Noa Pérez González
O ocaso da familia Portela
BARBANTESA
Para todos aqueles que comparten as miĂąas orixes, entre o ben e o mal. Para os meus pais, que labraron en nĂłs tantas promesas.
As curmás Portela Houbo unha vez seis curmás apelidadas Portela. Antonia, Clara María e as súas curmás carnais Malvina, Maripili, Sofi e mais eu, a máis nova de todas elas, Guadalupe Portela, tiñamos moitas cousas en común, ademais do parentesco e do uniforme de cadros azuis mariños das monxas da Ensinanza. Aquel uniforme sobrio que vestimos durante a nosa infancia complementábase cun pequeno chapeu adornado cun lazo de raso, tamén de cor azul. E a saia plisada contaba ademais cun delicado prendedor de prata, que pechaba pudicamente a súa abertura, á altura da media perna. Esta vestimenta era contemplada con atentas miradas, onde se xuntaban en proporcións case iguais a envexa e o sarcasmo por parte da maioría das alumnas dos outros colexios relixiosos da cidade. Nestes centros adoptaran había xa algún tempo modelos máis modernos importados de América, para o corte do seus uniformes marróns, de aire militar. Era verdade que a moda, na vella institución de pedra gris, quedara irremediabelmente estancada a comezos do século pasado, moito antes do comezo da guerra. E algunhas das súas mestras máis idosas aínda levaban o hábito branco, a gran cruz 5
de madeira pendurada do rosario de doas negras, ao pescozo, e unha enorme touca cubríndolles a cabeza. As nenas dos últimos cursos transmitían cada ano ás xeracións máis novas un espantoso segredo sobre as monxas da Ensinanza: debaixo da súa touca de brancura sen mácula, case todas as irmás estaban calvas. E as alumnas, obrigadas a recoller con esmero as súas longas melenas os días lectivos, maduraban meditando en que, para ben servir a Deus, as mestras renunciaran ao máis prezado atributo da súa feminidade, converténdose así en arrepiantes serventes asexuadas. As relixiosas de misteriosos cranios rasurados, pola súa parte, medían a beleza das súas discípulas cun patrón propio, o da escultura da Virxe María que presidía a escola dende o día da súa apertura, no ano 1923, no limiar da porta principal. De todas as pupilas, as únicas que rivalizaran verdadeiramente coa faciana beatífica da santa, pola súa recoñecida fermosura, en tantos lustros que levaban educando as raparigas das mellores familias da comarca, foran as dúas irmás Vilanova Portela, Antonia e Clara María, de rostros limpos coma unha mañá de vento. Antonia e Clara María, elas as dúas, eran das alumnas máis aplicadas, e sendo fillas nada máis e nada menos que dun secretario do Ministerio de Industria e Comercio, que cada ano facía una cuantiosa doazón para o comedor escolar, as monxas sempre disputaban entre elas o pracer de telas nas súas clases o seguinte curso. Cando eu comecei a ensinanza primaria, ás curmás máis vellas, a Antonia, a Clara María, a Malvina e a Maripili, xa lles abrollaban os botóns dos peitos debaixo dos xerseis novos, de colo de cisne, que aínda non tiñan bolos. No conclave anterior ao inicio das clases, as mamás de todas elas e tamén a miña, 8
decidiran que dende ese ano vestirían medias caladas e non calcetíns altos coma os nosos, as súas irmás pequenas. Aquelas pezas xa foran feitas ao gancho polas Portela, previsoramente, durante todo aquel verán, no tedio das sobremesas. Ao chegar á fin setembro, e velas ás catro coas medias postas, Sofi e mais eu non puidemos reprimir unha punzada de envexa, tan aguda coma se fose afiada cun esmeril. As seis nenas compartiamos ademais, ao noso pesar, numerosos xantares familiares nos que, tal e coma ao tío Francisco lle gustaba dicir, nos reuniamos coa Santísima Trindade. Con este curioso alcume era coñecido o único irmán varón da familia, Pascoal, o primoxénito, que nunca perdía un daqueles domingos dos Portela. A gran familia xuntábase ao seu redor, buscando as súas beizóns, e competindo descaradamente por adulalo. Estas comidas dominicais transcorrían case sempre no ambiente pesado do comedor, na mansión algo deteriorada