'Pañcatantra' (mostra)

Pañcatantra

(Os cinco discursos de sabedoría práctica)

51

0. Preludio A Manu, a Vācaspati, a Śukra, e mais a Parā́śara e ao seu fillo, e tamén a Cāṇakya o sabio: honra lles sexa dada aos autores das grandes obras sobre a [realeza! [1] Velaí que Viṣṇuśarman, en canto tivo examinada a esencia de todas as obras de política neste mundo, compuxo con estes Cinco Libros37 un tratado verdadeiramente engaiolante. [2] Isto é o que aconteceu, segundo chegou aos nosos oídos… Había na rexión do sur unha cidade que tiña por nombre Mahilāropya. Alá vivía un rei, árbore dos desexos38 para as inquedanzas de toda criatura suplicante; alumeaban os seus pés coa multitude de raios que xurdían das xoias das coroas dos máis poderosos soberanos39; consumado experto en todas as artes e coñecedor de todas as obras sobre polí‑ tica; Amaraśakti era o seu nome. Tiña tres fillos, aparvados dabondo, chamados Vasuśakti, Ugraśakti e Anekaśakti.

Así, decatándose de que eles eran negados para o estudo da Política, o rei convocou os seus ministros e lanzou isto á 37 Alusión ao título da obra, Pañca-tantra‑; cf. Introdución, §§ 11, 12.

38 A “árbore dos desexos” (kalpa‑druma‑, kalpa‑taru‑ ou kalpa‑vr̥kṣa‑) é un dos tesouros xurdidos do mítico batemento do “mar de leite” que levaron a cabo os deuses nos primeiros tempos. Ata “cinco árbores” (pañca‑vr̥kṣa‑) celestiais recóllense na tradición india: Mandāra, Pārijātaka, Saṃtāna, Kalpa e Haricandana. Crecían no paraíso de Indra (cf. Kumārasaṃbhava 3.10) e outorgaban todos os desexos, polo que a metáfora do texto ten por obxecto elevar a xenerosidade do rei.

39 A imaxe evoca os reis inimigos que, vencidos na contenda, abaixan as súas testas coroadas en sinal de obediencia.

53

Viṣṇuśarman

súa consideración: “Ben sabedes vós ata que punto son apar‑ vados estes meus fillos.

0.5

Que proveito ten xerar un fillo que non sexa nin sabio nin virtuoso?

Que se pode facer cunha vaca que nin dá leite nin empreña? [3] É mellor ter un aborto, é mellor non se achegar a ela nos seus días fértiles,40 é mellor que el morra neonato, é mellor mesmo que naza unha rapariga, é mellor ter unha muller estéril, é mellor levar unha vida sen fogar; ca ter un fillo ignorante, por máis fermoso, rico e forte que sexa. [4] Polo tanto, que estratexia teremos que seguir para avive‑ cer as súas ánimas?”

Entón, algúns dos ministros dixeron: “Maxestade, como é ben coñecido, a gramática esixe doce anos de estudo.

Despois, se dun xeito ou doutro se chega a coñecela, é posible logo aprender os tratados sobre a Lei sagrada, o Goberno e o Erotismo.41 Posto que unha cousa tal intimida mesmo os intelixentes, canto máis non ocorrerá cos parvos? Pero velaquí que existe un brahmana, de nome Viṣṇuśarman, consuma‑ do experto en todos os eidos da ciencia do Goberno, cuxos 40 Segundo as leis e o código ético que regulan o casamento na India, o marido debe procurar o encontro sexual durante o tempo de fertilidade da súa muller, é dicir, en canto remate o seu período menstrual.

41 De acordo coas concepcións teolóxicas brahmánicas, a actividade humana desenvólvese xenericamente en tres eidos, aos que tamén se adoita facer referencia como “os tres obxecti‑ vos da vida” (cf. Introdución, § 5). Ao redor de cada un destes obxectivos ou propósitos vitais foron medrando tres ramas de coñecemento xunto con cadanseu tratado: o dharma‑śāstra‑ ou ciencia e tratados da Lei sagrada, civil e criminal; o artha‑śāstra‑ ou ciencia e tratados sobre o Goberno ou a Política; e o kāma‑śāstra‑ ou ciencia e tratado do Erotismo e da arte do cortexo.

