Miasto zwane Rastenburg

Miasto zwane Rastenburg Stadt Rastenburg genannt

Miasto zwane Rastenburg Stadt Rastenburg genannt 650 lat Kętrzyna

Kętrzyn 2016

2

Kętrzyn położony jest nad rzeką Guber na skraju Równiny Sępopolskiej. Dzięki korzystnemu położeniu zakładano tu osady już od epoki neolitu. W II-IV w. po Chr. wiódł tędy szlak ku wybrzeżom półwyspu Sambijskiego. We wczesnym średniowieczu tereny te zajmowało pruskie plemię Bartów. Można przypuszczać, że z tego okresu pochodziło grodzisko widoczne na mapach Caspra Hennenberga i Józefa Naronowicza-Narońskiego.

Pruska rzeźba kamienna - „baba“ z miejsca kultu niedaleko Poganowa XI w.

Steinfigur der Prussen - „baba“ aus eine Kultstätte neben Poganowo (Bürgersdorf) 11. Jh.

Mapa Józefa Naronowicza-Narońskiego (fragm.) ok. 1665 Karte von Józef Naronowicz-Naroński (Fragm.) ca 1665

Prusowie przedstawieni na brązowych drzwiach katedry w Gnieźnie XI/XII w.

Die Prussen Darstellung auf der Bronzetür des Gnesener Doms 11./ 12. Jh.

Kętrzyn ist am Fluss Guber am Rande des Sępopol-Flachlandes gelegen. Dank der günstigen Lage wurden hier schon seit der Epoche des Neolithikums die Ansiedlungen gegründet. Zwischen dem II. und IV. Jh. nach Chr. führte hier der Wanderweg zu den Küsten der Sambische-Halbinsel. Im frühen Mittelalter wurde dieses Gelände von dem Preußischen Bart-Volkstamm besetzt. Man kann lediglich vermuten, dass es im Mittelalter in Kętrzyn eine Wehranlage gegeben hatte, die nur auf Karten von Caspar Hennenberger und Józef NaronowiczNaroński zu sehen ist.

Kętrzyn is situated on the Guber River on the edge of the Stępopolska Plain.

Owing to its favourable geographical location, the site has been home to settlements since the Neolithic era. In the 2nd to 4th centuries AD there was a route to the Sambia Peninsula from here. In the early Middle Ages these lands were occupied by a Prussian tribe known as the Bartians, presumably the same period as the fortified settlement shown on the maps by Casper Hennenberg and Józef Naronowicz-Naroński.

Uzbrojenie Prusów XI-XII w.

Die Waffen der Prussen aus 11-12 Jh.

3

Pieczęć jednego z kętrzyńskich prokuratorów Siegel der Pfleger zu Rastenburg

4

Pieczęć komtura z Balgi pod dokumentem z 1439 r Siegel der Komtur zu Balga 1439.

Podział Barcji 1326 wg S. Jóźwiaka Teilung Barten 1326 nach S. Jóźwiak

W wyniku podziału Barcji w 1326 r. obszar późniejszego Kętrzyna podlegał komturowi z Bałgi, z krótką przerwą związaną z próbą utworzenia komturstwa w Sątocznie. W latach 1394-1397, 1418-142 i od 1477 r. (do połowy lat 80-tych XV w.) okręg kętrzyński należał do komturstwa w Rynie. Pierwszy raz nazwę krzyżackiej strażnicy Rastenburg zanotowano w dokumencie z 1342 r.

Nachdem Barten 1326 geteilt wurde, unterstand Rastenburg dem balgischen Komtur mit der kurzen Ausnahme des Zeitraums, in dem ein Versuch unternommen wurde eine Komturei in Leuneburg (Sątoczno) zu errichten. In den Jahren 1394-1397, 1418-1422 und ab 1477 (bis zur Mitte der 80er Jahre des 15. Jahrhunderts) wurde Rastenburg in die Komturei in Rhein (Ryn) eingegliedert. Der Name des Ordensburg Rastenburg wurde zum ersten mal in der Urkunde vom 1342 registriert.

Consequent upon the partition of Bartia in 1326, the area occupied by future Kętrzyn belonged to the commander of Balga, with a brief interlude related to an attempt to set up a commandery in Sątoczno. In the years 1394-1397, 1418-142 and from 1477 until the 1480s, the district of Kętrzyn belonged to the commandery of Ryn. A Teutonic watchtower called Rastenburg was first noted in a document from 1342.

Pieczęć miejska pod aktem lokacyjnym Stadtsiegel unter der Urkunde

Akt lokacyjny z 11 listopada 1357 r. (oryginał w Geheim Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie)

W dniu 11 listopada 1357 r. Komtur Bałgi Johan Schindekopf wystawił Henrykowi Padeluche przywilej, w którym przekazał mu do zasiedlenia miasto zwane Rastenburg. Miasto otrzymało 102 włóki, z których wyłączono 52 włoki jako wolne od obciążeń czynszowych. 4 włóki przeznaczono na uposażenie kościoła św. Jerzego, 8 jako dziedziczne uposażenie sołtysa oraz 40 do wspólnego użytkowania przez mieszkańców.

Urkunde vom 11. November 1357 (Original in Geheimen Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz in Berlin)

Am 11. November 1357 Johann Schindekopf, Komtur von Balga, stellte ein Privileg aus, laut dem Heinrich Padeluche die Stadt genannt Rastenburg zu gründen hatte. Die Stadt bekam insgesamt 102 Hufen, wovon 52 steuerfrei waren. 4 Hufen wurden der Georgkirche übergeben, 8 dem Schultheiß, 40 konnten die Bürger gemeinsam nutzen.

On 11 November, 1357, Johan Schindekopf, the Commander of Balga, issued a charter to Heinrich Padeluche whereby he entrusted him with the task of settling the town of Rastenburg. The town was granted 102 units of area (about 18 ha per unit), 52 units of which were to be rent free. 4 units were earmarked as an endowment for St. George's Church, 8 as a hereditary endowment for the village administrator and 40 for commonage.

Układ przestrzenny miasta pod koniec XIV w. wg M.Wyczółkowskiego Die räumliche Gestaltung der Stadt Ende des 14. Jh. nach M.Wyczółkowski

2

5

4

1

3

1. Zamek Ordenschloß 2. Miasto z kościołem parafialnym św. Jerzego Stadt mit Hl. Georg Pfarrkirche 3. Przedmieście Królewieckie Königsberger Vorstadt 4. Przedmieście Chłopskie, dawna wieś Rast z kościołem św. Katarzyny Bauern Vorstadt, ehem.

Dorf Rast mit Hl. Katharina Kirche 5. Przedmieście Wola Freiheit

5

6 Kościół św. Jerzego, W. Nerenheim ok. 1935 Die hl. Georgkirche, W. Nerenheim ca 1935

Już pod koniec XIV w. miasto miało ukształtowany układ przestrzenny.

Otoczone było kamiennoceglanymi murami obronnymi z wieżami, posiadało wymienione w 1357 r. dwie bramy: Wysoką (Królewiecką) oraz Młyńską.

W południowo zachodnim narożniku murów stał na wzgórzu jedn-nawowy jeszcze wówczas kościół św. Jerzego z wieżą obserwacyjną. W 1422 r. na Starym Mieście stało 26 domów na całych działkach i 1 na połowie działki, na Nowym Mieście znajdowało się wówczas jedynie 19 domów wybudowanych na połówkach działek.

Ende des 14. Jahrhunderts war die räumliche Gestaltung der Stadt bereits vollendet. Rastenburg war von Steinund Backstein-Wehrmauern umgeben, die mit Wachtürmen versehen waren und zwei Toren besaßen, die in der Urkunde 1357 genannt wurden: das Hohe Tor (Königsbergertor) und das Mühlentor. In der süd-westlichen Ecke stand auf dem Hügel die damals einschiffige Georgkirche mit einem Wachturm. 1422 standen in der Altstadt insgesamt 26 Häuser auf Parzellen und 1 Haus auf einer halben Parzelle; in der Neustadt gab es lediglich 19 Häuser, die jeweils auf halben Parzellen standen.

As early as by the end of the 14th century, the town had developed a distinctive spatial arrangement. It was surrounded by stone and brick walls with towers and two gates: Wysoka (Królewiecka) Gate and Młyńska Gate, which were replaced in 1357. Standing on a hill in the south-west corner of the town walls was St. George's Church (still with a single nave at that time) with a watchtower. In 1422 the Old Town contained 26 houses on full lots and 1 house on half a lot, with 19 houses on half lots in the New Town.

KOŚCIÓŁ P.W. ŚWIĘTEGO JERZEGO ST. GEORGE’S CHURCH ST. GEORG-KIRCHE

7

Kościół wzniesiony został w tym samym czasie co zamek i włączony w system obwarowań miejskich. Jest jednym z nielicznych w Polsce zabytków łączących funkcje sakralne z obronnymi. Po pożarze w 1500 r. dobudowano prezbiterium. Jest ono odchylone w stosunku do osi nawy głównej, co jest osobliwością architektoniczną na skalę europejską. Niewątpliwą atrakcją jest pochodzące z 1515 r. kryształowe sklepienie wykonane przez mistrza Matza z Gdańska. Ciekawostką świątyni są dwie pojedyncze cele więzienne znajdujące się w przyziemiu. Związana jest z nimi legenda o skazańcu. W Bazylice można zobaczyć m.in. ambonę z 1594 r. oraz organy z 1721 r. wykonane przez organmistrza Jana Mosengela z Królewca. Empora przeznaczona została na salkę muzealną z dokumentacją fotograficzno-historyczną kościoła. W okresie letnim z wieży kościoła zobaczyć można panoramę Kętrzyna i okolic. Nadanie kościołowi tytułu Bazyliki w 1997 r. świadczy o bogactwie historycznym i kulturalnym świątyni.

8

Sąd Ostateczny - fragment ambony

Die St. Georg-Kirche wurde an Stelle eines früheren kreuzritterlichen Wachturms errichtet. Sie wurde von den Kreuzrittern in der zweiten Hälfte des 14. Jahrhunderts erbaut und Anfang des 15. Jahrhunderts erweitert.

Rund um die Kirche befinden sich Überreste von Wehrmauern und Basteien. Die Kirche ist ein herrliches Beispiel sakraler Wehrarchitektur. Im Innenraum fällt eine Neigung des Presbyteriums im Verhältnis zur Lage des Hauptschiffes auf. Sie entstand infolge der Bauarbeiten, die nach dem Brand im Jahre 1500, der einen Teil des Tempels zerstört hat, durchgeführt wurden. Eine große Attraktion dieser Basilika ist ein hochwertiges Kristallgewölbe, das 1515 vom Danziger Meister Matz ausgeführt wurde. In der Basilika kann man auch viele andere Baudenkmäler von hohem Wert bewundern. Dazu gehören unter anderem eine manieristische Kanzel aus dem Jahre 1594 mit Szenen des Jüngsten Gerichtes und des Treffens von Christus mit zwei Jüngern auf dem Weg nach Emmaus sowie eine historische Orgel aus dem Jahre 1721 mit zurzeit 43 Stimmen. Heute rühmt sich die St. Georg-Kirche des Titels einer Basilika Minor und erfüllt die Funktion einer Stiftskirche.

