16
www.rethemnosnews.gr
αφιέρωμα
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΡΑΛΛΗ
Costas_rallis59@yahoo.gr
ΣΑΒΒΑΤΟ 11 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2021
«Η Κυρία των Αγγέλων» Η διαδρομή του ναού στο χρόνο
A΄MEΡΟΣ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ Η οδός Νικηφόρου Φωκά, η οδός Ενώσεως, όπως λεγόταν επί Κρητικής Πολιτείας, το Ουζούν- Γιόλ (μακρύς δρόμος), όπως λεγόταν επί οθωμανικής κατοχής, το «Μακρύ Στενό», είναι ο δρόμος που χωρίζει την παλιά πόλη σε δύο μέρη. Στη μέση του «Μακρύ Στενού», στην πλατεία, είναι κτισμένη η «Κυρία των Αγγέλων», η Μικρή Παναγία του Ρεθύμνου, η εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Εκτός από ονομασία της Εκκλησίας είναι και ονομασία της συνοικίας. Από την Ενετοκρατία, σε πολλούς νοτάριους γίνεται μνεία -πέραν του ναού- και «συνοικίας Κυρίας των Αγγέλων». Πρόκειται, μάλιστα, για την πιό αριστοκρατική συνοικία της πόλης, στην οποία κατοικούσαν οι περισσότεροι ευγενείς βενετοί.(Santa Maria degli Angeli). Η συνοικία αυτή αναφέρεται, σε άλλες χρονικές περιόδους, και ως συνοικία «Αγίου Λαζάρου», συνοικία του Κομμένου μιναρέ, και συνοικία Μουσαλά. KAΘΟΛΙΚΟΣ Ή ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΝΑΟΣ Από το γεγονός ότι στον εν λόγω ναό αναφέρεται εφημέριος ο παπα-Σταμάτης Δόνος, στον οποίο θέλει να ταφεί ο Νικόλαος Κοσμάς (Τρωίλος, πρ. 27) και από το γεγονός, ακόμα, ότι ο Νικολός Γαβαλάς- οικογένειας που ανήκε στους Nobili Cretensi (Κρητικοί Ευγενείς), επιθυμούσε να ταφεί στην Παναγία των Αγγέλων, στον τάφο που έφτιαξε ο ίδιος, στον οποίο είχε ταφεί και ο πατέρας του, (Πάντιμος πρ. 153), ο Β. Ν. Δρανδάκης επιβεβαιώνεται στην άποψή του ότι η Κυρία των Αγγέλων δεν ήταν ο καθολικός ναός της Αγίας Μαγδαληνής (St. Maria Maddalena), όπως είχε υποθέσει ο Gerola. Ο Gerola είχε υποστηρίξει ότι η «Κυρία των Αγγέλων» ήταν η μονή της Μαρίας Μαγδαληνής των Δομινικανών και την ταύτιζε με το τέμενος Αγκεμπούτ. Αντίθετα, ο Ν. Δρανδάκης και ο Μιχ. Παπαδάκης απέδειξαν ότι η Μικρή Εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Παναγία (Κυρία) των Αγγέλων. Ήταν, άρα, ορθόδοξος ναός και δεν συνέπιπτε με την ως άνω Maria Maddalena των Δομινικανών. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Δημ. Κασαπίδης, ο οποίος σημειώνει ότι ο εν λόγω ναός σε όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας μνημονεύεται με το όνομα του (Παναγία των Αγγέλων), ενώ και από άλλες αρχειακές μαρτυρίες, μνημονεύονται ταφές και βαφτίσεις ορθοδόξων στην εκκλησία αυτή κατά το χρονικό διάστημα 1585-1642, εποχή, δηλαδή, κατά την οποία έχουμε σαφείς και βέβαιες μαρτυρίες ότι λειτουργούσε ναός της αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής, ως ναός των Δομινικανών, οπότε αποκλείεται να ταυτίζεται με τον συγκεκριμένο ορθόδοξο ναό. Με βάση, πάντως, πράξεις του νοταρίου Καλλέργη, μπορεί να τοποθετηθεί κοντά στη Δημόσια Πλατεία, κάπου στα Τσαγκαράδικα, στο οικοδομικό τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Σουλίου, Κ.Παλαιολόγου και την πλατεία Τ.Πετυχάκη. Ναός Κυρίας των Αγγέλων εν Ρεθύμνη επί Ενετοκρατίας αναφέρεται και υπό του Ρεθύμνιου αγιογράφου και ιερέως Εμμ.Τζάνε Μπουνιαλή «εν αφιερώσει προτασσομένη της Ακολουθίας του Αγίου Γοβδελαά, τυπωθείσης εν
