Presentatie vrijmetselarij erfgoeddag leuven 2016

Grande Loge Régulière de Belgique Reguliere Grootloge van België Regular Grand Lodge of Belgium

KLEINE PRESENTATIE “VRIJMETSELARIJ” OPEN MONUMENTENDAG LEUVEN APRIL 2016

1. ERFGOED – TRADITIE Deze dagen staan in het licht van het “erfgoed”, datgene wat ons nagelaten werd door onze voorouders. Dat erfgoed bestaat niet alleen uit materiële goederen zoals onder meer dit prachtige stadhuis, maar ook en vooral uit waarden, ideeën, dromen en idealen, de bouwstenen van wat wij een “Traditie” noemen. Het is deze “Traditie” die aan de basis ligt van het tot stand komen en de ontwikkeling van een gemeenschap, gelijk welke. Het belang en de waarde van een nalatenschap, van een “Traditie” bestaat niet zozeer in haar loutere feitelijkheid, maar in wat wij, de erfgenamen, ermee doen. Een traditie leeft maar in de mate wij, de erfgenamen, haar waarden, ideeën, dromen en idealen weten te gebruiken als waardevolle bouwstenen waarmee we onze eigen wereld vorm en inhoud geven. Dan, en slechts dan blijft de traditie een levende traditie: in alle andere gevallen ontaardt traditie onvermijdelijk tot conservatief “traditionalisme”.

2. VRIJMETSELARIJ ALS LEVENDE TRADITIE Een voorbeeld van zulke levende traditie is deze van de vrijmetselarij. Strikt historisch gezien vindt de maçonnieke Orde zoals we die vandaag kennen, haar oorsprong in Groot-Brittannië, waar 4 Londense Loges op 17 juni 1717 beslisten zich te verenigen om aldus de eerste Grootloge in het leven te roepen. Dit betekent dat volgend jaar, in 2017, de traditionele vrijmetselarij officieel haar 300ste verjaardag zal vieren.

Naast deze historische oorsprong staat echter de legendarische, mythische oorsprong van de vrijmetselarij. Legendarisch ziet zij 1

zichzelf als de erfgenamen van een aloude traditie, met wortels in een ver verleden. In haar symboliek grijpt zij immers minstens terug tot de bouw van de Tempel van Salomo…

Toch even een kanttekening bij het “legendarische” aspect van die oorsprong. Legendarisch betekent hier niet dat die oorsprong een volledig gefantaseerde zou zijn: het betekent alleen dat het ontbreekt aan duidelijk historisch-wetenschappelijke verbanden.

Lang voor de oprichting in 1717, bestonden er namelijk al Loges, niet alleen in Groot-Brittannië overigens. Zo waren er onder meer de “operatieve” metselaren die in de middeleeuwen rondtrokken van de ene bouwwerf naar de andere en bijeenkwamen in Loges.

De eerste melding dateert van 1277; de bouwvakkers werkten in Loges onder leiding van een Meester die hen een opleiding gaf en “initieerde” in de geheimen van het bouwvak. Hoe vanuit deze “operatieve” vrijmetselarij, de vandaag bekende “speculatieve” kon ontstaan is historisch niet duidelijk, al bestaan daarover tal van theorieën…

Hoe dan ook: het is vooral naar deze legendarische oorsprong dat vrijmetselaren graag verwijzen: de uitdrukking “sinds mensenheugnis” (“from times immemorial”) vindt men dan ook zeer frequent in hun geschriften: het is een soort magische formule die hen toelaat te ontsnappen aan de zwaartekracht van de alledaagse beslommeringen, en lichtvoetig terug te keren tot wat echt belangrijk is, of – zo je wil – telkens opnieuw terug te keren naar de oorsprong der dingen, ook al is die “oorsprong der dingen” hier als metafoor te begrijpen. Het belangrijkste hierbij is dat zij zich willen definieren als erfgenamen van een universele traditie, als mensen die geloven in het zinvolle van het leven.

3. VRIJMETSELARIJ ALS INITIATIEKE ORDE De vrijmetselaarsorde is een initiatieke orde die door haar symbolisch onderricht tracht het individu moreel en spiritueel te verheffen om, langs deze weg, de wereld en de mensheid te verbeteren, meer bepaald door het toepassen van een ideaal van vrede, liefde en broederschap. (vrij naar het artikel 2 van de constitutie van de RGLB) De notie “symbolisch onderricht” is wellicht enigszins misleidend.