Während der touristischen Saison besteht die Möglichkeit, das Panorama von Rastenburg und Umgebung vom Kirchturm aus zu bewundern.

St. George’s Church was erected on the site of a former Teutonic outpost. This temple was built by the Teutonic Knights in the second half of the 14th century, and enlarged at the beginning of the 15th century. It is surrounded by the remains of walls and towers. The church is an interesting example of sacral defensive architecture. Inside, the presbytery is offset from the axis of the main nave - this is the effect of reconstruction work conducted after a fire in 1500, which damaged part of the temple. An undoubted attraction of the Basilica is a high-quality crystal vault created in 1515 by that Gdańsk master, Matz. The Basilica has other important relics, including a mannerist lectern dating back to 1594, with scenes from the Judgement Day and the Meeting of Christ with Two Apostles on the Road to Emmaus, and historic organs from 1721 which nowadays have 43 notes. Currently, St. George’s Church is called Basilica Minor, and functions as a collegiate church. In the tourist season, it is possible to admire the view over Kętrzyn and its vicinity from the church tower.

9

10

Pierwsza zachowana w źródłach informacja o strażnicy pochodzi z 1344 r. Budowa murowanego 1576 zamku położonego w południowym narożniku murów miejskich została zakończona przed 1374 r. Początkowo zamek był budowlą trzyskrzydłową, zamkniętą od zachodu murem z bramą wjazdową.

Reprezentacyjne skrzydło północne z kaplicą zajmował prokurator („pfleger“). Od powstania Księstwa Prus w zamku rezydował namiestnik – starosta, później do 1910 r. dzierżawca domeny, a następnie do 1945 r. znajdował się tu urząd finansowy.

Pierwszy znany opis zamku pochodzi z 1706 r. Jego autor Adam Huldreich Schaffer był rektorem szkoły i autorem „Kroniki Rastenburga“. Najstarszy widok zamku znajduje się na mapie Caspra Hannenbergera (1576).

Der Wachturm wurde zum ersten Mal in einer Überlieferung aus dem Jahr 1344 erwähnt. Der Bau der gemauerten Burg, die in der sudlichen Ecke der Stadtmauer gelegen war, wurde vor dem Jahr 1374 abgeschlossen. Die Burg war zu Beginn ein Bau mit drei Flugeln, von der Westseite von einer Mauer mit einem Einfahrtstor eingeschlossen.

Den reprasentativen Nordflügel bewohnte der „Pfleger". Seit der Herzogszeit residierte im Schloß der Amtshauptmann, später bis 1910 der Domänenpächter und danach bis 1945 war hier das Finanzamt untergebracht.

Die erste bekannte schriftliche Beschreibung der Burg stammt aus dem Jahr 1706. Ihr Autor war Adam Huldreich Schaffer, der Rektor der Schule und der Autor der „Rastenburger Chronik". Die alteste Ansicht von der Burg befindet sich auf der Landkarte, von Casper Hannenberger (1576).

The first mention of the watchtower in the sources dates from 1344. The construction of the castle, located in the southern corner of the town walls was completed before 1374. Initially, the castle was a three-winged construction frontally enclosed with a wall and an entry gate. The representative northern wing with a chapel was occupied by a trustee (“pfleger”). From the time when the Kingdom of Prussia was established, the castle was occupied by a governoradministrator, and later by the lessee of the demesne, until 1910. Subsequently, it housed a revenue office. The first known account of the castle comes from 1706, and its author, Huldreich Schaffer, was a chancellor of the school and author of the “Rastenburg Chronicle”. The oldest known impression of the castle can be found on the map drawn by Casper Hannenberg (1576).

ZAMEK KRZYŻACKI ORDENSBURG TEUTONIC CASTLE

11

Zamek krzyżacki został wzniesiony w drugiej połowie XIV w. Budowla gotycka otoczona została murem z trzema basztami i bramą wjazdową od strony miasta, których fragmenty zachowały się do dziś. Historia nie obeszła się z zamkiem łaskawie. W 1945 r. został spalony i odbudowany dopiero w latach 1962-1967 na wzór pierwotnego, gotyckiego kształtu. Obecnie w zamku znajduje się Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Galeria Stowarzyszenia Kulturalnego „Konik Mazurski” oraz Miejska Biblioteka Publiczna. Muzeum posiada liczne zbiory z okresu od XV do XIX w., które tworzą ekspozycje stałe. Natomiast w Galerii Stowarzyszenia Kulturalnego „Konik Mazurski” można obejrzeć i nabyć wyroby regionalne rękodzieła artystycznego. Prowadzone są również liczne warsztaty mające na celu szerzenie kultury mazurskiej. Na dziedzińcu zamku w okresie letnim odbywają się koncerty i jarmarki, główną atrakcją jest coroczny Średniowieczny Jarmark świętego Jakuba. Obiekt znajduje się na Szlaku Zamków Gotyckich.

12

Die Burg wurde auf einem Hügel am Fluss Guber erbaut. Mit dem Bau der gotischen Burg, die einst Sitz des Pflegers war, wurde wahrscheinlich nach der Verleihung der Stadtrechte im Jahre 1357 begonnen. Eine hölzerne Wallburg, die von den Kreuzrittern auf den Trümmern der im 13. Jahrhundert eroberten preußischen Burg Rast errichtet wurde, verteidigte die Siedlung vor litauischen Angriffen. Die Burg war mit einer Schutzmauer mit drei Basteien an den Ecken und einem Einfahrtstor an der Stadtseite umgeben. Bis heute sind Überreste der Schutzmauern mit den Basteien erhalten. Die Burg war ursprünglich ein dreiseitiges Gebäude, das von der Westseite mit einer Mauer und einem Einfahrtstor geschlossen wurde. In dem repräsentativen nördlichen Flügel waren das Refektorium, die Wohnräume des Pflegers und eine Kapelle untergebracht. In den Burgräumen sind zurzeit das Wojciech-Kętrzyński-Museum, die Öffentliche Stadtbibliothek und die Gallerie „Konik Mazurski” untergebracht. Das Museum beherbergt wertvolle Sammlungen, die der Öffentlichkeit als Dauerausstellungen präsentiert werden. In den Sammlungen des Museums befinden sich eine Kultskulptur aus Stein aus dem 10. Jahrhundert, eine durchaus interessante Sammlung gotischer Skulpturen, eine der größten Sammlungen preußischer Grabfahnen aus dem 12. Jahrhundert mit der europaweit einzigen Kindergrabfahne, zahlreiche Gegenstände des Kunsthandwerks und Möbel aus dem 17.-19. Jahrhundert sowie Erinnerungsstücke an die Geschichte der Stadt und der Region.

13

The castle was erected on a hill above the Guber River. The construction of the Gothic castle, formerly the seat of the Teutonic Procurator, probably began after the municipal rights were granted in 1357. Earlier, a wooden outpost stood against invasions by the Lithuanians; the outpost was built by the Teutonic Knights on the remains of the Prussian dwelling of Rast, which was conquered in the 13th century. The fortified structure was surrounded with a wall with three towers at the corners and a keep on the side of the town. The remains of the walls and towers can still be seen today. Originally, the castle had three sides, closed from the west by a wall with a gate. The representative north wing concealed the refectory, the Teutonic Procurator’s living quarters, and a chapel.

Nowadays, the castle is home to the Wojciech Kętrzyński Museum, the Municipal Public Library and the Konik Mazurski Gallery. The museum holds exceptional collections that constitute permanent exhibitions. The museum has a Prussian stone sculpture from a cult dating back to the 10th century, a very interesting collection of Gothic sculptures, one of the biggest collections of Prussian funeral ensigns from the 17th century including the only child’s funeral ensign in Europe, and many 17th-19th century artefacts and furniture, all souvenirs of the town and region.

14

CASPAR HENNENBERGER 1576

“Plan von der Rastenburgschen Kammerei Forst Görlitz” 1853

W 1545 r. książę Albrecht założył w mieście szkołę mającą przygotowywać uczniów do nowoutworzonego Uniwersytetu Królewieckiego. Przed 1581 r. założono w mieście drugą po tzw. łacińskiej szkołę, do której uczęszczały także dziewczęta. Stąd też nazywano ją „niemiecką szkołą dla dziewcząt”. W 1731 r. założono szkołę dla dzieci mówiących po polsku. W 1775 r. do szkoły „niemieckiej” uczęszczało 54 chłopców i 34 dziewczęta, do szkoły „polskiej” 29 chłopców i 25 dziewcząt. W 1821 r. do szkoły „niemieckiej” uczęsz-czało 120 uczniów, a do „polskiej” 142.

1545 gründete Herzog Albrecht eine Schule, die die Schüler für Aufnahme in die neu errichtete Universität in Königsberg vorbereitete. Noch vor 1581 wurde in der Stadt eine zweite nach der sog. Lateinischen Schule errichtet, die auch Mädchen besuchen durften. Aus diesem Grunde nannte man sie Deutsche Mädchenschule. 1731 wurde eine Schule für die Polnisch sprechenden Kinder errichtet. 1775 besuchten die „deutsche“ Schule 54 Knaben und 34 Mädchen, „polnische“ entsprechend 29 und 25. 1821 besuchten die „deutsche“ Schule insgesamt 120 und „polnische“ 142 Schülerinnen und Schüler.

Kętrzyn is situated on the Guber River on the edge of the Stępopolska Plain. Owing to its favourable geographical location, the site has been home to settlements since the Neolithic era. In the 2nd to 4th centuries AD there was a route to the Sambia Peninsula from here. In the early Middle Ages these lands were occupied by a Prussian tribe known as the Bartians, presumably the same period as the fortified settlement shown on the maps by Casper Hennenberg and Józef Naronowicz-Naroński.

W niedzielę 26 listopada 1628 r. do Kętrzyna wkroczył na czele oddziału złożonego z żołnierzy polskich, irlandzkich, szkockich i niemieckich szwedzki pułkownik Jakub Butler. Po zajęciu miasta żołnierze przystąpili do plądrowania domów, zdewastowali także budynek szkoły łacińskiej.

Wówczas to dotychczasowe pieczęcie miejskie, być może zarekwirowane przez Butlera, zastąpiono nowymi z wyrytą datą 26 listopada 1628 (26 NOV 1628). W maju 1629 r. Butler zmusił mieszkańców do budowy umocnień ziemnych - wałów i szańców w celu wzmocnienia obronności miasta. Część wojsk polskich pod dowództwem Butlera wyszła z Kętrzyna 23 czerwca tego roku, pozostałych 350 żołnierzy opuściło miasto dopiero 7 października.