Αεροφωτογραφία του 1940
Βενετία τω 1661». Αναφέρει ότι ο αδελφός του Φραγγίας ειχε αρρωστήσει βαριά και ο πατέρας τους είχε πάει να ενημερώσει τον εφημέριο για να ετοιμάσει τα σχετικά της κηδείας. Προφανώς λοιπόν ο ναός ανήκε στους ορθόδοξους. Ο Β. Ψιλάκης κάνει λόγο για την επιγραφή που υπήρχε στο ανώφλι της μεγάλης πόρτας, ακόμη και μετά τη μετατροπή του ναού σε τέμενος, την οποία αφαίρεσαν οι Μουσουλμάνοι κατα την επανάσταση του 1866 η οποία έγγραφε: «Μαριάμ Κυρία των Αγγέλων» Του το είχε μεταφέρει ο γραμματέας του εφκάφιου Τίτος Ζακάκης. H ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΝΥΜΙΑΣ Η ονομασία της εν λόγω Παναγίας αφορά σε τιμητική προσωνυμία της Θεοτόκου, που είναι η κατ΄εξοχήν «Κυρία», οικοδέσποινα και αφέντρα του κόσμου και των ανθρώπων και υποδηλώνει, ακριβώς, τον βαθύτατο σεβασμό που ο απλός λαός αισθάνεται προς το πρόσωπο της Μητέρας του Θεού. Εδώ το «Κυρία» επεκτείνεται περαιτέρω και στον αόρατο κόσμο των Αγγέλων του Ουρανού.
Η προσωνυμία αυτή της Θεοτόκου προήλθε από τον εικονογραφικό τύπο της «Κυρίας των Αγγέλων» που παρουσιάστηκε κυρίως τον 15ο αιώνα και στον οποίο εικονίζεται η Παναγία κατενώπιον, καθισμένη σε θρόνο, με τον Χριστό στα χέρια Της. Στις επάνω γωνίες της εικόνας, σε στηθάρια, εικονίζονται οι μορφές των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, ή, σε άλλες παραστάσεις οι Αρχάγγελοι ολόσωμοι δεξιά και αριστερά της Παναγίας, αποδίδοντας σεβασμό και τιμή σ’ εκείνη που είναι η «Κυρία των Αγγέλων». Στην Κρήτη (Ακρωτήρι Χανίων), στη Κέρκυρα κ.α. υπάρχουν μοναστήρια αφιερωμένα στην «Κυρία των Αγγέλων», καθώς και εκκλησίες στη Ζάκυνθο, και, βέβαια, η συγκεκριμένη στην πόλη μας. Η ΧΡΟΝΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥΟΙ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Η εκκλησιαστική ιστορία της Κρήτης θα μπορούσε να εξεταστεί μέσα στα πλαίσια της πολιτικής ιστορίας, σε επτά περιόδους:
Πρόσφατη αεροφωτογραφία
1. Περίοδος των ρωμαικών διωγμών, η η παλαιοχριστιανική περίοδος (33-313 μ.Χ.) 2. Α’ βυζαντινή περίοδος (313-823/828 μ.Χ.) 3. Περίοδος της Αραβοκρατίας (823/828-961 μ.Χ.) 4. Η β’ βυζαντινή περίοδος (961-1204) 5. Περίοδος της Ενετοκρατίας (1204/12111645/1669) 6.Περίοδος της Τουρκοκρατίας 1645/1669-1898) 7. Η σύγχρονη περίοδος (1898 και εξής) ΠΟΤΕ ΚΤΙΣΤΗΚΕ Ο ΝΑΟΣ Πότε ακριβώς και από ποιόν κτίστηκε η εκκλησία δεν είναι γνωστό. Σε σύγκριση πάντως με μνημεία των βυζαντινών περιόδων βγαίνει εύκολα το συμπέρασμα πως δεν ανήκει ούτε στη δεύτερη περίοδο (961-1204). Η εκκλησία, σύμφωνα με τα δεδομένα που έχουμε, υπήρχε τα τελευταία χρόνια της ενετοκρατίας. Από αρχειακές μαρτυρίες μνημονεύονται ταφές και βαπτίσεις ορθοδόξων από το1585 μέχρι το 1645. Δηλαδή στα τέλη της 5ης περιόδου.
Κάτοψη της εκκλησίας (σχέδιο Gerola)