit initiatief kracht bij te zetten ondertekenden vertegenwoordigers van DLG en Ruimte voor de River een contract op 20 oktober. Voor de uitbreiding van de plannen is aanvullend budget van enkele miljoenen beschikbaar.
Meer informatie: www.ruimtevoorderivier.nl/ zuiderklip
Rijkswaterstaat koopt woningen Noordwaard Marc Nollet
Meer informatie: www.ruimtevoorderivier.nl/ millingerwaard
Wintertaling
Groen licht voor dijken Munnikenland Hoe kan in het Munnikenland (bij Brakel, gemeente Zaltbommel) en omgeving meer ruimte worden gemaakt voor water, cultuur en natuur? Bestuurders van waterschap Rivierenland, gemeente Zaltbommel en provincie Gelderland hebben dit onderzocht en een voorkeursplan opgesteld, waarmee staatssecretaris Huizinga onlangs heeft ingestemd. Het plan bestaat onder meer uit het verder 2
Waterstand - December 2008
schouwspel. Eentje waarvan u waarschijnlijk binnenkort kunt genieten! Staatsbosbeheer gaat de polder – onderdeel van project Zuiderklip – namelijk beter toegankelijk maken voor recreanten. Inclusief wandelroutes, uitkijktoren en vogelscherm.
Zuiderklip populair bij overwinteraars Boswachters van Staatsbosbeheer telden de afgelopen weken honderden kieviten, ganzen, wintertalingen en andere eendensoorten in Polder de Lepelaar. Een drukte van jewelste dus. De combinatie van open water en wetlands oefent een grote aantrekkingskracht uit op deze overwinteraars. Vooral de grote groep wintertalingen vormt een zeldzaam
Om de rivier de ruimte te geven, wordt de polder Noordwaard bij Werkendam buitendijks gebied. Meerdere woningen kunnen daardoor onder water komen te staan. Daarom heeft Rijkswaterstaat na gesprekken met de bewoners tien woningen in het gebied gekocht. Met de bewoners van zeven andere woningen is Rijkswaterstaat nog in onderhandeling. De bewoners van huizen die op veilige plekken staan, maar die wel overlast kunnen ondervinden bij hoogwater, kunnen een schadevergoeding krijgen. Meer informatie: www.ruimtevoorderivier.nl/ noordwaard
Sierre en Deventer wisselen ervaringen uit Het voltallige college van burgemeester en wethouders van de Zwitserse gemeente Sierre heeft op 14 november een bezoek gebracht aan Deventer om ervaringen uit te wisselen over het Programma Ruimte voor de Rivier. De Zwitserse delegatie was vooral geïnteresseerd in hoe de gemeente het project lokaal oppakt. Hoe communiceert Deventer met andere partijen, belangengroepen en inwoners. In Zwitserland wordt het project namelijk centraal aangestuurd, terwijl in Nederland de regio’s zelf plannen kunnen maken. Het was een leerzaam kijkje over de grens voor beide partijen.
Voortgang kribverlaging Waal Rijkswaterstaat heeft eind november bij de staatssecretaris een advies ingediend over het uitvoeringsbesluit voor de verlaging van de eerste 100 Waalkribben. De actuele stand van zaken vindt u op www.ruimtevoorderivier.nl. Onder het tabblad ‘projecten’ kunt u een keuze maken.
C olumn
Ma a s we r ke n e n Ruimte voor de Rivier leren va n elk a a r
Gluren bij de buren u
Vervolg van pagina 1
De drie onderdelen van Maaswerken
afspeelt”, vult realisatiemanager Zandmaas en Maasroute Martin Hoenderkamp aan. “Vertel mensen per gebied, zelfs per wijk wat in hun buurt gaat gebeuren. Maak het inzichtelijk. Vaak wordt het voor bewoners pas concreet als de vrachtwagens bij wijze van spreken door de straat rijden. Je moet daarom vanaf het begin helder zijn over zaken als overlast en het niet mooier maken dan het is. Bewoners en andere direct betrokkenen zou ik op willen roepen om zich in een zo vroeg mogelijk stadium te laten informeren over de maatregel. Dan kan je nog meepraten en meebeslissen. Soms kom je zo samen tot verrassend goede alternatieve oplossingen. En als het niet anders kan, dan moet er vooraf duidelijkheid zijn over eventuele schadevergoedingen.”
betrokken bij Europese uitwisselingsprojecten. Want al zijn projecten inhoudelijk heel verschillend, voor communicatie met de omgeving gelden vaak dezelfde regels. Alle projecten die je wilt uitvoeren of het nu gaat om de aanleg van een weg, het boren van een tunnel of ruimte maken voor de rivier, je komt altijd in het vaarwater van andere mensen en hun belangen. Het is dus zeker nuttig om te gluren bij de buren, om te zien hoe zij dit soort zaken aanpakken. Dat scheelt vaak een paar slagen en zo voorkom je verrassingen.”