On Sunday of 26 November, 1628 a unit composed of Polish, Irish, Scottish and German soldiers commanded by a Swedish colonel, James Butler, marched into Kętrzyn.

After the town had been captured, the soldiers set about looting the houses and devastating the Latin school building. It was at this time that the existing municipal seals, possibly commandeered by Butler, were replaced by new ones engraved with the current date – 26 November, 1628 (26 NOV 1628). In May 1629 Butler made the residents build earthen fortifications, such as bulwarks and ramparts, in order to strengthen the town's defences. Some of the troops commanded by Butler left Kętrzyn on 23 June that year, whereas the remaining 350 soldiers did not leave the town until 7 October.

Dzban gliniany XVI-XVII w.

Tonkrug 16.-17. Jh.

Am Sonntag, 26. November 1628 kam in Rastenburg Jakub Butler an, schwedischer Oberst einer Truppe, die polnische, irländische, schottische und deutsche Soldaten versammelte. Nach der Eroberung der Stadt begannen die Soldaten die Wohnhäuser zu plündern. Sie verwüsteten auch die lateinische Schule. Die bisher geltende Stadtsiegel, wahrscheinlich von Butler beschlagnahmt, wurde durch eine neue ersetzt. Das eingravierte Datum in der neuen Siegel war der 26. November 1628 (26 NOV 1628). Im Mai 1629 zwang Butler die Rastenburger, neue Befestigungen Wälle und Schanzen zu errichten um die Abwehrfähigkeit der Stadt zu verbessern. Ein Teil der polnischen Truppen unter der Führung von Butler verließ Rastenburg am 23.

Juni, die anderen 350 Soldaten blieben in der Stadt bis zum 7. Oktober

Skarb z Kętrzyna ok. 1629 Der Schatz von Rastenburg ca. 1629

15

ADLERHOLD 1704

16

W 1422 r. na Starym Mieście stało 27 domów a na Nowym Mieście 19. W 1571 r., w mieście znajdowało się 111 domów 46 bud pospólstwa w mieście i 36 na przedmieściu oraz 27 zagród poza miastem. W 1620 r. w mieście było 112 domów oraz 47 bud. Na Przedmieściach Królewieckim i Węgorzewskim stało 39 bud zajętych często przez rzemieślników. Na Chłopskim Przedmieściu znajdowało się 18 domów, spichlerze, budynki gospodarcze i słodownie należące do miejskiego patrycjatu. Na zamkowej Woli stały 22 domy. Stały tam: młyn do kory, młyn zamkowy z czterema obrotami oraz dwie słodownie. Około 1706 r. w mieście znajdowało się 108 domów mieszkalnych na "Starym" i "Nowym Mieście", 130 bud pospólstwa, 9 słodowni, 66 bud zamieszkałych przez ogrodników i 123 budy czeladzi folwarcznej. Miasto liczyło wówczas około 200 obywateli.

Trzydzieści lat później w mieście było 106 domów, 124 budy i 10 słodowni.

W 1785 r. w mieście były 342 budynki mieszkalne ora 9 na zamkowym folwarku. Kętrzyn liczył wówczas 2000 mieszkańców. Znajdowały się tu królewskie składy soli oraz królewskie magazyny tabaki i kawy. W mieście działała królewska fabryka wyrobów tytoniowych.

1422 standen in der Altstadt insgesamt 27 Häuser; in der Neustadt 19 Häuser.

1571 standen in der Stadt insgesamt 111 Häuser, 46 Wohnbuden des Plebs, darunter 36 in den Vorstädten, und 27 Bauernhöfe außerhalb der Stadt. 1620 gab es 112 Häuser und 47 Wohnbuden.

In der Königsberger und Angerburgervor-stadt standen insgesamt 39 Wohnbuden, in denen oft Handwerker wohnten. In der Bauern Vorstadt gab es 18 Häuser. Dort befanden sich auch Speicher, Wirtschaftsgebäude und Mälzereien, die zum Patriziat gehörten.

In der Freistadt Vorstadt vor dem Mühlentor standen damals 22 Häuser.

Es gab auch eine Rindemühle, eine Schloßmühle und zwei Mälzereien.

1706 befanden sich insgesamt 108 Wohnhäuser in der Alt- und Neustadt.

Außerdem gab es 130 Wohnbuden des Plebs, 9 Mälzereien, 66 Gärtnerbuden und 123 Hütten, in denen Landgutarbeiter wohnten. In der Stadt gab es ca. 200 Bürger. Dreißig Jahre später gab es in der Stadt 106 Häuser, 124 Wohnbuden und 10 Mälzereien.

1785 standen in der Stadt insgesamt 342 Wohnhäuser und 9 auf dem Vorwerk. Rastenburg zählte zu dieser Zeit ca. 2000 Einwohner. In der Stadt wurden königliche Vorratskammer für Salz, Tabak und Kaffee errichtet. In der Stadt arbeitete außerdem königliche Tabakwarenfabrik.

In 1422, there were 27 houses in the Old Town and 19 in the New Town. In 1571 there were 111 houses and 46 cottages for the commoners in the town and 36 in the suburbs, as well as 27 farmsteads outside the town. In 1620 there were 112 houses and 47 cottages in the town. In Przedmieście Królewieckie and Węgorzewskie there were 39 cottages that accommodated craftsmen. In Chłopskie Przedmieście were 18 houses, granaries, utility buildings and malt houses that belonged to the town's patricians, while in Wola there were 22 houses. There stood a bark mill, a castle mill with four blades and two malt houses. In about 1706 there were 108 residential houses in the Old Town and the New Town, 130 cottages for commoners, 9 malt houses, 66 cottages inhabited by gardeners and 123 cottages for grange apprentices. At that time the town's population numbered around 200.

Thirty years later the town had 106 houses, 124 cottages and 10 malt houses. In 1785 there were 342 houses in the town and 9 cottages in the castle's grange, and a population of 2000. It served as a home for royal salt storehouses as well as royal coffee and snuff warehouses; there was also a royal tobacco manufacturing plant.

Rzemiosło i cechy W 1360 r. kętrzyński prokurator Henryka von Kranichsfeld wystawił przywilej dla szewców. W 1372 r. piekarze i w rok później rzeźnicy wykupili kramy na rynku. W 1376 r. i w 1465 r. rada miejska nadała wilkierz cechowi szewców. W 1425 r. prokurator Johann von Benhaussen nadał statut cechowi krawców.

W końcu lat 20-tych XV w. rada samodzielnie nadała wilkierze cechom rzeźników (1428 r.) i piekarzy (1431 r.).

W 1488 r. prokurator Jerzy Truchses nadał statut sukiennikom. W 1503 r. przywilej otrzymał cech kowali i ślusarzy.

Pod koniec XVI w. i w XVII w. w mieście rozpoczęły działalność kolejne cechy - kuśnierzy (1590), płócienników (1598), stolarzy (1606), kołodziejów (1612), kapeluszników (1624), słodowników (1628) i bednarzy (1639).

W 1702 r. powstał cech garncarzy.

Kętrzyn był także siedzibą władz cechów skupiających rzemieślników z większej liczby ośrodków - młynarzy (1627), siodlarzy (1624) i szklarzy (1642). W 1589 r. powstało bractwo robotników dniówkowych i najemnych.

Na początku XVIII w. w mieście działało ponad 164 rzemieślników i kupców.

Zamek drzwiowy XVII-XVIII w.

Türschloß 17.-18. Jh.

Handwerk und Zünfte 1360 Heinrich von Kranichsfeld, Pfleger in Rastenburg, bestätigte die Zunftordnung der Schuster. 1372 die Bäcker und ein Jahr später auch die Metzger kauften ihre Krambuden.

1376 und 1465 bestätigte die Rat die Zunftordnung der Schuster. 1425 Pfleger Johann von Benhaussen die Zunftordnung der Schneider absegnete. Ende der 20er Jahre des 15.

Jahrhunderts die Stadtrat selbständig die Zunftordnungen der Metzger (1428) und der Bäcker (1431) bestätigte. 1488 Pfleger Georg Truchses die Zunftordnung der Tuchmacher bestätigte. 1503 wurden die Zunftordnungen der Schmiede und Schlosser bestätigt.

Ende des 16. und im 17 Jahrhundert waren in der Stadt auch andere Zünfte tätig, wie Kürschner (1590), Leinenweber (1598), Tischler (1606), Stellmacher (1612), Hutmacher (1624), Mälzer (1628) und Böttcher (1639).

1702 entstand die Zunft der Töpfer.

Rastenburg war zugleich der Amtssitz der Zunftbehörden, zu denen die Handwerker aus mehreren Orten gehörten-Müller (1627), Sattler (1624) und Glaser (1624). 1589 entstand die Gilde der Tageslohnarbeiter. Anfang des 18. Jahrhunderts waren über 164 Handwerker und Kaufleute in der Stadt tätig.

Pieczęć cechu krawców XVII w.

Schneider-Siegel 17. Jh.

Craftsmanship and guilds In 1360 the trustee Heinrich von Kranichsfeld granted a charter to shoemakers. In 1372 bakers and, a year later, butchers bought stalls on the market. In 1376 and 1465 the town council imposed the Danzig Law (wilkierz) on the shoemakers' guild. In 1425 the trustee Johann von Benhaussen granted a charter to the guild of tailors. In the late 1420s the council single-handedly imposed the Danzig Law on the guilds of butchers (1428) and bakers (1431).

In 1488 the trustee Jerzy Truchses granted a charter to the clothiers. In 1503 charters were granted to the guilds of blacksmiths and locksmiths.

Towards the end of the 16th and early in the 17th centuries the town witnessed the arrival of new guilds furriers (1590), linen weavers (1598), carpenters (1606), wheelwrights (1612), hatters (1624), maltsters (1628) and coopers (1639). In 1702 a guild of potters was formed. Kętrzyn was home to guild authorities comprising craftsmen from a number of different fields: millers (1627), saddlers (1624) and glaziers (1642). In 1589 a brotherhood of day labourers and employed persons was established. At the onset of the 18th century there were over 164 active craftsmen and merchants in the town.

Skarbonka XVII w.

Sammelbüchse 17. Jh.

17

1740 DEVITZ

Pożary W 1620 r. spłonęła karczma zamkowa przy drodze do Giżycka. W latach 1626 i 1653 w pożarach od uderzenia pioruna spaliły się liczne zagrody leżące na przedmieściach. W 1677 r. spłonęły zabudowania Królewieckiego Przedmieścia. W 1713 r. spłonęły domy wikarych polski i niemiecki oraz trzy domy mieszczan. W 1715 r. spłonęły 22 stodoły Ul. Zakościelna, W. Nerenheim ok. 1935 wypełnione zbożem, a w 1774 r. pożar zniszczył znaczną część zabudowy Hintere Kirchenstraße, W. Nerenheim ca 1935 Chłopskiego Przedmieścia. Najpoważniejsze skutki dla miasta miał wielki pożar wywołany w 1761 r. przez służąca Katarzynę Ackelin, który zniszczył całą zabudowę ówczesnego Królewieckiego Przedmieścia. Spłonęły wówczas 32 budy mieszkalne, 9 chałup, 3 słodownie, spichlerz i 88 stodół. Podpalaczka została skazana na śmierć na stosie. Król Fryderyk Wielki po zakończeniu wojny siedmioletniej ofiarował miastu 11.744 talarów na odbudowę przedmieścia według jednolitego planu zabudowy.