Het gaat namelijk niet om een academisch onderricht in symboliek, maar om symbolen als instrumenten die ons helpen op

2

onze zoektocht naar wie we zijn, naar de zin van ons bestaan, naar de harmonie in onszelf, enz.… Symbolen hebben met metaforen gemeen, dat zij zelf geen antwoorden bieden, maar uitnodigen tot het stellen van steeds relevantere vragen: zij sluiten ons niet op in dogmatische antwoorden omdat zij gelaagde betekenissen hebben, omdat zij “vloeibaar” zijn. Zij krijgen telkens nieuwe betekenis in functie van de eigen levensomstandigheden, van de zich altijd wijzigende context van ons leven… zij groeien samen met ons. Wat symbolen aanbieden is een referentiekader dat ons toelaat orde te scheppen vanuit de chaos. In de wereld der symbolen, zijn antwoorden minder belangrijk dan de vragen die zij oproepen: symbolen, zoals metaforen, openen paden van onderzoek.

Het is daarom dat, in tegenstelling met wat soms gedacht of beweerd wordt, de vrijmetselarij geen eigen “doctrine” heeft: zij is uitsluitend een methode, een discipline, een manier om naar de wereld, naar de medemens en naar zichzelf te kijken. Die methode houdt ook een zekere “attitude” in.

De vrijmetselarij gaat wel uit van een aantal “axioma’s” of fundamentele waarden die zij deelt met de cultuur en de beschaving van waaruit zij historisch gegroeid is, meer bepaald de Westerse die voornamelijk haar emblematische wortels heeft in Jeruzalem en Athene, gegroeid en gerijpt in Rome en Alexandrië.

Het is een huwelijk geweest dat niet altijd even liefdevol verliep maar dat uiteindelijk wel zeer vruchtbaar is gebleken. Iets dichter bij ons, culmineerde het in de christelijke middeleeuwen, de Renaissance en de Verlichting, die de rijke voedingsbodem zijn geweest van waaruit onder meer ook de Vrijmetselarij kon ontstaan.

Welke zijn deze “axioma’s” of fundamentele waarden?

Hier enkele van de voornaamste: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

De sacraliteit van het leven Het centrale belang van het individu De maakbaarheid van de mens De enigheid van elk individu De gelijkheid van alle mensen Eerbied voor het anders-zijn van de anderen Het geloof in een universele “Orde” of samenhang die zich manifesteert als wezenlijke eenheid van het universum; een eenheid die nooit statisch is, maar dynamisch is, een

3

voortdurend streven naar een harmonische samenhang die op elk ogenblik te realiseren is en daarom ook als opdracht kan worden begrepen. Vanuit het perspectief van het individu bestaat die opdracht in het realiseren en het in stand houden van harmonie, deze in zichzelf, deze met de medemens met wie hij leeft en werkt en met deze met de wereld waarin hij evolueert.

Voor alle duidelijkheid wil ik herhalen dat deze waarden of axioma’s, niet specifiek zijn voor de Vrijmetselarij: zij zijn deze die eigen zijn aan wat wij onze “westerse beschaving” noemen en waarin de Vrijmetselarij haar wortels heeft.

Ik zei reeds dat de vrijmetselarij geen eigen “doctrine” heeft: zij is geen religie, geen filosofie, geen politiek geïnspireerde organisatie.

Zij die met elkaar dezelfde antwoorden delen, verenigen zich in politieke, religieuze of sociale organisaties; de Vrijmetselarij daarentegen verenigt mensen van zeer uiteenlopende achtergrond, religieus, cultureel, politiek en socio-economisch. De Vrijmetselarij ziet zichzelf als een wereldwijde gemeenschap van individuen wier eenheid essentieel berust, niet op het gemeenschappelijke van hun antwoorden, maar op het aanvaarden van bepaalde hoogstaande waarden en beginselen die een permanente uitnodiging zijn tot bezinning en tot een vragend in de wereld staan, te beginnen met zichzelf.