Meer informatie: www.maaswerken.nl
Informatie op maat “Je moet de informatie wel verstrekken op het niveau waarop het zich
Kijkje over de grens “We zijn vorige week nog met Ruimte voor de Rivier bij Maaswerken op bezoek geweest”, vertelt Broens. “Maar we kijken ook over de grens. Zo is Rijkswaterstaat bijvoorbeeld
Ik ben blij dat ik nu leef. Wat een geweldig
ik zeggen dat ik ‘er bij was’. Het tij is aan het keren. Ons leefklimaat schudt op zijn grond-
Projecten aan elkaar knopen Hoenderkamp vervolgt: “Ook goede en open communicatie met andere instanties zoals de waterschappen en de lokale overheden is essentieel. Soms is het mogelijk om projecten aan elkaar te knopen. Dit hebben we bijvoorbeeld gedaan in de regio Nijmegen. Daar zou Maaswerken voor nog hogere grondwaterstanden kunnen zorgen. De gemeente en het waterschap hielden zich al enige tijd bezig met de grondwaterstand in het gebied. Om te laten zien wat de impact van Maaswerken straks is, verstrekken we momenteel al objectieve meetgegevens via onze website. En samen met de gemeente en het waterschap gaan we de wateroverlast door hogere grondwaterstanden waar mogelijk te lijf.”
‘Stroming’ interessant tijdperk maken we mee. Later kan
Voelhorens en voorlichting “Ons belangrijkste leerpunt uit Maaswerken is dat je iedereen in een zo’n vroeg mogelijk stadium bij de plannen moet betrekken”, vervolgt Broens. “Dat is niet altijd de makkelijkste weg, maar het betaalt zich zeker uit. Hoe wij dat hebben gedaan? We hebben ons oor te luister gelegd. Onze voelhorens gebruikt. En de meningen gepeild. Voorafgaand aan de officiële procedures hebben wij een notitie over de plannen opgesteld en gepubliceerd. Vervolgens zijn we in gesprek gegaan met alle betrokkenen. We hebben bewonersavonden en informatiemarkten georganiseerd. Een website in het leven geroepen waar alle relevante documenten op staan en een callcenter ingericht. Ook komt vier keer per jaar MaaswerkenNieuws uit, een nieuwsbrief die naar duizenden adressen gaat. Open en transparante communicatie, daar draait het om.”
Ruben Smit fotograaf en ecoloog
Maaswerken in het kort
vesten. Letterlijk. Op heel veel plaatsen in ons rivierengebied gaan zware machines aan
Aanleiding: overstromingen in 1993 en 1995 Start voorbereiding 1997; start uitvoering 2005 Doelen Maaswerken • Hoogwaterveiligheid • Natuurontwikkeling • Betere bevaarbaarheid voor beroepsscheepvaart De werkzaamheden omvatten onder meer: zomerbedverdieping, het aanleggen van hoogwatergeulen en retentiebekkens, uiterwaardeverlaging en het versterken van de Maaskades, verhogen bruggen, verlengen en verbreden sluizen en kanaalverbreding Gereed: 2017
het werk. Bezig met het Programma Ruimte voor de Rivier. Als fotograaf en ecoloog heb ik de afgelopen vijf jaar het rivierengebied intensief bezocht. Ik ben er letterlijk ‘ingedoken’ om mijn boek ‘Rijzende Rivier’ te kunnen maken. In dit boek staat ‘Ruimte voor de Rivier’ centraal. Meer dan eens kwam ik tijdens mijn ‘expedities’ mensen tegen die totaal niet door hadden wat de overheid met dit programma voor ogen heeft. Het viel me zwaar om deze mensen te overtuigen dat het noodzakelijk is en dat het ook nog eens een heel mooi en nieuw landschap kan opleveren. Dat begrepen er maar weinig. Alles wat ‘ze’ zien is dat het oude, typisch Hollandse landschap van grazige uiterwaarden met knotwilgen wordt geruïneerd. Ik probeer een
Internationale prijs voor Overdieps terpenplan Het terpenplan voor de Overdiepse Polder heeft een internationale prijs in de wacht gesleept voor waterbewust ontwerpen en wonen. Op vrijdag 21 november koos de Duitse stichting Rheinkolleg dit rivierverruimingsproject uit 60 Europese inzendingen. De vakjury benadrukte dat het plan de prijs vooral krijgt omdat het is ontwikkeld door de bewoners zelf. De prijs van € 3000,- gaat dan ook naar de bewoners van het gebied. De Belangenvereniging Overdiepse Polder zal kijken waarvoor de prijs het beste kan worden ingezet. Het Rheinkolleg
is een onafhankelijke stichting heeft tot doel het leefmilieu in het stroomgebied van de Rijn te verbeteren. Overdiep wordt in het kader van Ruimte voor de Rivier op een duurzame en veilige manier heringericht. Centraal in het plan staan de negen terpen waarop agrarische bedrijven komen. Belangenverenigingen van bewoners en ondernemers uit het gebied, de provincie Noord-Brabant, de betrokken gemeenten, ministeries, het waterschap en de adviesorganisatie voor ruimtelijke ordening Habiforum hebben dit plan samen tot een succes gemaakt.
Staatssecretaris akkoord met plan Ook bij staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat Tineke Huizinga valt het plan in goede aarde. Zij heeft onlangs ingestemd met het plan. Het is daarmee een van de eerste Ruimte voor de Rivierprojecten waarover een akkoord is bereikt. Naar verwachting kan in 2010 met de uitvoering worden gestart. De totale kosten van dit project bedragen circa 111 miljoen euro.
lans te breken voor het nieuwe rivierenlandschap. Het gedachtegoed om water meer de ruimte te geven levert geweldig nieuwe uitdagingen op. Soms kun je beter laten zien wat dijkverlegging, kadeverlaging, uiterwaardvergraving, nevengeulen en ontpoldering voor gevolgen hebben voor het landschap. Dankzij het veranderde klimaat mag het water weer stromen. Je kunt proberen deze stroom tegen te houden maar dat zal je nooit lukken. Tijd voor een nieuwe stroming en nieuwe kansen!
