Church ain't out 'til they quit singing. Hinge: Saint-Joseph church Hellegat.

ACADEMIC DESIGN OFFICE RESTORING BROKEN JOURNEYS # 2

JULIA

GRETA

BETTY

DOROTHY

JEANNE

GABY

SUZY

NOVELTY

VERA

INGRID

LEA

HILDA

DIANNE

YOLANDE

LAURETTE

CYBELLE

CELIMENE

FLORELLE

JENNY

ARLETTE

ROLANDE

SONIA

MYLENE

IRENE

ILSE

ROZA

ADY

IVONNE

DOROTHY II

ANNY

MADY

GUTY

NETTA

BRIGITTE

MARIE-LOUISE

PIQUE-FLEURS

SIMONE

COUPE DIANNE

TILDA

RUBY

NELLY

MENUET

LILY

SCHIRLEY

ALINE

CHRISTIANE

ELIANE

ASTRID

LINDA

CHURCH AIN’T OUT ‘TIL THEY QUIT SINGING HINGE: SAINT-JOSEPH CHURCH HELLEGAT JANUARY 2022

1

Image: Logo of the exercise: Compilation of silhouettes of vases in glasswork of Boom named after women, based on images of the catalogue Booms Glas, Verre de Boom, Emabb vzw (G.Gantois)

2

Church ain’t out ‘til they quit singing*

Hinge: Saint-Joseph Church in Hellegat

* Yes, there has been some setbacks last couple of years, but that’s no excuse to give up.

3

Colophon

Editor

Prof. Gisèle Gantois, Architect MSc in Conservation – Faculty of Architecture - KU Leuven

Authors

Master studio 2021-2022 – Semester 1 - Faculty of Architecture - KU Leuven

1 Ella De Smet

2 Hanne Reynaert

3 Hanne Verhelst

4 Wenchang Lu

5 Hanne Van Linden

6 Lynn Alleman

7 Renard Céleste

8 Petra Ohmacht

9 Filip Wikman

10 Maxim Loncke

11 Lenka Van Luyck And Prof. Gisèle Gantois, tutor of the studio Design

The authors Final design

Peter Schoutsen, visual artist Photography, models and drawings

The authors Title: Church Ain't Out 'Til They Quit Singing. Hinge: Saint-Joseph Church Hellegat Subtitle: Academic Design Office Restoring Broken Journeys #2

@ 2022 - Copyright KU Leuven

ISBN: 9789492780157 D/2022/13576/03

4

KU Leuven - LUCA School of Arts - Architecture - Campus Sint-Lucas Ghent Hoogstraat 51 9000 Ghent Belgium Tel: +32(0)24471400 E-mail: arch.brussel@kuleuven.be Website: https://arch.kuleuven.be/

Content 7

Voorwoord

7

Preface

8

Introduction

10 Ella De Smet

15

Hanne Reynaert

33

Hanne Verhelst

51

Wenchang Lu

71

Hanne Van Linden

97

Lynn Alleman 113 Renard Céleste 129 Petra Ohmacht 149 Filip Wikman 163 Maxim Loncke 179 Lenka Van Luyck 199 217

Inleiding

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

‘T PUNT DE GLASHAL DE KERK ALS RUÏNE Een plek voor vakmanschap en spiritualiteit AFTER WINTER - MAGICAL BOX DEN TROK DOOR HELLEGAT EEN ZIJN MET DE NATUUR WHAT BRICK COULD BE ?

CONNECTING-POINT NIELVANA ADAPTING TO WATER Trancending the daily HET KERKSCHIP - DE SCHIPKERK

Addendi 5

6

Voorwoord Voorliggend boekje toont het verzameld werk van de studenten van de eerste master, faculteit architectuur van de KU Leuven (Semester 1, academiejaar 2021-2022). Gedurende 12 weken werkten de studenten intensief aan voorstellen voor de herbestemming van de parochiekerk Sint-Jozef in Hellegat in het kader van de ontwerpopdracht ‘Church ain’t out ‘til they quit singing’ binnen het Academisch Ontwerp Bureau ‘Restoring Broken Journeys’. Ze gingen hiervoor verschillende keren in overleg met lokale stakeholders.

Deze interactie kende een hoogtepunt in de tentoonstelling van 18 december waarbij de studenten hun werk tentoonstelden in de kerk van Hellegat.

Deze tentoonstelling maakte deel uit van een groter initiatief georganiseerd door 4 studenten sociaal cultureel werk van UCLL, KU Leuven. Deze studenten zochten een manier om de verschillende inwoners van Hellegat dichter bij elkaar te brengen.

Hiertoe organiseerden zij een avondwandeling langs een aantal artistiek uitgelichte erfgoedrelicten verspreid over Hellegat. De tentoonstelling in de kerk vormde hierbij het begin en het eindpunt.

Als antwoord op de intense interactie met lokale bezoekers van de tentoonstelling, creëerden de studenten een prachtig slotdocument dat vervolgens werd gepresenteerd ter gelegenheid van de eindjury. Op 12 januari beoordeelde een vakjury het werk van de studenten en beloonde hun uitstekende prestaties met mooie resultaten.

Dit boekje wordt opgedragen aan alle inwoners van Hellegat, in het bijzonder aan de helden van Pegode.

Preface This booklet shows the collected work of the students of the first master, faculty of architecture of the KU Leuven (Semester 1, academic year 2021-2022). During 12 weeks, the students worked intensively on proposals for the repurposing of the parish church Saint Joseph in Hellegat as part of the design assignment ‘Church ain’t out ‘til they quit singing’ within the Academic Design Office ‘Restoring Broken Journeys’. They consulted with local stakeholders several times. This interaction culminated in the exhibition of 18 December in which the students exhibited their work in the church of Hellegat. This exhibition was part of a larger initiative organized by 4 students of social cultural work from UCLL, KU Leuven. These students were looking for a way to bring the different inhabitants of Hellegat closer together. To this end, they organized an evening walk along a number of artistically highlighted heritage relics spread across Hellegat.

The exhibition in the church was the beginning and the end point. In response to the intense interaction with local visitors to the exhibition, the students created a beautiful final document which was then presented on the occasion of the final jury. On January 12, a professional jury examined the students’ work and rewarded their excellent performance with great results.

This booklet is dedicated to all inhabitants of Hellegat, in particular to the heroes of Pegode.

Gisèle Gantois 21-01-2022

7

Introduction With the central theme ‘Church ain’t out ‘til they quit singing’ , this studio looks at heritage and history in a different way, on the one hand by breaking away from an object-based static approach to it and, on the other hand, by tracing an arc from the past over the present to the future with a clear anthropological perspective.

This studio aims to understand the historical layers of meaning of a given site on the one hand and to generate new ones on the other by looking at this both on the larger landscape scale of the Scheldt-Rupel river basin area and on the micro scale while considering the reconversion of the abandoned Saint-Joseph church and the interdependence of the non-built and built as part of the same cultural landscape. The architectural proposals are characterized by an active approach to the cultural landscape, in which the heritage relic is no longer treated as an isolated object, but as part of a lively landscape.

With the study of the Saint-Joseph church in Hellegat we not only ask what heritage is or can be by looking at the conditions of the post-industrial landscape of the hamlet Hellegat, but we also try to understand what the contemporary significance of the site is for the residents of Hellegat, by combining their authentic experiences expressed in their daily interaction with their living environment with our own experiences on site. In a further step we confront the gathered knowledge with existing data, including historical archives and maps.

Hellegat belongs to the municipality of Niel, which is situated on the north bank of the tidal river Rupel together with the municipalities of Hemiksem, Schelle, Boom and Rumst. These five municipalities have in common their geomorphological structure with the cuesta and their historical evolution with clay exploitation. The river basin of the 12 km long tidal river Rupel is part of the Flanders-Dutch Scheldt delta. This is unique in its kind, because of the special interaction between natural processes and cultural history.

This intensive industrial past of the Rupel region is expressed in the alienating cultural landscape, which is marked by over 400 years of clay mining and the production of bricks, pipes and roof tiles, with numerous clay pits and industrial heritage relics scattered all over the landscape. A number of valuable sites have remained. The special waffle structure of the landscape with pits and ridges, the pecular housing typologies on the flanks of the pits all interconnected by a fragile mesh of easements over private land which guaranteed fluent trespassing, played and still play an important role in the identity, quality and (social) cohesion of the region.

Today, new migration and mobility, but also nature (nature has reclaimed space and created new habitats that are exceptional for their biodiversity value) give rise to new meanings for the Rupel region. As a peri-urban region, however, there is also increasing pressure as a housing expansion area for Antwerp. To date, a total vision is lacking, which means that each municipality individually outlines its own policy or takes decisions plot by plot. More over, the region not only underwent a drastic change after the collapsing of the brick industry but in Hellegat, as in other villages and towns of Flanders, the Saint-Joseph church is underused because of the dwindling of Catholic Religion and the reduce of public funding for the maintenance of the building.

Hence, this studio exercise can also be placed within the on-going debate on the double shift in heritage values when dealing with heritage and more particularly with Catholic churches. Two reassessments can be observed: first from a religious to a socially oriented value system. The ideological framework within which the religious patrimony was established has declined to a large extent since the 1960s due to secularization and in some places has even disappeared. Societal values, on the other hand, seem to be becoming increasingly important.

A second important shift is gradually taking place between the mere preservation of sites for the sake of heritage values expressed in historical characteristics and sustainable reuse in all its spatial possibilities. The transition from a ‘maximum preservation of the heritage values’ – which often also means the freezing of time - to the active use of our immovable heritage to meet current social needs and expectations is fully explored today. The spatial issue of the churches is part of this. Additionally, there is the policy ambition that projects the year 2050 as the horizon in order to stop claiming non-built space in Flanders to built but on the contrary to densify the built space and guarantee a higher building quality. This means: more reuse, the densification of the use of space and the interweaving or bringing together of different functions within one space and creating new cross connections.

Unfortunately, there is also a danger here considering the speed at which existing community buildings are sold privately or at which they are adapted for new use, while their present societal role and their irreplaceable social importance is largely underestimated. Local heritage, which from a historical perspective is sometimes only important as an exemplar of a larger series of similar archetypical buildings, often holds important value as a collective space.

8

Today, for various reasons, these buildings are increasingly being judged for their picturesque character or possible monetary return. They are then reduced to empty shells, not only disrupted in their historical continuity in time, but also withdrawn from their valuable social mesh. This evolution evokes strong feelings of alienation among the local population, who do not always play a decisive role in the development of re-use projects. It often seems difficult, if not impossible, to give them their rightful place within a traditional project process – yet as key holders they often have a deep knowledge of the heritage site.

How can heritage sites be continued? What are the expectations of different stakeholders?

Can a more dynamic interaction with heritage through research by design applied from the very start of the investigations enact, create, shape and negotiate a new meaning of place by comprehending the multiplicity of types of its actual significance. Can the investigation on the triggering position of heritage and its deep actual significance add to the actual discourse on what François Hartog (2017: 204) calls a crisis of time, described as a ‘gap’ between past and future. What can the interaction of people with built heritage add to this discourse?

Different research/design questions were formulated: • What is the significance of the post-industrial landscape for the inhabitants of Hellegat and how can we detect, reveal and map this in a tactile way? What is the place of the church in this?

• What resilient anticipatory design strategies can we define for the heritage of this region more specifically for the church, considering non-predefined scenarios?

• In what way can the repurposing of the church in the context of this village generate additional opportunities for strengthening the existing spatial and social mesh of the village?

• How can the church, and by extension the hamlet Hellegat, deal with its (industrial/religious) past, so that the emphasis is no longer on the built construction as a passive isolated object, but as a living structure in constant metamorphosis that enables the creation of new memories and associations of local people and newcomers? (A fascinating example is the previous church next to the Saint-Joseph’s church, which was adapted and reused as several workers’ houses) • How can we involve the villagers more intensively in our new plans? For this we collaborated with students from UCLL (Social Cultural Work) who developed a participatory process.

• How can we explore the concept of a “living cultural landscape” in which the tangible, intangible and living elements of this heritage are included in order to achieve more (social) sustainable development?

At the start of the research, each student critically questioned and further defined these initial research questions and formulated new or additional questions that resulted in the compelling design proposals shown below.

9

Inleiding Met als centraal thema ‘Church ain’t out ‘til they quit singing’ kijkt deze studio op een andere manier naar erfgoed en geschiedenis, enerzijds door te breken met een objectgebaseerde statische benadering ervan en anderzijds door een boog te trekken van het verleden over het heden naar de toekomst met een duidelijk antropologisch perspectief.

Deze studio heeft tot doel enerzijds de historische betekenislagen van een bepaalde site te begrijpen en anderzijds nieuwe te genereren door dit zowel op de grotere landschappelijke schaal van het Schelde-Rupelstroomgebied als op microschaal te bekijken. Terwijl ondertussen wordt nagedacht over de reconversie van de verlaten Sint-Jozefkerk en over de onderlinge relatie tussen het niet-gebouwde en gebouwde als onderdeel van hetzelfde culturele landschap. De architecturale voorstellen kenmerken zich door een actieve benadering van het cultuurlandschap, waarbij het erfgoedrelict niet langer als een geïsoleerd object wordt behandeld, maar als onderdeel van een levendig landschap.

Met de studie van de Sint-Jozefkerk in Hellegat bevragen we niet alleen wat erfgoed is of zou kunnen zijn door te kijken naar de condities van het postindustriële landschap van dit gehucht , maar proberen we ook te begrijpen wat de hedendaagse betekenis van de plek is voor de inwoners van Hellegat, door hun authentieke ervaringen, uitgedrukt in hun dagelijkse interactie met hun leefomgeving, te combineren met onze eigen ervaringen ter plaatse. In een volgende stap confronteren we de verzamelde kennis met bestaande data, waaronder historische archieven en kaarten.

Hellegat behoort tot de gemeente Niel, die samen met de gemeenten Hemiksem, Schelle, Boom en Rumst op de noordelijke oever van de getijdenrivier de Rupel ligt. Deze vijf gemeenten hebben hun geomorfologische structuur en hun historische evolutie met klei-exploitatie gemeen dankzij de cuesta van Boom. Het stroomgebied van de 12 km lange getijdenrivier de Rupel maakt deel uit van de Vlaams-Nederlandse Scheldedelta. Deze is uniek in zijn soort, vanwege de bijzondere wisselwerking tussen natuurlijke processen en cultuurhistorie.

Dit intensieve industriële verleden van de Rupelstreek komt tot uiting in het vervreemdende cultuurlandschap, dat wordt gekenmerkt door meer dan 400 jaar kleiwinning en de productie van bakstenen, buizen en dakpannen, met tal van kleiputten en industrieel erfgoed verspreid over het landschap . Een aantal waardevolle sites zijn bewaard gebleven, voornamelijk in de naburige wijk Noeveren die beschermd werd als dorpsgezicht in 1986. De bijzondere wafelstructuur van het landschap met kuilen en richels, de eigenaardige woningtypologieën op de flanken van de kuilen allemaal met elkaar verbonden door een fragiel maaswerk van erfdienstbaarheden over private grond die een vlotte doorwaadbaarheid garandeerden, speelden en spelen een belangrijke rol in de identiteit, kwaliteit en (sociale) cohesie van de regio.

Vandaag geven nieuwe migratie en mobiliteit, maar ook de natuur (de natuur heeft nieuwe habitats gecreëerd die uitzonderlijk zijn voor hun biodiversiteitswaarde) nieuwe betekenissen aan de Rupelstreek. Als peri-urbane regio is er echter ook een toenemende druk als woonuitbreidingsgebied voor Antwerpen. Tot op heden ontbreekt een totaalvisie, waardoor elke gemeente individueel haar eigen beleid uitstippelt of per perceel beslissingen neemt. Bovendien onderging de regio niet alleen een drastische verandering na het instorten van de baksteenindustrie, maar in Hellegat, net als in andere dorpen en steden van Vlaanderen, wordt de Sint-Jozefkerk onderbenut door de achteruitgang van het aantal katholieke gelovigen en de vermindering van openbare financiering voor het onderhoud van het gebouw.