54

Pañcatantra

numerosos discípulos teñen espallada a súa fama por todas as partes. En canto sexa convocado, poderían serlles confiados os príncipes.” Así foi como a cousa se levou á práctica: un minis‑ tro convocouno, e el, despois de saudar ao rei pronunciando unha bendición acorde aos costumes brahmánicos, sentou ao seu carón.

Cando el se atopou comodamente sentado, díxolle o rei: “Brahmana, faime este favor: Ten a ben transformar estes obtusos príncipes en expertos sen igual na discipli‑ na da Gobernación! Eu recompensareite cunha fortuna en cartos!”42 Apenas rematara de falar así o soberano, ergueuse 0.10 Viṣṇuśarman e dirixiuse ao rei: “Maxestade, escoitade o ruxido de león das miñas ousadas palabras! Eu falo deste xeito precisamente por non ser cobizoso de riquezas. A min, que teño oitenta anos e todas as miñas paixóns acougadas, xa non me queda tempo ningún para gozar das riquezas. Mais para o voso proveito acometerei esta empresa, na que dende hai longo tempo veño empeñando o meu talento. Por iso, que vos quede ben gravado o día de hoxe. Se no prazo de seis meses non converto os vosos fillos en expertos na disciplina do Goberno, sírvase entón a Vosa Maxestade amosarme o camiño e mandarme a paseo con cen labazadas!”

Cando sentiu esta incrible promesa do brahmana, o rei, e con el os seus ministros, quedou marabillado e ao mesmo tempo abraiado; e así confioulle os príncipes ao Viṣṇuśarman con grande honra. E este, pola súa banda, acometeu a tarefa de instruír os fillos do rei na ciencia do Goberno a través de narracións, compoñendo os Cinco Libros titulados “Causando a discordia entre aliados”, “Asegurando aliados”, “A historia 42 No texto sánscrito hai un xogo de palabras baseado na polisemia do termo artha‑, que pode ser tanto ‘ciencia política’ como ‘benestar, riqueza’: se ti impartes artha‑śāstra‑ (‘disciplina da Gobernación’), eu dareiche artha‑mātra‑ (‘unha medida de diñeiro’, ‘unha fortuna’). Mais o termo mātra‑ pode tamén significar ‘simplemente, soamente’, de xeito que a frase podería entenderse no sentido de que o rei só pode compensar con diñeiro o moito máis valioso don do coñecemento da ciencia política.

55

Viṣṇuśarman

dos corvos e as curuxas”, “A perda do que se gañara” e “Sobre as accións irreflexivas”.

Aquí remata o preludio.

56

1. Causando a discordia entre os aliados Aquí comeza o Primeiro Libro, que leva por nome “Causando a discordia entre aliados”43, e que ten como estrofa inicial a seguinte: O grande e crecente agarimo que xurdira entre un león e un touro na xungla foi botado a perder por un chacal traizoeiro e cheo de cobiza. [1] Os fillos do rei preguntaron: “Como ocorreu iso?”

Viṣṇuśarman contoulles esta historia: Na rexión meridional houbo unha cidade chamada 1.5 Mahilāropya. Alá habitaba un comerciante que tiña por nome Vardhamā́naka (‘Próspero’), que gañaba a vida por medios lícitos. En certa ocasión sobreveulle este pensamento: “Mesmo quen teña moito diñeiro debe procurar aumentalo.