Hun aller doel is: betere mensen te worden om als zodanig, in hun dagelijkse private en professionele levenssfeer, bij te dragen tot het helen van een vandaag zeer verscheurde wereld.

4. VRIJMETSELARIJ ALS SPEL Ik zei reeds dat de vrijmetselarij een initiatieke “Orde” is. De notie “Orde” verwijst vanzelfsprekend naar het bestaan van regels die haar definiëren. Het is in deze zin, en in deze zin alleen, dat we vrijmetselarij kunnen begrijpen als een zeer wel bepaald “spel” dat, zoals alle spelen, gedefinieerd wordt door de spelregels die het regeren.

Het is in Groot-Brittannië - het land van oorsprong - dat deze spelregels werden vastgelegd in een document bekend onder de naam “Aims and Relationships of the Craft”. Deze spelregels werden opgesteld met verwijzing naar zogenaamde “oude landmerken” die echter zelf nooit - of althans niet systematisch – 4

op schrift werden gesteld. De spelregels, relatief weinig in aantal overigens, bakenen het domein af waarbinnen het “spel” vrij en op geldige wijze kan gespeeld worden. Zij liggen dan ook aan de oorsprong van wat men de “universele en traditionele vrijmetselarij” is gaan noemen, een vrijmetselarij die wereldwijd wordt beoefend. Vanaf de tweede helft van de 18de eeuw kent de vrijmetselarij inderdaad een zeer snelle verspreiding in Europa en Amerika, later in Afrika en Azië.

Op elk van deze continenten werden soevereine Grootloges opgericht die elk hun eigen karakter hebben, met specifieke gebruiken die de lokale mentaliteit en traditie weerspiegelen.

Het is hier wellicht nuttig even een kleine zijsprong te maken om een al te verspreid misverstand uit de wereld te helpen en dat erin bestaat aan te nemen dat de “United Grand Lodge of England” (UGLE) een soort van maçonniek “Vaticaan” zou zijn. Dat is niet het geval: elke Grootloge is en blijft volkomen autonoom.

Wat al deze Grootloges wereldwijd met elkaar verbindt, is bijgevolg niet enig hiërarchisch verband maar uitsluitend het aanvaarden van en de eerbied voor de hogergenoemde spelregels. Het is de eerbiediging van deze regels die aan de basis ligt van de eenheid in diversiteit die kenmerkend is voor wat de “traditionele en universele Vrijmetselarij” wordt genoemd.

Die eenheid wordt bovendien gewaarborgd door het feit dat een nieuwe Grootloge maar kan tot stand komen door tussenkomst van reeds bestaande en zelf regelmatig opgerichte Grootloges: zo zal elke Grootloge een stamboom kunnen voorleggen die start bij die eerste Londense Grootloge opgericht in 1717.

Welke zijn nu die spelregels die bepalend zijn voor die “universele en traditionele” vrijmetselarij. Ik ga me hier beperken tot de twee belangrijkste, de ene positief, dan andere negatief: De eerste is dat elke maçonnieke arbeid gebeurt ter ere van de Opperbouwmeester van het Heelal; in de Constitutie van de RGLB wordt hieraan toegevoegd dat eenieder de meest absolute vrijheid heeft deze notie voor zichzelf in te vullen: in de vrijmetselarij wordt inderdaad nooit gevraagd naar iemands religieuze overtuiging.

De tweede regel is dat discussies over religie en politiek in de Loge verboden zijn. Uit eeuwenoude ervaring is gebleken dat deze regel

5

van primordiaal belang is voor het behoud van de harmonie tussen de logebroeders. Ik kom daar zo dadelijk op terug.

5. VRIJMETSELARIJ ALS “CENTER OF UNION” Om deze tweede, zo belangrijke tweede regel te begrijpen, is een beetje geschiedenis op zijn plaats. In het Engeland van de 18de eeuw bestonden heel wat twisten tussen de verschillende christelijke denominaties. Met de oprichting van de eerste Grootloge, was het de bedoeling onder meer een kader in het leven te roepen, waarin mensen van verschillende religieuze en/of politieke overtuigingen zich in harmonie konden ontmoeten. Dat kon maar lukken door ervoor te zorgen dat elk debat over godsdienst en politiek uit de Loge gebannen werd. Antwoorden en opinies in die materies verwijderen mensen van elkaar… niet alleen in de 18de eeuw, maar vandaag meer dan ooit.

