Journalistiek schrijven

ACADEMIE

www.pgosupport.nl

Reader Journalistiek schrijven

support

2

Journalistiek schrijven

Locatie: Vergader- en cursusruimte PGOsupport Daltonlaan 600 3584 BK Utrecht Organisatie: PGOsupport

Daltonlaan 600

3584 BK Utrecht

Tel. 030-2040700 academie@pgosupport.nl Uitvoering: Luuk Sengers en Evert de Vos

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 3

Programma ‘Journalistiek schrijven - Een beter verhaal’ Door Luuk Sengers en Evert de Vos 10.00u

Aanvang en kennismaking Oefening: Schrijf drie leerpunten voor jezelf op

10.30u

Voor je begint (a) Doelgroep, wie leest je blad en waarom?

11.00u

Voor je begint (b) Het kiezen van je onderwerp. Invalshoek en vraagstelling.

Genres, kenmerken en gebruik.

Research, bronnen en pathfinders Wat bepaalt het nieuws? (1 - pagina 5) Het schrijven van een verslag (2 - pagina 6)

12.00u

Plan van aanpak

12.30u

Lunch

13.00u

Creatief en bondig schrijven Hoe doe je dat?

De 9 kenmerken van creatief en bondig schrijven (3 - pagina 10)

13.45u Interviewen

De belangrijkste interviewtrucs (4 - pagina 12) 14.15u

De opbouw van je verhaal De eerste alinea en de belangrijke tweede alinea Topisch schrijven Opzet maken of juist niet?

Tips voor het schrijven (5 - pagina14) Interviews opschrijven (6 - pagina 16) Oefening Rood licht (7 - pagina 20)

15.15u

Feedback op ingeleverd stuk en herschrijven

16.15u

Deadlines volgend stuk en afspraken email feedback

16.30u

Afronding: evaluatie en persoonlijke leerpunten Thuis lezen: Ingrediënten van een verhaal

support

4

Journalistiek schrijven

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 5

1 Wat

bepaalt het nieuws?

1

Actua

2

liteit

Afstand

(aantal doden/afstand)

3

t n e em

us m A

4

it

e Autorit

5

g

tin s a t n

Aa

6

Angst

7

Authentiek

8

Aaibaar

9

Afwijking

10

Afwisseling (elk wat wils)

support

6

Journalistiek schrijven

2 Het schrijven van een verslag Verschil met nieuwsbericht ■ Er is een bijeenkomst of gebeurtenis ■ Je bent er zelf bij geweest ■ Je laat mensen aan het woord Soorten verslagen - Nieuwsverslag: ■ Algemeen nieuwsverslag ■ Rechtbankverslag ■ Raadsverslag - Sfeerverslag (of vrije verslag): ■ Algemeen sfeerverslag ■ Sportverslag ■ Recenserend verslag Voorbereiding - Research in media en op websites van de betrokken partijen - Nadenken: ■ Wat wil de lezer weten?

■ Wie zijn er bij betrokken en wie wil je aan het woord laten?

■ Wat is er nodig om het verhaal interessant te maken?

Rode draad - Nieuws - Gebeurtenis zelf p 228 - Iets dat tijdens de gebeurtenis boven water komt: het verhaal achter het verhaal De gemeenteraad van Tilburg heeft gisteren een raadsbesluit over de nachtvergunning van de horeca aangenomen.

Stappen tot zes uur ‘s ochtends kan vanaf 1 januari. De gemeenteraad is gisteravond akkoord gegaan met een nieuwe nachtvergunning.

Eigen invalshoek - Dominante indruk Een nieuwsverslag moet niet informeren, maar engageren. Daarover ging het hoofdzakelijk tijdens het college ‘nieuwsverslag’.

- Prangende vraag (van de lezer) Wat is het geheim van een goed nieuwsverslag? Daarover debatteerden studenten van FHJ gisteren tijdens het college ‘nieuwsverslag’.

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 7

Tekstelementen 1. Samenvatten Je schrijft in je eigen woorden wat de belangrijkste eigenschap is van het gebeurde.

2. Beschrijven Je schrijft in detail wat je ziet, hoort, ruikt en/of voelt. Show don’t tell!

De frisgeurende glanzende appel rolt als een biljardbal van de tafel en landt ‘tok!’ op de houten vloer.

