Princenhaags museum onze burgemeester

Onze Burgemeesters

Tot aan het eind van de 18de eeuw wordt Princenhage, toen nog De Hage geheten, bestuurd door een schout, schepenen en zeven gezworenen. Na de roerige tijden van de Bataafse Republiek en het Koninkrijk Holland wordt ons land ingelijfd bij Frankrijk. Holland wordt in 1809 deel van het keizerrijk en het bestuur wordt naar Frans voorbeeld ingericht. Aan het hoofd van deze gemeente komt de ‘Maire de Hage’, de burgemeester van Hage. Maire Willem Frederic Graaf van Bylandt (1810-1813) Na de ‘bevrijding’ van De Hage in december 1813 door geallieerde troepen (Kozakken) keert hij niet terug als burgemeester.

2

A.G. van SCHWAREM (1814-1824) In 1807 neemt de 28-jarige Adrien Gerard van Schwarem het ambt van gemeentesecretaris over van zijn broer Hendrik. Van hem ook heeft hij de fijne kneepjes van het vak geleerd. Onder Van Bylandt is hij korte tijd adjoint maire, plaatsvervangend burgemeester, en na diens vertrek wordt hij in 1814 de eerste ‘echte’ burgemeester van de gemeente die voortaan als Princenhage bekend staat. Van Schwarem woont in pension in herberg de Zwaan op de hoek Haagsemarkt-Pastoor van Spaandonkstraat, het pand waar nu de HEMA gevestigd is. De familie Van Schwarem vestigt zich in 1792 aan de Haagsemarkt 23, dat Huize van Schwarem werd genoemd. De familie Roobol heeft het pand omgedoopt in Princenpoort. De eerder genoemde Hendrik van Schwarem blijft in huize Schwarem wonen en roept het Princenhaagse notariaat weer in leven, dat was opgeheven in de rumoerige jaren rond de eeuwwisseling. Zijn opvolgers, de notarissen Bode, Bossers, Esser, Bots, Van Arendonk en Dicou blijven kantoor houden in het dorp. Adrien van Schwarem overlijdt op 1 april 1824 in zijn kamer in herberg de Zwaan.

3

G.C. LUYSTERBURGH (1824-1843) Van Schwarem de eerste burgemeester was van 1814 tot 1824 werd opgevolgd door de 55-jarige Bredanaar Gerardus Cornelis Luysterburgh, die van 1824 tot 1834 burgemeester was. Princenhage was destijds een van de grootste plattelandsgemeentes van ons land. Princenhage strekte zich uit van de Vloeiweide en de Galdersche Heide in het zuiden, tot de Mark met het Nieuwveer (de plaats waar de huidige A16 de rivier kruist) in het noorden, en van het Liesbos in het Westen tot en met de Haagse Beemden en de huidige Baronielaan in het oosten. Er waren twee kernen, Beek (het huidige Prinsenbeek), een akkerdorp met 100 huizen, en Princenhage, waar de bebouwing zich concentreerde rond de Markt, met raadhuis en kerk. Verspreid over de hele gemeente liggen buurtschappen als Overa, Westrik, Overveld, Heilaar, Lies, Vuchtschoot, Boeimeer en Gageldonk. De grote verdienste van Luysterburgh was dat hij de hopeloos achtergebleven situatie bij de gemeentelijke brandweer in Princenhage verbeterde. Hij ging zich dan ook snel na zijn benoeming bezig houden met ‘het weren en blussen van brand’. Een uitgebreide reorganisatie volgde met als resultaat dat het korps uit Princenhage voortaan uit 80 man bestond, met een strenge taakverdeling. In september 1827 worden deze vernieuwingen in de gemeenteraad vastgesteld. Enkele jaren daarna, in 1829, werd de nieuwe school aan de Dreef, de Oude Kasten, in gebruik genomen. Gerardus Luysterburgh was gehuwd met vrouwe Ester Constantia de Roos. Zijn beroep was chirurgijn en burgemeester. Hij overleed in Princenhage op 12 juli 1857, 98 jaar oud.