Waterstand - December 2008
3
Uit gelicht
Scheller en Oldeneler Buitenwaa Meer veiligheid voor heel Zwolle en omgeving en meer natuur. Dat is wat de maatregelen in de Scheller en Oldeneler Buitenwaarden moeten opleveren. Het gebied wordt, nog meer dan nu al het geval is, de achtertuin van Zwolle. Het betekent dat waarschijnlijk twee gezinnen in het gebied verhuizen en een agrariër zijn bedrijf stopt of elders gaat voortzetten. Een vierde gezin zal een deel van zijn privacy in moeten leveren. Drie betrokkenen vertellen in Uitgelicht over de plannen.
1
‘Wandelen waar de natuur dat toelaat’
“Met de aanleg van de nevengeul en de herinrichting kunnen we de Scheller en Oldeneler Buitenwaarden aantrekkelijker maken voor de zeldzame kwartelkoning en voor kleine zoogdieren. Ook herstellen we de oude zichtlijnen vanaf de Schellerdijk op het stadsgezicht van Hattem aan de overkant van de IJssel.”
Scheller en Oldeneler Buitenwaarden Het uiterwaardengebied Scheller en Oldeneler Buitenwaarden is een waardevol buitengebied ten westen van Zwolle. Onderdeel van het gebied
Stadsecoloog Lieuwe Dijkstra van de gemeente Zwolle is blij met de komst van de nevengeul, waardoor de stad en omgeving bij hoogwater droog blijven. “We kunnen niet doorgaan met het verhogen van de dijken. Er zijn in Nederland veel voorbeelden waar dat niet goed heeft uitgepakt. De nevengeul verlaagt bij Zwolle het peil van de IJssel bij hoogwater met acht centimeter en kan ook de natuur in de uiterwaarden versterken.”
Plannen ontvouwd De nevengeul wordt gegraven tussen buurtschap Oldeneel bij het Kleine
is het Engelse Werk. Dit natuur- en recreatiegebied is ongeveer 155 hectare groot. Er zijn enkele agrarische bedrijven actief en het gebied is geliefd bij fietsers en wandelaars. In deze uiterwaarden worden een nevengeul en glooiende oevers aangelegd, obstakels verwijderd en hoger gelegen delen vergraven. Dit alles schept ruimte voor de natuur. Het doel van deze maatregel is dat de
Veer en de spoorbrug van de nieuwe Hanzelijn. De doorgang snijdt de Scheller Buitenwaarden in tweeën. Het rivierwater stroomt bij hoogwater ter hoogte van het Kleine Veer over een ‘drempel’ de nevengeul in. Twee kilometer verderop verlaat het overtollige water het gebied via een kleine delta.
Natuur en recreatie De ligging van de uiterwaarden dichtbij de stad is een uitgelezen kans om de stadsmensen bij de natuur te betrekken. Lieuwe ziet ook een keerzijde. “Te veel mensen in het gebied kan de natuur verstoren. Het vergt veel creativiteit om zorgvuldig met die twee belangen om te gaan. Daarom komt er vlak langs de IJssel een wandelpad dat het gebied zo min mogelijk verstoort. Dat pad is alleen vanaf het Kleine Veer gemakkelijk
toegankelijk. Aan de andere zijde bij de spoorbrug staat het pad een groot deel van het jaar onder water.”
Thuis voor kwartelkoning Door beperkte toegang tot het gebied kan de verstoringgevoelige kwartelkoning zich rond de nevengeul uitbreiden. De vogel houdt van ruige graslanden, net als vele kleine zoogdieren. Voor de grutto, de tureluur en de kievit is straks het gebied minder aantrekkelijk als broedplaats. “Daarom zoeken we in de omgeving naar agrarische gronden, die door omschakeling naar extensief gebruik geschikt worden voor deze weidevogels”, aldus Lieuwe.
Verhuizen of blijven Ook de bewoners van het gebied dat straks tussen de IJssel en de nevengeul ligt, moeten een andere plek krijgen. “Aan de dijk komt ruimte vrij, omdat de veehouder die er woont grond in de winterwaarde verliest en zijn bedrijf wil verplaatsen. Eén bewoner die beslist in de uiterwaard wil blijven wonen, krijgt een nieuwe ontsluiting via ‘de drempel’ bij het Kleine Veer. Voor het landschap is dat jammer, maar ik kan hem ook begrijpen. Het is hier erg mooi.”
Lieuwe Dijkstra
IJssel uiterlijk in 2015 bij hoogwater acht centimeter lager staat dan nu het geval is. Staatssecretaris Tineke Huizinga van Verkeer en Waterstaat heeft de plannen goedgekeurd. Het komende jaar wordt de herinrichting van het gebied voorbereid. In 2010 gaat de eerste schop de grond in.