Deze atelieroefening kan dus ook geplaatst worden in het actuele debat omtrent de verschuiving in de bepaling van erfgoedwaardes en meer bepaald voor wat katholieke kerken betreft. Er zijn twee veranderingen waar te nemen: ten eerste zien we een verschuiving van een religieus naar een maatschappelijk georiënteerd waardensysteem. Het ideologische kader waarbinnen het religieus patrimonium tot stand kwam, is sinds de jaren zestig door secularisatie sterk afgenomen en op sommige plaatsen zelfs verdwenen. Maatschappelijke waarden daarentegen lijken steeds belangrijker te worden.

Geleidelijk aan vindt er ook een tweede belangrijke verschuiving plaats tussen het louter behouden van erfgoedsites en -gebouwen omwille van hun waardevolle historische karakteristieken en het duurzaam hergebruik van historische gebouwen in al hun ruimtelijke mogelijkheden. De transitie van ‘maximaal behoud van de erfgoedwaarden’ – wat vaak ook het bevriezen van de tijd betekent – naar het actief gebruiken van ons onroerend erfgoed om aan de huidige maatschappelijke behoeften en verwachtingen te voldoen, wordt vandaag volop verkend. De ruimtelijke problematiek van de kerken is daar onderdeel van. Daarnaast is er de beleidsambitie die het jaar 2050 als horizon projecteert om te stoppen met het claimen van niet-bebouwde ruimte in Vlaanderen om te bouwen, maar juist om de gebouwde ruimte te verdichten en een hogere bouwkwaliteit te garanderen. Dat betekent: meer hergebruik, het verdichten binnen het bestaande ruimtegebruik en het verweven of samenbrengen van verschillende functies binnen één ruimte en het creëren van nieuwe interacties.

10

Helaas schuilt hier ook een gevaar gezien de snelheid waarmee bestaande gemeenschapsgebouwen onderhands worden verkocht of aangepast voor nieuw gebruik, terwijl hun huidige maatschappelijke rol en hun onvervangbare maatschappelijke belang grotendeels wordt onderschat. Lokaal erfgoed, dat historisch gezien soms alleen van belang is als voorbeeld van een grotere reeks vergelijkbare archetypische gebouwen, heeft vaak een belangrijke waarde als collectieve ruimte.

Vandaag worden deze gebouwen om verschillende redenen steeds vaker beoordeeld op hun pittoreske karakter of mogelijke geldelijke opbrengst. Vervolgens worden ze gereduceerd tot lege hulzen, niet alleen verstoord in hun historische continuïteit in de tijd, maar ook onttrokken aan hun waardevolle sociale netwerk. Deze evolutie roept sterke gevoelens van vervreemding op bij de lokale bevolking, die niet altijd een beslissende rol speelt in de ontwikkeling van herbestemmingsprojecten. Het lijkt vaak moeilijk, zo niet onmogelijk, om hen hun rechtmatige plaats te geven binnen een traditioneel projectproces – nochtans hebben ze vaak als sleutelhouders een grondige kennis van het erfgoed.

Hoe kunnen erfgoedsites worden doorbestemd? Wat zijn de verwachtingen van de verschillende stakeholders? Kan een meer dynamische interactie met erfgoed door middel van ontwerpend onderzoek toegepast vanaf het allereerste begin van het onderzoek een nieuwe betekenis van plaats onderhandeld worden, gecreërd worden, vormgegeven worden door te proberen de veelheid aan betekenissen te begrijpen. Kan het onderzoek naar de uitdagende positie van erfgoed en de diepe werkelijke betekenissen bijdragen aan het feitelijke discours over wat François Hartog een tijdcrisis noemt, beschreven als een ‘kloof’ tussen verleden en toekomst. Wat kan de interactie van mensen met gebouwd erfgoed aan dit discours toevoegen?

Er werden verschillende onderzoeks-/ontwerpvragen geformuleerd: • Wat is de betekenis van het postindustriële landschap voor de inwoners van Hellegat en hoe kunnen we dit op een tactiele manier detecteren, onthullen en in kaart brengen? Wat is hierin de plaats van de kerk?

• Welke veerkrachtige anticiperende ontwerpstrategieën kunnen we definiëren voor het erfgoed van deze regio, meer in het bijzonder voor de kerk, rekening houdend met niet-vooraf gedefinieerde scenario’s?

• Op welke manier kan de herbestemming van de kerk in de context van dit dorp extra kansen genereren voor de versterking van het bestaande ruimtelijke en sociale netwerk van het dorp?

• Hoe kan de kerk, en bij uitbreiding het gehucht Hellegat, omgaan met haar (industriële/religieuze) verleden, zodat de nadruk niet meer komt te liggen op de gebouwde constructie als passief geïsoleerd object, maar als een levende constructie in constante metamorfose die het mogelijk maakt om nieuwe herinneringen en associaties van lokale mensen en nieuwkomers te creëren? (Een fascinerend voorbeeld is de vorige kerk naast de Sint-Jozefkerk, die werd aangepast en hergebruikt als meerdere arbeiderswoningen) • Hoe kunnen we de dorpsbewoners intensiever betrekken bij onze nieuwe plannen? Hiervoor werkten we samen met studenten van UCLL (Social Cultural Work) die een participatief proces ontwikkelden.

• Hoe kunnen we het begrip ‘levend cultuur landschap’ waarin de materiële, immateriële en levende elementen van dit erfgoed worden opgenomen, verkennen om tot meer (maatschappelijk) duurzame ontwikkeling te komen?

Bij de start van het onderzoek heeft elke student deze initiële onderzoeksvragen kritisch bevraagd en nader gedefinieerd en nieuwe of aanvullende vragen geformuleerd die resulteerden in de hierna getoonde boeiende ontwerpvoorstellen.

11

12

Fig. 1: Exhibition

Fig. 2a: Exhibition Outside

Fig. 2b: Exhibition Inside

13

14

1

‘T PUNT the POINT

ELLA DE SMET Het uitgangspunt van het project is de landschappelijke gelaagdheid van Hellegat. De appartementsblokken aan de Rupel, een nieuwe wijk in een opgevulde kleiput, de historische dorpskern met kerk, huis Mouriau en arbeidershuisjes, fabrieken aan de overkant van de Rupel, de getijdenrivier de Rupel, spontaan gegroeide natuur, erfgoedrelicten van de vroegere steenbakkerij De Neef, allemaal maken ze deel uit van de geschiedenis van Noeveren. Daar waar het industrieel verleden aan de grondslag ligt van het dorp, nemen vandaag de meest recente bouwwerken de bovenhand. Zo voelt Hellegat eerder aan als een versplinterd gehucht, waar elke laag op zichzelf staat zonder onderling verband. In dit project gaan we er van uit dat geen enkele laag onbelangrijk is want ze vormen samen Hellegat tot wat het vandaag is met een eigen identiteit.

Het doel van dit projectvoorstel is van de kerk een toegankelijke en aantrekkelijke publieke plaats te maken waar alle bewoners en gebruikers van deze lagen kunnen samenkomen en interfereren tot één geheel: een locatie waar buurtbewoners toeristen ontmoeten, jongeren een babbel slaan met ouderen, waar kinderen zorgeloos spelen, waar je geniet van geschiedenis en natuur. De ambitie is om mensen van Hellegat en daarbuiten uit te nodigen om samen dingen te ondernemen, om verbanden te smeden. Dit voorstel gaat over het ontmantelen van het gelaagde karakter. De kerk wordt dan een uitnodigende plek waar je een connectie voelt met het dorp, waar je samen dingen doet en bereikt, een plaats waar je ervaringen opdoet, waar je iets kan leren van een ander en belangrijk: waar je je welkom voelt. ‘t Punt staat hiermee voor een locatie waar de bewoners en gebruikers van alle verschillende ontwikkelingsfazen bijeenkomen. ’t Punt werkt als een puzzel waar alle stukjes in elkaar passen. ’t PUNT staat zoals in taal voor het einde van een zin en het begin van een andere, een plaats waar er ontmoeting is tussen geschiedenis en toekomst.

Fig. 3: ’t Punt: maquette in karton - papermodel

Fig. 4: Spatial Narrative: de gelaagdheid van Hellegat - spatial layering of Hellegat

15

Fig. 5: Gelaagdheid van Hellegat - Multi layering of Hellegat

Fig. 6: De kerk als ontmoetingsplek - The church as meeting point

De oefening startte met observaties ter plaatse (Interactive Journeys]. Hieruit maakte ik een representatie van hoe ik Hellegat beleefde (Spatial Narrative). Hellegat is verbonden met de vroegere intense baksteenindustrie. Uit dit verleden zijn verschillende relicten overgebleven die vooral deel uitmaakten van de vroegere fabriek De Neef/Landuyt zoals een ruïne van een ringoven, een schoorsteen, sporen waarlangs de klei naar de productiehallen werd gebracht, vroegere kleiputten, droogloodsen, een paardestal, arbeidershuisjes op de rand van de putten met hun sloepkes... De geschiedenis -en erfgoed laag (fig. 2, onderste laag) vormt het fundament van Hellegat, hieruit is Hellegat als gehucht ontstaan en heeft het zich ontwikkeld. De lagen daarboven van natuur en water, in het bijzonder Walenhoek, een vroegere kleiput waar pioniersbegroeiing zich ontwikkelde tot een belangrijk natuurgebied, en de Rupel; een getijdenrivier die werd gebruikt voor transport van bakstenen en kolen, vormen mee het cultuurlandschap van Hellegat (fig. 2, laag 2 en 3).

De vele baksteenfabrieken, waarvan de relicten van het bedrijf De Neef nog altijd opvallend aanwezig zijn, bepaalden mee de structuur van het gehucht.

De wegenis is gebaseerd op een efficient transport en de vlotte bereikbaarheid van de ontginningsen productieplekken. (fig. 2, middelste laag). De overige lagen zijn woonlagen die over de jaren sterk geëvolueerd zijn. De oude dorpskern met arbeiderswoningen op de randen van de vroegere kleiputten voorzien van smalle doorgangen tussen de huizen (sloepkes) garandeerde dat de arbeiders dicht bij hun werk woonden. De nieuwe wijken in een opgehoogde kleiput, volgen weliswaar het oorspronkelijke grid van de oude dorpskern, loodrecht en dwars op de Rupel maar ze hebben verder geen enkel link meer met de oorspronkelijke woningen of het cultuurlandschap gevormd door de kleiontginning. De laatste en meest recente laag wordt gevormd door de hoge woonblokken aan de Rupeldijk. Deze laag is meteen ook de meest opvallende landschappelijke laag in Hellegat.

Het is opmerkelijk hoe in zo’n klein gehucht zo’n totaal verschillende landschappelijke lagen voorkomen dat het als versplinterd aanvoelt. Toch kunnen we stellen dat dit misschien juist is wat Hellegat vandaag uniek maakt als je er doorheen wandelt.

Ook lijkt er op het eerste gezicht geen enkele relatie te zijn tussen de verschillende lagen, je voelt je er op één of andere manier toch mee mee verbonden.

Wat als we een plek in het dorp kunnen creëren waar er geen lagen bestaan? Zou de Sint-Jozefkerk omgeven met een tuin, gelegen centraal in het gehucht, niet de ideale plek kunnen zijn waarmee iedereen zich kan associëren, waar verhalen kunnen worden samengebracht en Hellegat kan heropleven? Een plek waar geschiedenis en toekomst elkaar ontmoeten, waar jong en oud samenkomen, waar mensen ongeacht interesse elkaar iets bijleren? Dit is wat project ‘t Punt beoogt.

16

Fig. 7: Logo ‘t Punt

In het logo van ‘t Punt staat de kerk in het midden, als centrale locatie. De cirkels errond staan voor de verschillende lagen die hier samenkomen met als doel de sociale versplintering in Hellegat tegen te gaan.

© basisplan MEET HET - Jonas Van Dosselaer Fig. 8: ontwerpschets, 8 lagen geprojecteerd op de kerksite - design sketch, 8 layers projected on the site of the church

Hellegat telt binnen dit concept 7-8 lagen. Deze lagen worden als startpunt ingezet in het ontwerp.

Wat maakt elke laag afzonderlijk uniek en wat heeft de laag te bieden? Wat kan hiervan slim worden ingezet in het ontwerp? Een eerste overzicht toont het volgende: Van exterieur naar interieur: Natuur site Groen blijft overal de basis. Op de kerksite groeit vandaag reeds een diversiteit aan planten. Het is dan ook van belang om deze te behouden en te ondersteunen.

Rupel stopplaats De kerksite is ideaal gelegen dicht bij de dijk. Deze plek kan dan ook een ideale rustplaats worden voor zowel wandelaars als fietsers.

Nieuwe wijken veilig verkeer Bij de wijken is de veiligheid van traag verkeer al als prioriteit gesteld. Aangezien de kerksite zich vooral richt op lokaal traag verkeer, kan dit ook verder veilig gebeuren.

Dorpscentrum speelruimte Het centrum van het dorp beschikt over smalle straten en dito voetpaden en wordt doorkruist door een drukke baan voor vrachtverkeer. Naast de site bevindt zich reeds een speeltuin, het idee is om deze te verbinden met meer veilige speelruimte op de kerksite zelf.

Appartementsblokken uitkijktoren Een groot pluspunt aan het wonen aan de dijk is het wijds uitzicht. Een concept is om deze belevenis te delen door van de kerktoren een uitkijktoren te maken.

Fabrieken ontmoetingsplaats Mensen samenbrengen is het hoofddoel van dit ontwerp. De bewoners waren vroeger verbonden door hun werk. Kunnen kleine ingrepen zoals de openheid van de kerk vergroten personen triggeren om hier samen te komen?

Geschiedenis, erfgoed ecomuseum In de Rupelstreek bevinden zich meerdere musea gelinkt aan de geschiedenis van dit post-industriële cultuurlandschap. Hellegat in Niel kan deze waaier aan informatie aanvullen.

17

18

© basisplan MEET HET - Jonas Van Dosselaer Fig. 9: ’t Punt: grondplan gelijkvloers - groundlevel

© basisplan MEET HET - Jonas Van Dosselaer Fig. 10: ’t Punt: grondplan verdieping - first level

19

© basisplan MEET HET - Jonas Van Dosselaer Fig. 11: ’t Punt: doorsnede B-B’: sacristie en koor - section B-B’: sacristy and choir

20

© basisplan MEET HET - Jonas Van Dosselaer Fig. 12: ’t Punt: doorsnede C-C’: langse snede door het schip - section C-C’: longitudinal section through the nave

Uit de voorgaande stappen ontstaan volgende invullingen voor de kerk en omgeving: Kerktoren

= uitkijktoren

Schip + koor van de kerk

= multifunctionele ruimte

Oksaal

= verlengd over het schip tot ecomuseum

Sacristie kelder

= stockageruimte, technische ruimte

Sacristie gelijkvloers

= stockageruimte misvieringen + publieke toiletten

Sacristie eerste verdieping

= archief + vergaderruimte ecomuseum

Groene site rondom de kerk

= doorsteek-, picknick-, speel-, zitruimte

Bijgebouw kerktoren

= technische ruimte

Fig. 13: Opbouw van het project - Project proposal

21

Rondom de kerk is er ruimte voorzien in de natuur met plaats voor rust maar ook ruimte om te spelen (fig. 16), daar er in het dorp zelf minder hiervoor minder ruimte is door de drukke straten en smalle voetpaden.