Een tekst van de eerste Constituties van de Engelse Grootloge verwoordt dit als volgt: Vrijmetselarij staat open voor “… good men and true, men of Honour and Honesty, by whatever denominations or persuasions they may be distinguished; whereby Masonry becomes the Center of Union, and the Means of conciliating true Friendship among persons that must have remained at a perpetual distance.”

6. VRIJMETSELARIJ ALS SCHOOL Lieve Dames, beste Heren, wanneer mijn goede vrienden Jo Ruelens en Victor Spaas mij uitnodigden om hier vandaag even te komen spreken over Vrijmetselarij, beseften zij niet met welke zware opdracht zij me opzadelden. Het aanvaarden begint altijd vanuit de illusie dat het niet zo moeilijk kan zijn… totdat je eraan begint. Op dat ogenblik transformeert de opdracht zich als bij toverslag tot een berg die je te beklimmen hebt en die altijd veel hoger blijkt te zijn dan je verwacht had. Je begint wat wanhopig te

6

zoeken naar het meest geschikte pad naar de top met het groeiend besef dat met elke keuze die je maakt, er ongetwijfeld ontelbare andere zijn die mogelijk een beter perspectief zouden hebben kunnen bieden.

Ik heb u tot nu toe meegenomen op het ietwat kronkelende pad naar de top: na een benaderende definitie van “vrijmetselarij”, heb ik het fenomeen even historisch gesitueerd als een levende traditie die verankerd is in onze westerse cultuur en beschaving. Ik heb onder meer ook aandacht geschonken aan wat vrijmetselarij niet is - namelijk een religie en/of een filosofie – en even aangeroerd dat zij vooral een discipline, een werkmethode en een attitude is.

U hebt mij met veel geduld willen volgen op deze klim – waarvoor mijn dank – en u hebt dan ook recht op een vergezicht. Ik ga dat doen onder de vorm van een aantal overwegingen die te maken hebben met de vraag naar de relevantie van de vrijmetselarij vandaag en morgen.

Het is tegelijk ook de vraag naar de essentie van de Vrijmetselarij als een centrum van ontmoeting en die daarom in de eerste plaats een praxis inhoudt die uit een aantal disciplines bestaat, en voornamelijk  het leren luisteren naar anderen, om luisterend te leren;  het leren opbrengen van respect voor zichzelf als voorwaarde om anderen te respecteren;  het zich bekwamen in de kunst van de zelfoverstijging, die een kunst is van het steeds opnieuw beginnen en het zich steeds opnieuw verwonderen;  het leren beseffen dat de eigen waarde, slechts dán een “waarde” kan zijn in de mate men het anders-zijn van de andere als waarde erkent en ervaart.

6.1 VRIJMETSELARIJ ALS SCHOOL VOOR ONTHAASTING Vooraleer een bondige commentaar te geven op enkele van de disciplines die ik hier opgesomd heb, vind ik het toch belangrijk te beginnen met de noodzaak tot wat vandaag de “onthaasting” wordt genoemd: het is het klimaat waaronder alle andere disciplines de mogelijkheid krijgen om te groeien.

7

Meer dan ooit leven we in een haastige wereld waarin alles liefst gisteren had moeten gebeuren. Het is een fenomeen dat zich niet alleen professioneel manifesteert, maar dat ook doordringt in de private, familiale sfeer. Het “haastig” zijn of moeten zijn is een attitude geworden, veelal gekoppeld aan een gevoel van permanente onvoldaanheid.

De vrijmetselaar die zich wekelijks of om de 14 dagen naar zijn Logegebouw begeeft, komt daar telkens opnieuw terecht in een wezenlijk “andere” wereld, een wereld waarin de lineaire tijd van gisteren, vandaag en morgen plaats maakt voor een cyclische tijd, waarin beleving van het “nu” overheerst. Hij ontmoet daar zijn Broeders met wie hij veelal maatschappelijk en professioneel geen enkele band heeft, en waar die toevallig toch zou bestaan, zou die als totaal irrelevant worden ervaren. Hij ontmoet zijn Broeders bijgevolg niet om wat ze doen of om wat zij vertegenwoordigen in de “profane” wereld, maar om wie zij zijn. In zekere zin staat de dagdagelijkse tijd even stil. Het “haastig zijn” zou hier niet alleen niet passen, maar ook als karikaturaal ervaren worden.