4

Mr. W.A. van GILS (1844-1862) In december 1843 wordt de uit Breda afkomstige advocaat Wilhelmus Antonius (Willem) van Gils benoemd tot burgemeester. In januari 1844 treedt hij in functie als opvolger van burgemeester Luysterburgh. Tot aan de invoering van de Gemeentewet, 29 juni 1851, is Van Gils als burgemeester ambtshalve lid van de raad. De Gemeentewet bepaalt dat de raad voortaan het hoogste orgaan van de gemeente is. De elf leden worden nu rechtstreeks gekozen door (een deel van) de bevolking en het aantal leden is afhankelijk van het aantal inwoners. Van Gils, voorzitter van de raad, heeft als burgemeester geen stemrecht meer. Hij vormt vanaf 1851 samen met de wethouders Nooren en Resemans het dagelijks bestuur van de gemeente Princenhage, Katholieke meisjesschool in 1845 Onder het ‘bewind’ van Van Gils werd, op initiatief van pastoor C. Oomen van de Martinusparochie, een R.K. Meisjesschool opgericht. Het kerkbestuur zorgde voor een woning voor de zusters en de schoollokalen. Op 17 oktober 1845 namen drie zusters van de Penitenten Recollectinen (de zusters van Etten) hun intrek in de oude pastorie, die voor pastoor Holthuysen in 1635 gebouwd was en in latere jaren gebruikt was als predikantswoning. Het huis was niet groot, maar voldoende om aan onderwijs voor Princenhaagse meisjes te beginnen.

Spoedig bleek het schooltje in een grote behoefte te voorzien.

Ook werd tijdens zijn burgemeesterschap een nieuwe kerk in Beek gebouwd, de Onze Lieve Vrouw ten Hemelvaart.

Onder Van Gils geen grote ontwikkelingen Van Gils staat niet te boek als een man van veel grootse daden of belangrijke ontwikkelingen. Daarmee was hij geen uitzondering. Veel negentiende-eeuwse dorpsburgemeesters in Noord-Brabant zijn brave (eerste) burgers, die, onparlementair gezegd, ‘op de winkel passen’. Princenhage was overigens niet zomaar een doorsnee plattelandsgemeente. In oppervlakte een van de grootste gemeentes van ons land, sterk georiënteerd op de stad, twee

5

redelijk welvarende kernen, zeker in de tweede helft van de negentiende eeuw, en de problemen uit de eerste helft (zoals landbouwschade door de oorlog met BelgiĂŤ, misoogsten) goed overwonnen. Van Gils was fulltime burgervader en had er niet, zoals toen heel gebruikelijk was in kleinere gemeentes, een baantje naast als secretaris, herbergier of herenboer..

Van Gils treedt in 1862 terug als burgemeester en verhuist in 1869 met zijn zoon vanuit Princenhage naar Delden in Overijssel. De Burgemeester van Gilsstraat is een zijstraat van de Hovenierstraat.

6

A. WERMENBOL (1863-1881)

Antonie Wermenbol, opvolger van burgemeester Van Gils, wordt op 1 april 1863 geĂŻnstalleerd als burgemeester. De gemeente Princenhage heeft dan ruim 5800 inwoners. Op het raadhuis aan de Markt zijn vijf ambtenaren werkzaam: een secretaris, een ontvanger, een waarnemend secretaris, een beambte en een bode. De gemeenteraad bestaat uit 11 leden, inclusief de burgemeester en twee wethouders. Er zijn in de gemeente drie veldwachters en vier nachtwakers. In 1881 wordt de raad uitgebreid naar 13 leden. Burgemeester zijn levert Wermenbol bij zijn aantreden een jaarwedde op van 375 gulden. De wethouders krijgen ieder 75 gulden. In 1876 is de jaarwedde voor de burgemeester uitgegroeid tot 675 gulden per jaar, terwijl aan de beide wethouders 135 gulden wordt uitbetaald. De gemeente Princenhage telt dan bijna 6200 inwoners.