Pois segundo se di, Hai que teimar en obter a riqueza que non se ten; hai que protexer con atención a que xa se obtivo; debe procurarse aumentar constantemente a que xa está [protexida; debe ser confiada a persoas dignas a que xa se aumentou. [2]

43 O termo sánscrito mitra‑ significa ‘amigo’. Non obstante, no contexto do vocabulario técnico das obras indias sobre o Goberno ou a Política, a palabra refírese especificamente a un rei veciño que é aliado, reflectindo probablemente unha connotación orixinal derivada de mitram ‘contrato’. A mesma orixe ten o nome iranio do deus Mitra: en avéstico, miϑra‑ é ‘contrato’ e tamén ‘(o deus) Mitra’. No presente contexto pódense aplicar ambos os dous sentidos do sánscrito, ‘amigo’ e ‘aliado’ (cf. Introdución, § 45).

57

Viṣṇuśarman

Obter os cartos cando non se teñen, preservalos cando se obtiveron, acrecentalos cando se preservaron e confialos a persoas dignas cando se acrecentaron: este é o xeito de saír adiante neste mundo. Se non, ocorre o seguinte: aquel que non obtén, nada posúe; por mor dos moitos azares aos que están expostos, os cartos que non se protexen esvaécense axiña; mesmo se se procura aforralos diminúen como a montaña Áñjana44; e para rematar, se non se empregan cando xorde a necesidade deles, é o mesmo que se non se acadasen. Por iso, o que cómpre facer con eles cando se obtiveron é protexelos, incrementalos e utilizalos. Pois ben se di: A custodia dos cartos acadados consiste precisamente no seu emprego; é coma se fixésemos unha canle de drenaxe para as augas retidas no interior dunha cisterna.” [3] Despois de meditar deste xeito, o comerciante reuniu os bens que tiña intención de levar a Máthurā e, nun día de bo agoiro, dixo adeus aos anciáns da súa familia e partiu dende a súa cidade coa súa mercadoría.

1.10 El tiña unha parella de bois, chamados Nándaka (‘o Alegre’) e Saṃjī́vaka (‘o Vivaz’), xunguidos ao extremo da cabezalla. Ocorreu que, cando atravesaba unha gran fraga, foi vontade do fado que, en certa reviravolta —que se atopaba enlamada por causa das pingas dunha fervenza que fluía pre‑ cipitándose dende as máis afastadas alturas dunha montaña— un dos bois, Saṃjī́vaka, afundiu na lama unha pata que, polo excesivo peso da carga do carro, se lle dobrou e, provocando a rotura do xugo, o boi caeu no chan. Cando o viu, o comer‑ 44 O termo áñjana‑ adoita traducirse como ‘colirio’ (cf. lat. ungō, unguentum), pois é unha pasta negra obtida dun extracto vexetal e empregada como cosmético e como menciña para os ollos. Mais segundo Olivelle (1997: 166; 2006: 521) a metáfora do texto refírese non á dimi‑ nución gradual do colirio cando o usa unha muller, senón máis ben á mítica montaña escura Áñjana. A comparación queda clara na estrofa do Hitopadeśa (2.10) que contrapón a erosión gradual da montaña Áñjana (cf. tamén aquí no Pañcat. 1, estr. 119, § 1.404) co progresivo crecemento dun formigueiro.

58

Pañcatantra

ciante Vardhamā́naka foi presa dun completo abatemento.

Durante tres días coidou del, mais como o boi non melloraba da súa lesión, asignou xente para o protexer e, sabedor dos moitos perigos que axexan na fraga e co propósito de salvar o resto da súa mercadoría, continuou a marcha cara ao destino que tiña previsto.

Mais ao día seguinte, ao teren medo das súas propias vidas, mesmo os homes que quedaran a cargo da protección do boi fuxiron. E cando atoparon o comerciante, mentíronlle: “Señor, o Saṃjī́vaka morreu. Nós fixémoslle xa os ritos fune‑ rarios e mais a cremación.” Cando sentiu isto, o comerciante, como xesto de agradecemento, levou a cabo na súa honra os ritos reservados aos falecidos,45 e marchou.