De kerksite wordt een aangename stopplaats voor fietsers en wandelaars vanaf de dijk en vanuit het dorp met de focus op veilig en toegankelijk traag verkeer over de site heen.

Hiertoe kan een fietszone worden gereserveerd (fig.17). Bij een goede pitstop horen ook faciliteiten zoals fietsenrekken, picknicktafels, maar ook toiletten die zich in het bijgebouw van de kerk bevinden. Op het gevelaanzicht (fig. 15) zijn de trappen te zien die eveneens als zitplaatsen gebruikt kunnen worden gericht naar het zuiden. Zij leiden de bezoekers naar de nieuwe gecreërde deuropeningen onder de bestaande ramen.

Data:

2232 m² natuur 26 bomen 12 picknicktafels 1 halfpipe 66m fietspad

Fig. 14: zuidwest gevel - southwest facade

© basisplan MEET HET - Jonas Van Dosselaer

22

Fig. 15: zuidwest gevel - southwest façade

Fig. 16: Speelruimte - Play ground

Fig. 17: Ontmoetingsplaats in de natuur - Meeting place in nature

23

24

© basisplan MEET HET - Jonas Van Dosselaer Fig. 18: ’t Punt – doorsnede A-A’ - section A-A’

Fig. 19: Uitkijktoren – Watchtower

Om bezoekers te laten genieten van een bijzondere beleving, wordt de hoge kerktoren omgevormd tot uitkijktoren op een hoogte van ongeveer 26 m met een uitzicht over de Rupel, Walenhoek, Noeveren en verder. Hiervoor worden twee trappen (fig. 18) ingericht, één trap bevindt zich binnen in de toren en één slingert zich naar boven soms binnenin, soms aan de buitenzijde van de toren. Dit laat niet enkel een vlottere circulatie toe maar garandeert bovendien bijzondere uitkijkpunten vanop verschillende hoogtes en in verschillende richtingen.

Data:

2 trappen 288 traptreden hoogste uitkijkpunt 26,4m

Fig. 20: Maquette van de uitkijktoren - Model of the watchtower

25

Fig. 21: Gelijkvloers van het schip - Groundfloor nave

26

Fig. 22: Gelijkvloers zijbeuk - Groundfloor side aisle

In het interieurbeeld (fig. 22) zie je hoe de nieuwe deuren onder de ramen de toegangelijkheid vergroten en de drempel om binnen te komen verkleinen. Zo hoef je niet steeds de grote hoofdtoegangsdeuren van de kerk te gebruiken maar kan je ook zijdelings al eens kijken wat er binnen gebeurt.

Het doel hierbij is om iedereen zich welkom te laten voelen.

Dit biedt eveneens meer opties om activiteiten in de kerk te organiseren.

In het schip van de kerk hangen er lange gordijnen die naargelang de functie of naargelang de gewenste intimiteit kunnen verschoven worden om meer of minder openheid te creëren.

Aan de nieuwe balken die de eerste verdieping dragen op een hoogte van 7,5m hangen ook de gordijnen en technisch voorzieningen zoals verlichting en projectoren. Daarnaast staan er in het schip ook zitbanken opgesteld. Deze hebben meerdere functies (fig. 23).

Data:

totale opp. gelijkvloers 945m² 6 deuren extra: 3x zuidwest gevel 3x noordoost gevel

Fig. 23: Maquette gelijkvloers - Model groundfloor

aanzicht rechts

achteraanzicht

Fig. 24: Multifunctionele zitbank A - Multifunctional bench A

aanzicht links

27

Fig. 26: Multifunctionele zitbank C - Multifunctional bench C

Fig. 25: Multifunctionele zitbank B - Multifunctional bench B

Aangezien het de bedoeling is om bezoekers aan te zetten tot het toe-eigenen van de ruimtes alnaargelang het gekozen gebruik wordt er hiervoor materiaal voorzien. Bijvoorbeeld wanneer een bijeenkomst van buurtbewoners wordt georganiseerd of wanneer er een klas langskomt, kan de ruimte worden verkleind. Hiervoor is er materiaal nodig zoals stoelen, banken, technisch materiaal etc. De vier multifunctionele zitbanken opgesteld in het schip van de kerk garanderen dit gebruik, elk met als hoofdfunctie samenkomen en zitten en daarnaast verschillende nevenfuncties zoals opbergruimte. .

28

Alle nevenfuncties: vestiaire boekenuitleenkast technisch materiaal lift tafels stoelen poetsmateriaal vuilbakken kussens

Fig. 27: Multifunctionele zitbank D - Multifunctional bench D

A

C

B

D

Fig. 28: Locatie zitbanken - Positioning of the benches

In de sfeerbeelden vallen de warme tinten en vooral de kleur blauw op. Na een kleuranalyse (fig. 29) van elke ruimte van de kerk werd gekozen voor de warme tinten van de tegels in combinatie met de accentkleur blauw.

De warme tinten op de muren geven het geheel een huiselijk sfeer. De zitbanken uit gebeitst multiplex en de gordijnen worden in de kleur blauw uitgevoerd. De gordijnen zijn er tevens ook voor een verbeterde akoestiek. De dragende

balken van de eerste verdieping worden in staal uitgevoerd net zoals de trappen van de uitkijktoren. De blauwe kleur van het staal zal vooral wat de uitkijktoren betreft een echte publiekstrekker worden wat er meteen ook voor zal zorgen de kerktoren opnieuw een landschapskenmerk van Hellegat kan worden.

Fig. 29: Voorpagina stalenboek - frontpage sample book

Fig. 30: Tegels en kleurenpallet - Floor tiles and color pallete

29

Fig. 31: Ecomuseum

De nieuw aangebrachte eerste verdieping over het middenschip van de kerk kan een ecomuseum worden op hoogte van het oksaal. Dit ecomuseum richt zich op de specificiteit van de Rupelstreek, in het bijzonder op Hellegat in Niel en vult zo de reeds bestaande (eco)musea van de Rupelstreek aan. Het museum is grotendeels gebaseerd op lokale participatie en gericht op het verbeteren van het welzijn en de ontwikkeling van lokale gemeenschappen van Hellegat in Niel.

Voor de geïnteresseerden die zich hiervoor willen inzetten is er een vergaderruimte en archief voorzien op de eerste verdieping van de sacristie. In het museum zelf kan de focus op zowel materieel cultureel erfgoed als immaterieel cultureel erfgoed liggen, met alles wat bijdraagt of heeft bijgedragen aan de sociale, culturele en economische ontwikkeling van deze regio.

Daarbij wordt geen prioriteit gesteld en heeft niet slecht één collectie maar bestaat uit verschillende digitale en analoge materialen die de voorbijgangers triggeren op zoek naar meer kennis.

De kerk wordt zo een publieke ruimte, referend aan het principe van delen en uitwisselen van informatie op basis van gemeenschappelijkheid.

Basisinformatie over ecomusea in de Rupelstreek: Burrati, R. (2015). An Ecomuseum for the Rupel region.

30

Fig. 32: Maquette ecomuseum - Model ecomuseum

Fig. 33: Poster ecomuseum

31

32

Fig. 34: De Glashal - The Glass Hall

2

DE GLASHAL The Glass Hall

HANNE REYNAERT De Sint-Jozefskerk te Hellegat wordt nieuw leven ingeblazen door ze een nieuwe invulling te geven met een nieuwe naam: De Glashal. In de Glashal komen natuur (heden en toekomst) en de glasindustrie (verleden) samen.

Geïnspireerd door de rijke biodiversiteit in het naastgelegen natuurdomein Walenhoek wordt geïntroduceerd in de kerk door een specifieke selectie uit deze bloemen en planten zorgvuldig aan te planten in de opengewerkte zuidelijke zijbeuk. Hierbij wordt een wandelpad gecreëerd tussen het groen. Een nieuw kruisribgewelf zorgt ervoor dat het neogotische karakter van de kerk bewaard blijft.

De open zijbeuk laat je de frisse lucht opsnuiven, de bloemen aanraken en het zonlicht op je huid stralen. Dit creëert een eigen sfeer waarbij de bezoekers worden uitgenodigd om te wandelen, tot rust te komen en te bezinnen.

De glas-in-lood ramen worden geherpositioneerd en in nieuwe profielen geplaatst tussen schip en zijbeuk. De kleurrijke reflectie van de glas-in-loodramen zorgt voor een warme sfeer in de centrale ruimte. Middels verschillende ingrepen wordt de transparantie van de kerk vergroot en de band tussen binnen en buiten versterkt waardoor de natuur overvloeit in de ruimte.

Het middenschip wordt ingericht als tentoonstellingsruimte voor Booms glas, een bijna vergeten glasindustrie. Karel Heller en zijn zoon Paul waren belangrijke ontwerpers die ervoor zorgden dat de vazen in grote oplages werden verkocht in binnen- en buitenland. Vandaag zijn deze vazen gegeerd bij verzamelaars maar een mooie geschikte tentoonstellingsruimte ontbreekt precies omdat de collectie zo uitgebreid is. Het middenschip van de Sint-Jozefskerk leent zich hiertoe perfect: een grote ruimte waar fantastisch licht binnenschijnt dat reflecteert op de vazen die zelf hun reflectie afwerpen op de kleurrijke vloer in cementtegels van het nabijgelegen Hemiksem.

Fig. 35: De opengewerkte zuidelijke zijbeuk - The open southern aisle

33

34 Fig. 36: Planten selectie - Election of plants

Het groen van de Rupelstreek

Het maken van een plantencatalogus zorgt voor een betere kijk op de aanwezige vegetatie in Walenhoek.

Hieruit wordt een selectie gemaakt van planten die worden aangeplant in de zuidelijke zijbeuk met de creatie van een wandelpad.

De selectie is dusdanif dat de kleuren van de bloemen en planten in een symbiose zijn met de kleuren van de glas-in-lood ramen. Wanneer je door de zijbeuk wandelt, lijken ze elkaar te versterken.

Wat ooit een plek van rust was, kan opnieuw een bezinnigsplek worden.

De natuur die spontaan en stap voor stap de kerk overnam, krijgt nu samen met het godshuis een nieuwebetekenis. Samen zorgen ze voor een vredige plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten.

©

Fig. 37: Grondplan De Glashal en tuin - Groundfloor The Glass Hall and garden

35

De zuidelijke zijbeuk wordt omgevormd tot een openlucht bezinnigsplek.

Zuidgevel

36

Fig. 38: Zuidgevel - South façade

De noordelijke zijbeuk wordt deels open gemaakt waardoor er een overdekte plek ontstaat, polyvalente ruimte waar verschillende activiteiten kunnen plaats vinden. Aanpalend wordt er buiten een glastuin voorzien waar er glaskunst tentoongesteld wordt. De naaste buren van de oude kerk worden uitgenodigd een opening te maken in hun tuinmuur waardoor ze meer verbonden zijn met het gebeuren in en rond de kerk en gestimuleerd worden om meer met elkaar in contact te komen.

Noordgevel

Fig. 39: Noordgevel - North façade

37

38

Fig. 40: Zuidgevel - South façade

Fig. 41: Noordgevel - North façade

39

40

Fig. 42: Het opengewerkt koor - The open choir

Het oostelijke koor krijgt grotere glaspartijen waardoor de ochtendzon een groot deel van de kerk verlicht. De bijna volledig transparante ruimte maakt de grens tussen de natuur en de glastentoonstelling flinterdun. De bomen en planten verderop in de tuin vormen de achtergrond voor de vegetatie dicht bij de kerk.

Dit wordt een plek waar bezoekers kunnen nagenieten van de tentoonstelling met een kopje koffie, uit de koffiebar die zich in de vroegere sacristie bevindt.

Fig. 43: Het opengewerkt koor - The open choir

Church ain’t out ‘til they quit singing

41

De vazencollectie van de Hellers Boom was vroeger gekend voor zijn glaskunst. Karel en Paul Heller speelden hierbij een belangrijke rol. De vazen werden een belangrijk exportproduct en werden steeds populairder.

Paul Heller realiseerde prachtige kunstwerken waaronder de ARTVER- en de ARTLUX-reeks.

De hyalietglazen vazen waren prachtig gedecoreerd met verschillende figuren in een rijk kleurenpalet Elk silhouet kreeg een naam, vaak die van een vrouw.

Vandaag is er een hernieuwde interesse bij verzamelaars maar een geschikte tentoonstellingsruimte ontbreekt om deze teloorgegane glaskunst te herwaarderen.

De Sint-Jozefkerk lijkt een geschikte locatie voor het tentoonstellen van de enorme verzameling vazen. Elk silhouet werd immers in veel verschillende thema’s uitgevoerd.

Het zonlicht dat door de glas-in-lood ramen schijnt op deze glazen kunstwerkjes, zal een magnifiek beeld vormen.

Fig. 44: Booms glas - Glass from Boom

42

Fig. 45: Silhouetten Booms glas - Silhouettes glass from Boom

43

44

Naast de vazen zijn er ook verschillende glazen lampenkappen geproduceerd.

Deze collectie wordt opgehangen aan de houten balkenstructuur. Waar je ook kijkt in de centrale binnenruimte zal je het Booms glas kunnen bewonderen.

Fig. 46: Tentoonstelling van Booms Glas met zicht op de natuur - Exhibition of glass from Boom with a view on nature

45

46

Fig. 47: Doorzicht - Transparency

Fig. 48: Opstelling van de vazen - Positioning of the vases

47

48

Fig. 49: De Glas Hal - The Glass Hall

49

Fig. 50: De kerk als ruïne - The church as ruin

50

3

DE KERK ALS RUÏNE The church as ruin

Een plek voor vakmanschap en spiritualiteit a place for craftmanship and spirituality

HANNE VERHELST De verschillende materiële restanten van het verleden in het dorp zie ik als een ruïne. Een ruïne verkeert in een toestand van een langzame en voortdurende transformatie veroorzaakt door natuurlijke processen. Ze vormt waardevolle oases in het landschap waarbij de natuur een nieuwe landschappelijke laag introduceert. Inspirerend voor mij was de referentie van landschapsarchitecte Hannah Schubert. Ze laat een leegstaand gebouw aan zijn lot over en door kleine ingrepen laat ze de natuur binnen1.

Dit proces van transformatie heb ik toegepast op de kerk. Dit gebouw is nooit af maar voortdurend in verandering. Door een deel van het dak van de St. Jozefskerk weg te halen laat ik de natuur deels toe in het gebouw. Ik geef de kerk een stukje terug aan de natuur. Zo vervaagt de grens tussen binnen en buiten.

Een ruïne, net zoals het menselijk leven, verwijst naar tijdelijkheid, vergankelijkheid en de impact van de krachten van de natuur. Meer dan ooit is er nood om tot rust te komen en te ontsnappen aan ons drukke leven. Daarom behoud ik een deel van de kerk als spirituele ruimte gedragen door de natuur, de stilte, het mysterieuze licht dat door de glasramen valt, en het sacrale wat nog steeds in de kerk aanwezig is.

Vroegere gebouwen die nu in ruïne staan zoals de ringoven hebben hun functie verloren maar verwijzen naar een roemrijk verleden. Door het ambacht voor het voetlicht te brengen, wil ik het vakmanschap de plaats geven die het verdient. Zo biedt de kerk en haar omgeving die ik opvat als een ruïne door de natuur te introduceren plaats aan een atelier voor restauratie en renovatie van glasramen. Om het spirituele en het ambachtelijke naast elkaar te laten bestaan, worden de glas-ramen vanuit de zijbeuken gegroepeerd en geïntegreerd in de kerk als een tussenwand. Overdag wordt er gewerkt in het conservatie en restauratieatelier van glasramen. ‘s Avonds is er plaats voor bezinning in het koorgedeelte dat zijn religieuze functie deels behoudt. Zo kunnen beide functies naast elkaar bestaan zonder elkaar te verstoren omdat ze elk op een ander tijdstip plaatsvinden.