3. Citeren Enkelvoudig of dialoog Niet feiten citeren, maar meningen en emoties.

Voorbeeld: Het college over nieuwsverslag is druk bezocht. Studenten die geen stoel meer kunnen bemachtigen, laten zich mopperend op de grond zakken. Anderen proberen staand een makkelijke houding te vinden tegen de muur. Verder wordt het lokaal gevuld door tientallen opgewonden stemmen. ‘Toen ik die drukte zag’, zegt studente Lies, ‘dacht ik: ik draai me om en ga weer naar huis.’

“Sommige studenten zaten op de grond” zegt studente Lies. Toen dacht ze: ik ga weer naar huis.

Neutraal: Geen mening of gevoel laten doorklinken Het is te druk in het college over nieuwsverslag. Studenten die geen stoel meer kunnen bemachtigen, laten zich mopperend op de onconfortabele grond zakken. Anderen proberen staand een makkelijke houding te vinden tegen de ongezellige muur. Verder wordt het lokaal gevuld door nutteloze gesprekken. ‘Toen ik die drukte zag’, zegt de vermoeide studente Lies, ‘dacht ik: ik draai me om en ga weer naar huis.’

Neutraal: Alle hoofdrolspelers aan het woord laten Het college over nieuwsverslag is druk bezocht. Studenten die geen stoel meer kunnen bemachtigen, laten zich mopperend op de grond zakken. Anderen proberen staand een makkelijke houding te vinden tegen de muur. Verder wordt het lokaal gevuld door tientallen opgewonden stemmen. ‘Toen ik die drukte zag’, zegt studente Lies, ‘dacht ik: ik draai me om en ga weer naar huis.’

Volgens de directie van de school was het aanvankelijk de bedoeling om het college in een grotere zaal te laten doorgaan, maar daar zijn problemen met de airco. In het midden van de grote collezaal staan inderdaad twee mannen in overalls op een steiger.

Hun aandacht is gefixeerd op een installatie aan het plafond. “Ik baal er zelf ook van”, aldus de directrice.

support

8

Journalistiek schrijven

Wees alert op follow-ups!

Volgens een andere student, Marco, zijn er wel vaker problemen met de luchtverversing. “Soms vraag ik me af of het wel gezond is om hier te studeren.”

Vragen om te beantwoorden in een verslag Wat is de belangrijkste indruk?

- Welk detail (een uitspraak, een voorwerp, een handeling) vat de gebeurtenis treffend samen?

Wat gebeurt er?

- Wie is de hoofdpersoon?

- Welke onverwachte negatieve of positieve handelingen verricht hij?

- Hoe gebruikt hij daarbij andere mensen, voorwerpen en/of de omgeving?

Wat zijn de gevolgen?

- Hoe profiteert hij zelf van zijn actie?

- Wie zijn de slachtoffers?

- Hoe komen zij in de problemen?

- Hoe reageren ze op de problemen?

- Wie zijn getuigen?

- Hoe grijpen zij in?

- Wat vertellen ze achteraf?

Hoe kon het gebeuren?

- Wat is het doel (motief) van de hoofdpersoon?

- Op welke dreiging of kans reageerde hij?

- Hoe bereidde hij zich voor?

- Hoe verkreeg hij de middelen (kennis, instrumenten, macht)?

- Welke kansen greep hij?

- Welke voordelen benutte hij?

Wat nu?

- Wie proberen de situatie te veranderen?

- Hoe doen ze dat?

- Op welke problemen stuiten ze daarbij?

- Wat kan de lezer zélf doen?

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 9

support

10

3

Journalistiek schrijven

De 9 kenmerken van creatief en bondig schrijven

eel Gebruik zov mogelijk de en de actieve vorm e tijd. tegenwoordig rden Vermijd woo n kunnen als zouden e n als en stoplappe wel, eens en nogal

Niet steeds rden dezelfde woo gebruiken, aar ga op zoek n synoniemen

n Zorg voor ee te rs alinea pakkende ee et artikel die de lezer h oorbeeld intrekt. Bijv d stukje een spannen reportage of lijke een opmerke uitspraak

l ed vee e t s e B n cht aa aanda zin van ste de eer a. Probeer line n, elke a te schrijve in h topisc de eerste z j i waarb inte maakt de po www.pgosupport.nl

www.pgosupport.nl

Geen lange n zinne

Journalistiek schrijven 11

een Beschrijf in t reportage wa en opmerkelijk je r relevant voo iet sec verhaal is, n wat beschrijven je zag

De laatste zin moet een belofte bevatten, aanzetten tot verder lezen

Een ve r kabbel haal mag nie en. De t oploss een ha i ng: rde bre Bijvoo uk. rbeeld report weer o age ppakk e uitspra n, hard ak, opm e consta e r k e l i j tering, k retoris e c h e vraag

Strooi diamantjes door je artikel. Opmerkelijke woorden, mooie beeldspraak. Zo houd je lezers bij de les. GĂŠĂŠn spreekwoorden en dooddoeners. Grootste zonde: verhaspelde spreekwoorden

support

extra De laatste alinea mag geen restpost zijn.