4
Waterstand - December 2008
Meer schoon grondwater voor Zwols drinkwater De nevengeul langs de IJssel gaat een deel van het drinkwater in Zwolle en omgeving leveren. Het waterbedrijf Vitens wil het zogeheten oevergrondwater gebruiken om de waterwinning te optimaliseren. Woordvoerder Mariette van Vlerken van Vitens geeft uitleg: “In het Engelse Werk konden we elk jaar twaalf miljoen m3 drinkwater winnen uit grondlagen
tot tachtig meter diep. Dit water is afkomstig uit de IJssel (oevergrondwater), het omliggende gebied en uit de stad. In het stedelijke grondwater zitten verontreinigingen en door de komst van de Hanzelijn moet een aantal winputten verdwijnen. Daarom verplaatst Vitens de grondwateronttrekking vanaf 2010 gedeeltelijk naar het buurtschap Scheller/Oldeneel,
terwijl de capaciteit van de winning wordt verminderd tot tien miljoen m³/j. Met de aanleg van de nevengeul wordt het aandeel IJsselwater groter. En omdat we geen water meer oppompen uit het stedelijk gebied, breiden we het aandeel van schoon grondwater in de drinkwatervoorziening zelfs wat uit.”
arden
2
‘Het wordt hier nog mooier’ Voor Jan en Irene van der Kamp ging een langgekoesterde wens in vervulling, toen zij drieënhalf jaar geleden aan de Schellerdijk net buiten Zwolle kwamen wonen. Een uniek plekje met veel vrijheid en uitzicht over de uiterwaarden. De herinrichting betekent voor hen het inleveren van die vrijheid.
De herinrichting brengt de verplaatsing van twee woningen met zich mee. Deze woningen komen, als alles doorgaat, naast het perceel van de familie Van der Kamp. Een verandering waar Jan en Irene gemengde gevoelens over hebben. “De liefde voor de natuur en de ligging zo dicht bij de stad, maken deze locatie voor ons perfect. We houden van de vrijheid die de uiterwaarden met zich meebrengen”, vertelt Irene.
Meedenken mocht “Rivierkundig is de herinrichting een heel goed plan. Het gevolg is de bouw van twee woningen direct naast ons huis. Gevoelsmatig wil je dat in eerste instantie tegenhouden”, legt Jan uit.
3
Inmiddels hebben hij en Irene zich bij de plannen neergelegd. Irene vertelt waarom: “We hebben mogen meedenken. Hier is uit voortgekomen dat de nieuwe woningen niet vanuit onze woonkamer te zien zijn.”
Geen honderden dagjesmensen Ze maken zich geen zorgen over de verdere veranderingen. Irene: “Nu vind ik de uitkijk over de weiden waar de koeien grazen fantastisch. Dat is straks niet meer. Het agrarische element verdwijnt, maar we krijgen er mooie natuur voor terug.” Jan is blij met de spoorbrug van de nieuwe Hanzelijn. “Deze komt hoger te liggen dan de huidige brug, waardoor je er
onderdoor kunt kijken. Bij de zonsondergang vormt dat een schitterend plaatje. Het wordt hier nog mooier.” Irene hoopt echter dat dit geen honderden dagjesmensen tot gevolg heeft. “Iedereen mag hier komen genieten van de natuur. Dat doen wij ook, maar ik hoop dat de recreatiemogelijkheden beperkt blijven.”
Hele gebied aanpakken Over het gehele verloop van het project zijn Jan en Irene tevreden. “We worden goed op de hoogte gehouden, maar houden ook zelf een vinger aan de pols. Soms laat een antwoord lang op zich wachten, dan trekken we zelf aan de bel”, vertelt Jan. Ze hebben hierdoor duidelijk voor ogen hoe de
Jan en Irene van der Kamp
nieuwe situatie zal zijn en hebben begrip voor de herinrichting. “Toch heb ik mijn twijfels of dit miljoenenplan daadwerkelijk voldoende resultaat oplevert”, zegt Irene. Jan is stelliger. “Nederland moet veilig zijn. Door over het hele stroomgebied van de rivier maatregelen te nemen, kunnen we het water beheersen.” “Maar dan moet wel het hele gebied worden aangepakt”, benadrukt zijn vrouw.
‘Het doet pijn deze plek te verlaten’
Al ruim tweehonderd jaar is ‘het Tigchelwerk’ de stee van de familie Sluiter en hun voorouders. Een historische plek aan een doodlopend dijkje, pal aan de IJssel. De broers Gerrit en Marinus Sluiter geven hun geboorteplek terug aan de natuur. “Toch doet het pijn. Het is een unieke plek, waar we bijna ons hele leven in alle vrijheid en met heel veel plezier hebben gewoond.”
Marinus heeft zijn geboortegrond éénmaal verlaten. “Toen ik trouwde. Zeven jaar later was ik al weer terug met de intentie nooit meer te vertrekken.” Hij woont met zijn vrouw Elly, dochter Janienke en zoon Maurice naast Gerrit, zijn vrouw Femmy en hun dochter Evelien. Gerrit: “Ik heb mijn overgrootvader hier nog in de uiterwaarden zien lopen, zo verschrikkelijk mooi.”
van de rivier en de uiterwaarden, daar doen we het ook voor.” Waarschijnlijk krijgen de broers een nieuwe woning aan de dijk, maar ze moeten veel achterlaten. “Het ergste is dat we onze vrijheid verliezen. Daar wordt bij de vergoeding geen rekening meegehouden. We zitten straks aan de drukste fietsroute van Zwolle.”
Droge voeten Slopershamer De broers kunnen het maar moeilijk verkroppen dat straks de slopershamer door hun woning gaat. Het aspect veiligheid bij hoog water speelt echter een belangrijke rol bij hun beslissing om te vertrekken. “Uiteindelijk kiezen we zelf voor verhuizen, want voor de plannen, en dus voor iedereen, is het veel mooier als wij weg gaan. De natuur krijgt onbeperkte mogelijkheden en de rivier krijgt ruimte om buiten haar oevers te treden. We houden
Gerrit wil daarom meepraten over de plannen en weten wat er over het gebied wordt beslist. Hij zit in de begeleidingsgroep die de plannen nauwlettend volgt en waar nodig bijstuurt. Gerrit: “Er wordt goed naar de betrokkenen geluisterd.” Toch zet hij vraagtekens bij de doelstelling. “Die is niet haalbaar. Het is maar de vraag of je de waterstand met acht centimeter kunt verlagen. Als het al lukt, komt nog alles samen bij de flessenhals tussen het Engelse Werk en het Katerveer.