Ik wil ook het belang van alternatieve manieren om glas-in-lood te behouden door herbestemming ervan onderstrepen.

Historische beglazing wordt al te vaak opgeofferd bij het herbestemmen van kerken of in het kader van architecturale transformaties.

1.Hannah Schubert. Tweede Natuur. Een langzame, natuurlijke transformatie als alternatief voor sloop. Amsterdam: Academie van Bouwkunst, 2014. htt-ps://www.bouwkunst.ahk.nl/lichting/2015/student/hannah-schubert/

Fig. 51: “Tweede Natuur” - “Second Nature” Hannah Schubert

51

52

53 Fig. 52, 53, 54, 55: Spatial Narratives - Ringoven - Ring kiln (houtskool – charcoal)

Fig. 56 & 57: “Tweede Natuur” - “Second Nature” Hannah Schubert

Inspirerend voor mij was de referentie van landschapsarchitecte Hannah Schubert. Ze laat een leegstaand gebouw aan zijn lot over en door kleine ingrepen laat ze de natuur binnen met ingrepen zoals het strippen van dakplaten, raamkozijnen en andere obstakels en laat de natuur haar gang gaan. Onvoorspelbaarheid en veranderlijkheid maken deze plek bijzonder, het is nooit af.

Er wordt een proces van traag verval of transformatie ingezet; materialen verweren zeer langzaam.2 2. Hannah Schubert. Tweede Natuur. Een langzame, natuurlijke transformatie als alternatief voor sloop. Amsterdam: Academie van Bouwkunst, 2014. htt-ps://www.bouwkunst.ahk.nl/lichting/2015/student/hannah-schubert/

54

Fig. 58: “Tweede Natuur” – “Second Nature” Hannah Schubert

Fig. 59: “Tweede Natuur” - “Second Nature” Hannah Schubert

55

Fig. 60: Restauratieatelier glasramen - Restoration workshop stained glass windows Mestdagh (HV)

In mijn project staat het ambacht van glazenier centraal. Ik koos voor dit specifieke ambacht geïnspireerd door enerzijds de rijke traditie van het Booms Glas maar anderzijds en misschien vooral omwille van de diversiteit van aanwezige glasramen in de kerk en de actuele thematiek van bescherming, behoud en beheer ervan. Ik heb er voor gekozen om er een atelier voor restauratie en conservatie van glasramen te vestigen waar er overdag activiteit is. Ik ben enorm gefascineerd door dit ambacht. Ik heb de kans gehad om een kijkje te nemen in atelier Mestdagh te Merelbeke waar al meer dan 70 jaar alles draait om glasramen. De glasraamkunst wordt er al generaties lang doorgegeven.3 3.Atelier Mestdagh, “Glasraamkunst zit al meer dan 70 jaar in ons DNA,” https://ateliermestdagh.be

Fig. 61 & 62: Restauratieatelier glasramen - Restoration workshop stained glass windows Mestdagh (HV)

56

Fig. 63: Huisontwerpen - Atelier Mestdagh - Design

Fig. 65: Restauratieatelier glasramen - Atelier Mestdagh - Restoration workshop stained glass windows (HV)

Fig. 64: Restauratie - Atelier Mestdagh - Restoration

Fig. 66: Verlichting - Atelier Mestdagh - Lighting

57

Fig. 67: Inplantingsplan en zonering - Situation plan and zoning

58

Fig. 68: De kerk als ruïne - The church as ruin

Fig. 69: De kerk als ruïne - The church as ruin

59

Fig. 70: Restauratieatelier glasramen - maquette - Restoration workshop stained glass windows - cardboard model

60

Fig. 71: Restauratieatelier glasramen - maquette - Restoration workshop stained glass windows - cardboard model

61

62

Fig. 72: Grondplan - Groundfloor

Fig. 73: Verdiepingsplan - First level

63

Fig. 74: Doorsnede A-A’ - Section A-A’

64

Fig. 75: Doorsnede B-B’ - Section B-B’

65

Fig. 76: tussenwand gemaakt met de glas-in-loodramen afkomstig van de zijbeuken van de kerk als interface tussen de twee activiteiten in de kerk - partition made with the stained glass windows from the side aisles of the church as an interface between the two activities in the church

66

Fig. 77: directe toegang voor de naaste buren tot de uitnodigende, opengemaakte kerk via een aantal openingen in de scheidingsmuur - direct access for the closest neighbors to the inviting, open church through a number of openings in the seperating wall

67

Fig. 78: spirituele ruimte waar ’s avonds yogalessen worden gegeven - spiritual space where yoga classes are given in the evening

68

Fig. 79: Overname van de zijbeuk door de natuur - Takeover of the side aisle by nature

69

70

Fig. 80: After winter-magical box

4

AFTER WINTER-MAGICAL BOX Na de winter-magische doos

WENCHANG LU In recent decades, as the status of religion has declined sharply across the European continent. Many religious heritage buildings wait for reuse. Like many churches, in mid-2017 it was decided to no longer use the Saint-Jozefchurch of Hellegat regularly for worship services, but to concentrate it in the Church of Our Lady of Birth in the center of Niel.

What is the future of the Saint-Jozefschurch? What can it become?

Through dialogue, field research, reading materials, etc., I make reference to the positioning of the design. Most people want the church to open up again and become a public place. In terms of function, due to the small scale of the village, multi-function is more conducive to full utilization than single function. At the same time, space for nursing, exercising, learning and spiritual relaxing are generally needed.

The design starts from the spatial experience, extracts the spatial elements in Hellegat and embodies them in the design.

For the site is characterized by the presence of only few people, quietness, and the need for indoor activity space, the entire church is regarded as a container for various activities, filled with hexagonal boxes to meet different needs. The hexagonal boxes connect with each other horizontally and vertically, creating interesting spaces that at the same time have a subtle response to the church. The upper space is pure and simple to meet people's spiritual needs.

Fig. 81: Thinking

71

Fig. 82: Space Experience

72

Fig. 83: Photo

Fig. 84: Space Abstraction

Fig. 85: Activity Diagram

73

74

Fig. 86: Overview

75

Formally, the hypergraph is a set group, where is a finite set whose elements are called nodes or vertices, is a collection of non-empty subsets of, called hyperedges or joins.

Similarly, a place in a community can be called a hyperedge container if it is capable of hosting different behaviors of people, where people are connected in a form of point-to-edge rather than point-to-point connection.Then it provides people service as more as possible.

Fig. 87: Design Concept

76

Fig. 88: Diagram process 1

Fig. 89: Diagram process 2

77

Fig. 90: Box’s Detail A

78

Fig. 91: Box’s Detail B

79

Fig. 92: Flow

80

Fig. 93: Sight

81

A

B

B

0

2.5

5 m A Fig. 94: Plan 1

0

2.5

5 m Fig. 95: Plan 2

Fig. 96: Plan 3 0

82

2.5

5 m

Source: PROJECT OFFICE REDESIGNMENT OF CHURCHES Architects Broekx-Schiepers / Architect Saidja Heynickx / UR architects 2019

0

0

2

4 m

2

4 m

Fig. 97: Section A-A

Fig. 98: Section B-B

Source: PROJECT OFFICE REDESIGNMENT OF CHURCHES Architects Broekx-Schiepers / Architect Saidja Heynickx / UR architects 2019

83

Fig. 99: Activity A

84

Fig. 100: Activity B

85

Fig. 101: Perspective A

Fig. 102: Perspective B

86

Fig. 103: Perspective C

Fig. 104: Perspective D

87

Fig. 105: Perspective E

Fig. 106: Perspective F

88

Fig. 107: Perspective E

Fig. 108: Perspective F

89

Fig. 109: Christmas Walk A

90

Fig. 110: Christmas Walk B

Fig. 111: Christmas Walk C

91

92

Fig. 112: Feedback A

Fig. 113: Feedback B

93

94

Fig. 114: Model Picture A

Fig. 115: Model Picture B

Fig. 116: Model Picture C

95

96

Fig. 117

5

DEN TROK DOOR HELLEGAT

The journey through Hellegat

HANNE VAN LINDEN De Sint-Jozef kerk bevindt zich in Hellegat, een gehucht in Niel. Hellegat wordt gekenmerkt door zijn rijke geschiedenis die men tot op de dag van vandaag nog voelt in verschillende delen van het gehucht. Zo zijn er bijvoorbeeld de oude verlaten kleiputten die reeds werden omgevormd tot een natuurreservaat, genaamd Walenhoek. Er heerst een oase van rust waardoor Hellegat ideaal is om te genieten van een wandeling in de natuur of een fietstocht langs de Rupel.

De kerk is gebouwd in 1908 in neogotische stijl, maar staat al enkele jaren leeg. Het wordt tijd dat er nieuw leven ingeblazen wordt zonder de rust te verstoren. Daardoor focus ik mij op de fietser en voetganger als publiek.

Rondom de kerk bevinden zich verschillende fiets- en wandelroutes die het gehucht doorkruisen. Door de routes te verleggen zodat ze doorheen de kerk lopen wordt de kerk het knooppunt van de verschillende routes. Een plaats van samenkomen, ontspanning, spel, schuilen, …. Het groen rondom de kerk wordt een centraal park. Door het openwerken van de kerk vervaagd de binnen/buiten grens en doet het park letterlijk zijn intrede in de kerk. Een pad voor zowel fietsers, voetgangers en rolstoelgebruikers baant zich een weg doorheen de kerk en dit over verschillende hoogtes zodat de bezoeker telkens een andere beleving van de kerkruimte ervaart. Zo wordt dit publieke ruimte die voor iedereen toegankelijk is.

Naast het open gedeelte is er ook een meer gesloten gedeelte. Dit laatste gedeelte bevindt zich aan de noordkant van de kerk en doet dienst als polyvalente ruimte voor de bewoners van Hellegat. Op het gelijksvloers bevindt zich een grote open ruimte met een keuken en een bar. Deze ruimte kan gebruikt worden voor bijeenkomsten, workshops etc. Deze ruimte wordt bekroond door de authentieke kruisribgewelven. Bovenaan bevinden er zich enkele unieke ruimtes die aansluiten op de ronde ramen van het middenschip. Hier kunnen vergaderingen, lezingen en andere bijeenkomsten plaats vinden. Beide ruimtes staan in verbinding met een trap die ook uitzicht biedt binnenin de Sint-Jozefkerk.

“ Is iets openbaar als het niet toegankelijk is? “

97

Fig. 118: Kaart geïnspireerd op de Nollimap van Rome, toont hoe de binnenruimte van de kerk deels deel uitmaakt van de publieke ruimte en deels is afgesloten voor meer lokaal gebruik - Map inspired by the Nollimap of Rome, showing how the interior of the church is partly part of the public space and partly closed off for more local use

98

Fig. 119: Bovenaanzicht van de kerk in haar vernieuwde park - Top view of the church in its renovated park

99

Fig. 120: Zuidelijk aanzicht - South view

100

Fig. 119: Zuidelijk aanzicht - South view

101

Fig. 122: Binnenzicht - interior view

102

Fig. 123: Zuidelijk aanzicht - detail - South view - detail

Fig 124: Binnenzicht - interior

103

104

Fig. 125: Oostelijk aanzicht (koor) - Eastern view (Choir)

Fig. 126: Dwarse snede - Cross section

105

Fig. 127: Sfeerbeeld exterieur - Ambience image exterior

106

Fig. 128: Sfeerbeeld interieur - Ambience image interior

107

Fig. 129: Opengevouwen doorsnede van de noordelijke zijbeuk - Unfolded section across the northern aisle

108

Fig. 130: Opengevouwen doorsnede van de noordelijke zijbeuk - Unfolded section across the northern aisle

109

110

Fig. 131: Noordelijke zijbeuk - Northern aisle

Fig. 132: Interieur zijbeuk met glasramen - Interior of the aisle with stained glass windows

111

Fig. 133: Eén zijn met de natuur - being one with nature

112

6

één zijn met de natuur

being one with nature

Lynn Alleman Eén zijn met de natuur is wat ik met mijn project wil nastreven.

Hellegat heeft wel wat natuur zoals het natuurreservaat Walenhoek, Hellegatbos en Glorietenbos. De natuur werkt in dit ontwerp als een generator naar verdere ontwikkeling van het dorp met de kerk als focus. Daartoe wordt de tuin die aan de kerk grenst, uitgebreid met een grotere variatie aan inheemse planten, bomen en wordt er een vijver aanlegd om zo tot een grotere biodiversiteit te komen.

Voorafgaand aan het ontwerp deed ik onderzoek naar de waarneembare organismen in de Rupelstreek en welke hun ideale leefomstandigheden zijn. Hiervan maakte ik een grafische inventaris.

Om de natuur op grotere schaal met elkaar te verbinden maak ik gebruik van natuurlijke corridors, zodat de dieren en planten zich kunnen verplaatsen naar andere groene zones. Het is de bedoeling dat de kerk deel uitmaakt van dit groter geheel en hiertoe heb ik gezocht naar hoe de natuur ook kan binnengebracht worden in de kerk zelf.

Ik heb mijn Inspiratie gehaald uit een aantal architecturale elementen eigen aan de neo-gotiek, de bouwstijl waarin de SintJozefskerk is gebouwd maar het ontwerp refereert eveneens naar de Art Nouveau. De bestaande kolommen en kruisribgewelven van de zijbeuken bijvoorbeeld inspireren tot het creëren van een soort boomstructuur.

Deze boomstructuur volgt het patroon en het ritme van de bestaande gewelven en wordt uitgebreid naar binnen en naar buiten toe. De materiaalkeuze zorgt voor een boeiend contrast tussen de bestaande gewelven en de nieuwe metalen structuren.

De open structuur zorgt voor meer connectie met de natuur en creërt doorzichten niet enkel van buiten naar binnen maar eveneens van binnen naar buiten met zicht op de natuur. Door de grote glazen deuren open te zetten wordt de interactie tussen binnen en buiten nog groter.

De nieuwe tussenruimte die zo ontstaat, deelt de grootschalige kerk ruimtelijk op in kleinere delen waardoor er een grotere intimiteit ontstaat. De boomstructuur vormt tevens ook de hoofdingang naar een ontmoetingsruimte waar bezoekers kunnen plaatsnemen. In de noordelijke zijbeuk wordt een educatief natuurcentrum ingericht.

Naast de kerk staat de gloriette die vroeger bij huis Mouriau behoorde. Dit tuinpaviljoen ligt er nu verlaten en uitgeleefd bij. Dit kan een plaats worden om tot rust te komen, midden in de natuur. Zo zullen meerdere nieuw te creëren paviljoentjes worden ingeplant op de wandeling van de kerk doorheen Waelenhoek naar het station.