Buitenstaanders zouden kunnen denken dat ik hier een onmogelijke utopie beschrijf. Uit ervaring - en aanvankelijk met grote verbazing – heb ik kunnen vaststellen dat die overgang van lineaire naar cyclische tijd moeiteloos en spontaan gebeurt. De vrijmetselarij blijkt dus een efficiënte “school voor de onthaasting” te zijn.

6.2 VRIJMETSELARIJ ALS SCHOOL VOOR HET LEREN LUISTEREN

De allereerste discipline die een pas ingewijde vrijmetselaar leert is deze van het “luisteren”. Als leerling-vrijmetselaar zal hij namelijk, tijdens de rituele zittingen, nooit zelf het woord mogen nemen: als hij iets wil mededelen dan zal hij dat moeten doen via een Meestervrijmetselaar. Dit verbod op spreken heeft hier uiteraard vooral een symbolische betekenis. Het leren luisteren is namelijk één van de moeilijkst te leren disciplines: het is in werkelijkheid een leerproces dat, met veel vallen en opstaan, een heel leven in beslag zal nemen. Wat wij in het dagdagelijkse leven “luisteren” noemen, is meestal te herleiden tot een monoloog die we met onszelf voeren: wat de andere ons zegt, vertalen we onmiddellijk in termen die ons vertrouwd zijn en we formuleren daarop in gedachten reeds antwoorden, meestal gekleurd door het arsenaal aan eigen vooroordelen.

8

Vandaar ook de uitspraak dat een vrijmetselaar – wat ook zijn graad of hoedanigheid moge zijn – steeds een Leerling blijft.

Leren luisteren is nodig om tot een vruchtbare dialoog te komen, en op die manier luisterend te leren. De dialoog is de kunst van het zoeken naar de juiste vragen, gekoppeld aan deze van het geven van antwoorden die – verre van elkaar van eigen inzicht te willen overtuigen – de wederpartij stimuleert tot een verder afdalen naar de essentie van wat toevallig besproken wordt. In dit proces speelt elk der partijen simultaan de dubbele rol van Socrates én diens leerling, en ook vragen en antwoorden nemen op subtiele manier elkaars plaats in: vragen zijn open antwoorden, antwoorden open vragen … en oordelen of veroordelen hoort niet thuis in dit proces.

6.3 VRIJMETSELARIJ ALS SCHOOL VOOR ZELFOVERSTIJGING

De vrijmetselaar heeft als opdracht te kappen aan zijn “ruwe steen” zo wordt gezegd. Het is een metafoor die verwijst naar de wezenlijke verbintenis die hij bij zijn inwijding heeft aangegaan: namelijk deze van een beter mens te worden, om vervolgens als beter mens bij te dragen tot een betere wereld. Ook hier gaat het om een discipline die men slechts met veel vallen en opstaan kan leren. Het gaat voornamelijk om de strijd tegen de eigen vooroordelen, om het leren omgaan met anderen die verschillend voelen en denken. De Loge heb ik in dat opzicht dikwijls een “beschermde werkplaats” genoemd: het is inderdaad een microkosmos die een relatief goede representatie is van de buitenwereld en waar we ons kunnen oefenen in het omgaan met verschillen. Eén van de verplichtingen die elke vrijmetselaar heeft is ervoor te zorgen dat hij op geen enkel ogenblijk de harmonie binnen zijn werkplaats in gevaar brengt. Eén van de basisregels daarbij is dat hij alleen aan de eigen “ruwe steen” dient te kappen, en niet aan deze van de buurman. Het verbod van discussies over religie en politiek speelt hier ontegensprekelijk een belangrijke rol.

De vrijmetselarij dus als school voor zelfoverschrijding.

6.4 VRIJMETSELARIJ ALS SCHOOL VOOR DE LICHTVOETIGHEID

Ik wil deze lezing waarin noodzakelijk veel onbesproken blijft, toch niet afsluiten zonder even een aspect te belichten dat meestal nooit

9

aan bod komt in de literatuur over vrijmetselarij. Het gaat om de vreugde.