Een goede laatste alinea blijft de lezer het langste bij

+

Is het stuk goed zo? Laat het een nachtje liggen en kijk er dan nog een keer naar

+

Lees het stuk eens hardop voor. Is het dan nog zo logisch, dan is het goed

12

Journalistiek schrijven

4

De belangrijkste interviews足 technieken

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 13

Begin met een open vraag

Vraag door op emotie – signaleringwoorden Schep een tegenstelling

Vraag naar voorbeelden

Met doorvragen door het jargon heen Samenvattende vraag

Ga samen terug naar het moment, vraag naar beelden

Pronk met je gedegen voorbereiding Metacommunicatie

Benoem emotie Zwijgen is goud waard

Probeer het eens met een fictieve situatie Doe je dommer voor

Let op lichaamstaal 'Vergeet niet te spiegelen'

support

Denk aan Colombo Pieken aan het eind Hou de lijn open

14

Journalistiek schrijven

5 Tips voor het schrijven PRESENTATIE Overtuigen Schrijven is overtuigen, mensen in beweging krijgen.

Hoe? Door: Antwoord te geven op vragen van je doelgroep.

Begrijp ik het? Zie ik het voor me? Geloof ik het?

Nieuws - Wat is de belangrijkste vraag die de ander zich stelt?

- Formuleer het antwoord daarop zo duidelijk mogelijk.

- Hoe formuleer je een goede kernboodschap?

(Zie: hypotheses maken)

Structuur (macro) Neem een kernboodschap als voorbeeld. Hoe zou je deze onderbouwen? Met: - chronologische gebeurtenissen - argumenten - voorbeelden - verschillende plaatsen

Structuur (micro): Alinea’s - Woorden > zinnen > alinea’s > verhaal - Kernzin, topische zin, zin die het onderwerp bevat.

(Meestal aan begin, maar kan ook aan het eind) - Andere zinnen zijn uitwerking - Laatste zin houd belofte in

Structuur (micro): Zinnen - Een zin is: iets of iemand doet iets, aangevuld met: waar, wanneer en hoe precies - Gebruik géén lijdende vorm!

- Twee werkwoorden is twee zinnen!

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 15

De samenhang tussen zinnen komt door verbindingswoorden en verwijswoorden: - Verwijswoorden: tijd (en toen); opsomming (om te beginnen); oorzaak/gevolg (daardoor); tegenstelling (anders); gelijktijdigheid (op hetzelfde moment) - Verbindingswoorden: die, deze, dit, dat, hij, zij

Beeld - Maakt (letterlijk) meer indruk dan woorden.

(Eén goede foto zegt meer dan duizend woorden!)

Onze zintuigen zijn beter ontwikkeld dan onze ratio.

- Dus beschrijf wat je ziet, hoort, voelt, ruikt…

- De truc is: maak een lijstje van alle opvallende voorwerpen en mensen; dan daarnaast in een kolom wat ze doen (werkwoorden!); kies de kenmerkendste

Spanning = uitstel van de afloop

Scènes Beeld en spanning komen vanzelf tot hun recht in scènes.

Side dishes Wat kun je uit de tekst halen en in een apart tekstje (kader) behandelen?

Schrijfproces - Houd dit gescheiden van structuur en redigeren Er zijn dus drie fases: plannen (cognitief), schrijven (creatief) en redigeren (cognitief)

Redigeren (eindredactie) - Wees kritisch over je eigen tekst!

- Redigeren = dood hout wegsnijden!

- Lees je stuk hardoop voor - Zinnen die niet lopen, verwijderen

support

16

6

Journalistiek schrijven

Intervieuws opschrijven

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 17

Kop Negen van de tien keer een citaat uit het interview.

Intro Inleiding tot: 1. de belangrijkste vraag (thema) 2. de aanleiding 3. de ge誰nterviewde 4. het motief Ad 1. Wat is het belangrijkste dat aan bod komt in het interview (de hoofdvraag)? Je kunt het thema als een vraag in de intro zetten, of als een antwoord op die vraag, in de vorm van een citaat. Als het interview nieuws heeft opgeleverd, is dat natuurlijk het thema!