DE KERK ALS een plaats die deel uit maakt van de wandeling een plaats om tot rust te komen met zicht op de natuur een ontmoetingsplaats, waar mensen kunnen plaatsnemen een plaats met meer intiemere ruimtes die bijvoorbeeld als leesplek kunnen gebruikt worden een educatief natuurcentrum voor kinderen een plaats voor natuur & cultuur

113

Één zijn met de natuur Een wandeling langs paviljoentjes Waarin je kunt plaatsnemen Om tot rust te komen Genietend van de natuur

114

Fig. 134: Siuering van de paviljoentjes - Location of the pavilions

akenplan 1/500

Fig. 135: Inplantingsplan kerk en gloriette - Situation plan church and gloriette

115

116

Fig. 136: Grondplan kerk - Groundfloor church

B’

A

GRONDPLAN 1/200 STRUCTUURPLAN

A’

B

Fig. 137: Structuurplan kerk - Structural plan church

117

DWARSDOORSNEDE A

118

Fig. 138: Dwarsdoorsnede A-A’ - Cross section A-A’

oorsnede b

LANGSDOORSNEDE

Fig. 139: Langsdoorsnede - Longitudinal section

119

VOORAANZICHT VAN DE BOOMSTRUCTUUR

120

Fig. 140: Zuidgevel - South facade

Fig. 141: Boomstructuur - Tree structure

Fig. 142: Boomstructuur - Tree structure

121

Fig. 143: Westgevel - West facade

122 AANZICHT OP HET KOOR

Fig. 144, 145, 146 & 147: Sfeerbeelden - ambiance images

123

124

Fig. 148: Sfeerbeelden - Ambiance images

Fig. 149: Sfeerbeelden - Ambiance images

125

126

Fig. 150: Sfeerbeelden - Ambiance images

Fig. 151: Sfeerbeelden - Ambiance images

127

128

Fig. 152: Inside the church

7

WHAT BRICK COULD BE

WAT BAKSTEEN ZOUDEN KUNNEN ZIJN

Céleste Renard This project concerns the requalification of the church of Saint Joseph in the village of Hellegat into a museum and centre for research and experimentation on bricks. The starting point of this work is based on 3 in-depth and simultaneous analyses that led to this program.

The first analysis concerns the common and shared spaces of the village. They are disparate and few in number.

What if the church was the way to unite and connect these shared spaces?

What if the church could be a new place of exchange and learning for the community?

The second analysis focuses on a sensory deconstruction of the church to understand what sensations and emotions we experience in this religious and sacred architecture. These sensations, which are specific to churches and thus to Saint Joseph, are very meaningful and deserve to be preserved. At a time when more and more churches are being desacralized so they can experience a renaissance, too many proposals ignore this dimension. This project attempts instead to amplify the senses and perceptions through simple and specific interventions in each fragment of the church.

The last analysis concerns the industrial heritage of the region which is tending to disappear. However, the brick industry has left rich traces in terms of morphology, technique and was even a founding element for the social and community organization.

The project tries to reveal the importance of this cultural heritage through a historical museum, a research and experimentation centre on the brick material and workshops open to the public.

But the interest in this heritage is also visible in the reuse of typical morphology such as chimneys, ring ovens, brick sheds or tunnels. The new intervention tries to reappropriate these forms in a contemporary way. With these three analyses, it is possible to bring together social, sensory, and cultural factors in a new program.

The project does indeed highlight a brick industry that is no longer in existence, but it is looking to the future with its new research centre. The centre will experiment with the reuse of bricks in new materials, the creation of bricks from new materials, and research into new morphologies and layouts.

What could brick be?

Fig. 153: Model of the project

129

1/ Observe The first stage of the research concerns the understanding of the territory of Hellegat through observation drawings during a walk in the village. This very instinctive and spontaneous approach brought out several themes.

1/ Nature Nature has developed on and around the former clay extraction sites of the brick industry. The vegetation is quite dense, and the inhabitants of the village seem attached to preserving and protecting it.

Fig. 154: A Bag filled with waste hanging from a tree

Fig. 155: A chimney between the new buildings

Fig. 156: Community garden

2/Heritage In Hellegat, the traces of the brick industry are present in the landscape but tend to disappear. When they do not fall into ruins buried by the ivy, they are detached from any context and become decorative objects “floating” between the new buildings that border the river.

130

Fig. 157: A tunnel made of brick

Fig. 158: A street with benches

3/Public space In a small, narrow street, each house is bordered by a bench. Almost all of them different and personalized, these objects define an intermediate space; between public and private.

4/The bar On the corner of a street is the bar “In den D’Rupel”. At first sight it looks empty, but it is the place where you are likely to meet the most people in Hellegat.

Fig. 159: A customer sitting at the bar

131

2/ What if ?

While at first glance these observations seem to be poorly connected, they do represent the goods and spaces of the community. They are disparate and few in number.

A common heritage that is trying to disappear, vegetable gardens lost among the trees, a street lined with benches, a busy café, but near the new buildings, the square is almost deserted

132

Fig. 160: Stills of ‘What if’ (author)

And this church is always in the background of these different places.

What if the church was the way to unite and connect these shared spaces?

What if the church could be a new place of exchange and learning for the community?

133

3/ Sensitive approach Today, representation and architecture are only possible through vision. Architecture is aesthetic and that is all. This omnipresent vision, characterized by a bombardment of images, has made us lose the ability to situate ourselves in the world and its depth. Through vision we can only experience space passively.

For Pallasma, smell, sight, hearing, and taste are extensions of touch as our sensory organs touch the world. This touch is at the edge of our body, our skin.

This book invites us to rethink a sensory and sensual architecture where closing our eyes could help us reconnect to time, our senses, emotions, memories and associations between space and the self.

Initially built with a focus on creating a divine dimension and sacredness, religious architecture is a good subject for analysis to identify the sensations and emotions produced by volumes, light, or materials. Moreover, churches are always built according to almost identical rules and are composed of different parts recognizable by their form and function.

Nave Aisles Tower Apse Chapel Sacristy

It is in this sense that the sensitive plan tries to put into words the sensations felt in the different parts of the church.

“Our bodies and movements are in constant interaction with the environment; the world and the self inform and redefine each other constantly.”

“When confronting a work of art we project our emotions and feelings on to the work. A curious exchange takes place; we lend the work our emotions, whereas the work lends us its authority and aura. Eventually, we meet ourselves in the work.”

“The timeless task of architecture is to create embodied and lived existen-tial metaphors that concretise and structure our being in the world. Architecture reflects, materialises and externalises ideas and images of ideal life.”

PALLASMAA

134

Fig. 161: Book, The eyes of the skin, PALLASMAA

Fig. 162 & 163: Sensitive plan

135

4/ Heritage The village of Hellegat and its surroundings are full of traces of the brick industry that once flourished in the area.

While the neighboring village of Boom has been granted protection for this cultural heritage, in Hellegat this is not the case and the few remaining buildings are falling into ruin.

However, this heritage is important for the identity of the village and should be a determining factor for the architecture of new buildings.

Reusing and highlighting the traditional techniques and morphologies of this industry in a project is a way of showing its importance to all.

Fig. 164: A tunnel made of bricks

Fig. 166: Drying sheds for bricks

136

Fig. 165: Detail of the shelter’s structure

Fig. 168: Top of the chimney

Fig. 167: Bottom of the chimney

Fig. 170: Inside a ring oven

Fig. 169: Old ring oven overgrown with vegetation

137

5/ Design

138

Fig 171: Program - Feelings - Design

Based on the analysis of the area and the sensory approach, the function of the church as a museum and research centre for bricks became clear very quickly.

The entire church would be dedicated to a museum combining historical information about the brick industry with contemporary artworks that are related to this material.

After having extracted the emotions of the different parts of the church, the project tries to fill them by reusing and reappropriating morphologies from the industrial heritage. The intervention is intended to be as simple as possible and produces a flexible museum space connected to the church.

The project also foresees the requalification of the old presbytery into a centre for research and experimentation on brick.

The former garden of this building is open to the public and can also be used for artworks and experiments.

Fig 172

139

The nave of a church originally had a community function. It is a place where the faithful can gather, sit, and share. This idea can be reinforced by a brick base consisting of two circles joined by a flat form.

This architecture-object is inspired by both the works of Per Kirkeby and the important place of the bench in the public space, observed earlier in the village.

The circular shape of the seats allows for democratic and inclusive interaction while the platform can serve as a base for artworks or performances.

Fig. 173: Sketch of the neffe

140

Fig. 174: Brick sculpture by Per Kirkeby

Fig. 175: Photo of the model; the nave and aisles partitions

The two aisles on either side of the nave are characterized by lower ceiling heights and vaults. The feeling of introspection and protection is amplified by the partitioning of part of the arches overlooking the nave.

This intervention creates two more intimate galleries, ideal for understanding certain museum contents.

Diagonal partitions that follow the lines of the arches create both alcoves on the gallery side and an opening onto the nave. In this way the link between these two parts is not broken.

The shape of the partitions was inspired by the drying process of the bricks. The bricks were stored in such a way as to allow air to circulate between the bricks through empty spaces. In the intervention, the holes in these brick walls create light effects and visual links with the nave.

141

Fig. 176: Photo of the model; the nave and the mysterious curved walls of the apse

At the back of the church is the choir, the most sacred and at the same time mysterious place. To enhance this feeling, two curved and pierced brick walls intertwine to create a sinuous passage.

These elements are inspired by the curved walls of brick kilns, which create an eerie and intriguing atmosphere.

What could be behind it?

142

The tower of a church is visible from almost any point in the village and makes it a landmark. Its height inspires hope, growth, and evolution.

So why not reinforce this feeling with the physical action of climbing up and accessing a new perspective on the village. The staircase wraps around a chimney, another landmark that appears to be a heritage of the past.

Church Section A A’

Fig 177

143

Previously, the church, the presbytery and the garden were part of the same property. Today, a fence divides this land, creating a conflict between these two entities. The project foresees a T-shaped wooden structure that allows the link between these two buildings to be restored. But it also frames a perspective visible from the street, which invites to enjoy the garden.

The structure folds down to the rear of the building to form a veranda for a workshop space.

This wooden structure is inspired by the drying sheds that once covered a large part of the area.

On the street side and on the first floor, the old building is converted into research offices. These spaces are reserved for a team of professionals who could carry out research or historical, architectural, or scientific studies. On the garden side, the space is dedicated to workshops open to the public. The veranda provides an additional covered space that can be opened to the garden in summer.

The wooden structure can be used for tile experiments.

Finally, the garden is another exhibition space that can be fitted out with temporary installations or playful furniture.

144

Fig 179

Fig. 178: Traditional drying shed structure

Fig 180

145

Céleste Renard

What brick could be ?

6/ What could brick be ?

In summary, this project is the result of an in-depth analysis of the area of Hellegat and the church of Saint Joseph. It gives a second life to the church by revealing its sensory qualities and pays tribute to the heritage of the region.

Firstly through the architecture, which is inspired by the morphologies of the brick industry, but also through the functions of the project. The museum and the research centre weave links between past and future.

This place could revitalise the village with its cultural, educational and social qualities and encourage other visitors to discover the region.

Brick is a complex material that remains interesting to use today.

The research on this theme is endless and deserves our full attention to adapt to the new constraints of our time.

What brick could be.

Céleste Renard

146

Fig. 181: Example of experimentation with bricks for museum furniture

Fig. 182: Photo of the model

147

148

Fig. 183: Separable connecting-point

8

SEPARABLE CONNECTING-POINT SCHEIDBAAR VERBINDINGSPUNT

PETRA OHMACHT Already after the first visit to Hellegat it became clear to me that this hamlet has many remains of industrial heritage as well as natural beauty. What I saw as the most important is that the people of the hamlet mainly meet outside: on the street, in playgrounds, on the riverbank in nature, but in case of bad weather there is no other way to meet.

The old church can function as a solution for this problem, due to the good location and the huge space, which offers many opportunities.

My idea for the project is, that the building could work as a flexible place, that can suit to many different occasions. I explored the way to do so, with many different materials, but I chose to create a rail system for curtains. This rail system can be easily attached to the existing wall or columns as a small intervention, but with the variety of curtains, it can create many different spatial experiences within the church.

By collecting and examining the texture of the tissue of the curtains, of how this can affect our senses, various possibilities became apparent: curtains can create complete darkness or be almost transparent, they can be soft to the touch or rough, fluid or stiff, they can even be almost soundproof.

With this knowledge, different scenarios have been created of how the space can be used. The rail system I have chosen allows three different rails to function side by side, so it is possible not to change the curtains after each use, they can simply be pushed aside so as not to interfere with the other function.

This completely flexible system also makes it possible to run different activities side by side: while playing chess in one “box”, someone can have a coffee in another, on the other side of the church a teacher can give a private lesson to a couple of students...

This solution can create a new meeting point in the middle of the hamlet and can also give the church a new function, a function that still recalls the same principle as its former sacred function: gathering and connecting the people.

Fig. 184: Collage of the meeting points in Hellegat

149

First Impressions on the site in Hellegat

Fig. 185: Analysis based on first observations

Already after the first visit to Hellegat it became clear to me that this hamlet has many remains of industrial heritage as well as natural beauty.

Most former workmen’s houses are similar, but details in the masonry can vary, which makes them really special.

The church itself has a great location, quite in the middle of the hamlet, close to the main road and river. It is easily visible from most of the area. It is a reference point for the people who live there. It is a landmark of the hamlet that is losing its function.

What I saw as the most important is that the people of the hamlet mainly meet outside: on the street, in playgrounds, on the riverbank in nature, but in bad weather there is no other way to meet.

150

Fig. 186: Drawings from the booklets of the first visit

First Impressions of the church

NAVE AISLE CHOIR APSE TOWER ENTRANCES

Fig. 187: Analysis of the church

STRENGHTS

WEAKNESSES

MANY INTERESTING OLD BUILDINGS WITH HISTORICAL BACKGROUND UNDERUSE OF THE HERITAGE, INTERESTING VALUES OF THE HAMLET UNIQUE CULTURAL, INDUSTRIAL AND HISTORICAL HERITAGE FEW ROOFED MEETING POINTS IN THE HAMLET IT IS VISIBLE FROM NEARLYTHE WHOLE HAMLET FEW CATERING TRADE IN THE TOWN EVERYTHING IS IN WALKING DISTANCE SHORTAGE OF STREET FURNITURE THE CHURCH ITSELF IS A LANDMARK LOT OF ABANDONED SPACES GOOD LOCATION OF THE CHURCH UNIQUE CITY STRUCTURE CALM SURROUNDING EASY ACCESSING

OPPORTUNITIES

THREATS

THE BOOST OF TOURISME EMPTYING OF THE HAMLET CONNECTION OF THE THREE TOWNS SHORTAGE OF STREET FURNITURE A LOT OF UNDERUSED GREEN FIELDS / SPACES FEW CATERING TRADE IN THE TOWN A LOT OF UN- OR UNDERUSED BUILDINGS AND PLACES FEW ROOFED MEETING POINTS IN THE HAMLET CONNECTION BETWEEN THE TOWNS CAN CREATE A MEETING POINT UNDERUSE OF THE HERITAGE, INTERESTING VALUES OF THE HAMLET Fig. 188: SWOT analysis of the church and it’s surroundings

151

Main question and concept of the building Connecting the poeple of Hellegat in a “protected space” The question is : How to do that?

Key problems: The church itself is way too big for one function.

Create more and smaller spaces, for different events.

Make it moveable, mobile to give the opportunit to have events in different scales, create bigger gatherings, to really connect the people.

Fig. 189: Conceptual drawing of the separated spaces in the church

Fig. 190: Different sollutions for creating smaller spaces inside the church

The final choice was to use the curtains, this is the most flexible sollution, with quite little intervention.

This can not only create separation, but also a backround, a surrounding to different events. The curtains can be easily changed according to the different funkctions as well.

152

Concept My idea for the project is, that the building could work as a flexible place, that can suit to many different occasions. To make this possible I created a rail system for curtains. This rail system can be easily attached to the existing walls or columns as a small intervention, but with the variety of curtains, it can create many different spatial experiences within the church.

This completely flexible system also makes it possible to run different activities side by side: while playing chess in one “box”, someone can have a coffee in another, on the other side of the church a teacher can give a private lesson to a couple of students...

This solution can create a new meeting point in the middle of the hamlet and can also give the church a new function, a function that still recalls the same principle as its former sacred function: gathering and connecting the people.

Fig. 191: Conceptual drawings for the separation

153

Concept: RAIL SYSTEM: Rosso- PROFILE 33

Profile 33 is a modular system whose elements can be used for window shading or room partitioning. The core element is the free-running aluminium rail.

The single, double, or triple profile system, based on a few basic elements, was developed for use with traditional textile curtains and textile screens.