Weg is je winst, maar goed, het blijft een feit dat het veiliger wordt en de uiterwaarden er nog mooier gaan uitzien.”
Marinus: “Planmatig zit het goed in elkaar, maar die halsstarrigheid van de ambtenarij! We wachten al maanden op een passend bod om onze bouwplannen te realiseren. Mocht er geen overeenstemming komen tussen beide partijen, dan gaat wat ons betreft het hele feest niet door.”
De gebroeders Marinus en Gerrit Sluiter
Wachten op passend bod Marinus ziet het anders. “Ook al is het schitterend om het hoge water mee te maken, het komt steeds hoger. Dat wordt te gevaarlijk. Door de rivier ruimte te geven, houden we allemaal de voeten droog.” Over de manier waarop deze gevolgen en de plannen zijn gecommuniceerd zijn de broers tevreden. Waterstand - December 2008
5
Schatten bij de rivier Archeologie krijgt binnen het Programma Ruimte voor de Rivier en andere rivierverruimende projecten volop aandacht. Voordat daadwerkelijk de schop de grond in gaat, vindt archeologisch onderzoek plaats. Recentelijk was het tweemaal goed raak. Om te beginnen bij het Pannerdensch Kanaal. Daar komt vooruitlopend op Ruimte voor de Rivier een nevengeul waarmee de oorspronkelijke natuur terugkeert. Een archeologisch bureau heeft het gebied onlangs onderzocht. Dat leverde aardewerken potscherven op en restanten van een nederzetting uit de ijzertijd (circa 800 jaar voor Christus). Daarnaast een scherf uit enkele duizenden jaren voor Christus. De vondsten geven meer duidelijkheid over hoe de mensen toen leefden in de buurt van water. En over de manier waarop ze omgingen met overstromingen.
Bruggen naar het verleden In Zutphen was het onlangs ook tij-
dens het graven raak. Niet bij graafwerkzaamheden voor Ruimte voor de Rivier maar voor het leggen van kabels. De vondst: zware, eikenhouten palen. Van ruim zes meter lang. Die bleken de fundering te zijn van de middeleeuwse IJsselbrug, in 1572 verwoest door de Spanjaarden. De archeologische dienst heeft de vondst meteen in kaart gebracht. In de toekomst wordt in dit gebied misschien opnieuw gegraven als de nevengeul doorgaat. Iets verderop aan de IJssel bij Deventer is op 4 november het archeologisch onderzoek begonnen. Ook daar starten over enige tijd graafwerkzaamheden voor geulen. De Deventer stadsarcheoloog Michiel Bartels gaf in een eerder nummer van Waterstand aan stiekem te hopen op
bijzondere vondsten. Het hoogtepunt zou de vondst zijn van paalfunderingen van de brug uit 1482. Deze eerste oeververbinding van Deventer was voorzien van twee verdedigingstorens. Ook deze brug werd door de Spanjaarden verwoest. Maar mogelijke restanten van een strandmarkt of nederzetting doen het hart van de stadsarcheoloog eveneens harder kloppen. Wie weet, word in Deventer nu ook snel een geweldige vondst gedaan.
De oude IJsselbrug 1482 - 1578 Kunstcollectie Gemeente Musea Deventer
bescherming van archeologische vondsten. Daarnaast is september vorig jaar de wet op de archeologische monumentenzorg in werking getreden. Het programma Ruimte voor de Rivier vraagt alle plannenmakers bovendien archeologisch interessante locaties zo vroeg mogelijk te verwerken in hun ontwerp. Daarmee is de bescherming van archeologische vondsten goed geregeld. Voor bodemonderzoek en mogelijke opgravingen bij alle projecten van Ruimte voor de Rivier is budget opgenomen.
Bescherming De Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten en Rijkswaterstaat hebben in 2007 een nieuw convenant gesloten voor de
Schaatsen in de uiter waarden
Over één nacht ijs gaan “Ook al vinden eenden het nog te riskant om op het ijs te lopen, wat mij betreft kan het nooit te vroeg zijn! Krakend en golvend ijs geven mij een adrenalineshot, die anderen pas krijgen als ze in een formule 1 wagen rijden!” Rudolf Barkhuysen deelt zijn voorliefde voor schaatsen op natuurijs met Leffert Oldenkamp.
Als koning Winter zijn intrede doet en het ’s nachts vriest dat het kraakt zijn de beide leden van de Schaatstrainingsgroep Wageningen in hun nopjes. Soms is één nacht flinke vorst al voldoende voor deze waaghalzen. Rudolf en Leffert staan als eersten op het ijs. Vooral Leffert geniet van de rust als de rest er nog niet op durft. Schaatsen langs rietkragen, langs een knotwilg en om wilgenbosjes is kicken. “Als ik vandaag geschaatst heb, weet iedereen dat het ijs morgen
veilig is. Ik neem natuurlijk wel mijn voorzorgsmaatregelen en heb altijd touw, prikkers en een aluminium deken bij me. En ik houd het ijs continue in de gaten. De uiterwaarden zijn uitermate geschikt om van het eerste ijs te genieten want als je er dan toch doorheen zakt, is het water meestal niet diep. Ik moet toegeven dat ik inmiddels redelijk ervaren ben in het uit het ijs kruipen en vooral anderen eruit te helpen. Het is onderdeel van de schaatsbeleving in de uiterwaarden.”