da nosa avoa materna. A avoa Mercedes repartira había varios anos a herdanza entre os seus cinco fillos, tras a morte do seu home, acontecida de improviso, aínda na plenitude da súa vida. E ela, entre todas as leiras, casas, cesións e arrendamentos, ficara tan só coa súa vivenda habitual, no centro de Vigo, onde vivira dende que naceu. A antiga residencia dos Cabaleiro, na rúa de Soutelo, fora feita por un arquitecto modernista vido de Reus, que residira durante un tempo na cidade e intimara co bisavó Florián. O mesmo que reformara o casino e o edificio da navieira Basili Moroni. O predio da mansión da avoa era moi estreito e a fachada estaba adornada por azulexos con motivos xeométricos de cor azul, branca e amarela. No medio penduraba un balcón ao 9
que só lle faltaba reverdecer. Este casarón fora ademais achega súa no seu esposorio, pois Mercedes, filla dun comerciante, herdárao por vía paterna. O seu marido, o avó Elías, que era forte coma un buxo, co seu enorme corpachón que avergoñaba nas festas do Corpus aos dos xigantes e cabezudos que bailaban polas tabernas, nunca imaxinara que ía morrer coma un párvulo, coma unha muller ou coma un ancián, expirando na súa propia cama. E non deixara testamento. A mansión estaba asentada ao pé dun magnolio de grandes proporcións, e a nosa avoa dicía que fora plantado polo seu pai, Florián Cabaleiro, cando ela tiña uns catro anos. Nunha ocasión contoume que se acordaba perfectamente daquel día. O bisavó Florián puxera unhas botas vellas, agarrara unha pa e dixéralle a todos que ía cavar a súa tumba. A nena Mercedes observara caladiña, durante máis dunha hora, como o pai sacaba padas de terra do buraco, coa faciana avermellada polo esforzo, preguntándose en que momento exacto morrería. Lembraba que entón tamén pensou se encargarían pronto unha lápida para o seu sepulcro, e matinou en que a ela lle gustaría que levase polo menos un anxo para que coidase da súa alma. A nena Mercedes sentía aversión polo mármore rosado dos cemiterios, e agardaba que a nai, a bisavoa Carme, non escollese aquela cor. Mentres durou o traballo non perdeu de vista o pai, intrigada por se lle cambiarían os trazos da cara cando lle chegase a morte. Porén, despois dunha media hora, o bisavó Florián, sacudindo a terra que se apegaba con familiaridade polas engurras do seu corpo, saíra do buraco a buscar o magnolio para plantalo. O seu aspecto era tan san coma sempre. 10
Mercedes fitou para a arboriña e descubriu o engano. Entón dera media volta e metérase dentro da casa, se cadra un chisquiño decepcionada. Esa mesma noite a avoa Mercedes rezou a Xesusiño, que era neno coma ela, e preguntoulle por que mentiría o seu pai. E non obtivo resposta ningunha. Dende este momento a avoa comezou a descoidar os seus rezos. E a árbore desta historia, que na miña infancia era xa case centenaria, convertérase co tempo no cuartel xeral dunha manda de gatos vagabundos, que agatuñaban polas súas pólas sombrías na procura de pardais alelados nas horas do mediodía, pola caloriña do sol. E pola parte traseira do xardín, que daba mesmiño sobre á rúa de Marqués de Valadares, as ramas debruzábanse sobre a parede de pedra, adornando coas súas magnolias luminosas o corazón negro da cidade. Co pasamento repentino do avó Elías, morto ao parecer aos cincuenta e cinco anos dunha infección sanguínea, marchara tamén desta casa a prosperidade. Tan só restaban algúns tristes refugallos do pasado esplendor, e entre eles precisamente estaba o magnífico comedor, un bocadiño deslucido. Nesta estancia, a madeira de castiñeiro fora finamente traballada cos motivos vexetais e mesmo leoninos nas molduras dos mobles, típicos entón das casas adiñeiradas. E tamén no comedor, un grande espello veneciano, co seu marco recuberto de pan de ouro, presidía cos seus soñadores lampexos dourados as xuntanzas familiares. Como primoxénito, e único varón entre os irmáns Portela, a Santísima Trindade encabezaba sempre estas reunións na magnífica mesa ovalada, equilibrada sobre dúas patas, que se abrían ao chegar ao chan coma dúas enormes trepias. El sentaba franqueado día tras día polo tío Luís e polo meu 11