Ad 2. Welke aanleiding is er in de actualiteit voor dit interview? Als er geen directe nieuwsaanleiding is, zoek dan aansluiting bij een ontwikkeling die aan de gang is.

Als dat ook niet lukt, vertel dan hoe jij persoonlijk met het onderwerp in aanraking bent gekomen.

Ad 3. Wat is zijn/haar functie en achtergrond?

Ad 4. Waarom ga je juist deze man/vrouw hierover interviewen?

Waarom heb je je oog laten vallen op deze persoon?

1. Speelt hij een rol in de actualiteit?

2. Heeft hij iets bijzonders meegemaakt? (Iets waar wij iets van kunnen leren?) een ervaring die het waard is om te delen.

3. Wat is zijn verantwoordelijkheid?

4. Weet hij iets dat (bijna) niemand anders weet?

5. Heeft hij een interessante (=tegendraadse) mening?

6. Wil je de persoon introduceren in een kring, een organisatie?

Vorm Gewoonlijk keuze uit vier mogelijkheden: 1. Vraag-antwoord 2. Parafrase-citaat (samengesteld interview) 3. Full quote 4. Portret of achtergrondverhaal

support

18

Journalistiek schrijven

Ad 1. Alleen als de vragen net zo interessant zijn als de antwoorden, omdat ze verrassend, dringend, grappig of confronterend zijn.

Ad 2. Geeft meer vaart aan het artikel, omdat je af en toe iets kan samenvatten. Parafrase is informatieoverdracht; citaten is emotie. Citaten moeten niet het verhaal vertellen, want dan krijg je: “en toen..., en toen...”

Dus: De auto’s botsten hard op elkaar. “De dreun was enorm”, vertelt Jansen.

En niet: “De auto’s botsten hard op elkaar”, vertelt Jansen. De dreun was enorm.

Ad 3. W erkt alleen bij geïnterviewden die een helder en samenhangend verhaal vertellen.

Structuur Je kunt chronologisch vertellen of thematisch.

Zorg dat: 1. alle subvragen zijn afgeleid van de hoofdvraag.

2. de hoofdvraag afdoende wordt beantwoord.

Subvragen die bijna altijd relevant zijn: 1. Hoe gaat het precies? (Heden) 2. Hoe is het zover gekomen? (Verleden) 3. Hoe gaat het nu verder? (Toekomst) 4. Waarom heb je zo gehandeld? (Motief) 5. Hoe heb je gevoelsmatig gereageerd? (Gevoelens) 6. Hoe denk je erover? Wat vind je er van? (Mening)

Doorvragen Uitspraken over dingen die je niet zelf kan waarnemen of die niet vanzelfsprekend zijn, smeken om aanvullend ‘bewijs’. Vraag dóór voor: 1. Uitleg 2. Voorbeelden (beschrijvingen) 3. Uitsluitsel (bewijs) 4. Gevoelens en meningen (“signaalwoorden”)

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 19

Sfeer Beschrijf zaken die de uitspraken onderstrepen, verduidelijken of in een context plaatsen, zoals: 1. Hoe de geïnterviewde eruit ziet 2. Wat de geïnterviewde doet tijdens het interview 3. De locatie waar het interview plaatvindt 4. Voorwerpen die de geïnterviewde in zijn handen neemt Alinea’s Een valkuil bij het uitwerken van gesproken tekst is dat de samenhang tussen de gesproken zinnen niet altijd even duidelijk is. Verander dat tijdens het uitwerken: 1. Zorg dat elke alinea (slechts) één topische zin bevat, waarin de belangrijkste boodschap van die alinea is verwoord 2. Verbind alle zinnen in één alinea met elkaar door verbindingswoorden (bv: ook, bovendien, maar, niettemin, daarvoor, daarna, elders, etc.)