De tweede spoorlijn in de gemeente is in 1865 klaar voor gebruik. Reizigers naar het noorden kunnen voortaan vanuit Breda met de trein naar Moerdijk. Daar wacht hen de veerboot, via Willemsdorp naar Rotterdam. Eerst vanaf 1872, als de Moerdijkbrug in gebruik wordt genomen, is het mogelijk per spoor verder te reizen naar Rotterdam, via de lijn die ook dat jaar gereed komt.

7

Prins van Oranje verkocht aan kerkbestuur Tijdens zijn burgemeesterschap vindt in 1870 de verkoop plaats van de voormalige brouwerij De Prins van Oranje aan het kerkbestuur. Bijna een eeuw lang wonen hier pastoors, kapelaans en dienstboden, totdat het pand verkocht werd aan de Rabobank. Onder zijn bewind wordt de toren van de Martinuskerk, gemeente-eigendom, hersteld na de grote brand in 1873. In 1877 werd door aannemer A. van Dongen uit Princenhage het zusterklooster, met daarbij enkele schoolklassen, gebouwd onder architectuur van J.J. Langelaar. In 1881 wordt in de Dreef een begin gemaakt met de bouw van een post- en telegraafkantoor.

Per 1 januari 1882 krijgt burgemeester Wermenbol op zijn verzoek eervol ontslag. Hij laat een gemeente achter met 6550 inwoners. Wermenbol blijft lid van de gemeenteraad en overlijdt in 1885. Evenals de reeds besproken burgemeesters Van Gils en Luijsterburgh wordt ook een straat naar burgemeester Wermenbol genoemd.

8

A. SCHRAUWEN (1882-1904)

De opvolger van burgemeester Wermenbol wordt op 19 maart 1882 geïnstalleerd: Antonius Schrauwen, reeds lid van de gemeenteraad, wordt de vijfde burgemeester van Princenhage. Voor de feestelijkheden bij zijn inhuldiging wordt 200 gulden beschikbaar gesteld. Het raadhuis wordt versierd en er wordt speciale ‘erewijn’ geschonken. Bij de afrekening op 12 april blijkt nog eens hou zuinig Princenhage kan zijn. De totale kosten van de festiviteiten bedragen fl. 81,50. Nauwelijks een maand in functie doet de nieuwe burgemeester al van zich spreken. Hij stelt de gemeenteraad voor de jaarwedde van de vroedvrouw, kort daarvoor nog vastgesteld op 200 gulden per jaar, in te trekken vanwege haar onverbeterlijke dronkenschap.

In 1890 wordt de nieuwbouw van Lucia ingezegend. Een groot gebouw, een gesticht heet dat in die dagen, aan de Liesboslaan, ingericht voor de verzorging van armen, gebrekkigen en ouden van dagen onder leiding van het Armenbestuur van de Martinusparochie. De (Bredase) zusters Franciscanessen van de Heilige Elisabeth zorgden voor de verpleging. Later gaat het bestuur en de verzorging over in handen van de congregatie Alles voor Allen. Vanaf de opening heeft het Lucia ook een belangrijke functie in de gezondheidszorg van het dorp. Regelmatig worden zieken opgenomen en in het gebouw is zelfs een operatiekamer waar de plaatselijke huisartsen gebruik van kunnen maken

9

In 1890 wordt Princenhage aangesloten op het dan nog jonge tramnet. Er komt eerst een paardentramverbinding van de Groote Markt in Breda naar de Markt in Princenhage. Korte tijd later is de lijn Princenhage, Zundert, Wuustwezel gereed, met een stoomtram. Hier sluit de tram aan op de al bestaande tramverbinding naar Antwerpen. Nog datzelfde jaar komt ook de lijn Princenhage, Liesbos, Etten, even later doorgetrokken naar Oudenbosch, in bedrijf.

In 1897 breiden de zusters van Etten hun domein achter de kerk verder uit. Ze laten een school bouwen, een washuis voor de zusters en een ‘ overdekte speelplaats’.

Op 17 september 1898 wordt ter ere van de troonsbestijging van koningin Wilhelmina op de Markt een gedenknaald

geplaatst. In 1904 wordt burgemeester Schrauwen opgevolgd door Jonkheer Dommer van Poldersveldt. Adrianus Schrauwen overlijdt in 1916. Hij wordt in 1923 door het Princenhaags gemeentebestuur als langst zittende burgemeester tot dan toe, geëerd met een eigen straatnaam.