18

Die Brände 1610 brannte der Rastenburger Amtskrug nieder, der am Weg Richtung Lötzen (Giżycko) stand. In den Jahren 1626 und 1653 in den durch Blitze verursachten Bränden wurden in den Vorstädten zahlreiche Bauernhöfe zerstört. 1677 brannten viele Häuser in der Königsbergervorstadt nieder. 1713 verbrannten das polnische und deutsche Vikarhaus sowie drei andere Wohnhäuser. 1715 gingen 22 mit Korn gefüllten Scheunen in Flammen auf und 1774 brannten zahlreiche Gebäude in der Bauern Vorstadt ab. Die schlimmsten Folgen hatte für die Stadt der Brand im Jahr 1761, den Dienstmagd Katharina Ackelin verursachte. In Flammen ging damals die ganze Bauern Vorstadt auf insgesamt 32 Wohnbuden, 9 Bauernhütten und 88 Scheunen. Die Brandtstifterin wurde zum Tode auf dem Scheiterhaufen verurteilt. Nach dem Ende des siebenjährigen Krieges stiftete Friedrich der Große 11.744 Taler für den Wiederaufbau der Vorstadt nach einem einheitlichen Bebaungsplan.

EPITAFIUM ADAMA HULDRICUSA SCHAFFERA (*1674 +1707) Adam Huldricus Schaffer od 1705 r. był rektorem szkoły w Rastenburgu. Napisana przez niego „Chronik der Stadt Rastenburg“ jest dotychczas jednym z ważniejszych źródeł do historii Rastenburga - Kętrzyna.

EPITAPH des ADAM HULDRICUS SCHAFFER (*1674+1707) Seit 1705 war Adam Huldricus Schaffer Rektor der Schule in Rastenburg. Seine „Chronik der Stadt Rastenburg“ ist bis heute eine der wichtigsten Quellen der Geschichte Rastenburg - Kętrzyn.

As early as by the end of the 14th century, the town had developed a distinctive spatial arrangement. It was surrounded by stone and brick walls with towers and two gates: Wysoka (Królewiecka) Gate and Młyńska Gate, which were replaced in 1357.

Standing on a hill in the south-west corner of the town walls was St. George's Church (still with a single nave at that time) with a watchtower. In 1422 the Old Town contained 26 houses on full lots and 1 house on half a lot, with 19 houses on half lots in the New Town.

1800-1820 19

1812

REHFELD 1807-1811

20

Wojny napoleońskie Kontrybucje i podatki wojenne, oraz koszty poniesione w związku z kwaterunkiem oddziałów francuskich i rosyjskich osiągnęły wysokość ponad 92 tys. talarów. Największym obciążeniem dla miasta był kwaterunek oddziałów włoskiego 4. korpusu armii wicekróla Italii Eugeniusza d'Beauharnais w lipcu 1812 r.

Przez miasto przewinęło się wówczas prawie 40 tys. żołnierzy, w tym 4.000 samej kawalerii. W czasie przemarszu kolejnych dywizji na jednego mieszkańca przypadało ponad 5 stacjonujących w mieście francuskich żołnierzy.

1809

Napoleonische kriege Kriegsreparationen und steuern, sowie Steuern für die Unterhaltung der französischen Truppen und Kosten, die mit der Einquartierung der französischen und russischen Truppen verbunden waren, schätzte man insgesamt auf 92 tausend Taler. Zum größten Last wurde für die Stadt die Stationierung der italienischen Truppen des 4. Armeekorps Vizekönigs Eugenius d'Beauharnais, im Juli 1812. Durch die Stadt marschierten damals fast 40 Tausend Soldaten durch, darunter 4 Tausend Kavalleristen. Während des Durchmarsches der anderen Divisionen fiel auf jeden Bürger der Stadt über 5 in der Stadt stationierenden französischen Soldaten.

Napoleonic Wars Contributions and war taxes, as well as the costs incurred in connection with accommodating French and Russian troops, amounted to 92 thousand thalers. The most burdensome was the accommodation that the town provided for the troops of the 4th Corps commanded by Eugene d'Beauharnais, the Viceroy of Italy, in July 1812. The town had to host nearly 40 thousand soldiers, including 4,000 cavalry. Armies continued to march through the town, and there were 5 French soldiers stationed there for each inhabitant of the town.

Nagrobek żydowski (fragm.) XX w.

Jüdische Grabstein (Fragm.) 20 Jh. Widok z wieży ciśnień

21

Plac Wilhelma, obecnie plac J. Piłsudskiego

Rozwój miasta 1820 r. - 337 budynków zamieszkiwanych przez 2.300 mieszkańców, na terenach zamkowego folwarku było 8 domów ze 100 mieszkańcami.

1848 r. - 344 domy, w których żyło 4.359 mieszkańców, z tego zaledwie 83 osoby wyznania katolickiego i 85 osób wyznających judaizm. Na folwarku zamkowym - 10 budynków i 201 mieszkańców, w tym 2 katolików.

1862 r. - 5.003 mieszkańców. koniec XIX w. - 499 domów, w których mieszkało 8115 osób, w tym 7595 ewangelików, 337 katolików i 124 wyznawców judaizmu.

1900 - 9.000, 1910 r. - 12.000 mieszkańców.

Entwicklung der Stadt 1820 - 337 Wohnhäuser bewohnt von 2.300 Personen und auf dem Gelände des Schloßvorwerks standen 8 Häuser mit 100 Einwohnern.

1848 - 344 Wohnhäuser und 4.359 Bürgern, nur 83 Personen waren katholisch und 85 jüdisch. Auf dem Schloßvorwerk - 10 Wohnhäusern mit 201 Personen, darunter nur zwei Katholiken.

1862 - 5.003 Einwohner. Ende des 19.

Jahrhunderts - 499 Häusern mit 8115 Personen, darunter 7595 Evangelische, 337 Katholiken und 124 Juden.

1900 - 9.000 und 1910 - 12.000 Einwohner.

Development of the town 1820: 337 buildings were inhabited by 2,300 citizens, whereas the castle grange gave housing to 100 residents in 8 buildings.

1848: 344 houses with 4,359 citizens, a mere 83 of which were of the Catholic and 85 of the Judaic persuasions. In the castle grange there were 10 buildings with 201 inhabitants, including 2 Catholics.

1862: 5,003 inhabitants.

Late 19th century: 499 houses with 8115 inhabitants, including 7595 Evangelicals, 337 Catholics and 124 people of the Judaic persuasion.

1900: 9,000; 1910: 12,000 inhabitants.

Browar ok. 1910 Brauerei ca. 1910

22

Zespół młynów Rastenburger Mühlenwerke

W 1863 r. w mieście powstała stacja telegrafu. Po 1818 r. dawny folusz przebudowany został na młyn, zwany "dolnym młynem". W 1848 r. Louis Kolmar kupił dawny młyn zamkowy i rozpoczął jego rozbudowę, a w 1859 r. zainstalował we młynie napęd parowy. Gdy w 1874 r. dokupił "młyn dolny" stworzył podwaliny pod utworzone po 1903 r. przez Adolfa Gramberga zakłady zbożowe (Rastenburger Mühlenwerke). W 1843 r. bracia Reschke otworzyli odlewnię żelaza i ludwisarnię przy Nowym Rynku. W 1864 r. na zamkowej Woli powstała fabryka maszyn i odlewnia W. H. Beyer'a należąca później do spółki Bayer i Lenz. W latach osiemdziesiątych XIX stulecia rozpoczęły działalność także browar na dawnym Węgorzewskim Przedmieściu i fabryka drożdży Wilkego przy zamku. W 1879 r. zakończono budowę Królewskiej Stadniny na terenie dawnego placu ćwiczeń wojskowych między Górnym Stawem a drogą do Giżycka. W 1881 r. wybudowano miejską rzeźnię na Neue Sorge. W 1882 r. rozpoczęła działalność cukrownia.

1863 wurde in der Stadt eine Telegraphstelle errichtet. Nach 1818 wurde die Walkerei in eine Mühle (sog. Untermühle) umgebaut. 1848 kaufte Louis Kolmar die ehemalige Burgmühle und startete ihren Umbau. 1859 installierte er dort Dampfantriebanlagen. Als er 1874 dazu noch die „Untermühle" kaufte, wurde die Basis für die 1903 von Adolf Gramberg errichteten Rastenburger Mühlenwerke geschaffen. 1843 eröffneten am Neuen Markt die Brüder Reschke ein Gießereibetrieb. 1864 W.H.Beyer eröffnet eine Maschinen Fabrik am Freiheit, die später zur Gesellschaft Bayer und Lenz gehörte. In den 80er Jahren des 19. Jahrhunderts entstanden außerdem eine Brauerei (in der Angerburger Vorstadt) und eine Hefefabrik (an der Burg). 1879 wurde ein königliches Gestüt am ehemaligen militärischen Übungsplatz zwischen dem Oberteich und dem Weg nach Lötzen (Giżycko) errichtet. 1881 wurde ein städtisches Schlachthaus in der Neuen Sorge gebaut. 1882 begann ihre Produktion die Zuckerfabrik.

1863: a telegraph station was established in the town. 1818, or later: a former fuller mill was converted into a grist mill, later referred to as the “lower mill”. 1848: Louis Kolmar bought the former castle mill and commenced extension works, only to convert it into a steam-driven mill in 1859. When he bought the “lower mill” in 1874, he was laying the foundations for the Rastenburger Mühlenwerke cereal company that was to be established by Adolf Gramberg in 1903.

1843: the Reschke brothers opened an iron foundry and a bell foundry next to the New Market. 1864: the machines factory and foundry of W. H. Beyer were established in Wola, later to become a property of the Bayer and Lenz partnership. 1880s: a brewery was established in the former Węgorzewskie Przedmieście, and the Wilke yeast factory next to the castle. 1879: construction was completed of the Royal Horse Stables on the former military exercise area between Górny Staw and the road to Giżycko. 1881: a municipal abattoir was built in Neue Sorge. 1882: a sugar factory became operational.

20.10.1867 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Królewcem a 8.12.1868 r. z Ełkiem. Przy przeprowadzaniu linii kolejowej zasypano północną część Stawu Młyńskiego. W 1897 r. otwarte zostały połączenia wąskotorowe do Barcian i dalej do Nordenburga (ob. Kryłowo), do Srokowa oraz do Mrągowa i Rynu. W 1903 r. zaczęły kursować pociągi do Reszla i Węgorzewa.