Fig. 192: The planed railsysthem in the church

154

Details The rail system I have chosen allows three different rails to function side by side, so it is possible not to change the curtains after each use, they can simply be pushed aside so as not to interfere with the other function.

Fig. 193: Detail of the connection of the end of the rails

Fig. 194: Detail of the connection in the middle of a systhem

By collecting and examining the texture of the tissue of the curtains, of how this can affect our senses, various possibilities became apparent: curtains can create complete darkness or be almost transparent, they can be soft to the touch or rough, fluid or stiff, they can even be almost soundproof.

Fig. 195: Different materials that can be used for curtains

155

Different scenarios: _wedding With soft textured, light, white and bright curtains it is easy to create a spirit which suits to the wedding itself.

With decorated chairs, or benches the guest can have a comfortable time as well.

Fig. 196: Examples of the material

Fig. 197: Visualization

156

Fig. 198: Plan

Fig. 199: Sections

157

Different scenarios: _cinema, puppet theater With heavy, darker coloured curtains, to get the light out of the „cinema”. In the front, the curtain should be white to make it easy to project on.

With ottomans or squabs the people can spend a comfortable time in the church.

Fig. 200: Examples od the material

158

Fig. 201: Visualization

Fig. 202: Plan

Fig. 203: Sections

159

Different scenarios: _reading, studying corner for the children_school There are more opportunities of using the space for the children. It can be a reading corner, it can create separation for groups projects, or to play.

To make it easier for the parents/ teachers to check on the kids during the program, the curtains are lowered on this scenario.

Fig. 204: Examples of the material

Fig. 205: Visualization

160

Fig. 206: Plan

Fig. 207: Sections

161

Full-page, striking image of your project All images 300dpi Don’t forget to add the images in the folder

162

9

NIELVANA

Filip Wikman

This project is called Nielvana, inspiration taken from a sign between Boom and Hellegat. From a sense, this fits well with the project, since it embodies this project’s main goal. Achieving a location you want to go to, not only for the residents in Hellegat but the surrounding as well. The question was asked in this project whether the church today could become even more of a landmark. An attraction point from a distance as well from close by. A place to experience a community, enjoy activities and learn more about the rich heritage of the area.

In this proposal, the church is converted into a glass knowledge center celebrating the old Glass factory de Rupel (1923-1982).

Through the addition of a glass workshop, exhibition space as well as a restaurant and a watchtower making it a hub for gathering. This would not only help the community of Hellegat by transforming it to a meeting point between Boom and Niel but it could also be a way to raise awareness for the regions rich heritage.

With all this in mind strategies such as designing for the future, connecting to nature as well as preserving the heritage have been prioritized and incorporated in the design. To achieve the aim of this project the design proposal involves a new division of the space inside the church, three new entrances, two volumetric additions as well as a new roof for the church tower.

“In summertime on Bredon The bells they sound so clear; Round both the shires they ring them In steeples far and near, A happy noise to hear …”

A. E. Housman, ‘Bredon Hill’.

Fig. 208: Picture depicting the main entrance of the church

163

Tower Glass knowledge center Cafe/ Resturant

164

Fig. 209: Diagrammatic analysis of the site

Designing for reuse

Circulation

Creating Awareness

Encourage gathering

Connecting to the surrounding greenery

Dividing the space in a way that enables change to other programs in the future

Improves quality of the space. Encourages movement

Create awareness and attract individuals which will help the hamlet as a whole

Bringing people together through providing a meeting place

Taking advantage of what can be found at the site

Source: Highlighting the hidden mesh of Hellegat through spike wise interventions, Feryn Hannelore, 2020-2021, page 25 EDITED BY AUTHOR Curch Height New built Old built

Fig. 210: Strategies and Landmark analysis

165

Outside: View of the glass workshop

Ground floor: View of the new entrance and the atrium

Second floor: View of the gallery

166

Fig. 211: Perspectives inside

Reuse

Gathering

Heritage

After exhibition feedback

Fig. 212: Process the design of the watchtower

167

168

Fig. 213: Elevations West and South

I

Source: PROJECT OFFICE REDESIGNMENT OF CHURCHES Architects Broekx-Schiepers / Architect Saidja Heynickx / UR architects 2019 Fig. 214: Sections

169

170

Fig. 215: Ground floor

Source: PROJECT OFFICE REDESIGNMENT OF CHURCHES Architects Broekx-Schiepers / Architect Saidja Heynickx / UR architects 2019

171

172

Fig. 216: Second Floor

Source: PROJECT OFFICE REDESIGNMENT OF CHURCHES Architects Broekx-Schiepers / Architect Saidja Heynickx / UR architects 2019

173

174

Fig. 217: Third floor

Source: PROJECT OFFICE REDESIGNMENT OF CHURCHES Architects Broekx-Schiepers / Architect Saidja Heynickx / UR architects 2019

175

176

Fig. 218: Photos of the model

The walls added on the inside of the church are made of light material so they are easy to demolish.

Multiple entrances are added.

The tower is refurbished into a watchtower with views of the surrounding.

An atrium is added as well as two new additions increasing visual connections with the outside.

The south side is opened up towards the surrounding.

With the addition of a new entrance.

Fig. 219: Strategies implemented

177

178

Fig. 220: Interieurbeeld

10

ADAPTING TO WATER Transcending the daily

Aanpassen aan water Het dagelijkse overstijgen

Maxim Loncke De titel van dit project “Adapting to water, Transcending the daily” komt voort uit het ontwerpend onderzoek in Hellegat in Niel. Vanuit de eerste observaties ter plaatse werd een individuele invalshoek gedestilleerd. In dit project was dit voornamelijk de reflectie dat een algemene stedenbouwkundige visie ontbreekt voor de nieuwe ontwikkelingen langs de Rupel. Opmerkelijk aan de nieuwe meergezinswoningen in Hellegat is dat er weinig tot geen rekening werd gehouden met de bestaande historische context. De erfgoedrelicten worden louter als losse objecten en vooral ornamenteel ingezet en de nieuwbouw gaat niet in interactie met de bestaande bebouwing om zo tot waardevolle collectieve ruimte te komen in het dorp. Bovendien worden alle nieuwe ontwikkelingen in overstromings- en zeer watergevoelig gebied ingeplant. Er werd geen strategie uitgewerkt voor wat betreft het risico op overstromingen.

Bij dit project werden eerst en vooral die plaatsen in het gehucht in kaart gebracht waar mensen collectief gebruik van kunnen maken. Voorheen had het dorp meerdere van die plaatsen maar die zijn verdwenen na de teloorgang van de handel en de industrie.

Het is verder van groot belang om de waterproblemathiek mee te nemen in dit project en te kijken hoe het dorp doorheen de geschiedenis omging met het element “water”. Het historische verhaal van water in de regio kan ons leren hoe we vandaag tot een betere aanpak kunnen komen binnen een hedendaagse infrastructuur. Dit speelt in op de actuele en toekomstige problemen van droogte en overstromingen.

De bevindingen uit het onderzoek worden weerspiegeld in het project rond de herbestemming van de kerk te Hellegat. De Sint-Jozefkerk met haar omliggende tuin wordt een ankerpunt in het gehucht, een ontmoetingsplaats voor de inwoners van Hellegat. De tuin heeft een dubbele functie: als een publieke plaats maar ook als een illustratie van de strategie van hoe we beter met water kunnen omgaan in de setting van een kleinschalig dorp.

Fig. 221: Zicht op de neo-gotische Sint-Jozefkerk met droogloodsen en kil, een watergeul van de Rupel die gebruikt werd voor aan-en afvoer van materiaal en bakstenen. Op de achtergrond rechts van de kerk zien we de eerste kerk uit 1901 die herbestemd werd als buurtwinkel en woningen. (bron: www.delcampe.net, geraadpleegd 07.08.2021)

Fig. 222: observatie

179

De initiële benadering Mijn exploratieve wandelingen in het gehucht starten logischerwijs vanaf de dijk. De dijk refereert naar mijn eigen leefomgeving wat mij de mogelijkheid gaf om onmiddellijk aansluiting te vinden met het gehucht. Opvallend bij die eerste observaties was het gebrek aan ontmoetingsplaatsen voor de bewoners van Hellegat. Alhoewel de dijk uitnodigt tot wandelen is dit niet echt een plaats voor de bewoners. Hij leunt eerder aan bij de beweging langs de Rupel voorbij Hellegat. De dwarse verbindingen van Rupel naar gehucht zijn minder prominent te meer dat Hellegat aanzienlijk dieper ligt dan de recente gebouwen op de dijk. Er is geen relatie tussen de bestaande kleinschalige bebouwing in het gehucht en de nieuwe grootschalige ontwikkelingen langs de rivier. Deze laatsten keren letterlijk hun rug naar het dorp toe en richten zich op het uitzicht op de Rupel. De nieuwe ontwikkelingen staan volledig op zichzelf en bieden geen meerwaarde aan het bestaande weefsel. Dit zorgt ervoor dat er geen samenhang meer is in het gehucht.

180

Fig. 223, 224: observatie

Fig. 225, 226: observatie

181

Een diepere kijk in de geschiedenis Na de eerste benadering rijst de vraag naar het waarom van een dijk. De dijk kan er logischerwijs zijn om overstromingen tegen te gaan. Maar volgens noodscenario’s echter is de huidige dijk niet eens hoog genoeg. En kan je de dijk wel veilig en functioneel verklaren als deze wordt volgebouwd met appartementsgebouwen. Een meer grondige kijk naar de waterstrategie is dan ook nodig.

Fig. 227: still uit de 16mm film uit 1946 gemaakt van de steenbakkerij De Neef in Hellegat door broeder Paul Peeters.

Omgezet naar mp4 door Hannelore Ferryn (03.12.2020)

Om de huidige situatie te kunnen begrijpen is het nodig terug te gaan in de geschiedenis. De dijk is relatief gezien een vrij recente toevoeging aan de topografie van het gehucht. Opmerkelijk is dat in het industriële tijdperk veel intelligenter met water werd omgegaan dan nu het geval is. Naast het normale gebruik van water had men water nodig voor productie van de bakstenen. Dit manifesteerde zich in informele waterwegjes doorheen de vroegere kleiputten die vandaag zijn ingevuld met woningen en vermoedelijk ook door sommige tunneltjes onder de Boomsestraat. Dit zorgde mee voor een betere controle over het waterpeil en de situatie van het water. Een spaarbekken dat de watermolen op de Scheibeek bediende, tal van kleine beekjes, en een sluis droegen bij aan de beheersing van het waterpeil van de Scheibeek en de Rupel. Er was toen nog geen dijk aanwezig maar wel meerdere dokken en killen om de bakstenen per schip via de Rupel te vervoeren.

182

Fig. 228: historische foto uit het familiearchief van Walter Schoeters, inwoner van Noeveren (jaartal onbekend)

Fig. 229: Stafkaart 1863 (Uitgave 1871) met aanduiding kanaaltjes en rivieren – cartesius.be

Fig. 230: topografische kaart van Hellegat uit 1939 met aanduiding kanaaltjes en rivieren – cartesius.be

183

Fig. 231: historische foto: Dokken te Niel, vermoedelijk 1905-1920, bron: onbekend

Fig. 232: kaart: tunnels Boomsestraat thv Hellegat, 1988, bron: onbekend

184

De huidige problematiek Vandaag zien we iets totaal anders. De behoefte aan water voor de productie van bakstenen is weggevallen sinds de teloorgang van de baksteenindustrie. Uiteraard zijn er afvoergoten aan woningen en waterkolken in de straten voor afvoer van water via de riolering maar verder bestaat er behalve de dijk geen concrete infrastructuur om om te gaan met wateroverlast.

Bewoners hebben dan ook behalve de te lage dijk geen enkele bijkomende bescherming in geval van wateroverlast. Dit is verrassend gezien de situatie goed gekend is. Het gebied is sterk overstromings- en infiltratiegevoelig.

Omgekeerd zijn er geen waterbuffers voorzien in het geval van waterschaarste.

Fig. 233: overstromingsgevoelige gebieden, bron: geopunt.vlaanderen.be

Fig. 234: infiltratiegevoelige gebieden, bron: geopunt.vlaanderen.be

185

Fig. 235: grondwaterstromingsgevoeligheid, bron: geopunt.vlaanderen.be

Als we deze kaarten gaan combineren met bestaande kennis van field work krijgen we een duidelijk beeld van hoe water de regio beheerst.

Fig. 236: De oeverzone is duidelijk onderhevig aan de impact van de nabijheid van de getijdenrivier.

Onderlegger: Elise Pouleyn en Hannelore Ferryn

186

Fig. 237: De nieuwe ontwikkelingen bevinden zich in een risicovolle zone Onderlegger: Elise Pouleyn en Hannelore Ferryn

Fig. 238: Bestaande groene zones Onderlegger: Elise Pouleyn en Hannelore Ferryn

187

Een nieuwe aanpak Om met de waterproblematiek om te gaan is een nieuwe aanpak nodig. Bij de nieuwbouwprojecten werd de omgeving ofwel voornamelijk verhard en/of infiltreert het aangelegde groen niet goed. Bovendien zijn ze vaak voorzien van een ondergrondse parking. Het is nodig om bij verdere ontwikkelingen te zorgen voor een omgevingsaanleg die wel goed infiltreert. Dit kan mogelijks gebeuren door het aanleggen van een wadi bij elk nieuw project. Dit is een vrij eenvoudige ingreep. Verder zou het gebied opnieuw doorkruist kunnen worden door kanaaltjes voorzien van een sluis. In het geval van wateroverlast kunnen ze dienstdoen als waterbuffer voor een vertraagde afvoer van het regenwater.

Fig. 239: Voorstel om informele beekjes her aan te leggen samen met een spaarbekken aan de Scheibeek.

Onderlegger: Elise Pouleyn en Hannelore Ferryn

Fig. 240: De werking van een Wadi, De Urbanisten

188

Fig. 241: The climate square - Kettingplein te Gent, De Urbanisten

Fig. 242: The climate square - Kettingplein te Gent, De Urbanisten

Dit is een voorbeeld van hoe een wadi niet alleen op vlak van waterinfiltratie een meerwaarde kan bieden maar ook hoe dit kan ingezet worden om een ontmoetingsplaats te creëren in een bebouwde context.

189

De Sint-Jozef kerk, Hellegat Als we inzoomen op de site van de Sint-Jozefkerk dan kunnen we vaststellen dat door de keuze om te kerk te oriënteren (koor naar het oosten) de kerk dwars op haar beperkt perceel is ingeplant. Hierdoor ontstaan vreemde restruimtes die er vandaag verlaten bijliggen.

Naast de kerk staat de recent gerenoveerde pastorij maar ook dit gebouw is net zoals de kerk leegstaand.

Beide gebouwen bevinden zich in een goede staat en hebben veel potentie voor hergebruik.

Fig. 243: Hellegat: after the heyday of industrial activity-with the shipyard De Wachter on the right.

(1967-06-26_© Aero-Survey_Hellegat_Niel.jpg)

Vanuit wat voorafgaat kunnen we twee vragen destileren: Hoe creëren we meer collectieve ruimte voor de bewoners en hoe gaan we om met de waterproblemathiek? De kerksite kan op beide een antwoord bieden.

In de tuin kan een wadi aangelegd worden om zo meer regenwater te bufferen. Deze tuin wordt dan een gemeenschappelijke plek voor de bewoners van Hellegat. Dit wordt versterkt door twee bijkomende functies op de site. De pastorij wordt een administratieve hub van de stad Niel, op deze manier krijgt de tuin nog meer de officiële status van dorpstuin. De kerk zelf wordt een Columbarium. Noch Hellegat, noch Noeveren heeft een eigen begraafplaats. Dit Columbarium kan een ankerpunt vormen voor de bewoners van het dorp.