pai, Alberto, os dous cuñados de máis idade, que estaban acompañados nas cadeiras contiguas polas súas respectivas señoras. Os altos peiteados propios da década facían aparentar ás donas unha maior estatura, pero as mulleres Portela foron sempre pequenas. E a Santísima Trindade, que lles levaba a todos unha boa cabeza, reinaba indiscutibelmente naqueles encontros sobre a familia política e sobre as catro irmás. Aquel soberano despótico, coroado pola súa tonsura, impoñía o seu parecer dende aquela mesa ben encerada, ditando ordes e facendo cumprir así a súa vontade ata nos asuntos máis triviais. En fronte súa sentaba a súa nai, a avoa Mercedes. Eu lémbroa coma unha viúva seca, que sempre estaba temendo que o seu fillo Pascoal ou algunha das súas catro fillas lle pedisen emprestados de novo máis cartos. A velliña agoniaba con só imaxinalo, posto que tiña os aforros contados e recontados, para levar a termo unha vellez tranquila. E practicamente desaparecía repregándose sobre si mesma no seu sofaciño verde, entreténdose coa calceta. E desta maneira a avoa permanecía todo o serán, semioculta por un mantón que malamente a quecía, e que aliviaba só en parte a dor dos seus pobres ósos, naquela altura da vida tan descalcificados que un meniño pequecho sería capaz de os crebar coas súas mans. Moi poucas veces falaba connosco. A avoa Mercedes desconfiaba de que, con algunha manobra inesperada, os descendentes a despoxasen do refuxio apracíbel da súa mansión e tratábanos con rancor. E iso era así, coidaba ela entre saloucos mal disimulados, mentres remataba de tomar a infusión de melisa que aromatizaba a sala co seu aroma a limón, aínda que repartira entre os seus casas e terras espalladas polo Baixo 10
Miño, dabondo para contentar un conde. Pero eles sempre querían máis. Non en van os Portela tiñan unha boa posición social, e un patrimonio que a ela lle custara moito traballo manter durante toda a súa vida. Porque o seu Elías, Deus o teña na súa gloria, fora sempre de bo dente, e de pouca cabeza, e o seu corpachón de xigante non había prato que o saciase nin muller que lle chegase. E os amoríos xa se sabe que custan caros. Hoxe estou por afirmar que o misterioso mal que atacou ao avó Elías e o levou ao cadaleito, foi derivado dunha doenza de transmisión sexual. Lin en algures que un dos médicos que o tratou foi un reputado urólogo vigués, o doutor Claudio Sabarís, que era especialista nas chamadas “enfermidades secretas” e que tiña o seu gabinete na rúa da Falperra. A este consultorio o enfermo acudiu en máis dunha ocasión, recoñecen os fillos, por problemas de vesícula. Os problemas, para Elías, xurdiron chegados os cincuenta anos. A aquel homazo, entón, déuselle por preferir que o afagasen as viúvas, máis sabias e maternais á hora de preparar os seus suculentos guisos e de dedicarlle outros coidados, en lugar de seguir desvirgando rapaciñas, desas que apenas sabían requentar un café e que sempre pedían algo a cambio das súas vaxinas doridas. Unha destas mulleres experimentadas, unha que quizais o facía relamberse polas súas potaxes e polas súas coxas resplandecentes, servindo ás veces segundo prato, contaxiouno posibelmente de sífilis, ou doutra enfermidade venérea. Non está de máis coñecer que a Elías Portela lle entraba un apetito descomunal despois de facer o acto amatorio, ata o punto de que Inés, nos seus anos ao servizo como cociñeira 13
