70
i rosyjskiego. Dadaistyczny rodowód expressis verbis – jednak ironicznie – przywoływał jedynie Marceli Duchański vel Witkacy w 1921 roku. Wat dopisał go dopiero z dystansu, w swych powojennych wspomnieniach37. O tym, że w Polsce istniał i drugi, bardziej bezpośredni, związek genetyczny z dadaizmem w historii literatury i sztuki, ledwie się wspomina. Tymczasem jedyny właściwie wczesny komentarz na temat tego ruchu, przed likwidacyjnymi tekstami Tzary i Schwittersa w „Zwrotnicy” z 1922 i „Bloku” z 1924 roku, w 1920 w poznańskim czasopiśmie artystycznym „Zdrój” opublikował jeden z teoretyków polskiego ekspresjonizmu, Jan Stur38. Jednak owa zapomniana linia genetyczna – via ekspresjonizm – jest dłuższa. Do Poznania dadaizm próbował importować działający również i wykształcony w Berlinie Stanisław Kubicki, czołowa postać i spiritus rector grupy Bunt. To on w początkach 1919 roku39 opublikował w „Zdroju” w języku francuskim Note 18 sur l´art Tristana Tzary. Umieścił go w swym numerze autorskim, w rubryce Z rzeczy pokrewnych, obok cytatów z tekstów Lao Tse, Ludwiga Rubinera i Słowackiego, a w szerszym kontekście – obok adaptacji tekstów pacyfistyczno-rewolucyjnych manifestów Franza Werfla, Paula Adlera i własnych dzieł literackich i plastycznych, dokonując jego swoistej dekontekstualizacji. Usuwając wzmiankę o prezentacji tekstu w Galerie Dada w maju 1917 roku, zaakcentował uniwersalizm tekstu proklamującego ideę nowego człowieka40, której sam był zwolennikiem. Z pewnością znał niemieckojęzyczny tekst z ostatniej strony pierwszego numeru „Dada”, z którego zaczerpnął Note 18 sur l´art Tzary, mówiący o tym, iż kooperacja artystów z wrogich sobie państw stanowi istotę dadaizmu, i zachęcający do tworzenia awangardowej międzynarodówki ducha, utopijnej, anarchistycznej, nowej wspólnoty, która zastąpić miała oparte na hierarchii i biurokratycznych strukturach społeczeństwo. A zatem, choć dadaizm jako etykietka nowej sztuki w Polsce właściwie nie zaistniał, a radykalna awangarda, której był synonimem – zdaniem Zofii Baranowicz – do Poznania wcale nie miała dostępu, Kubickiemu, najradykalniejszemu spośród poznańskich twórców, ani zuryski, ani berliński dadaizm nie był bynajmniej obcy. Kubicki był czytelnikiem wojennych numerów pisma „Die weißen Blätter”, w którym publikował wspomniany już autor teorii indyferencji twórczej – Salomo Friedlaender, a w swej bibliotece posiadał jego książki. Fascynował się buddyzmem, przyjaźnił z dadaistami berlińskimi. Z dadasofem Raoulem Hausmannem związany był przez wiele lat, a arcydadaista Johannes Baader umieścił jego linoryt Zamach z 1919 roku na okładce swej broszury Das Geheimnis des Z.R. III., interpretując go jako „uderzenie eksplodującej bomby stratosferycznej”– paradygmatyczny symbol awangardy. Do dziś jest zagadką, czy w Berlinie poznał działającego tam od 1916 roku autora plakatu pierwszego wieczoru w Cabaret Voltaire w Zurychu i uczestnika pierwszej dadaistycznej wystawy. Był nim Marcel Słodki, który publikował swe prace w słynnym berlińskim piśmie „Die Aktion”, a w 1918 roku awansował nawet do rangi kierownika artystycznego utworzonej przy „Die Aktion” sceny ekspresjonistycznej, zwanej Die Wilde Bühne. Kubicki także nawiązał kontakt z tymże pismem, organizując w Berlinie wystawę Buntu. Tam też poznał Raoula Hausmanna i George’a Grosza, którzy zainspirowali eksperyment dadaistyczny w jego twórczości. Jego artefakty – autoportret Wchodzący i rysunek Dokąd? z 1919 roku – są ambiwalentną metaforą dezintegracji osobowości w nerwowym rytmie metropolii i zapadania się świata w obliczu politycznego kryzysu w Niemczech.