3. Maak juiste verwijzingen naar de onderwerpen in andere zinnen (met verwijswoorden: die, dat, hij, zij, hem, haar, het, zijn, haar) Zinnen Een andere valkuil is dat gesproken zinnen soms te lang zijn om prettig te kunnen lezen. Verander dat tijdens het uitwerken: 1. Maak zinnen niet langer dan gemiddeld 15 woorden 2. Formuleer één gedachte per zin 3. Maak van bijzinnen aparte zinnen 4. Trek tangconstructies uit elkaar 5. Wissel korte en lange zinnen af

support

20

7

Journalistiek schrijven

Oefening: Rood licht

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 21

Peter van Doorn1 heeft een scherpe blik, een goed stel hersens en twintig jaar ervaring.2 Hij heeft geen reden of wens om een einde te maken aan zijn leven, of aan dat van de 230 passagiers achter hem.3 Het is maandag 24 november, net na vijven in de middag4, als hij forensentrein 860 uit station Eindhoven loodst.5 In zijn cabine gaat hij door de routine. Hij verhoogt de snelheid langzaam door voorzichtig een handeltje naar voren te duwen. Zijn ogen gaan heen en weer tussen de metertjes op zijn dashboard en het spoor buiten zijn raam. Wanneer hij tevreden is, laat hij zijn grip los en nestelt hij zich in zijn stoel. Bomen, gebouwen en koeien racen voorbij met een aangename 130 km/h. Maar dan, plotseling, wipt de trein omhoog.6 Op datzelfde moment7, 90 kilometer verderop langs het spoor, klimt Helen Jansen de trap op naar haar observatiepost.8 Jansen is treinverkeersleidster.9 Ze houdt van haar werk, wakend over het treinverkeer in het drukste station van allemaal, Utrecht Centraal, vanaf haar verhoogde post. Vandaag werkt ze de late dienst, en dirigeert ze volle treinen die mensen van hun werk naar huis brengen.10 Haar telefoon rinkelt. Het is een machinist, die belt vanuit zijn cabine.11 - ‘Hi, ik bel even om een klapper door te geven.’

- ‘Een klapper?’, reageert ze.

- ‘Ja, een klapper. Weet je wel: een plek onder de rails waar de grond is weggespoeld waardoor de trein opwipt of klappert. Wist je dat niet? Zo noemen we dat al sinds mensenheugenis.’

- ‘Zeg, dat heet toch echt wel een klapper hè?’, zegt Jansen. ‘Anders word ik hier door mijn collega’s uitgelachen.’12

support

22

Journalistiek schrijven

Jansen kijkt snel om zich heen om te zien of iemand haar converesatie heeft afgeluisterd. Geen van haar collega’s lijkt er notie van te hebben genomen. In een poging om zichzelf te herpakken, begraaft ze haar ogen in het computerscherm voor haar. Afgeleid door haar gedachten, merkt ze maar half dat een van de blauwe stipjes op haar scherm, die een trein vertegenwoordigt, met grote snelheid op een rood sein af rijdt.

Terwijl hij aan de telefoon was met de verkeersleiding13, moet Van Doorn een geel sein hebben gemist, dat hem waarschuwde dat het volgende sein op rood zou staan, want plotseling verschijnt er een rood licht in zijn blikveld.14 Voordat hij kan reageren, neemt het automatische veiligheidssysteem het over en gooit de remmen op de trein. Net voor de seinpaal komt de lange en zware trein tot complete stilstand. Een vloek ontsnapt uit de machinist zijn mond.15 Afgelopen jaar zijn er in Nederland maar liefst 280 treinen door rood gereden. Twee keer zoveel als het jaar ervoor.16 Dit heeft al geleid tot een paar kleinere botsingen, gelukkig met weinig persoonlijk letsel.

Maar een tragedie ligt op de loer, waarschuwen veiligheidsdeskundigen.

De meeste seinpalen staan immer bij wissels, waar treinen elkaars pad kruisen. Doorgaans krijgen de machinisten de schuld dat ze zich te gemakkelijk hebben laten afleiden. Maar de machinisten wijzen met hun beschuldigende vinger naar hun werkgever, die hen zou hebben gedwongen om nieuwe communicatieapparatuur te gebruiken in hun cabines – en om meer te communiceren. Dat is waarom Van Doorn vloekte: zijn goede hand, toen hij er naar keek, rustte op een verdomde telefoon, en niet op de snelheidshandel, waar deze had móeten zijn.17 Met de trein stevig op de remmen, beginnen zijn gedachten te rollen.18 Waarom sprak die vrouw van de verkeersleiding hem niet aan met zijn officiële titel ‘meester’? Sommige verkeersleiders, in het bijzonder de jongere, vertikken dat. In het verleden hield iedereen zich aan de gebruiken. Dat was in de tijd toen iedereen bij de NS elkaar kende. Maar sinds concurrerende spoorwegmaatschappijen op het toneel zijn ver-

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 23

schenen, hebben de verkeersleiders opdracht om neutraal te blijven.