20. Oktober 1867 wurde eine Eisenbahnverbindung mit Königsberg geschafften und am 8. Dezember 1868 mit Lyck (Ełk). Beim Verlegen der Eisenbahnlinie musste der nördliche Teil des Mühlenteiches zugeschüttelt werden. 1897 wurden schmalspurige Verbindungen nach Barten (Barciany) und weiter nach Nordenburg (Kryłowo), sowie nach Drengfurth (Srokowo), Sensburg (Mrągowo) und Rhein (Ryn) geschaffen. Seit 1903 fuhren die Züge nach Rößel (Reszel) und Angerburg (Węgorzewo).

Butla z panoramą miasta Ballon mit Stadt-Panorama „Zur Errinerung an das 600 jährige Bestehen der Stadt Rastenburg 17.-19. August 1929”

On 20 October, 1867 a railway connection with Königsberg was opened, followed on 8 December 1868 by another with Ełk. While the railway line was being laid, the northern part of Staw Młyński was filled in. In 1897 narrow-gauge lines were opened to Barciany, and further on to Nordenburg (present-day Kryłowo), Sroków, Mrągowo and Ryn. In 1903 trains to Reszel and Węgorzewo started operating.

23

1929

24

W latach 1881-1883 r. miasto zakupiło za sumę 21.00 marek parcele w południowo-wschodnim narożniku Chłopskiego Przedmieścia. W 1886 r. wybudowano tam ratusz według projektu Karla Hoffmanna z Berlina.

Zapoczątkowana została tym samym zabudowa przedmieścia nowymi domami i założenie w tym miejscu nowego centrum miasta. Jednym z inicjatorów budowy był burmistrz Feodor Wiewiorowski.

1881-1883 kaufte die Stadt für 21.000 Mark die Landstücke im süd-östlichen Teil der Bauern Vorstadt ab. Nach dem Entwurf von Karl Hoffmann aus Berlin wurde dort 1886 ein Rathaus gebaut. Von diesem Zeitpunkt an wurde sie mit Wohnhäusern bebaut und avancierte zum neuen Zentrum der Stadt. Einer der Initiatoren dieses Projekts war Bürgermeister Feodor Wiewiorowski.

In the years 1881-1883 the town purchased land in the south-eastern corner of Chłopskie Przedmieście for 21,000 marks. In 1886 a town hall was built there, designed by Karl Hoffmann from Berlin. This is how the suburban area came to be developed with new houses, and the new town centre was established. The construction works were instigated by the mayor, Feodor Wiewiorowski, among others.

Miara ½ pruskiego korca 1816 Maßtab ½ Preußische Scheffel 1816

Chłopskie Przedmieście i kościół św. Katarzyny - koniec XVIII w.

Bauern Vorstadt und Katharinenkirche - Ende des 18.

Jahrhunderts

W 1820 r. rozebrany został kościół św. Katarzyny na Chłopskim Przedmieściu. W 1791 r. kościół wykorzystywany był jako lazaret. Pod koniec XVIII w. kościół przekształcono w magazyn pomocniczy Królewskich Spichrzów Solnych. W 1807 r. był tam magazyn wojskowy. W 1895 r. przy ul. Królewieckiej (ob. ul. W.Sikorskiego), w pobliżu Placu Wilhelma wybudowano staraniem gminy katolickiej pierwszy od czasów reformacji katolicki kościół pod wezwaniem św. Katarzyny.

25 1820 wurde die Katharinakirche in der Bauern Vorstadt abgebaut. 1791 nutzte man die Kirche als Lazarett. Ende des 18. Jahrhunderts wurde die Kirche in ein Lager der Königlichen Salzspeicher umgewandelt. Seit 1807 befand sich dort ein Militärmagazin. 1895 entstand dank den Bemühungen der katholischen Gemeinde die erste seit der Reformation katholische Kirche die Katharinakirche, die in der Königsstrasse (heute Sikorskiego Strasse) am Wilhelmplatz erbaut wurde.

In 1820 St. Catherine's Church in Chłopskie Przedmieście was dismantled. In 1791 the church had been used as a field hospital, then towards the end of the 18th century it was converted into an additional storage facility for the Royal Salt Granaries and finally, in 1807, it was converted into a military storage facility. In 1895, following the endeavours of the community, the first Catholic church since the Reformation was built on Królewiecka Street (present-day W. Sikorskiego Street), and dedicated to St. Catherine.

NOWE CENTRUM MIASTA NEUES ZENTRUM DER STADT NEW TOWN CENTRE

26

Kościół p.w. Św. Katarzyny wzniesiono w neogotyckim stylu, konsekracji dokonał ksiądz biskup Andrzej Thiel w asyście kapituły warmińskiej 1897 roku. W kościele zachowało się neogotyckie wyposażenie, ołtarz główny oraz ołtarze boczne a wszystkiemu dostojeństwa dodaje zachowana ambona. Pierwotną swą świetność kościół odzyskał po zakończeniu prac remontowych 1956 roku.

Mijając Kościół Św. Katarzyny wchodzimy na plac Józefa Piłsudskiego centrum nowego miasta z eklektycznym budynkiem Ratusza z XIX wieku.

Jest to trzykondygnacyjny budynek z czerwonej cegły wybudowany z inicjatywy burmistrza Wiewiórowskiego, uroczyści otwarty 30 grudnia 1886 roku. Do 1997 roku ratusz był nieprzerwalnie siedzibą administracji miejskiej. Obecnie w części budynku mieści się Urząd Stanu Cywilnego.

St. Katharinenkirche wurde im neugotischen Stil errichtet und 1897 vom Bischof Andreas Thiel in Begleitung des ermländischen Domkapitels eingeweiht. In der Kirche blieben die neugotische Ausstattung, der Hauptaltar sowie Seitenaltäre erhalten und die historische Kanzel verleiht dem Gesamtbild der Kirche Glanz und Würde. Nach Beendigung der Renovierungsarbeiten im Jahre 1956 erstrahlte die Kirche wieder in ihrer ursprünglichen Pracht.

Wenn man an der St. Katharinenkirche vorbeigeht, gelangt man zum JózefPiłsudski-Platz, dem Zentrum der Neustadt, mit dem Rathausgebäude aus dem 19. Jahrhundert, das mehrere Baustile in sich vereinigt. Das dreistöckige Gebäude aus rotem Backstein wurde auf Initiative des Bürgermeisters Wiewiórowski erbaut und am 30. Dezember 1886 feierlich eröffnet. Bis 1997 war das Rathaus ununterbrochen Sitz der

St. Catherine’s Church - his structure was erected in the Neo-Gothic style, and it was consecrated by Bishop Andrzej Thiel assisted by the chapter of Warmia in 1897. The church still houses Neo-Gothic furniture, the main altar and side altars, while the old lectern makes the place all the more majestic. The church regained its original splendour after reconstruction work was completed in 1956.

In the centre of the new town there is Eclectic 19th century building of the Town Hall. This is a three-storey building of red brick erected on the initiative of Mayor Wiewiórowski and formally opened on December 30th, 1886. The hall remained the seat of the town administration until 1997.

Currently, a part of the building is occupied by the Civil Registry, but soon (once restoration is complete) the town administration will return to the hall).

Plac Józefa Piłsudskiego to nie tylko centrum miasta ale również miejsce pamięci patrona naszego miasta Wojciecha Kętrzyńskiego. Na placu pod pomnikiem patrona miasta świętowane są najważniejsze uroczystości w mieście.

Stadtverwaltung. In einem Teil dieses Gebäudes ist heute das Standesamt untergebracht und bald (nach Abschluss den laufenden Renovierungsarbeiten) wird das Rathaus auch wieder zum Sitz der Organe der Stadtverwaltung werden.

Der Józef-Piłsudski-Platz gilt nicht nur als das Zentrum der Stadt, sondern auch als Gedenkstätte für Wojciech Kętrzyński, den Patron unserer Stadt.

Auf dem Platz am KętrzyńskiDenkmal werden auch die wichtigsten Stadtfeiern veranstaltet.

The Józef Piłsudski Square is not only the centre of the town - it also commemorates Wojciech Kętrzyński, patron of our town. The most important municipal celebrations are held beside the patron’s monument.

27

Kilka kroków od ratusza znajduje się budynek dawnej Szkoły Wielkiej, przepustki do edukacji na uniwersytecie w Królewcu słynnej niegdyś Albertynie.

Szkołę przeniesiono do tego neogotyckiego budynku w 1907 roku.

Obecnie mieści się tutaj Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Wojciecha Kętrzyńskiego, który mając na ramieniu wiekową historię swej poprzedniczki osiąga najlepsze wynik w nauce w województwie. Wychowankami szkoły były: m.in. Wojciech Kętrzyński, Wilhelm Wien, Arno Holz, prof.

Helmut Wagner.”

28

Ein paar Schritte vom Rathaus entfernt befindet sich das letzte Gebäude der ehemaligen Großen Schule, die den Absolventen die Weiterbildung an der Universität Königsberg, der einst berühmten Albertina, ermöglichte. Die Schule wurde im Jahre 1907 in dieses neugotische Gebäude verlegt. Das Gebäude ist heute Sitz des nach Wojciech Kętrzyński benannten Zentrums Allgemeinbildender Oberschulen, das - auf die ruhmreiche Geschichte ihrer Vorgängerin zurückblickend - die besten Schulleistungen in der gesamten Woiwodschaft erzielt. Zu den ehemaligen Schülern gehören unter anderen Wojciech Kętrzyński, Wilhelm Wien, Arno Holz, der für den A few steps away from the Town Hall Nobelpreis nominiert wurde, und Prof. stands the last building of the former Helmut Wagner.

Grand School, the passage to education at the University of Konigsberg. The school moved to this building in 1907. Currently it is the seat of the Wojciech Kętrzyński Middle Education Group of Schools.

With a splendid history to look up to, the group achieves the best results in teaching in the whole Voivodship.

Among its graduates are: Wojciech Kętrzyński, Wilhelm Wien, Arno Holz - Nobel Prize nominee, and Professor Helmut Wagner.

Kętrzyńska siedziba dawnej loży masońskiej to neogotycki budynek wybudowany w latach 1860-1864 na miejscu dawnej fosy. Natomiast sama loża wolnomularska pod nazwą "Drei Thore des Tempels", czyli "Trzy bramy Świątyni" została założona 9 października 1818 r. i wchodziła w skład Wielkiej Loży Narodowej Państwa Pruskiego. Jednopiętrowy, stosunkowo niewielki gmach umieszczono na planie prostokąta.

Ozdobą loży są cztery ośmioboczne wieżyczki, jak również pięcioboczny ryzalit z klatką schodową. Lożę rozwiązano w latach 30-tych XX wieku na mocy decyzji władz III Rzeszy. Jej majątek przejęło miasto. Od tego czasu do późnych lat 90-tych w budynku mieścił się Dom Kultury.