Pero ao Saṃjī́vaka aínda lle quedaba vida por diante: o seu corpo recobrou vigor cando lle chegaron as frescas airexas que ían mesturadas de pingas de auga; así, dalgún xeito foi quen de erguerse, e pouco a pouco acabou alcanzando á ribei‑ ra do Yámunā. E alí, comendo dos abrollos de herba da cor da esmeralda e deambulando ao chou, ao cabo duns días volveu‑ se tan forte que parecía como o mesmo touro do Destrutor,46 co seu corpo exultante e vizoso amosando a súa fachendosa corcova. E pasaba cada día esfaragullando os montecelos dos formigueiros ao rañalos coas puntas dos seus cornos, e bra‑ dando arreo.

Naquela mesma fraga, non moi lonxe de alí, habitaba, con todos os animais ao seu servizo, un león chamado Píṅgalaka (‘Melena de ouro’); no interior da xungla vivía sen medo, levando alta a súa cabeza e gozando do pracer dunha realeza obtida pola súa propia virtude. Pois dise así:

45 Os ritos para os falecidos (preta‑kr̥tya‑, preta‑karman‑) consisten polo xeral en ofrendas de comida chamadas śrāddha‑, e adoitan ofrecerse durante os once primeiros días dende a morte.

46 Hara (‘O Destrutor’) é un dos epítetos de Śiva. Cada divindade india asóciase cun determi‑ nado animal que lle serve de cabalgadura. A montura do deus Śiva é o touro divino chamado Nandin.

59

Viṣṇuśarman

O solitario que habita na xungla, que carece dos emblemas da realeza e descoñece a [ciencia do Goberno, pero que posúe a excelsa firmeza do señor das bestas: ante el todos se axeonllan proclamando: “É o Rei!” [4] 1.15

Non lle fan as bestas ao león unción ningunha nin consagración; pola súa propia bravura acada el o seu poder, e el mesmo se proclama o soberano das bestas. [5] En certa ocasión, aguilloado pola sede, baixaba o Píṅgalaka cara á ribeira do Yámunā para beber auga. Niso, aínda estaba lonxe cando sentiu o ruxido do Saṃjī́vaka, que, como non chegara xamais aos seus oídos unha cousa tal, pareceulle o estrondo dos tronos anunciando a fin do mundo fóra de tempo. Cando o sentiu, un gran medo atena‑ zoulle o corazón; esqueceu que ía beber e, ocultando os seus sentimentos, dirixiuse ao lugar onde se erguía a Figueira do Círculo47, e alí, rodeado polo seu séquito distribuído en Catro Círculos, permaneceu silandeiro.

Velaquí cal é o arranxo dos Catro Círculos: o león, a comi‑ tiva do león, “os que grallan coma corvos” e mais “os que din ‘Que pasa?’” 48 Estes son os Círculos. E entre eles, só o león 47 Non é doado precisar aquí o sentido de ‘Círculo’ (maṇḍala‑). Na teoría política india, os catro “círculos” refírense aos reis e reinos que rodean un determinado rei (cf. Manusmr̥ti 7.154-156; Arthaśāstra 6.2.13-29). Mais na presente pasaxe non parece ter ese senso. Nas Leis de Manu (Manusmr̥ti 7.157) o termo adquire outro valor, de xeito que os cinco compoñentes dun “Círculo” se mencionan como “ministro”, “reino”, “fortaleza”, “tesouro” e “exército”. É probable que nesta pasaxe o modelo de referencia sexa un conxunto similar de altos dignita‑ rios que conforman os “círculos” arredor do rei, fornecéndolle ao mesmo tempo consello e protección. A “Figueira do Círculo” (maṇḍala‑vaṭa‑) podería referirse á árbore baixo a cal o rei león reunía a súa corte. Na India rural, as figueiras ou baniáns, coas súas enormes copas e as raíces ao aire, ofrecen protección natural fronte ao sol e á choiva; así, a xente aprovéitaas para xuntarse e os ascetas errantes para descansar (cf. Olivelle 1997: 166; 2006: 521 s.).