De huidige Burgemeester de Manlaan was van 1923 tot 1927 de Burgmeester Schrauwenlaan. Doordat Breda in 1927 een groot gedeelte van Princenhage annexeerde veranderde B&W van Breda de Burgemeester Schrauwenlaan in Burgemeester de Manlaan. In de buurt van de Burgemeester de Manlaan is nog wel het Schrauwenhof. Deze naam is bij besluit van B en W van 6 augustus 1980 vastgesteld.

10

JONKHEER F.C.V. DOMMER van POLDERSVELDT (1904- 1917)

Jonkheer Franciscus Carolus Victor Dommer van Poldersveldt werd geboren te Ubbergen op 23 juni 1863.

Evenals zijn vader en grootvader, die beiden burgemeester van Ubbergen waren, kiest Frans Dommer van Poldersveldt ook voor het ambt van burgemeester. Op 17 mei 1904 wordt hij als zodanig benoemd in Princenhage. Een jaar later koopt hij aan de Haagweg een stuk grond met daarop een boerderijtje, dat hij laat afbreken. De welgestelde familie Dommer van Poldersveldt reist veel en brengt jaarlijks haar vakanties door bij goede vrienden in Zwitserland, die een prachtig huis bewonen aan het meer van Neuchatel. Als hij door omstandigheden in staat wordt gesteld dat huis te kopen, laat hij het in onderdelen afbreken en naar Nederland vervoeren. In 1906 wordt door Bouwbedrijf Sprangers het zogenaamde vakwerkhuis herbouwd aan de Haagweg en gaat het burgemeestersgezin wonen in wat nu bekend staat als villa ‘de Haghe’, Haagweg 339.

Feiten uit 12 jaar burgemeesterschap Het kerkhof achter de Martinuskerk wordt uitgebreid met een perceel dat tot dan toe dient als tuin van de zusters van de Mariaschool. Het wordt opgehoogd met paden en met hagen beplant. Na de plechtige inwijding in augustus 1904 geven B en W toestemming de uitbreiding begin 1905 in gebruik te nemen. Op 25 juli 1907 wordt de stopplaats voor de

11

treinreizigers Breda/ Moerdijk nabij de Spoorstraat in Beek geopend. In 1909 wordt villa Palmyral aan de Liesboslaan (later Princeville genaamd) gebouwd. In 1911 wordt de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek St. Martinus aan de Mastbosstraat in gebruik genomen De burgemeester heeft ook een belangrijke rol gespeeld bij de villaontwikkeling aan de Haagweg en rond het Mastbos. Tevens was hij nauw betrokken bij de bouw van de gasfabriek aan de Haven, destijds nog op Princenhaags grondgebied. In 1917 verhuist Jonkheer Frans Dommer van Poldersveldt naar zijn geboorteplaats Ubbergen en is daar burgemeester van 1917 tot zijn overlijden in 1920.

(Nog) geen straatnaam voor burgemeester Dommer van Poldersveldt Alle burgemeesters van Princenhage hebben een straatnaam gekregen. Alleen burgemeester Schrauwen wordt in de buurt van de burgemeester de Manlaan slechts herdacht in de Schrauwenhof. Maar burgemeester Dommer van Poldersveldt ontbreekt helemaal, ofschoon er in de loop der jaren wel stemmen opgegaan zijn om ook hem met een straatnaam te gedenken. Zo opperde Henk de Kroon, sinds 1994 eigenaar/bewoner van villa ‘de Haghe’, in 2010 om “als het tussengebied Laan van Mertersem/Haagweg, voorheen Van Gastel tot ontwikkeling komt het in de rede ligt dat de straatnaam wordt: Dommer van Poldersveldt, de bouwer van ons huis en voormalig burgemeester van Princenhage”.