Leffert Oldenkamp
Ontstressen op de uiterwaarden
6
Waterstand - December 2008
De uiterwaarden langs de Rijn bij Wageningen en de Blauwe kamer bij Rhenen zijn de favoriete stekjes van ontelbare schaatsliefhebbers in de omgeving. “In enkele geulen komt schoon kwelwater van de Veluwe omhoog en daar vriest het snel dicht,” legt Leffert uit. “Bovendien zijn
er ad-hoc afspraken gemaakt met het waterschap over het openen en dichten van een enkele sluis, zodat de waterstand niet extreem fluctueert. Bij een gunstige waterstand kun je in de uiterwaarden prachtige parcoursen uitzetten, met op de achtergrond de Wageningse berg of de Grebbeberg. En dan zie je achter de dijk de vrachtschepen voorbij varen. Grandioos.” Rudolf gaat in zijn lunchpauze vaak nog even een uurtje schaatsen. Ook worden er wedstrijdjes voor de jeugd georganiseerd en koek-en-zopie’s geplaatst. “Schaatsen is hier enorm populair. Twee jaar geleden kwam in een mooi weekend wel een mannetje of 10.000 van het ijs genieten.”
Ruimte voor de schaatser Rudolf en Leffert hopen dat met Ruimte voor de Rivier meer en actief rekening wordt gehouden met recreanten en vooral schaatsers. “Met meer ruimte voor het water zijn er natuurlijk ook meer schaatsplekken en visstekken mogelijk”, zegt Leffert. “Nevengeulen zijn bijvoorbeeld zeer geschikt om op te schaatsen als ze niet in open verbinding staan met de rivier. En volledig onderge-
Leffert Oldenkamp
Leffert is met vier Elfstedenkruisjes op zak, waaronder dat van 1963, met recht een expert te noemen.
Genieten van het eerste ijs op Wageningse uiterwaarden
lopen uiterwaarden zijn helemaal ideaal als tijdens een vorstperiode de waterstand een paar dagen enigszins stabiel wordt gehouden en er geen hinderlijke obstakels (zoals afrasteringen) uit het ijs steken.” Het is volgens de mannen een kleine moeite om te zorgen dat op koude winterdagen delen van uiterwaarden bedekt zijn met een laagje water. “Desnoods moet de pomp maar aan. Ook met het spuien van rivierwater kan gekeken worden naar de schaatsmogelijkheden. En dan die begroeiing…” vervolgen de schaatsers. “Er is hier in de buurt een comité opgericht om de wilgengroei in de uiterwaarden in te perken. Als we die niet regelmatig afzetten worden de schaatsmogelijkheden erg beperkt. Waterpartijen en woeste gronden groeien immers dicht als de natuur zijn gang mag gaan.” Leffert en Rudolf duimen voor veel ruimte voor de schaatser en een strenge winter.
vragen over nevengeulen Nevengeul in de Lepelaar p
1) Wat is een nevengeul?
Een nevengeul is een geul in de uiterwaarden. Deze geul is altijd kleiner dan de vaargeul. Meestal smaller en nooit dieper. Vaak is er een verbinding met de hoofdgeul. Bij hoogwater stroomt het water in de geul mee met de rivier.
6) Wie maakt een nevengeul?
Dat kunnen verschillende partijen zijn maar meestal zijn het de waterschappen. Ze moeten voor de aanleg van een nevengeul wel een vergunning hebben.
7) Waar in Nederland?
Nevengeulen zijn vooral te vinden langs de Waal en de IJssel en in mindere mate langs de Nederrijn en de Lek.
2) Waar ligt een nevengeul?
Nevengeulen liggen in de uiterwaarden. Nooit te dicht op de dijk, want dan kan het de stabiliteit van de dijk en de kwel naar het achtergelegen gebied beïnvloeden.
3) Waarom nevengeulen?
Nevengeulen kunnen helpen de waterstand te laten dalen. Door de regulering van het stroomgebied van de rivier zijn veel oude nevengeulen verdwenen. Geprobeerd wordt om de nieuwe geulen zo veel mogelijk op de plek van die oude te graven. Eerst wordt uitgebreid onderzoek gedaan. Daarbij worden grondmonsters genomen. Ook het effect op het kwelwater wordt onderzocht. Pas daarna gaat men tot aanleg over.
4) Hoe komt het water in een nevengeul?
Via de hoofdgeul. Vaak is er een open verbinding maar wordt de toevoer van water gereguleerd via een zogenaamde duiker of regelwerk.
8) Wat levert het op?
Verhoging van natuurwaarden. Veel stromingminnende vissoorten, oever- en rivierplanten, waarvoor de stroming in de hoofdgeul te sterk is, doen het goed in een nevengeul. Natuurlijk levert het ook hoogwaterveiligheid op. Wat betreft de recreatiemogelijkheden is het vooral interessant voor wandelaars, vogelaars en schaatsers.
9) Wat zijn de nadelen?