48 “Os que grallan coma corvos” (kāka‑rava‑) e “Os que din ‘que pasa?’” (kiṃ‑vr̥tta‑) refí‑ rense, respectivamente, aos “supervisores” e aos “subalternos”, as categorías máis baixas ao servizo do rei.

60

Pañcatantra

é en todos os lugares —aldeas, cidades, vilas, casais, granxas, cabanas de montaña, parques, asentamentos brahmánicos, fragas e xunglas— o xenuíno gobernante. A comitiva do león confórmase cuns poucos que deteñen postos de autoridade.

A clase dos supervisores constitúe o estamento intermedio, mentres que os que ocupan o resto de postos virían sendo os subalternos.

Pois ocorría que o león tiña dous chacais da estirpe dos ministros, chamados Káraṭaka (‘Prudente’) e Dámanaka (‘Atrevido’)49. E os dous puxéronse a deliberar entre eles.

Dámanaka díxolle a Káraṭaka: “Amigo Káraṭaka: este amo noso, Píṅgalaka, saíra para beber un pouco de auga; entón, por que se detivo aquí?”

O Káraṭaka retrucou: “Temos nós algo que ver nese asun‑ to? Pois díxose así: O home que se empeña en entremeterse nun asunto que non lle atinxe, sen dúbida acabará xacendo morto, como lle aconteceu ao mono que quitou a cuña.” [6] Dámanaka dixo: “Como foi iso?”

Káraṭaka falou deste xeito: [Relato 1: O mono que quitou a cuña] En certo país había unha cidade; preto dela un comer‑ ciante emprendera a construción dun templo. Un día, tanto o construtor como os obreiros que alí traballaban marcharan ao centro da cidade contra o mediodía para xantaren. O caso foi que un dos carpinteiros, que estivera cortando ao longo unha torada de madeira de árjuna, deixáraa alí medio fendi‑ 49 A través de Persia, os nomes dos chacais transmitíronse na tradición árabe como (Kalīla wa Dimna), os Calila e Dimna que deron nome á colección hispánica de fábulas de animais mandada traducir por Afonso X o Sabio no século xiii; cf. o Índice de nomes propios e a Introdución, § 49.

61

1.20

Viṣṇuśarman

da, inserindo cun aparello unha cuña de madeira de acacia50 para que se mantivesen separadas ambas as dúas partes da torada.

Namentres, unha gran manda de monos dos que habitan na xungla, rebrincando ao chou aquí e acolá polos cumios das árbores, os pináculos dos templos e os montóns de madeira, chegou ata alí. Un deses monos, que tiña xa próxima a súa fin, impelido por unha conxénita frivolidade sentou sobre aquela torada mentres deixaba colgando os seus testículos dentro da fenda. “Quen inseriu esta cuña no lugar equivocado?”, pensou, aferrándoa con ambas as dúas mans e comezando a arrincala. O que aconteceu cando por fin a cuña saíu do seu lugar, non fai falta que cho diga, pois é evidente dabondo…

[Fin do relato 1] 1.25

Por iso eu che digo: as persoas intelixentes deben evitar meterse en asuntos que non lles atinxen.”

E aínda engadiu: “Despois de todo, nós alimentámonos co refugallo da comida do amo.”

O Dámanaka retrucou: “Seica o único que che importa é a comida? Todo o mundo, ao cabo, se pon ao servizo dun xefe para acadar distinción. Pois ben se dixo isto: Para axudaren aos seus amigos e para danaren aos seus inimigos procuran os sabios serviren aos príncipes; quen haberá que non coide máis ca do seu propio [bandullo? [7] Só vive verdadeiramente a persoa en cuxa vida se sustenta a vida de moitos.

50 A árjuna‑ é a árbore Terminalia arjuna, que na India actual adoita chamarse “murdah branca”. A súa madeira é forte e pesada. A acacia (khadira‑) é a Acacia catechu, unha madeira moi forte. O aparello ou máquina do texto refírese probablemente a algún tipo de martelo mecánico.

62