Vriendelijke praatjes zijn schaars geworden. Wat een rotzooitje is het geworden! 19 20 Alsof de seinpaal doorkrijgt dat het broeit in de cabine, begint ze dringend groen te knipperen.21 Van Doorn merkt op, wanneer hij de trein weer in beweging zet, dat hij een vertraging heeft opgelopen van zeven minuten.

17:20.22 Trein 860 nadert het station van ‘s Hertogenbosch. Silhouetten houden de wacht naast hun bagage. Kleine wolkjes wasem verschijnen en verdwijnen van de hoofden. De rails glinstert aan hun voeten. Dan verschijnen er twee lichten, die langzaam groter worden. De verlichte treinstellen kronkelen over de wissels als de segmenten van een papieren Chinese draak. Remmen gillen door de vochtige nacht. Dan beginnen de silhouetten te schuifelen.23 Een oponthoud van zeven minuten betekent dat Van Doorn nooit op tijd in Utrecht kan zijn, waar hij van trein zou moeten wisselen. Jansen, in haar controlletoren, denkt precies hetzelfde. Daarom probeert ze de zaken een beetje vlot te trekken door het sein aan het einde van het perron waar Van Doorn geparkeerd staat alvast van rood op geel te zetten – hoewel ze weet dat het spoor verderop nog niet helemaal vrij is.

Van Doorn begrijpt dat hij nu toestemming heeft om alvast op te trekken, heel langzaam, tot de volgende seinpaal. Dus dat doet hij.24 Weinig kritische stemmen brachten de treinongelukken van afgelopen jaar in verband met het automatische remsysteem. Het werkt prachtig als een trein een rood licht nadert op volle snelheid. Maar als de trein naderbij sluipt met een gangetje van minder dan 40 km/uur, gaat het systeem slapen en laat het alle verantwoordelijkheid over aan de machinist.25

support

24

Journalistiek schrijven

Voorzichtig zet Van Doorn zijn lading in beweging. Op deze draf zou hij het volgende rode sein makkelijk moeten kunnen zien. En deze keer zal hij niet aan het telefoneren zijn! Hoewel hij nieuwsgierig is hoe de verkeersleiding zijn gemiste aansluiting gaat oplossen, zal dat telefoontje even moeten wachten. Met zijn blik vastgelijmd aan de horizon, is er niks wat hem voorbereid op de klap.

Deze komt van de deur achter hem. De conductrice is zojuist stilletjes zijn cabine ingeslopen. ‘Ik ben het maar’, zegt ze bedeesd, als ze zijn verwilderde blik ziet, en ze schenkt hem een sympatieke lach. Haar zoete parfum vult de cabine. Het volgende moment voelen ze beiden de schokjes van de wissel …26 en direct daarna de volle impact van de intercity trein uit Amsterdam.27

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 25

...

support

26

Ontdek de visie

www.pgosupport.nl

Journalistiek schrijven 27

10 Literatuurlijst Gebruikte en aanbevolen literatuur - Stephen R.Covey, De zeven eigenschappen van effectief leiderschap.

Business contact; Amsterdam/Antwerpen, 2004 - Hanna Nathans; Adviseren als tweede beroep, Resultaat bereiken als adviseur, Kluwer Bedrijfsinformatie, Deventer,1997.

- N.J. Goldstein, S.J. Martin, R.B. Cialdini; Overtuigingskracht, Uitgeverij Nieuwezijds, 2008 - Jan Bijker, Beïnvloeden, over resultaten en respect, Thema, uitgeverij Schouten en Nelissen, 2005 - Daniel Ofman, Bezieling en kwaliteit in organisaties. Uitgevrij Servire; ISBN 90-215-8876-5 - Pacelle van Goethem, IJs verkopen aan eskimo’s.Business Contact, 1e druk 20 ISBN-13: 9789047001836 - A.W. Beumer e.a.; Aan de slag met Onderwijsteams. 2009, OAB drs. M.A.F. Dekkers b.v. Nuenen

support

www.pgosupport.nl

ACADEMIE

Vragen Voor vragen over procedure, inhoud en alle overige zaken rond de opleidingen kunt u contact opnemen met het secretariaat academie@pgosupport.nl of telefonisch 030-2040700 PGOsupport is de spin in het web die ondersteunt, versterkt en verbindt.

ACADEMIE

SUPPORT