190

Fig. 244: Historische foto: bron onbekend

Wanneer we naar oude foto’s van de kerk kijken zien we bepaalde details die vandaag een beetje verdoezeld worden door het aanwezige vuil op de gevels van de kerk maar verder is de kerk in vrij goede staat.

Fig. 245: De inplanting van de kerk zorgt voor bijzondere perspectieven tussen de eerste kerk en de Sint-Jozefkerk

191

Output

Church Hellegat & surroundings Scale 1/200

Fig. 246: Grondplan

Fig. 247: Axoniometrie van het interieur van het Columbarium

192

Fig. 248: Langse doorsnede

Fig. 249: Dwarse doorsnede

193

Fig. 250: Omgevingsmaquette

194

Fig. 251: Omgevingsmaquette

Fig. 252: Omgevingsmaquette

Fig. 253: Omgevingsmaquette

195

196

Fig. 254: Detail van het Columbarium

Fig. 255: Detail van het Columbarium

197

Paginavullende treffende afbeelding van het project.

Alle illustraties 300 dpi Vergeet ze niet bij te voegen

198 Fig. 256

11

HET KERKSCHIP - DE SCHIPKERK

The Churchship – The Shipchurch

Lenka Van Luyck Tijdens mijn wandelingen geraakte ik gefascineerd door het eclecticisme in Hellegat. Over de jaren heen zijn er veel veranderingen gebeurd en dat zie je aan het hergebruik van allerlei soorten bakstenen in de gevels van de woningen. Het geeft een identiteit en geschiedenis weer. Ook in het natuurgebied Walenhoek, spontaan ontstaan in een vroegere kleiput kan je de sporen zien van de rijke geschiedenis. Overal verspreid, zie je restanten van vroegere bakstenen constructies want in Hellegat net als in Noeveren was de baksteenindustrie alles overheersend. De vele sporen vormen samen een historische puzzel.

De Sint-Jozefkerk in Hellegat is heel bijzonder. Het houten gewelf valt op. Het lijkt op een geroteerd schip waarvan de romp zichtbaar is. Het doet denken aan de romp van de 1:1 replica van de Belgica, het eerste expeditieschip vanuit Antwerpen naar Antarctica die in een grote loods in Noeveren wordt gebouwd. Voor de kerk wordt een herbestemming gezocht, voor de replica van de Belgica een nieuw onderkomen. De scheepsbouw was zeker ook in de Rupelstreek een belangrijke activiteit. Schepen waren hier immers essentieel voor het transport van lokale baksteen en voor de aanvoer van kolen en brandhout. Over de vroegere baksteenindustrie is er veel te vinden en er zijn nog veel relicten te zien maar van de vroegere scheepsbouw blijft niet veel over.

In het Kerkschip – de Schipkerk breng ik beide samen door de Nieuwe Belgica in het schip van de kerk binnen te brengen. Zo krijgt het schip dat qua afmetingen perfect in de kerk past een tweede leven én ontstaat er een volledig nieuwe ruimtelijkheid in de kerk. Het idee om een replica van een schip in een kerk te brengen bestaat.

Een ‘votief schip’, is een maquette van een gezonken schip waarvan de bemanning de scheepsramp heeft overleefd. Dit scheepsmodel wordt aan de plaatselijke kerk geschonken als dank aan God. Door de replica in de kerk van Hellegat te plaatsen wil ik enerzijds de geschiedenis van Hellegat en de scheepsbouw een plaats geven als dank of schenking aan de arbeiders.

Anderzijds is het ook een eerbetoon aan het originele schip, de Belgica, dat bij een luchtaanval vergaan is in de wateren voor Harstad in Noorwegen.

Het houten gewelf van de kerk en de houten romp van het schip lijken elkaars spiegelbeeld. Hun interactie versterkt beiden en creërt een bijzondere scenografie doorheen de hele kerk. Dit duo lijkt wel voorbestemd voor elkaar.

199 Fig. 257: © basisplannen Meet Het - Jonas Van Dosselaer, © 3D model Belgica van Paul Cornelis - vzw De Steenschuit

Mijn eerste wandeling start door het bos Walenhoek in Hellegat.

Sint-Jozefkerk Langs de dijk aan de Rupel

De buurt naast de kerk

200

Fig. 258: Interactive Journeys

Noeveren

SPATIAL NARRATIVE Dit ruimtelijk object is een representatie van mijn observaties in Hellegat met haar gebouwen met verschillende gevels, hoogtes of bouwtypologieën. Elk deel van dit object stelt een verhaal voor, een deel van de geschiedenis van hoe het gehucht tot stand is gekomen. Samen vormen ze Hellegat. Om het geheel te kunnen begrijpen, bekijk je elk deel eerst afzonderlijk. Met de vele hoeken en kanten vormt het een organische, schuine puzzel van historie. De afwijkende oriëntatie van de kerk tegenover het grid van de buurt loodrecht op de Rupel typeert mee hoe Hellegat is. De unieke vorm van het object geeft ruimte om steeds een nieuw deel/verhaal te kunnen toevoegen. Het is nooit af. Net zoals in Hellegat waar steeds nieuwe geschiedenis kan geschreven worden.

Fig. 259: Spatial Narrative

201

VERDER ONDERZOEK Het onderzoek gaat verder dieper in op de kerk en omgeving. Voor wat betreft de Sint-Jozefkerk lag de focus op materiaal, textuur, vorm en verband. Dit gaf meer inzicht voor wat betreft de gelijkenissen en verschillen van deze neo-gotische kerk met door mij gekende katholieke kerken.

De vele atypische en zeldzame elementen in deze kerk zijn het waard behouden te blijven.

Ik bracht elk gebouw rondom de kerk in kaart met aandacht voor het hergebruik van bakstenen in hun gevel. Delen van de gevel worden vervangen door nieuw metselwerk maar beperkt tot het strikt noodzakelijke. De inwoners recycleren bakstenen en laten de ingrepen duidelijk zichtbaar. Zo kan je de geschiedenis van een huis aflezen in de gevel want het toont wanneer en waar er aanpassingen zijn gebeurd door achtereenvolgende eigenaars.

Fig. 260: Materiaal - Textuur - Vormen

202

Fig. 261: Collage kerk en omgeving - Onderlegger: Elise Pouleyn en Hannelore Ferryn

Fig. 262: Exploded view – interieur van de kerk

203

Fig. 263: Dit beeld uit 1905 toont een steenschuit. Dit was het traditionele transportmiddel voor zand, steenkool en baksteen. Langs de Rupel vestigden zich meerdere scheepstimmerwerven zoals die van Joostens-Loverie. Godefridus Joostens-De Laet was reeds in 1860 actief als scheepsbouwer. Een andere werf was die van de familie Brits te Hellegat, beter gekend als “de Botenmakers”. (http://www.fotoniel.be)

Fig. 264, 265, 266 & 268: De produktie van de bakstenen volgde een lineair parcours van kleiput naar steenschuit. De ontgonnen klei werd getransporteerd in een spoorwagentje voortgetrokken door een trekpaard. Op de foto uit 1912 zien we “voerder” Egied Verelst. Later werd het paard vervangen door een typisch “duveltje”. Het locomotiefje trok de kipwagentjes via sporen doorheen tunneltjes onder de Boomsestraat naar de verwerkingsplaats. Een kleibagger stortte de klei in de kipwagentjes ter hoogte van de kleiontginningsput. (bron: http://www.fotoniel.be)

Fig. 267: de neo-gotische Sint-Jozefkerk aan de kil. (bron: www.delcampe.net, geraadpleegd 07.08.2021)

Fig. 269: Een steenschuit uit 1909. De constructie met twee loopplanken van oever naar schip werd de “scheepsgang” genoemd. De arbeider reed over de ene plank met een volle kruiwagen en keerde terug langs de tweede met een lege kruiwagen. Zo kon het laden verder gaan zonder gehinderd te worden. In Niel was een steenschuit vol baksteen goed voor 12.500 stuks. (bron: onbekend)

204

Fig. 270: Deze postkaart is gedateerd 1907. We zien een productiesite langs de Molenstraat, op de achtergrond een “brug”, eigenlijk een tunnel of gemetste doorgang onder de straat om de klei vanuit de putten via spoorwagonnetjes naar de fabriek te vervoeren. Op de voorgrond rechts staat een “rospotaardemolen” om de klei te malen en te kneden in een houten bak. Een paard aan het uiteinde van de “boom” zorgde voor het draaien van de molen.

DE SCHEEPVAART Ondanks het grote belang van de scheepsbouw in de Rupelstreek is van deze nijverheid nog weinig te zien. Dit is in tegenstelling tot de baksteenindustrie waarvan de sporen alomtegenwoordig zijn.

Een aantal postkaarten (http://www.fotoniel.be) illustreren de geschiedenis van Niel en Hellegat zowel wat de baksteenindustrie betreft als wat de scheepsbouw betreft.

Mijn fascinatie voor de scheepsbouw bracht mij uiteindelijk bij de loods waar de replica van de Belgica staat opgesteld.

De Belgica is het eerste expeditieschip dat van Antwerpen naar Antarctica is gevaren. Het is gezonken in de wateren van Noorwegen. Op de New Belgicawerf in Noeveren bouwt de vzw De Steenschuit aan een replica van de Belgica. De bedoeling was het schip uit te rusten met de allernieuwste technieken. Het doel was om een zeewaardig schip te bouwen.

Het project vormde zowel cultureel als sociaal een grote meerwaarde. Werkzoekenden leerden hier vaardigheden en deden bovendien werkervaring op. Het schip zou uiteindelijk als opleidingschip voor de Belgische marine ingezet worden.

Jammer genoeg besliste de huidige minister van defensie het project niet langer financieel te steunen wat meteen een streep door het hele project trok. Vandaag wordt er een nieuw onderkomen gezocht voor het schip.

Voor de kerk is er nood aan een herbestemming, de Nieuwe Belgica zoekt een onderkomen. Het idee ontstond om het schip in het schip van de kerk te plaatsen. De hoofdbeuk van de kerk heeft een prachtig met hout beslagen spitstongewelf dat wellicht ook door schrijnwerkers werd vervaardigd die ervaring hadden in de scheepsbouw.

Hier krijgen kerk en schip een nieuw leven waar de geschiedenis van de scheepsvaart en scheepsbouw kan getoond worden.

Zo kan het verhaal van beiden verder evolueren.

Fig. 271: © Paul Cornelis - vzw De Steenschuit

Fig. 272: Snede uit de Belgica – Noeveren/Boom

Fig. 273: 1:1 Replica van de Belgica – Noeveren/Boom

205

VOTIEF SCHIP = KERKSCHIP Het idee om de replica van een schip in een kerk te plaatsen is niet nieuw. Het is reeds gekend vanaf de 18e eeuw vooral in Noord-Europa. Het gebruik is als volgt: Wanneer zeevaarders een scheepsramp overleven, wordt een schaalmodel van het schip opgehangen in de plaatselijke kerk als een geschenk aan God, “a vow’’. Het herinnert kerkbezoekers over zij die hun leven riskeerden op zee.

Het inspireerde mij om de replica van de Belgica in de kerk te plaatsen als een soort van eerbetoon aan de scheepvaart en de scheepsbouwers van de Rupelstreek. Door de replica van de Belgica binnen te brengen in het schip van de kerk ontstaat een totaal nieuwe ruimtelijkheid. De romp van het schip lijkt zich te weerspiegelen in het spitstongewelf waarbij het dek zich precies op hoogte van het doksaal bevindt.

­

­

Fig. 274: Het plaatsen van een votief schip bij een beeld van O.L.V. Olieverf schilderij door Henry ca.1895

Roye,

- Musée des Beaux Arts, Quimper. ­ ­

­

­

­

206

Fig. 275: Dwarse doorsnede over de Schipkerk – het Kerkschip Basistekening schip: © Paul Cornelis - vzw De Steenschuit

Fig. 276: Exploded view : De Schipkerk – Het Kerkschip

207

Het toekomstige schip ‘De Belgica’ werd gebouwd in Noorwegen

De opgetuigde steenschuit.

Een “scheep” vol met steen was goed voor 12.500 stuks.

Een votief schip, ofwel kerkschip, is een scheepsmodel dat in een kerk wordt opgehangen. In de regel worden votief schepen gebouwd en geschonken aan de kerk door zeelieden en scheepsbouwers De oude steenbakkerijen

Oude navigatiekaarten: hoe cartografen met passer en liniaal de zee in kaart brachten en een methode vonden om de ronding van de aarde over te brengen op een plat vlak.

208

Fig. 277: Tijdslijn

De Belgica vaart als eerste expeditie schip van Antwerpen naar Antarctca.

Het ‘Duveltje’ transporteerde de klei vanuit de putten naar de produtiesite met spoorwagonnen.

De nieuwe Sint-Jozefkerk heeft een uniek houten spitstonggewelf.

Ontstaan van de vuurtorens met lampen. Ze worden gebruikt om in de buurt van kliffen, ingangen van zeearmen en havens ‘s nachts en bij stormweer schepen te waarschuwen voor de kliffen of de doorgang.

De Schipkerk - Het Kerkschip

De verdwenen inham van de Rupel; de kil diende vroeger als privé-haven om de zeilen motorschuiten te laden met steen.

De start aan de bouw van de replica ‘De Nieuwe Belgica’ in Noeveren.

209

SCENES Middels verschillende perspectieven bestuurde ik hoe het schip vanuit de loods in Noeveren, waarvan de straatgevels demonteerbaar zijn, kan worden getransporteerd naar de Sint-Jozefkerk in Hellegat.

Fig. 279: Schip op de dijk Fig. 278: Schip in de rivier

Vanuit de Rupel vaart het schip tot aan de dijk waar het aan land komt. Vanaf daar zal het via treinsporen, dieper gelegen dan het maaiveld, getransporteerd worden naar de kerk. Het schip wordt vervolgens gedraaid om het met de boeg naar het koor te oriënteren. Na demontage van het koorgedeelte van de kerk, wordt het schip over sporen te kerk binnengebracht.

Het niveauverschil dat werd gecreëerd om de sporen aan te brengen blijft bestaan en doet nadien dienst als wadi met het oog op een betere waterhuishouding met een grotere biodiversiteit.

210

Fig. 280: Rails vanuit de Rupel over de dijk

Fig. 281: Inplantingsplan met aanduiding van het spoor waarlangs het schip de kerk zal worden binnengebracht.

211

Ik wil het verhaal vertellen van de schepen die hier gebouwd zijn maar ook dat van de scheepsbouwers, zowel de bouwers uit het verleden als de bouwers van de replica. Dit bijzondere ambacht wordt getoond door middel van verschillende scenografieën en door verschillende sferen te creëren waarin de kerk en het schip elk met hun specifieke kwaliteiten worden samengebracht tot een nieuwe ruimtelijkheid.

Er ontstaat niet alleen een uniek zicht op het schip van de kerk maar ook het schip in de kerk wordt nu op een bijzondere manier benaderd.

Fig. 282: Het nieuwe koor van binnen.

Fig. 284: Het nieuwe koor van buiten.

Fig. 283: De rechterzijbeuk

212

Aan de rechterzijbeuk worden de ramen verlaagd tot op de grond.

Het licht dat weerkaatst op het water in de wadi’s valt doorheen de gekleurde glas-in-loodramen op de romp van het schip. Het voelt alsof je je onder of in het water bevindt.

Het oude koor zal verwijderd worden om het mogelijk te maken het schip binnen te brengen.

Het koor is een belangrijk element met bijzondere lichtinval. Daarom wordt nadat het schip in de hoofdbeuk is gebracht een nieuw koor gecreëerd qua vorm refererend naar originele koor maar dit keer uitgevoerd in staal en glas.