na casa da rúa de Soutelo, decidira fechar cada noite a porta da despensa para aforrar desgustos. E agochaba a chave desta dentro da artesa, entre a fariña. Na calma serena da noite, despois de se sentir, chegados dende o dormitorio do matrimonio, os bramidos concupiscentes do señor, e logo, os estertores cos que se puña fin a estes deleites nocturnos, oíase o renxer dos pasos do avó cara á cociña. A cobiza do avó Elías era tal que o moi comellón, coidaba Inés, devoraría despois de aparearse un corricho enteiro e sería quen de beber una pipa de viño. Ao toparse coa porta pechada, o xigante regresaba baixo as mantas cos pés fríos, provocando os lamentos da señora Mercedes, que xa entón padecía de reuma. A avoa pasaba as comidas dos domingos rezando para que non se rompese outra das copas de finísimo cristal. Con aquela cristalería xa serviran na mesa dos Cabaleiro os mellores viños e licores do aparador do seu pai, o bisavó Florián, e con elas brindara un ministro e unha duquesa. E Mercedes invocaba aos santos máis propicios para que non escachásemos ningún dos pratos da magnífica vaixela inglesa, da que aínda se conservaban intactos doce servizos brancos, con fermosas estampas granates do campo bretón. Pero a avoa Mercedes nunca estivera en moi boas relacións co Señor, nin coas súas lexións de anxos, en verdade. Ningún dos antepasados Cabaleiro destacara pola súa devoción. Malia as súas encomendas, case todos os días había algunha baixa no comedor, contribuíndo ao esmorecemento da mansión da rúa de Soutelo. A min fascinábame ver como ía aparecendo, a medida que remataba a comida do meu prato, a imaxe dun alegre cazador acompañado do seu can, coas pezas cobradas na xornada 14
penduradas do bornal. Este homiño regresaba asubiando á súa granxa por unha corredoira. Na porta dunha casiña, coas paredes feitas de pedra e de madeira, e recubertas de hedra, agardaba por el unha fermosa xardineira cun mandil, pequena e radiante. Mentres, na maleza, espreitaba a feliz escena unha raposa de ollada maliciosa, moi atenta ás dúas redondas galiñas e aos seus seis pitiños. Na casa da avoa Mercedes o xantar tiña sempre entrantes, primeiro e segundo prato. Cada domingo comiamos cos cubertos que a familia do noivo encargara para a voda, medio século atrás, e que nos mangos tiñan gravadas entrelazadas as iniciais do matrimonio, un P e un C, de Portela e Cabaleiro. Estes cubertos eran verdadeiras xoias e supuxeron unha fonte de problemas entre os convidados habituais cando foi hora de repartir a herdanza, porque todas as irmás os querían conservar. E o mellor de todo, cando menos aos ollos da nena que eu fun, eran as sobremesas, que se servían nun reposteiro de tres pisos que cada comensal facía xirar ao seu gusto. Entrementres, o café chegaba á mesa nunha bandexa branca da antiga cerámica de Sargadelos, a xogo coa media ducia de finas cuncas adornadas de estrías negras, cos seus pratiños, xunto un repoludo azucreiro ao que lle rompera no último Nadal a tapa, e dunha leiteira estirada, daquela aínda intacta. Na actualidade, esta leiteira téñoa eu na miña casa. Recupereina entre outras cousas do faiado da vella mansión da rúa de Soutelo, antes de que fose derribada, onde fora parar no medio doutras moitas trapalladas, seguramente cando lle rompeu o bico. Pero o certo é que non é máis que outro recordo inútil dos que agora adoito atesourar, porque non pode ser utilizada, xa que babexa o leite todo. 15
As culleriñas de prata da avoa Mercedes tamén levaban as inicias P e C, pero estaban ademais adornadas no extremo por un delicado gran de café. Tamén foron moi rifadas, e hoxe en día non queda rastro delas. Aquel sobrenome do tío, a Santísima Trindade, que lle fora imposto por Paco, o seu cuñado máis novo, explicábase facilmente pola súa tripla licenciatura. A Santísima Trindade realizara estudos de Historia Natural e Medicina, ademais da súa carreira eclesiástica, e destacaba polo seu fervor relixioso. Profesara xa na trintena, tras rematar Teoloxía, cando todos agardaban del que pronto escollese unha esposa. E a súa nai, que non era ningunha beata, tivo que engulir a decepción e preocuparse a partir daquel día de que tivese ben limpas as súas casullas de sacerdote. Co devalar dos anos, esta tarefa quedaría reservada para Emilia, a única filla dos Portela que non chegou a casar. Francisco sempre andaba poñendo a todos alcumes, e isto, sumado a que era un home de costumes máis xuvenís, e bastante guapo, alto e co mostacho rubio, facía del o noso tío preferido. Estudara na Escola de Enxeñeiros de Camiños, na capital, e dende