Als de nevengeul te veel water trekt, wordt de vaargeul te ondiep. Daarom is een drempel of regelwerk vaak noodzakelijk om de instroom van water te regelen. Ook kan een nevengeul zorgen voor meer kwelwater binnendijks en dus voor hogere grondwaterstanden. De oplossing hiervoor is het aanleggen van een kwelvoorziening of een kwelscherm. Het uitgangspunt bij het maken van een nevengeul is dat dit de wateroverlast binnendijks niet mag verergeren.
older, Zuiderklip
Uitslagen waterschapsverkiezingen bekend Dinsdag 2 december hebben de waterschappen de definitieve uitslag van de waterschapsverkiezingen bekend gemaakt. De opkomst was 24 procent, één procent hoger dan vier jaar geleden. Water Natuurlijk kwam landelijk als winnaar uit de bus met 101 zetels. De complete uitslagen van alle waterschappen, een overzicht van de opkomstpercentages en een overzicht van de 10 grootste partijen zijn te vinden op de volgende website: www.hansbouma.nl/waterschappen. Klik een waterschap aan en klik vervolgens op ‘volgende’ rechts onder op het scherm.
stroomt het water in een nevengeul mee 5) Hmetoe devaakrivier? Het liefst het hele jaar door, zodat de natuur optimaal kan profiteren. Behalve bij heel lage waterstanden; dan is het water nodig in de hoofdgeul. Anders wordt die te ondiep en kan de scheepvaart er niet door.
Onderzoek voor IJsseldelta Staatssecretaris Tineke Huizinga laat een zogenoemde quickscan uitvoeren naar de gevolgen van het rapport van de Deltacommissie voor de ontwikkelingen in het gebied IJsseldelta-Zuid. Dat liet zij 13 november weten tijdens een werkbezoek aan het gebied. Huizinga wil die consequenties in beeld hebben, voordat ze een besluit neemt over het wel of niet vervroegd realiseren van een bypass van de IJssel bij Kampen.
De eerste resultaten van de quickscan worden in februari verwacht. Deze worden betrokken bij de verdere voorbereiding van het eventueel te nemen omwisselbesluit. Dat omwisselbesluit houdt in, dat het plan om het zomerbed van de IJssel ten noordwesten van Zwolle te verdiepen wordt vervangen door het vervroegd aanleggen van de zogenoemde bypass van de IJssel bij Kampen. In de oorspronkelijke Ruimte voor de Rivier-plannen van het Rijk wordt de aanleg van een bypass genoemd als maatregel voor de toekomstige grotere waterafvoer. Dit zou dan op
langere termijn gerealiseerd moeten worden. Het eerder aanleggen van de bypass heeft volgens de provincie Overijssel voordelen. Actuele ontwikkelingen in het gebied (waaronder Hanzelijn, N50, woningbouw en natuurontwikkeling) kunnen daardoor beter op elkaar worden afgestemd, waardoor een grotere ruimtelijke kwaliteit ontstaat.
IJsseldelta en conclusies Deltacommissie In de huidige plannen voor het gebied IJsseldelta-Zuid is op verschillende
onderdelen al rekening gehouden met zaken die in het rapport van de Deltacommissie worden genoemd. De Deltacommissie adviseert te anticiperen op grotere rivierafvoeren en daar maatregelen op af te stemmen. De aanleg van de bypass bij Kampen is volgens de provincie Overijssel zo’n maatregel. Een andere aanbeveling van de Deltacommissie is het verhogen van het IJsselmeerpeil met maximaal anderhalve meter. In de uitwerking van het project IJsseldelta is al rekening gehouden met een IJsselmeerpeilstijging van één meter. Met de quickscan wordt in beeld
gebracht welke effecten een halve, één of anderhalve meter IJsselmeerpeilstijging hebben voor zowel de bypass als zomerbedverdieping.
Planvorming en samenwerking Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat en de Provincie Overijssel met haar samenwerkingspartners hebben verder afgesproken dat de planvorming voor de zomerbedverlaging en de bypass intussen doorgaat om zo geen tijd te verliezen. Voor het project IJsseldeltaZuid hebben elf overheden in 2007 een intentieovereenkomst ondertekend om samen te werken: de gemeenten Kampen, Zwolle, Dronten en Oldebroek, het Waterschap Groot Salland, de Ministeries van VROM, LNV en het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Staatsbosbeheer en de provincies Flevoland en Overijssel.
Waterstand Waterstand - December - Februari 2008
5 7
graag op uit met de fiets. Favoriete plekjes hier in de buurt zijn Theeschenkerij Oldeniel, aan de Hattemse kant van de IJssel, ter hoogte van het fietsen voetveer ‘t Kleine Veer en het Engelse Werk, net ten zuiden van de brug die Zwolle met Hattem verbindt.
Veer
Waarom daar? Dakar en Lotus van de Ploeg bij het Engelse Werk
Even voorstellen…
Theeschenkerij Oldeniel
Rivierfavoriet Carin van de Ploeg reageerde op onze oproep in het vorige nummer. Zij is dol op de IJssel en neemt ons mee naar de Theeschenkerij Oldeniel en het Engelse Werk.
Colofon Waterstand is een kwartaaluitgave van de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier (PDR). Met deze nieuwsbrief informeert PDR de bewoners, gebruikers en bestuurders van het Nederlandse rivierengebied over de voortgang van het Programma Ruimte voor de Rivier. Voor meer informatie Programmadirectie Ruimte voor de Rivier Antwoordnummer 52528 3502 VH Utrecht Tel.: 088 - 797 29 00 info@ruimtevoorderivier.nl Hoofdredactie Margie de l’ Etang Fotografie RWS tenzij anders aangegeven Scheller en Oldeneler buitenwaarden: Loura Kok Realisatie, tekst en vormgeving Adequaat Communicatie | vM-Design
In het Programma Ruimte voor de Rivier werken regionale overheden en Rijk samen om het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen. De rivier krijgt meer ruimte. Tegelijkertijd wordt gewerkt aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit: het rivierengebied moet er in economisch, ecologisch en landschappelijk opzicht beter van worden. Meer weten? www.ruimtevoorderivier.nl ISSN nummer: 1876 - 1984
8
Waterstand - December 2008
Carin van de Ploeg (41 jaar) is getrouwd met Paul en woont samen met haar dochters Dakar van 3 en Lotus van 2 in Zwolle-Zuid aan de rand van de stad.