Obecnie w loży znajduje się siedziba Stowarzyszenia im. Arno Holza dla Porozumienia Polsko-Niemieckiego, filia Miejskiej Biblioteki Publicznej oraz herbaciarni.

The lodge, called “Drei Thore des Tempele” (“Three Temple Gates”) in Kętrzyn was founded on October 9th, 1818. The construction work lasted four years. The townsfolk as well as contemporary tourists could admire this architectural wonder from 1864.

This small two-storey building, built on a rectangular plan, is surrounded by four octagonal towers. The NeoGothic look of the façade and shape of the building itself were inspired by late English Gothic architecture.

During World War I, the lodge suspended its activity until 1918. The building was then refurbished, and in 1925 it was bought by a salesman, Max Rudzio. When the Nazis came to power, the “Three Temple Gates” lodge was dissolved, and the town took over its property. From the end of World War II until the 1960s the building hosted the County Cultural Centre, which had a projection room and cinema there. In 1999 the building was completely restored. Nowadays it hosts seat of the Arno Holz Association for Polish and German Agreement.

Die Freimaurerloge unter dem Namen „Drei Thore des Tempele” wurde in Rastenburg am 9. Oktober 1818 gegründet. Die Bauarbeiten dauerten vier Jahre. Seit 1864 begeistern sich die Bewohner Rastenburgs für diese herrliche Perle der Baukunst. Dieses kleine Gebäude mit einem Stockwerk, das über dem Grundriss eines Rechtecks errichtet wurde, schmücken vier achtseitige Türme. Die neugotische Gestaltung der Außenfassade sowie die Silhouette des Bauwerks wurden durch die Merkmale der späten englischen Neugotik inspiriert. Die Loge unterbrach ihre

Tätigkeit für die Dauer des Ersten Weltkrieges, um sie im Jahre 1918 wieder aufzunehmen. Dann wurde das Gebäude, das 1925 ins Eigentum des Kaufmanns Max Rudzio überging, renoviert. Nach der Machtergreifung durch die Nazis wurde die Loge der „Drei Thore des Tempele” in Rastenburg aufgelöst und ihr Vermögen von der Stadt übernommen.Das Gebäude wurde 1999 von Grund auf renoviert.

Heutzutage befinden sich hier eine Touristeninformation sowie Sitz der Arno-Holz-Gesellschaft für DeutschPolnische Verständigung.

29

Dawna/Ehemalige Herzog-Albrecht-Schule

30

W 1806 r. najstarszą w mieście szkołę przeniesiono do nowego budynku naprzeciw kościoła parafialnego i przemianowano ją na Gimnazjum Księcia Albrechta.

W dniach 3 i 4 sierpnia 1829 r. miasto świętowało 500-lecie swojego istnienia oraz rocznicę urodzin monarchy.

Z okazji tak ważnego wydarzenia, na Chłopskim Przedmieściu w parterowym budynku za wiejskim stawem otwarta została nowa szkoła elementarna. W 1905 r. Gimnazjum Księcia Albrechta połączono ze szkołą realną. Powstała w wyniku połączenia Szkoła Księcia Albrechta w 1907 r. przeniesiona została do nowego budynku wzniesionego w pobliżu ratusza.

1806 zog die älteste Schule der Stadt in ein neues Gebäude gegenüber der Pfarrkirche um und wurde in HerzogAlbrecht-Gymnasium umbenannt. Am 3. und 4. August 1829 feierte die Stadt den 500-Jahrestag ihrer Gründung und den Geburtstag des Monarchen. Aus diesem wichtigen Anlass wurde in einem einstöckigen Gebäude hinter dem Teich in der Bauern Vorstadt eine neue Grundschule gegründet. 1905 wurde das Herzog-AlbrechtGymnasium mit der Realschule verbunden. Die so entstandene Herzog-Albrecht-Schule zog 1907 in ein neues Haus um, das neben dem Rathaus gebaut wurde.

Szkoła elementarna na Chłopskim Przedmieściu przed 1911 Grundschule in der Bauern Vorstadt vor 1911

In 1806 the oldest school of the town was moved to a new building opposite the parochial church and renamed the Duke Albert's Grammar School.

On 3 and 4 August, 1829 the town celebrated its 500th anniversary and the monarch's official birthday.

In order to commemorate such a momentous event, a new primary school in a single-storey building was opened across the village pond in Chłopskie Przedmieście. In 1905 the Duke Albert's Grammar School was merged with a secondary school, and then this new School of Duke Albert moved to a newly erected building near the town hall in 1907.

Dawne Gimnazjum ok. 1900 alte Gymnasium ca 1900

Fundacja Sembecka

Medale Bractwa Kurkowego 1920-1930 Medaillen der Schützengilde 1920-1930

Rozwój miejskich stowarzyszeń W 1813 r. odbył się pierwszy po długiej przerwie konkurs o tytuł Króla Strzelców. Coroczne uroczyste konkursy Bractwa Strzeleckiego wznowione zostały w 1825 r. W 1907 r. na północ od szpitala powiatowego wybudowano dom na spotkania członków Bractwa oraz strzelnicę, powiększoną w 1924 r. W 1818 r. powstała loża wolnomularska „Zu den drei Thoren des Tempels", która działała do chwili rozwiązania lóż wolnomularskich po przejęciu władzy w Niemczech przez nazistów.

Od 1864 r. loża miała swoją siedzibę w budynku w pobliżu późniejszego Nowego Rynku. W 1850 r. Anton i Henrietta Brillowski założyli Fundację Fryderyka Wilhelma III. Fundacja dysponowała własnym budynkiem na rogu obecnych ul. M. Reja i M. Kajki, w którym mieszkały jej podopieczne. Założona w 1852 r. na podstawie zapisu testamentu Ernsta Sembecka fundacja jego imienia zajmowała się opieką nad nieuleczalnie chorymi oraz wychowaniem biednych dzieci.

Städtische Vereine und Stiftungen 1813 fand nach einer langen Pause das erste Wettschießen um den Titel des „Schützenkönigs" statt. Die alljährliche, Wettbewerbe der Rastenburger Schützengilde wurden erst seit 1825 fortgesetzt. 1907 nördlich vom Kreiskrankenhaus wurde ein Haus gebaut, wo die Mitgliedertreffen stattfanden und ein neuer Schießplatz angelegt, den man 1924 ausbaute.

1818 entstand die Freimaurerloge „Zu den drei Thoren des Tempels", die bis zum Verbot der Logen nach der Machtergreifung existierte. Seit 1864 hatte die Loge ihr Gebäude in der Nähe des späteren Neuen Marktes. 1850 gründete Anton und Henrietta Brillowski die Friedrich-Wilhelm-III.- Stiftung. Die Stiftung hatte ebenfalls ihr eigenes Gebäude zur Verfügung, wo ihre Schützlinge wohnten. Aufgrund des Testaments von Ernst Sembeck wurde 1852 eine nach ihm benannte Stiftung gegründet, die im sozialen Bereich - Betreuung und Pflege der unheilbar Kranken, Erziehung der Kinder aus armen Familien - tätig war.

Development of the town's associations In 1813 a Top Marksman competition was held after a long hiatus. The annual competitions of the Rifle Fraternity were resumed in 1825. In 1907, north of the provincial hospital, a meeting centre for the Fraternity members was built, along with a shooting range, later extended in 1924. In 1818 a Masonic lodge, “Zu den drei Thoren des Tempels”, was set up and continued to function until its liquidation following the Nazi's rise to power in Germany. From 1864 the lodge had its main seat in a building situated near the future New Market. In 1850 Anton and Henrietta Brillowski established the Frederick William III Foundation.

Złota zawieszka znaleziona w Loży masońskiej XIX w. goldene Anhänger in Freimaurerloge gefunden 19 Jh.

31

32 Pożary Pod koniec 1821 r. na Chłopskim Przedmieściu spłonęło 16 domów, 62 stodoły, 2 spichlerze, 2 stajnie i 13 szop. Straty oceniono na kwotę 24.532 talarów. W 1860 r. na Woli spłonęły nowe budynki młyna Louisa Kolmara, zabudowania starego szpitala miejskiego i wiele domów mieszkalnych. Kolejny wielki pożar na jednej z wytyczonych ulic zabudowanych stodołami (obecnej ul.

A. Mickiewicza) w 1890 r. strawił 20 budynków, w tym dwa mieszkalne. W 1895 r. na pogorzelisku wybudowano budynek starostwa powiatowego. W czasie pożaru jaki wybuchł w 1900 r. na dawnym Chłopskim Przedmieściu ucierpiało 10 budowli. Na spalonym wówczas poddaszu ratusza spłonęło wiele dokumentów miejskich, m.in. dokumenty należące do Bractwa Strzeleckiego.

Die Brände Ende 1821 in der Bauern Vorstadt brannten 16 Wohnhäuser, 62 Scheunen, 2 Speicher, 2 Pferdeställe und 13 Schuppen nieder. Die Verluste schätzte man auf 24.532 Taler. 1860 verbrannten in der Freiheit Vorstadt die Mühlanlagen von Louis Kolmar, das alte Stadtkrankenhaus und viele Wohnhäuser. Ein weiterer großer Brand in einer der für Scheunen bestimmten Strasse (heute die Mickiewicza Strasse) verheerte 1890 insgesamt 20 Gebäude, darunter zwei Wohnhäuser.

An der Brandstätte 1895 wurde Landratsamt eingebaut. Infolge eines Brandes, der 1900 in der ehemaligen Bauern Vorstadt wütete, wurden 10 Gebäude stark beschädigt. Im Dachboden des Rathauses verbrannten viele Urkunden, u. a. die Dokumente der Schützengilde.

Fires Towards the end of 1821, 16 houses, 62 barns, 2 granaries, 2 stables and 13 sheds burnt down in Chłopskie Przedmieście, and the damage was estimated at 24,532 thalers. In 1860 the newly built mill facilities of Louis Kolmar burnt down in Wola, along with the old hospital development and many residential houses. Another of these great fires happened in one of the streets that ran beside the barns (present-day A. Mickiewicza Street), consuming 20 buildings, including two residential ones. In 1895 the District Governor's Office was built on the site of this fire. 10 buildings were damaged in a fire that broke out in 1900 in former Chłopskie Przedmieście, and much of the municipal documentation was lost to a fire in the town hall garret, including the documents belonging to the Rifle Fraternity.

33

Chorągiew II bat.

Regimentu Grenadierów Fahne des II. Btls.

Grenadier-Regiments

W 1896 r. podjęto decyzję o ulokowaniu w Kętrzynie garnizonu.

Władze Kętrzyna za 23,2 tys. marek nabyły 9 ha gruntów. Na pokrycie kosztów budowy miasto zaciągnęło pożyczkę w wysokości 2,8 mln. marek.