aquela, imitaba á perfección as maneiras dos dandis dos cafés madrileños. De pequeniñas, facía que ás catro sobriñas e tamén ás súas dúas fillas, Malvina e Sofi, nos saísen moedas das orellas. Xa de máis nenas, botábanos sen sufocarse os mellores partidos de baloncesto. E de adolescentes, escoitaba as nosas primeiras confidencias amorosas coas meixelas tan acendidas coma as nosas, seguindo con interese os vaivéns diarios de cada namoro. Poderíase dicir que o tío Francisco era o noso conselleiro e o noso ídolo. Non se nos escapaba que o tío Francisco era moi presumido: peiteaba o bigote con loción e adoptaba as maneiras dun 16
cabaleiro. Eu, daquela, tiña un chisco de mágoa da tía Marisa, que sufría inmensamente coa preocupación de que fose ao encontro doutra muller cada vez que o vía saír pola porta cara ao ateneo, co seu porte de galán. De feito, esta amargura marcárase fondamente nos seus riscos, afeándoa. Aquela pena secreta resecara os cabelos negros da tía, antes da voda sedosos e brillantes, consumira os seus ollos, nun tempo grandes e doces, e chuchara ata a raíz os seus peitos pequenos. Pouco encanto quedaba naquela muller miúda, vestida sen coquetería, con zapatos baixos, e case sempre coa bata branca da farmacia posta. A tía Marisa arrastraba ata a súa casa o seu cheiro agre a medicinas, e levaba perpetuamente os lentes de pasta sobre a punta do nariz. E a min, claro, tamén me quedaba algo de mágoa polo tío, que nos meus soños era coma un belo príncipe salvado por un milagre da aniquilación da aristocracia rusa, e que tiña que contentarse con aquela muller un tanto vulgar, e ademais tan resentida, que non merecía. Naquela época ningunha de nós podía nin sequera imaxinar que o albo das seducións do tío Francisco era outro moi diferente do que a tía Marisa sospeitaba. O obxecto de interese do tío Francisco nunca levaba saias, a el non o turbaban os vans estreitos nin as tetas con mamas acendidas como froitas confeitadas, que se gardaban inocentes e morniñas nos escotes, suaves coma a penuxe. Como íamos supoñer nós que a el non o provocaban nin o máis mínimo as nádegas redondas nin os pescozos lánguidos, cando entón, nós nunca oiramos falar do que era un invertido. Durante estas comidas, ás que o noso tío devoto insistía en acudir coa súa fúnebre sotana, Pascoal reprendíanos por 17
todo. O que máis o desgustaba era que interrompésemos as conversacións dos maiores reclamando a máis mínima atención. Na familia Portela, entón, era difícil ser neno. Na familia Portela, entón, era aínda máis difícil ser nena. Ademais, a Santísima Trindade dirixía unhas miradas tan desapiadadas a todas e cada unha das seis sobriñas, remexendo no fondo das nosas almas pecadoras, que cando nos era outorgado o permiso de levantarnos da mesa nos sentiamos sumidas nunha especie de transo maligno. Logo, no retiro dos nosos cuartos, ateigábanos unha euforia pouco común, que nos facía case abafar coas gargalladas, unha vez que nos sentiamos seguras nos dous dormitorios de camas xemelgas, recubertos de grandes rosas rosas, de papel inglés e de suaves alfombras algo descoloridas, onde se criaran as nosas nais: Marisa, Maite e Margarida, e tamén a nosa tía Emilia, a solteirona. As dependencias de Pascoal, o único home, estaban na outra parte da mansión, e delas só recordo un cristo e un austero catre de ferro. A risa fácil invadíanos ata a hora da partida, que nos enchía unha a unha novamente de pesadume, a medida que remataba o domingo. E compartiamos tamén as nenas da familia as vacacións na praia, nas instalacións que a Falanxe de España habilitara en Monteferro ao final da década de 1950. Era este lugar un edificio acondicionado para que nel puidesen veranear cos seus, na costa, os altos responsábeis do movemento en Vigo. As dependencias eran amplas e cómodas, aínda que as salas de baño eran compartidas en cada andar: á dereita as señoras e á esquerda os cabaleiros. Un xigantesco feixe de frechas presidía o limiar, na fachada, vermella e negra, deixando claro a que usos estaba destinado. 18