KONIEC08.02dodruk.indd 70
To wizje chaosu – kresu, a zarazem nowego początku. Ów pełen dystansu eksperyment dadaistyczny Kubickiego41 jest syntezą doświadczeń twórców zurychskich i berlińskich. Nie bez powodu zapewne z pełną sprzeczności deklaracją Tzary – „Piszę manifest, a nie chcę niczego“ dziwnie rymuje się fragment manifestu Kubickiego „Nie dzieła [...] są ważne, lecz życie”42. Artykuł ten jest rezultatem badań przeprowadzonych w ramach stypendium Fundacji ADAMAS Götz Hübner na rzecz interkulturowych studiów na przykładzie grecko-niemieckim i polsko-niemieckim. Ilustracje: 1. Max Hermann Maxy, Portret Tristana Tzary. Integral (Bukareszt) 1925, nr 1. 2. Tristan Tzara, Manifeste Dada 1918. „Dada” 1918, nr 3, s. 2. Przypisy: Tristan Tzara: Manifeste Dada 1918. „Dada” nr 3, s. 2-4. 2 Por. Tom Sandqvist: Dada East. The Romanians of Cabaret Voltaire. Massachusetts 2008. 3 Por. Tristan Tzara: Seven Dada Manifestos and Lampisteries, przeł. Barbara Wright: Londyn/Nowy Jork 1992. 4 Artur Hutnikiewicz: Od czystej formy do literatury faktu. Główne teorie i programy literackie XX stulecia, Warszawa 1978, wyd. V, s. 127-128. 5 Tristan Tzara: Manifeste Dada 1918. Uitgave van de eerste drukversie. Red. Hubert van den Berg. Nijmegen 2008, s. 16. 6 Por. Wolfgang Asholt/Walter Fähnders: Einleitung, [w]: Manifeste und Proklamationen der europäischen Avantgarde (1909-1938). Stuttgart/ Weimar 1995, s. 11. 7 Por. Birgit Wagner: Auslöschen, vernichten, gründen, schaffen: zu den performativen Funktionen der Manifeste. [w:] „Die ganze Welt ist eine Manifestation“. Die europäische Avantgarde und ihre Manifeste. Red. Wolfgang Asholt/Walter Fähnders. Darmstadt 1997, s. 49-50. – Por. Walter Fähnders: „Vielleicht ein Manifest“. Zur Entwicklung des avantgardistischen Manifests. [w]: Die ganze Welt…, op. cit., s. 31. 8 Por. Michael Stark: „Werdet politisch!“ Expressionistische Manifeste und historische Avantgarde. [w:] Manifeste und Proklamationen…, op. cit, s. 240. 9 Tristan Tzara: 7 manifestes dada. Paryż 1924, s.15-38. 10 Walter Serner: Letzte Lockerung. Manifest. „Dada” 1919, nr 3/4. 11 Tegoż: Letzte Lockerung. Manifest dada. Hannover/ Leipzig/Wien/ Zürich 1920. 12 Michel Sanouillet: Dada à Paris. Paris 1993, s. 624. 13 Tristan Tzara: Lampisteries, précédées des Sept manifestes dada. Paryż 1963, s. 19-35. 14 Tristan Tzara: Œuvres Complètes. T. 1. Paryż 1975. 15 Hubert van den Berg: Dadaist subjectivity and the politics of indifference. On some contrasts and correspondences between Dada in Zurich and Berlin. [w:] Subjectivity. Rodopi: Amsterdam/Atlanta 2000 (= AvantGarde Critical Studies, vol. 12). Red. Willem van Reijen/Willem Weststeijn, s. 29-58. 16 Stanisław Kubicki: Uwagi. „Zdrój”, t. III 1918, nr 1, s. 27. – tegoż: Anmerkungen. „Die Aktion”, t. VIII, 1918, nr 21/22, szp. 261. – Por. Lidia Głuchowska: Avantgarde und Liebe. Margarete und Stanislaw Kubicki 1910-1945. Berlin 2007. 17 Por. Wolfgang Asholt: Manifeste und Proklamationen …, op. cit., s. 4. 18 Ibidem, s. 3. 19 Hubert van den Berg: Tristan Tzaras Manifeste Dada 1918: Anti-Manifest oder Manifestierte Indifferenz? Salomo 1
2009-02-08 22:11:41