Wiosną 1897 r. rozpoczęto budowę koszar dla 3. Wschodniopruskiego Regimentu Grenadierów Nr 4 Króla Fryderyka II, która została oficjalnie zakończona 1 października 1898 r. przybyciem regimentu pod dowództwem pułkownika von Linsingen.

1896 wurde die Entscheidung getroffen, in Rastenburg eine Garnison zu errichten. Die Stadtbehörden erwarben 9 Hektare Land für 23,2 tausend Mark. Für den Bau der Garnison musste die Stadt ein Darlehen in einer Höhe von 2.8 Mio. Mark aufnehmen. Im Frühling 1897 startete man den Bau der Kasernen für das „Grenadier-Regiment König Friedrich der Große (3. ospreuß.) Nr. 4". Die Bauarbeiten wurden am 1.

Oktober 1898 mit der Ankunft des Regiments unter der Führung des Oberst von Linsingen offiziell abgeschlossen.

In 1896, a decision was taken to establish a garrison in Kętrzyn.

Kętrzyn's authorities purchased 23.2 marks worth of land, which amounted to 9 ha. In order to pay for the costs incurred, the town took out a loan for 2.8 marks. In the spring of 1897 the construction of the barracks for the 4th EastPrussian Grenadier Regiment of King Frederick II commenced; this was officially completed on 1 Kufel rezerwisty 1910 October 1898 and Rezervisten-Krug 1910 ceremoniously opened by the arrival of the regiment with Colonel von Linsingen as its commander.

34

Dawne koszary artylerii

1 kwietnia 1899 r. w mieście rozlokował się sztab brygady, a pierwszy dowódca brygady generał-major von Rex zamieszkał w zamku.

Niecałe dwa lata przed wybuchem pierwszej wojny światowej 3 grudnia 1912 r. do miasta przybył sztab i oddział I. z 2. Mazurskiego Regimentu Artylerii Polowej nr 82.

Miasto wybudowało koszary regimentu artylerii na podobnych zasadach finansowania jak wcześniej koszary grenadierów.

Am 1. April 1899, quartierte sich in der Stadt der Brigadestab ein. Der erste Kommandant der Brigade, General-Major von Rex zog in die Burg ein.

Knappe zwei Jahre vor dem Ausbruch des ersten Weltkrieges, am 3. Dezember 1912, kamen in die Stadt der Stab und die I. Abteilung des Masurischen Feldartillerie-Regiments Nr. 82 an.

Die Stadt hat für sie auf ähnliche Art und Weise Kasernen gebaut, wie das bei dem GrenadierRegiment der Fall war.

On 1 April, 1899 the staff of the brigade were accommodated in the town, with the commander, General-Major von Rex, settling in the castle. Almost 2 years before the World War 1 broke out, on 3 December, 1912, the staff and the 1st unit of the (2nd) 82nd Masurian Regiment of Field Artillery arrived. The town built barracks for the regiment under the same financing conditions as the grenadiers' barracks.

35

W związku z szybko rosnącą liczbą ludności, władze miasta przystąpiły do wykupywania gruntów i powiększania terenów przeznaczonych pod zabudowę. W 1908 r. miasto odkupiło 42 ha gruntów należących do właściciela poczty Jantzena, w 1910 r. nabyło wraz z zamkiem i leżącym obok folwarkiem blisko 98 ha gruntów należących dotychczas do domeny, a w trzy lata później od Rumey'a liczący 128 ha folwark Rasthöhe (okolice dzisiejszej ul. S.Żeromskiego).

Kolejne 120 ha sprzedał miastu Hundrieser, właściciel folwarku Tannenhoff (okolice dzisiejszych ul. Jagiełły i Kazimierza Wielkiego).

Im Zusammenhang mit dem raschen Bevölkerungszuwachs begannen die städtischen Behörden weitere Landesstücke für den Bau der Häuser einzukaufen. 1908 kaufte die Stadt von Postbesitzer Jantzen 42 Hektare ab, 1910 erwarb sie 98 Hektare der königlichen Domäne mit Burg und Vorwerk. 3 Jahre später kaufte sie von Rumey ein 128 Hektare großes Gut Rasthöhe (heute in der Nähe der Żeromski Strasse). Weitere 120 Hektare verkaufte der Stadt Hundrieser, Inhaber des Guts Tannenhof (heute in der Nähe der Jagiełło und Kazimierz Wielki Strasse).

With this rapid growth in population, the authorities set about buying land and extending the area intended for development.

In 1908 the town purchased 42 ha of land from Jantzen, a post-office owner; in 1910 it purchased 98 ha of land along with the castle and the nearby grange, which belonged to the demesne, and three years later the 128 ha Rasthöhe grange from Rumey (near present day Żeromskiego Street). Another 120 ha of land were sold to the town by Hundrieser, the Tannenhoff grange owner (near present day Jagiełły and Kazimierza Wielkiego Streets).

Niedługo po wybuchu I wojny światowej, 25 sierpnia 1914 r. do Kętrzyna wkroczyli Rosjanie. W dniu 30 sierpnia wysadzili nastawnię, lokomotywownię, magazyny towarowe i most kolejki wąskotorowej, podpalili składy węgla na dworcu, zabudowania na Charlottenberg i budynki lazaretu.

2 września, spalone zostało kasyno przy koszarach grenadierów. W przeddzień wycofania się z miasta, 3 września, Rosjanie uprowadzili do obozu w Biedaszkach burmistrza Wilhelma Piepera i zmusili mieszkańców do zapłacenia w ciągu półtorej godziny kontrybucji w wysokości 22 tys. marek.

Am 25. August 1914 kamen die Russen in Rastenburg an.

Am 30. August sprengten sie Stellwerk, Bahnbetriebswerk, Warenmagazine und die Kleinbahnbrücke, zündeten Kohlenlager auf dem Bahnhof, Gebäude des Charlottenberges und des Lazarettes an. Am 2. September, wurde das Offizierskasino neben der Grenadierkaserne in Brand gesteckt. Am 3. September, entführten die Russen zu ihrem Lager in Neuhoff (Biedaszki) den Bürgermeister Wilhelm Pieper und zwangen die Stadtbürger, binnen anderthalb Stunden eine Kontribution in einer Höhe von 22 tausend Mark zu bezahlen.

36

Shortly after the World War 1 broke out, on 25 August, 1914, the Russians invaded Kętrzyn. On 30 August they blew up the switch tower, the locomotive depot, storage facilities and the narrow-gauge railway bridge. They also set fire to the coal depot at the station, buildings in Charlottenberg and the field hospital facilities. On 2 September a casino near the grenadiers' barracks was burnt down. One day prior to retreating from the town, on 3 September, the Russians took the mayor, William Pieper, hostage to their camp in Biedaszki and forced the residents to pay 22 thousand marks within an hour and a half.

Talerz pamiątkowy programu odbudowy Prus Wschodnich „Ostpreußenhilfe” ok. 1915 Erinnerungsteller der Ostpreußenhilfe ca 1915

Miejskie banknoty zastępcze Stadtische Papier-Notgelder

37

Z okazji obchodów trzechsetnej rocznicy powstania 4 Regimentu Grenadierów, w dniach 2 i 3 maja 1926 r. na placu przy ul. Pocztowej, odsłonięto kamień pamiątkowy projektu radcy budowlanego Kaßbauma. Na cmentarzu polowym z czasu wojny położonym na Elisenhöhe niedaleko lazaretu, odsłonięto pomnik projektu Heinza Stoffregena z Bremy, poświęcony pamięci poległych w czasie I wojny 1330 mieszkańców powiat oraz żołnierzy regimentu grenadierów i regimentu artylerii polowej. Pomnik wykonała miejscowa firma budowlana Martina Modrickera. Na cmentarzu spoczęło 336 żołnierzy (w tym 75 rosyjskich, 2 francuskich i 1 rumuński).

Am 2. und 3. Mai 1926, angesichts des 300-Jubiläums der Gründung des 4.

Grenadier-Regiments wurde auf dem Platz an der Poststrasse ein Gedenkstein nach dem Entwurf des Baurates Kaßbaum enthüllt. Auf dem Kriegsfriedhof in Elisenhöhe, neben dem Lazarett wurde ein anderes Denkmal enthüllt entworfen von Heinz Stoffregen aus Bremen und gewidmet den 1330 im ersten Weltkrieg gefallenen Kreiseinwohnern und Soldaten des Grenadier- und Feldartillerie-Regiments.

Es wurde vor Ort von Bauunternehmen Martin Modrickers hergestellt. Auf dem Friedhof waren insgesamt 336 Soldaten begraben, darunter 75 Russen, 2 Franzosen und 1 Rumäne.

To commemorate the 300th anniversary of the 4th Grenadiers Regiment, on 2 and 3 May, 1926, in the square on Pocztowa Street, a memorial stone was presented, designed by Kaßbaum. On the wartime field cemetery situated in Elisenhöhe, near the field hospital, a monument was erected, designed by Heinz Stoffregen from Bremen, commemorating the fallen 1330 residents of the province and the soldiers of the grenadier and the field artillery regiments. The monument was built by Martin Modricker's construction company.

336 soldiers were buried in the cemetery (including 75 Russian, 2 French and 1 Romanian).

Na początku lat dwudziestych XX w. powstało osiedle Krauseneck złożone z ponad 30 domów z 57 mieszkaniami.

Na terenach dawnego folwarku Rasthöhe (ul. St. Żeromskiego) do 1923 r. wybudowano 21 domów z 44 mieszkaniami. Zrealizowane zostały projekty budownictwa jednorodzinnego wzdłuż drogi do folwarku Tannenhoff (ul. W. Jagiełły). W 1927 r. na ul. Bismarcka (ul. M. Kopernika) oddano do użytku nowy budynek szkoły podstawowej Hippelschule (SP Nr 1). W 1930 r. na Hochmeister Weg (ul. Wojska Polskiego) otwarto żeńskie Liceum Hindenburga (Gimnazjum Nr 1). W 1934 r. oddano do użytku miejski basen, a w 1937 r. nastąpiło otwarcie hali sportowej i stadionu Rastenburger Sport Verein.

38

Anfang der 20er Jahre 20. Jhdt entstand eine Siedlung, genannt Krauseneck, in der es über 30 neue Häuser mit 57 Wohnungen gab. Auf dem Gebiet des ehemaligen Landgutes Rasthöhe (heute die Żeromskiego Strasse) wurden bis 1923 21 neue Häuser mit insgesamt 44 Wohnungen gebaut. Es wurden außerdem andere Bebauungsprojekte realisiert, dank denen entlang dem Weg nach Tannenhoff (heute die Jagiełło-Strasse) neue Einfamilienhäuser entstanden. 1927 wurde in der Bismarckstrasse eine neue Grundschule, sog.