Over welke vreugde gaat het hier? Het gaat om de vreugde “gerijpt door de zonnestralen van de liefde” zoals gezegd wordt in één van onze ritualen Zij moet onderscheiden worden van het louter passieve en naar binnen gerichte gevoelen van welbehagen dat wij op momenten kunnen beleven waarin, eerder toevallig soms, externe en interne omstandigheden in harmonie zijn. De vreugde die hier bedoeld wordt is daarentegen een bij uitstek actieve, naar buiten gerichte kracht die de kwaliteit van wat ons omringt constructief verandert. Zij is een kracht die in elk van ons sluimert.

Haar tot leven brengen hangt uitsluitend van onszelf af: het vereist slechts de moed zijn hart te willen openen en ontvankelijk te zijn voor iets anders dan zichzelf. Elk van ons heeft wel de ervaring gesmaakt van de vreugde als de rijpe vrucht die we genieten na voltooiing van een intensieve en creatieve arbeid tijdens dewelke wij tijd, ruimte en onszelf konden overschrijden. Wellicht is het dat wat de Maharal van Praag bedoelde wanneer hij stelde dat de vreugde het grenzeloze introduceert in onze begrensde wereld.

Ook de maçonnieke arbeid, kan dit proces van zelfoverschrijding stimuleren. Daarom ook kan maçonnieke arbeid een bron van authentieke vreugde worden.

Vreugde moet echter niet uitsluitend gezien worden als een soort beloning achteraf voor intensief beleefde en creatieve arbeid: zij kan ook en vooral als een attitude worden begrepen die we bewust en vrijwillig tot de onze maken. Een van de eigenschappen van de vreugde als grondhouding is dat zij, zoals de lach, aanstekelijk werkt: vreugde reproduceert zichzelf.

Als attitude staat de vreugde loodrecht op deze van een wezenlijk en permanent ongenoegen dat zich veelal vermomt als gefundeerde kritiek. Ook deze laatste, negatieve attitude werkt aanstekelijk, niet echter als de lach die de vitale kracht verhoogt, maar eerder als de virale besmetting die het organisme verzwakt.

In de geest van ongenoegen is men "hier" maar wil altijd "daar" zijn, en gesteld voor de keuze tussen dit "hier" en dat "daar", blijft men kiezen voor het "hier", waarschijnlijk omdat dit het ongenoegen optimaal in stand kan houden.

10

De vrijmetselarij nodigt ons uit ons te bevrijden uit het keurslijf van het ongenoegen: het is slecht voor de persoonlijke gezondheid, slecht voor de harmonie binnen de gemeenschap, deze van de Loge, deze van de familie, deze van ons professioneel leven.

Gedragingen, zoals woorden, kunnen helen of kwetsen, zij kunnen opbouwende of destructieve werking hebben, zij kunnen bijdragen tot harmonie of tweedracht zaaien, zij kunnen instrumenten van liefde of van haat zijn: elk van ons heeft, telkens weer deze keuze te maken, en telkens weer heeft elk van ons ook de verantwoordelijkheid te dragen voor deze keuze. Je hoeft daarom geen vrijmetselaar te worden, maar binnen de Loge wordt daar wel bewust aan gewerkt. In de marge: naast deze veredelde vreugde, wordt er in de vrijmetselarij ook heel wat gelachen: in wat wij noemen “de vochtige kamer”, en tijdens de regelmatig georganiseerde banketten. Ook dat is vrijmetselarij op haar best.

Zo is de vrijmetselarij ook en bovenal een leerschool voor een lichtvoetig bestaan, waarin men leert ontsnappen aan de zwaartekracht van het dagdagelijks “moeten” om opnieuw de kunst van het vliegen te leren en om terug te keren naar de oorsprong der dingen, naar wat essentieel is. Wat de vrijmetselaar vooral leert is het brood van zijn ervaringen en de wijn van zijn dromen te delen met wie met hem onder weg is.

Ik dank u van ganser harte voor uw welwillend oor.

Eli Peeters Onmiddellijk Gewezen Grootmeester RGLB

11