Volgens Gerard Otten, vanuit Cultureel Erfgoed betrokken bij de straatnaamgeving in Breda, zijn er ooit wel ideeën geopperd, maar deze werden afgeschoten op de lengte van de naam. “Een straatnamenbord is gebonden aan het aantal tekens, dat pas enkele jaren geleden is verhoogd van 25 naar 75. Hopelijk krijgt deze burgemeester, die een behoorlijk stempel op Princenhage heeft gedrukt, alsnog een straatnamenbord”.

12

J.H.M. VERMEULEN (1917-1935)

De opvolger van Dommer van Poldersveldt wordt J.H.M. Vermeulen. Hij is op 16 februari 1870 in Rotterdam geboren en overlijdt in Vught op 24 februari 1942. Johannes Vermeulen was, voor zijn benoeming in Princenhage, vanaf 1912 burgemeester van Valkenburg en Houthem. Bij zijn aantreden in 1917 verdient Vermeulen fl. 1900,00 per jaar. Twee jaar later is de jaarwedde flink hoger, namelijk fl. 2700,00.

Princenhage telt in 1917 12.126 inwoners, in 1926 is dat aantal opgelopen tot 15.256. De annexatie op 1 mei 1927 door Breda van een groot deel van Princenhage (405 hectare) brengt het aantal inwoners terug tot 10.208.

Moeilijke jaren dertig Ondanks de grote werkloosheid rond de jaren dertig van de vorige eeuw gebeurt er onder het ‘bewind’ van burgemeester Vermeulen toch wel het een en ander. Zo gaat de villabouw langs de Liesboslaan, nu Oude Liesboslaan, gestaag voort, wordt de parochie Pastoor van Ars opgericht en wordt het wegennet uitgebreid en gemoderniseerd. De buitenwegen worden verhard, zoals bijvoorbeeld de weg naar het Liesbos via de Sprundelsebaan en de Liesstraat. In 1920 wordt het waterleidingnet in de dorpskom en in wijken grenzend aan Breda aangesloten. In 1921 valt door een hevige storm de torenspits in het schip van de Martinuskerk en wordt deze hersteld door het gemeentebestuur van Princenhage. In 1922

13

wordt de openbare lagere school in Princenhage opgeheven en in 1924 die van Prinsenbeek. Alle kinderen gaan nu dus naar katholieke scholen. In 1925 wordt het raadhuis intern verbouwd. Een plaquette die enkele jaren geleden teruggevonden is op de zolder van het voormalig gemeentehuis van Prinsenbeek is terug in het voormalig raadhuis van Princenhage aangebracht. De marmeren plaquette heeft als opschrift: ‘Inwendig verbouwd in 1925 – Het dagelijksch bestuur bestond uit: J.H.M. Vermeulen, burgemeester, A. van Baal, wethouder, J.. Bastiaansen, wethouder, J. Sterkens, Gem. Secretaris’. Eronder staat in kleine letters: ‘A.C. van Hulten, gem: opzichter’.

Verbouwing zusterhuis Door architect Bakkeren en aannemer Klemans wordt in 1927 het zusterhuis verbouwd. De werkkamer van de eerwaarde zusters wordt afgebroken, alsmede een gedeelte van de bewaarschool. Er komt een werkkamer voor de eerwaarde overste met twee spreekkamers en daarboven een nieuwe kapel met toebehoren. De aanneemsom bedraagt fl. 7764,00, maar door een handig opzetje van de architect en de pastoor (Bouman!) wordt dit bedrag met fl. 500,00 verlaagd.

Aanschaf brandweerauto De gemeenteraad van Princenhage besluit op 31 augustus 1934 tot de aanschaf van een brandweerauto met motorspuit.

Op 27 april 1935 gaat burgemeester Vermeulen met pensioen en neemt middels een receptie afscheid van de raad en de inwoners van Princenhage.

Burgemeester Vermeulenstraat Ook burgemeester Vermeulen heeft een straatnaam gekregen.

In 1999 besluit B&W een zijstraat van de Hovenierstraat naar hem te noemen.