Hippelschule (heute Grundschule Nr. 1) eingeweiht. 1930 wurde feierlich weibliche Hindenburg-Lyzeums (heute Gymnasium Nr. 1) im Hochmeister Weg (heute die Wojska Polskiego Strasse) eröffnet. 1934 wurde städtisches Schwimmbad zur Benutzung freigegeben und 1937 wurde eine Sporthalle und das Stadion des Rastenburger Sportvereins eröffnet.

In the early 1920s the Krauseneck residential district was built, with over 30 houses and 57 residents. On the grounds of the former Rasthöhe grange (Żeromskiego Street) 21 houses with 44 residents had been built by 1923. Single family development projects had been realized along the roadway to the Tannenhoff grange (Jagiełły Street). In 1927, on Bismarck Street (Kopernika Street), a new Hippelschule elementary school building was commissioned. (Primary School No. 1). In 1930 on Hochmeister Weg (Wojska Polskiego Street ) the Hindenburg Secondary school for women was opened (Junior High School No.1). In 1934 a municipal swimming pool was commissioned, whereas the new sports hall and the Rastenburger Sport Verein stadium opened in 1937.

II wojna światowa Od września 1940 w lesie w Gierłoży zaczęto budowę Kwatery Głównej Hitlera. Jesienią 1944 roku front wschodni był coraz bliżej. Niedaleko miasta zaczęto kopać rowy przeciwpancerne. Rozkaz ewakuacji nadszedł dopiero 26 stycznia 1945 r. po południu, kiedy wojska rosyjskie przekroczyły już linię mazurskich jezior. Następnego dnia wojska rosyjskie wkroczyły do miasta. Rozpoczął się okres niczym nieusprawiedliwionych gwałtów i mordowania ludności cywilnej, grabieży i bezmyślnego niszczenia miasta. Spalone, zniszczone i uszkodzone było 38% wszystkich domów mieszkalnych i 40% wszystkich obiektów przemysłowych. Liczbę cywilnych ofiar szacuje się na 3100 osób. Pozostali obywatele miasta musieli opuścić ziemię swoich przodków i wyruszyć w poszukiwaniu nowych domów. Ich następcy nie przybyli tutaj z własnej woli, wypędzeni na miejsce wypędzonych. Dopiero w latach 50-tych rozpoczął się okres powolnej odbudowy miasta.

Der Zweite Weltkrieg Ab September 1940 in Wald in Görlitz begann man der Bau des Hauptquartier Hitlers. Im Herbst 1944 rückte die Ostfront immer näher. In der Nähe der Stadt begann man Panzergräben auszuheben. Der Evakuierungsbefehl kam erst nachmittags am 26. Januar 1945, als russische Truppen die Linie der Masurischen Seen bereits überschritten haben. Am nächsten Tag marschierten die russischen Truppen in die Stadt ein. Es kam zu sinnlosen Vergewaltigungen und Ermordungen der Zivilbevölkerung, zu erheblicher Demolierung und Verwüstung der Stadt. Gebrannt, zerstört und beschädigt wurden 38% aller Wohnhäuser und 40% aller Industrieanlagen. Die Zahl der Zivilopfer wird auf 3100 Personen geschätzt. Die in der Stadt verbliebenen Bürger mussten das Land ihrer Vorfahren verlassen und sich neue Heimstätten suchen. Ihre Nachfolger kamen nicht aus eigenem Willen hierher, an der Stelle der Vertriebenen rückten Vertriebene. Erst in den 50er-Jahren begann man der langsame Prozess des Wiederaufbaus der Stadt.

World War 2 The construction of Hitler's Main Military Headquarters commenced in the forest of Gierłoż in September of 1940. By the autumn of 1944, with the eastern front approaching, anti-tank ditches were dug near the town. It was not until midday of 26 January, 1945 that the order to retreat was issued, but the Russian army had already crossed the line of the Masurian lakes, and the troops marched into the town the following day. With the coming of the Russian troops began a period of unjustified rape and murder of local residents, as well as looting and wanton destruction of the town. 38% of all residential houses and 40% of all industrial facilities were burnt down, destroyed and damaged. The death toll among civilians is estimated at 3100. The remaining citizens were forced to abandon their ancestral land and to move away in search of new housing opportunities. Those who arrived here in their place did not do so of their own accord, it was a case of the banished replacing the banished. It was not until the 1950s that the slow restoration of the town could begin.

39

1929 nadanie imienia “Plac Arno Holza” placowi, przy którym stała Apteka pod Orłem 1929 Umbennenung des Platzes, an dem Adler Apothek stand, in “Arno Holz Platz”

40

Arno Holz - niemiecki pisarz i dramaturg, twórca niemieckiego naturalizmu. Urodził się 26.04.1863 r. w Kętrzynie jako syn właściciela apteki Hermana Holza i Franciszki (z domu Werner). W 1875 r. rodzina Holzów przeniosła się do Berlina. W 1923 r. otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Królewcu. W latach 1924-1929 pięciokrotnie był przedstawiany do literackiej Nagrody Nobla. Od 1926 r. członek Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Zmarł 26.10.1929 r. w Berlinie-Wilmersdorf.

Dzieła / Werke Buch der Zeit. Lieder eines Modernen (1886) Papa Hamlet (1889) Familie Selicke (1890) Neue Gleise (1892) Die Kunst. Ihr Wesen und ihre Gestze.

(1892) Socialaristokraten (1896) Phantasus (1898/99) Die Blechschmiede (1902) Dafnis (1904) Sonnenfinsternis (1908) Ignorabimus (1913)

Arno Holz - ein deutscher Dichter und Dramatiker, Begründer des literarischen "konsequenten Naturalismus". Er wurde 26.04.1863 in Rastenburg, als Sohn des Apothekers Hermann Holz und seiner Gattin Franziska geb. Werner geboren.

1875 zog die Familie Holz nach Berlin. 1923 wird er zum Ehrendoktor der Universität Königsberg ernannt. 1924- 1929 fünfmal wurde er für den LiteraturNobelpreis vorgeschlagen. Seit 1926 Mitglied der Akademie der Künste in Berlin. Arno Holz stirbt 26.10.1929 in Berlin-Wilmersdorf.

Arno Holz - a German writer and a playwright, a creator of German naturalism. He was born on 26 April, 1863 in Kętrzyn as the son of a pharmacy owner, Herman Holz and Francesca (nee Werner). In 1875 the Holz family moved to Berlin. In 1923 he received the Doctor Honoris Causa degree of Konigsberg University. In the years 1924-1929 he was nominated five times to the Nobel Prize in literature. In 1926 he became a Fellow of Berlin Academy of Fine Arts. He died on 26 October, 1929 in BerlinWilmersdorf.

Wojciech Kętrzyński (wcześniej Adalbert von Winkler) był jednym z wybitniejszych mazurskich historyków, etnografem i wydawcą wielu naukowych opracowań do dziejów Mazur i Polski. Urodził się w 1838 r. w Giżycku, jako syn pruskiego żandarma pochodzącego z dawnej polskiej rodziny szlacheckiej Kętrzyńskich. W latach 1855-1859 uczył się w Gimnazjum Księcia Albrechta w Kętrzynie, następnie studiował historię na Uniwersytecie królewieckim. W 1861 r. przyjął nazwisko swoich przodków. W 1863 r. wziął udział w powstaniu styczniowym, za co został ukarany uwięzieniem w Berlinie-Moabicie (6.X.1864 - kwiecień 1865) i rocznym pobytem w twierdzy w Kłodzku (do 22.IV. 1866). W 1866 r. obronił w Królewcu pracę doktorską „De bello a Boleslao Magno cum Henrico Rege Germaniae gesto a 1002 - 1005”. Od 1873 r. został pracownikiem naukowym w Zakładzie im. Ossolińskich we Lwowie, którym kierował od 1876 r. aż do śmierci w 1918 r. Dzięki publikacji „O Mazurach” (1868) uznawany jest za pioniera polskich badań nad Mazurami. Wywołał trwającą do dzisiaj dyskusję o poczuciu etnicznej i narodowościowej przynależności Mazurów.

Wojciech Kętrzyński (ursprünglich Adalbert von Winkler) war einen bedeutenden masurischen Historiker und Verfasser vieler Abhandlungen zur Geschichte Masurens und Polen. Er war 1838 in Lötzen (Giżycko) geboren als Sohn eines preußischen Gendarmen, mit Wurzeln in einer polnischen Adelsfamilie - Kętrzyński. In den Jahren 1855-1859 besuchte er das Herzog-Albrecht-Gymnasium in Rastenburg und dann studierte er Geschichte an der Albertina in Königsberg. 1861 eignete er sich den Vaternamen seiner Vorfahren an. 1863 nahm er am polnischen Januar-Aufstand teil, wofür er mit einem Gefängnisaufenthalt in Berlin-Moabit (6.10.1864 - April 1865) und Festungshaft in Glatz (bis zum 22.IV. 1866) büsste. 1866 in Königsberg promovierte er zum Dr. phil. „De bello a Boleslao Magno cum Henrico Rege Germaniae gesto a 1002 - 1005”. Ab 1873 langjährige Wissenschaftler und ab 1876 bis zu seinem Tod in 1918 Leiter am OssolinskiInstitut in Lemberg (Lwów). Seiner Schrift „O Mazurach“ (Über Masuren - 1868) zählte er zum Gründungsvater der polnischen Masurenforschung. Er löste eine bis heute dauerte Diskussion über die ethnische und nationale Zugehörigkeitgefühl der Masuren aus.

Wojciech Kętrzyński (earlier known as Adalbert von Winkler) - one of the most notable of Masurian historians, an ethnographer and an author of scientific publications on the history of the Mazury region and Poland. He was born in 1838 in Giżycko as the son of a Prussian military policeman, the descendant of the old noble family of the Kętrzyńscy. In the years 1855-1859 he frequented the Duke Albert Grammar School and subsequently studied history at Konigsberg University. In 1861 he adopted the name of his ancestors. In 1863 he was a participant of the January Uprising, for which he was incarcerated in the Berlin Moabit prison (6 October, 1864 – April 1865) and sent for a year to Kłodzko Fortress (until 22 April, 1866). In 1866 he defended his doctoral dissertation, entitled “De bello a Boleslao Magno cum Henrico Rege Germaniae gesto a 1002-1005”. In 1873 he became a research scientist in the Ossoliński National Institute in Lviv, where he became the head, holding this position until his death in 1918. On account of his publication: “O Mazurach” (On the Masurian Region), he is considered a forerunner of studies on this region. He triggered the ongoing discussion on the national and ethnic identity of the Masurian people.

41

tekst i opracowanie: Mariusz Wyczółkowski oraz Biuro Informacji Turystycznej (str.9-11, 13-15, 28-31)

zdjęcia: Robert Zakrzewski, Mariusz Wyczółkowski, Edelgarda Pieper skład: A-Z Media, www.azmedia.com.pl wydawca: materiały archiwalne i zabytki ze zbiorów Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie c Kętrzyn 2016 ISBN