Favoriete stek… “De rivier de IJssel heeft altijd al een magische aantrekkingskracht op mij gehad. Ik ben in Deventer opgegroeid en ging vaak op zondagochtend met mijn vader op vogelkijktocht in de uiterwaarden tussen Deventer en Olst. Nu woon ik - na vele omzwervingen - weer in de buurt van de IJssel. In het weekend trekken wij er met ons gezin
Op onze fietstochten rijden we vaak over de dijk. We genieten dan van het uitzicht en de sfeer. We stoppen graag bij theeschenkerij Oldeniel. Het is een prachtig plekje, met een klein terras, gerund door vrijwilligers. Alle zondagen geopend van Koninginnedag tot en met de herfstvakantie. Wat het zo bijzonder maakt is dat ze elke maand voor een kleine culturele verrassing zorgen. Dat kan een gedichtenmiddag zijn, maar ook een workshop circus, een optreden van een koor of een artiest. Terwijl de schepen en plezierjachten voorbijvaren, genieten fietsers en wandelaars hier van natuur en cultuur. Onze andere favoriete plek is het Engelse Werk, waar eveneens een uitspanning is. Daar vind je een prachtig park en een mooi stukje natuurlijke uiterwaarden met een uitkijkpost en diverse wandelroutes.
Link met Ruimte voor de Rivier In de buurt van Zwolle krijgt de IJssel op verschillende plekken meer de ruimte. Ook de Hanzelijn die ze daar aan gaan leggen zal voor veranderingen in het landschap zorgen. Een van de laatste discussies die ik heb gevolgd, ging over de kleur van de nieuwe spoorbrug. Ik hoop echt dat die niet rood wordt, want dat verstoort het beeld wel en past niet zo goed bij de prachtige natuur. Gelukkig zorgt Ruimte voor de Rivier ook voor natuurontwikkeling en als het goed is komt er een nieuw fietspad. Maar wat er ook verandert, langs de IJssel blijft het altijd heerlijk uitwaaien. De ideale plek om te picknicken of te zitten en te mijmeren.
Uw lievelingsplek in Waterstand? Heeft u ook een favoriete stek aan het water? Geeft u dan net als Carin van de Ploeg op als kandidaat voor deze rubriek. Stuur een mailtje met uw contactgegevens naar: info@ruimtevoorderivier.nl of een briefje naar: Redactie Waterstand, Postbus 24103, 3502 MC Utrecht onder vermelding van Rivierfavoriet.
Waterstandwoordzoeker D E D S A L
P K R E W L O B I
R H I S C H A A T S E N K A W A N O S P I L K R E D I U Z I A S E O S M A A S W E R K E N W S A V G I W J E K W I L G T R T G L
E W M E B L S V A U E
E R F N P N A M T Y L J B R R G O E R I N G T O L P O I B T N M O R
E R I E
E C A A W E A
I I E T R H E W U R A N S Z L L N V R T E C O D L E T D S I L G E L N U I S V N E I
L S
N
I E R O G G R S T T A D V E G M I H D N I R G N O I
Z A
I
D
A R C H E O L O O G P U G K
R
Zoek de volgende woorden en streep ze weg. Woorden kunnen horizontaal, diagonaal en vertikaal staan. Van links naar rechts en ook van rechts naar links. Letters kunnen meerdere keren gebruikt worden. De overgebleven letters vormen een woord. ARCHEOLOOG BAL BOLWERKPLAS BRUG BYPASS DELTACOMMISSIE GRIND GRUTTO HOOGWATER IJS
KADE MAASWERKEN MILLINGERWAARD NEVENGEUL OEVER POTSCHERF RHONE RIVIER SCHAATSEN SIERRE
STROMING UITVOERING WAK WETLANDS WILG WINTERTALING ZANDWINPLAS ZUIDERKLIP ZWOLLE
Doe mee en win Stuur uw oplossing, samen met uw adresgegevens, voor 1 februari 2009 naar: Ruimte voor de Rivier, Waterstandwoordzoeker, Antwoordnummer 52528, 3502 VH Utrecht of mail uw antwoord naar: prijsvraag@ruimtevoorderivier. nl. Onder de goede inzendingen worden 3 exemplaren van het prachtige fotoboek Rijzende rivier van Ruben Smit verloot en vijf ‘Ruimte voor de Rivier’ verrassingspakketten.
Meer dan 4.000 inzendingen! De oplossing van de vorige Waterstandwoordzoeker was: Waterschapsverkiezingen. De redactie werd overstelpt met meer dan 4.000 goede oplossingen. De gelukkige winnaar van de Grote Bosatlas is: N.M. Rijsdorp-v. Laar - Heerde. De DVD’s van Al Gore’s ‘An Inconvenient Truth’ gingen naar: Thea Korf – Deventer, Piet v.d. Sanden – Kaatsheuvel, Hannah Wolf – Zutphen, Margret IJpelaar – Culemborg en Johan van Cuyck - Moergestel. De winnaars hebben inmiddels hun prijzen per post ontvangen.