14

G.M. SUTORIUS (1935-1942)

Na een rechtenstudie gevolgd te hebben en burgemeester te zijn geweest in Didam. Belfeld en Monster wordt de in Rotterdam geboren Gerard Marie Sutorius in 1921 burgemeester van Teteringen. Sutorius is een echte carrière burgemeester, wat in die tijd erg modern was. Sutorius belandt midden in de annexatieproblemen. Teteringen trekt samen met Ginneken en Bavel en met Princenhage ten strijde tegen de dreigende inlijving door Breda. Als burgemeester krijgt hij al na een korte tijd een straat naar zich genoemd. In 1922 besluit de raad van Teteringen tot de naamgeving van de Burgemeester Sutoriusstraat, in het gebied achter de Baronielaan, waar door zijn bemoeienis een aantal moderne betonwoningen waren gerealiseerd. Vijf jaar later komt de Zandberg door een grote annexatie in Bredase handen. Dat betekent het einde van de Burgemeester Sutoriusstraat, de nieuwe naam wordt Zandbergdwarsstraat. De burgemeester zwaaide in 1934 twaalf en een half jaar de scepter in Teteringen en zei bij die gelegenheid dat “als de raad mij niet moe is, dan blijf ik”. Toch zag hij een jaar later af van dat voornemen en vertrok naar Princenhage. Bij die beslissing heeft zonder twijfel de annexatie van 1927 een rol gespeeld. Daarbij raakte Teteringen meer dan de helft van haar grondgebied kwijt en dat moet de burgemeester niet lekker hebben gezeten. Onder meer de Cereststraat, waar Sutorius en zijn gezin nota bene woonden, ging bij die gelegenheid over naar Breda. De burgemeester is dus een tijd lang inwoner van Breda geweest.

15

6 Mei 1935 inhuldiging in Princenhage en Beek Op 56-jarige leeftijd werd Gerard Sutorius burgemeester van Princenhage en werd op 6 mei 1935 op grootse wijze ingehuldigd. Hiervan is een tien minuten durende film bewaard gebleven, waarop te zien is hoe heel Princenhage uitloopt voor de nieuwe burgemeester. De Markt en het gemeentehuis zijn prachtig versierd en alle vlaggen hangen uit. Een bonte stoet van verenigingen trekt langs het bordes waar Sutorius het defilĂŠ afneemt. Voor zijn gezin liet hij in de Parklaan (nu Laan van Mertersem nr.2) een groot huis met rieten dak bouwen.

Zijn vrouw Marie heeft er slechts kort gewoond, zij stierf plotseling in 1937. In Princenhage krijgt Sutorius opnieuw te maken met annexatieplannen. Tegenstribbelen helpt niet, op 1 januari 1942 wordt Princenhage en ook de gemeente Ginneken ingelijfd. De burgemeester vertrekt naar Heesch bij Nijmegen. Na zijn overlijden in 1967 wordt hij in Princenhage begraven.

Bronnen: Met dank aan: Adriaan van Beek, Helma Raaijmakers en Stadsarchief Breda.

16

Bent u al vriend van het Princenhaags museum?

De kosten van de dagelijkse exploitatie zoals huur van het gebouw, energie, tentoonstellingskosten, verzekeringen etc., kunnen we grotendeels opvangen dankzij de bijdragen van onze vrienden van het Princenhaags Museum.

Kosten Door overmaking van ten minste â‚Ź 25,00 op rekening NL19 RABO 0182.4424.54 t.n.v. Stichting Princenhaags museum steunt u daadwerkelijk onze activiteiten.

Voordelen voor u als vriend U heeft gratis toegang tot alle door ons georganiseerde exposities. Bovendien wordt u op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen van het Princenhaags museum door een digitale nieuwsbrief. Onze stichting is ANBI geregistreerd.

Locatie Het museum ligt aan de Haagweg 334 (naast de ingang van begraafplaats Haagveld). Er is ruimte om de fi ets te stallen en volop parkeergelegenheid voor de auto.

Expositieruimte Het Princenhaags museum beschikt over een mooie expositieruimte die gedurende 20 weken in het jaar gebruikt worden voor andere activiteiten.

Adres Haagweg 334 4813 XE Breda / Princenhage E-mail info@princenhaagsmuseum.nl Iban NL19 RABO 0182442454 www.princenhaagsmuseum.nl

17