De glas-in-loodramen van het koor worden hergebruikt in de nieuwe constructie. Hierbij ontstaat een uniek uitzicht doorheen de gekleurde glasramen van de kerk. Rondom het koor bevindt zich water. Door de spiegelingen lijkt het schip in het water te staan.

In de sacristie zijn twee grote vensteropeningen gemaakt met zicht op de sporen/wadi’s. Door middel van een projectie wordt het verhaal verteld over hoe het project tot stand is gekomen en hoe het schip tot in de kerk is gekomen. Je ziet de geschiedenis gedigitaliseerd samen met het huidige zicht doorheen te ramen. In de kamer ernaast worden kleine attributen uit de scheepvaart tentoongesteld.

Via het koor kan je naar de andere zijbeuk wandelen waar meer informatie te vinden is over de geschiedenis van de oorspronkelijke Belgica. In deze donkere ruimte worden infopanelen uitgelicht.

Fig. 285: De sacristie

De romp van de replica is 7,5m hoog. Opvallend gelijkend met het niveau waar zich het orgel bevindt. Vandaaruit kan je een nieuw ruimtelijke ervaring opdoen en het schip betreden zowel op het dek als er in. Binnenin zijn er compacte ruimtes verdeelt door schotten waar je u kan terugtrekken. Vanuit het onderste niveau kom je terug terecht op de begane grond van de kerk.

De kerktoren wordt toegankelijk voor de bezoeker. De torenspits wordt verwijderd en er werd een koepel geplaatst met aan de onderkant een lijnpatroon dat refereert naar de oude zeekaarten. Wanneer je de lijnen opzoekt op de kaart vind je het punt waar de kerk zicht bevindt. Vanuit de toren heb je een panoramisch uitzicht.

De koepel zorgt voor een ‘‘oude zonnewijzer’’ doorheen de tijd en ‘s nachts kijk je er naar de sterrenhemel.

Fig. 286: Plaatsing van de replica

Fig. 287: De kerktoren

213

Fig. 288

Fig. 289

Fig. 290

S F E E R B E E L D E N

214

Fig. 291

Fig. 292

Fig. 293

Fig. 294

Fig. 295

Fig. 296

Fig. 297

Fig. 298

215

216

Addendi ADDENDUM 1 – On Legacy Striving for a synergy between academic and practice-centred knowledge and experience, the design studio task is framed and situated within the current debate about architecture, cultural heritage and social, cultural and ecological sustainability.

This Academic Design Office inscribes itself within the engagement Legacy at the faculty of Architecture. The ADO departs from the traditional focus on the built or unbuilt dichotomy when dealing with heritage. The interaction with cultural heritage, which is material – tangible and intangible – that signifies a culture’s history or legacy, with its activating, generating and inspiring appearance, addresses the past, present and future simultaneously. It emphasises both stability and dynamics, enclosure and openness. In that sense, cultural heritage can be considered as a force of change to welfare and societal sustainability instead of having a purely material approach where heritage is only subject of change.

Heritage is often contested in one way or another. The most comprehensible meaning is in the sense that some buildings, monuments and places sometimes bring us face to face with parts of our history that are painful, or shameful. Over time, they became symbols of injustice for many people. But some of our buildings, monuments and places are contested because they block new development plans as is the case in Hellegat, or because they evoke a ‘wrong’ connotation or because they belong to the ‘wrong’ architectural period or represent ideas which are no longer accepted or simply because they do not longer meet current standards.

We can choose to remove those sites, which have become contested. However, by learning how to observe and experience existing (infra-) structures and cultural landscapes, we might come to thought-provoking insights and long-lasting and powerful reinterpretation, adding new layers of meaning, leading to substantial, (socially) sustainable interventions and dialogues.

History can be an element of sublimation as an active partner that leads to wondering, excitement and expertise and induces a process of becoming conscious of what a social, cultural and ecological context really is.

Heritage is therefore a place of radical possibility.

The research and design approaches in this studio linked to Legacy are strongly design-driven. Design is investigated as a possibility, as a solution and as an imagination. The approaches are active, context-related with an anthropological (sociospatial) and (landscape-) ecological focus. They touch a multiplicity of themes and use methods of different domains such as architecture, landscape, urban and history studies and social sciences. With an agonistic approach, the studio doesn’t aim so much to come to a status quo but it is on the contrary inhabited by pluralism marked by an openess towards different critical voices. In this way students become acquainted with the value of different areas of expertise and, most importantly, their own value in expressing their own vision within the studio.

The Academic Design Office within which this Design Studio is developed is practice based and aims at creating a clear link between education, topics explored within practice and research with the implementation of research lines within teaching activities, assignments and real-life cases eventually supported by specific Regular or Elective Courses which underscores the faculty’s educational vision based on crossing perspectives. On the long term, one of the objectives of this ADO is to bring together practitioners from interior architecture, architecture and urban planning and researchers from the different disciplines.

217

ADDENDUM 2 – On the Academic Design Office – Restoring Broken Journeys

Title & Theme description This ADO is inspired by a great fascination with built heritage, for its tangible beauty, the craftsmanship it holds, and for the meaning generating force of it. This ADO focuses on the largely, underestimated present societal role for society of heritage because it gives rise to cultural and social identity for different communities2.

The central theme of ‘Restoring Broken Journeys’ has to be understood as the re-establishment of a previous (social) right, practice, or situation, which was distorted while looking at the future as ‘Journeys’ pre-suppose a process of change and development. The ADO looks at heritage in a different way beyond the pure restoration of a historical structure but investigates on how journeys, narratives and lives are closely entangled within a lived environment which has an indivisible link with built community heritage . The need for stories is entwined with people’s need to be part of some closely connected community actively expressed in their daily activities and spatial environment. This creates a universal sense of belonging. Within academia, but also within architectural practice there is still a lack of fully understanding this complex interaction between the societal aspect of communities, heritage and architecture, urbanism and landscapes.

This ADO, with a focus on community heritage with additional environmental and social relevance, investigates on how architects and architectural students can arrive at a deep reading of heritage places, exceeding the historical material evidence.

The approach starts from the idea that a shift is needed from a solely static approach to an engaged active processual and context related approach, with an anthropological perspective whereby the deep significance of built (community) heritage can be traced and envisioned through encounters with undisclosed protagonists, those actors whose voices are silenced for different reasons. The aim is to come to more socially sustainable projects and a (re-) signification of built heritage and imagined future. In other words, with a more dynamic and future oriented interaction with heritage through design driven research applied from the very start of the investigations a new meaning of place will be enacted, created, shaped and negotiated. This will happen by engaging the multiplicity of types of its actual significance towards critically positioning this in a broader, futureoriented social and societal debate. “The discourse about legacy shall therefore rather be about which changes it can generate rather than merely seeing legacy as the subject of change” (mission statement Legacy, Gantois, 2019).

ADO – ambitions and intentions Research-Teaching-Practice An Academic Design Office is a practice-based multidisciplinary studio, research and educational environment. I believe strongly in the link between practice, research and education with the (gradual) implementation of research lines within teaching activities, assignments and cases in the Design Studios and specific Regular or Elective Courses. The ADO aims at generating knowledge (trans-disciplinary and inter-disciplinary) and expertise in the form of studies, assignments, research (PhD) projects, design based proposals and strategies, diverse academic output and societal discussions.

Building on my experience in the Master of Architecture and the established interaction between my own practice explored topics, research and education, this ADO started by hosting first one preliminary studio within the framework of the Master Dissertation in the academic year 2020-2021 (Tree is leaf and leaf is tree – house is city and city is house …Case: Hellegat) and now extends towards a second studio in the Master of Architecture semester 1 in the academic year 2021-2022. The goal on the longer term is a multiplication of the opportunities and possibilities for the students by enriching the studios in the different stages of the bachelor and master programs with seminars and electives (for example on the link between heritage – intrinsic qualities detectable through the presence of nature), which underscores the faculty’s educational vision based on crossing perspectives.

218

Characteristics in relation to education The ADO as ‘internal practice’ with many external links My architectural practice includes the collaboration with different practices of engineering, interior architecture, art, urbanism and spatial planning and art history and archaeology. The ADO can be seen as an ‘internal practice’ or internship on the border between an advanced educational context, the academic world and the world of practice where students learn to apply an academic attitude and methodology in a design driven research based, practice-oriented and pedagogical driven office with concrete projects initiated by the staff of the faculty.

The design assignments start from a (large-scale) site and a predefined theme where students are confronted with the reality of stakeholders and communities. However, this does not mean that the students “work” in function of a client or the ADO-

design studio team. Room is left to interpret, as well as to test if there can be an actual correlation between research and design strategies that enables stronger arguments for decision-making for design scenarios and visions. It is and remains an educational project with its own finality aimed at developing the reflection and skills of the student.

The student’s future self To start the investigations the ADO will initiate the three-step methodology of Interactive Walking for which I wrote a protocol.

In this way the students learn and achieve a scientific methodology and attitude ’by doing’. This requires students with no working experience with heritage landscapes and sites to have great intellectual openness and curiosity; demanding flexibility in adapting to their findings and existing knowledge. With this design-based survey method, students read the site in a different and very detailed way unveiling possibilities.

While walking and sketching in Interactive Journeys (Step I), the students develop an individual field of interest or lens through which they view the cultural landscape.

In addition to walking and drawing, model making is an essential tool of inquiry and representation of the experienced space in so called Spatial Narratives (Step II). After having visited the site for a considerable period of time, the students independently formulate some basic individual design driven research questions about the region or site and about the interactions that residents have with built heritage within the cultural landscape. While exploring these relationships, students transcend their own experiences by combining them with the experiences of others (local communities). This act is based on their individual focus, which adds to the developing of the student’s future self.

When the students delve deeper into their specific field of interest by combining existing expert knowledge and their new findings in Cartes Parlantes (Step III), these tools already hold the beginnings of their project proposals. This makes Interactive Walking a very effective research-by-design methodology.

Contribution to Society Societal relevance The ADO has the ambition to achieve multiple competences for a multi-scale, social, cultural and ecological inter-relational approach while addressing different spatial interventions, participation of local communities, urban narratives and implications on policy. Due to the focus on relational issues as crucial factors in the production of inherited space, the ADO aims at bringing to light the deeper significance of a heritage place or landscape as part of a lively process with people’s everyday human practices and their interactions with these heritage places and landscapes. Rather than providing immediate solutions, the ADO, aims at opening up future possibilities. This evokes an image of the student/architect as a mediating storyteller. In graphically narrating new stories about the place, different scenarios can be highlighted and alternatives can be put forward.

This is important in the framework of feasibility studies, management plans and (re-) development plans in which local people are more explicitly represented.

Contribution to society The proposed strategies provide the people involved with a profound documented instrument that not only shows the eventual conflicts of existing planning proposals but also alternatives and grounded arguments, so they can communicate and negotiate with decision makers about what is important to them. The tactile drawings and models help them to formulate what they could not state in words before. They feel involved as results are presented in exhibitions and debates and reformulated and reworked after their feedback is implemented.

Moreover, policy makers have a well-founded basis for outlining detailed policy guidelines for example for management plans or living environment plans.

A framework for providing consultancy services on my expertise in dealing with community heritage has been created.

The starting point is the hypothesis that many redevelopment projects related to heritage find a gap when touching upon participatory practices. The challenge is the understanding of their implications from multidimensional perspectives generating outcomes both at the level of a specific heritage site and the (urban) landscape level. They have to do with complex spatial configurations, appropriation processes and sustainability discourses. New projects generally propose to mitigate or ‘upgrade’ existing situations with the promise of economic welfare but they run the risk of neglecting existing qualities that are not easy to detect.

With a multidimensional approach that includes theoretical positioning and practical enquiries in real-life case studies the aim is to disentangle the complexity of the cases in terms of the research focus (detecting the deep actual significance of community heritage through encounters with undisclosed protagonists) in order to generate insights on the way the distortion (Broken Journeys) impacts in spatial terms, and ultimately to influence the manner in which heritage spaces are approached, managed and intervened in projects of adaptive reuse. Possible service activities are supported with internal representation through membership in councils and administrative bodies.

219

Research Lines The ADO Restoring Broken Journeys can be situated in the research section Urban Design, Urbanism, Landscape and Planning (UULP) and will have a direct link with the research group Urban Projects, Collective Spaces and Local Identities.

In the ADO, some of the direct results on the processes and outcomes of my own research and the multiplicity of research questions that arose from these outcomes will be further developed and tested while opening up a future research line: Architecture and Development of Community Heritage – Strategies for future spaces. The research will be structured by subtopics and will be realized by a case-based methodology. This constitutes a strong starting point.

The proposal for future research starts from approaching one case as a multiplicity of cases in which the research focus articulates in significant ways. These subcases are implemented in ADO contexts in condensed 1 to 2-semester-timeframes.

The different subcases are to be undertaken in sequences or interrelated manners but will always generate substantial output per subcase, aiming at building up a research line both in short, intermediate and long-term. The subcases will be undertaken both within and beyond the KU Leuven mandate and the scope of the subcases will constitute a crucial component for testing the enquires in different situations, addressing the research focus of Community Heritage. In the longer term I want to develop three design driven research sub-lines, which will be closely entangled in the ADO and choose three different viewpoints within the same theme of Restoring Broken Journeys: Line 1: The architect as third-person narrator: A rambling field role.

The first line is methodological and is developed from the perspective of the architect-student / researcher. It builds further on my research to identify research design methodologies and tools and to explore their possibilities for architectural education and heritage practice with the aim of further uncovering the current, often hidden meanings of heritage attached to a community in order to preserve and manage cultural heritage in a different way. Within the ADO I will test and evaluate both in education and practice if these design methods lead to better and socially better accepted projects.

The starting survey method of Interactive Walking is a method of routing, observation and narratives, which is characterised by an active, processual and context-related approach with an anthropological perspective. Knowledge is derived from the practice of everyday life and is generated through immersion in the natural setting of diverse, real-life heritage cases in Flanders or beyond.

Line 2: Imagines Agentes, community heritage as mnemonic device.

This second line is developed from an anthropological-spatial perspective. It departs from the traditional focus on the built or un-built dichotomy, and aims at delving deeper into the topic of the interrelationship between local inhabitants (human and non-human) and the heritage site. It will focus on a better understanding of the different forms of societal significance of heritage and its role in society, further enlarged to my design driven research of constructing a memory overview by chronologically and graphically registering and interpreting places and heritage structures by imprinting images of people and accessories on these places. The idea of Memory of place (related to the everyday experience with community heritage and hence related to multi-layered and transformative narratives) – Places of Memory (related to monumental heritage on which traditional heritage studies mostly focus and hence fixed and exclusive narratives) and the role of heritage will be translated towards new set up PhD research 2022-2026 on the mechanisms of how heritage plays a fundamental role in the appropriation of places in the minds of people (Imagines Agentes, Memory Palace) which will be related to the global problem of refugees and displaced people.

This is linked to the entwinement of narratives, journeys and lives and the role of community heritage within this entanglement.

One of the important research questions that will be asked is: What happens when heritage places are disrupted from daily life or vice versa by war or natural disasters, or simply by urbanization or/and commercialization of these places?

Line 3: Community Heritage and social sustainability.

The third line will start from the heritage structure and landscape itself and has historical research at its bases. This historical research will serve to trace an arch from the present situation back to the past to understand that present. This will be enlarged with the study of the multiplicity of actual layers of meaning attached to the heritage place and its intrinsic qualities related to its physical situation with the aim to position community heritage in a broader, future-oriented social and societal debate. (f.e. the idea of Social Meshwork versus Network of Hotpoints, will be explored within a future PhD research with the cases of Premonstratenzer rectories. (of which the case of the rectory of Meuzegem is one of the 150 I already inventorised in the social meshwork of villages and hamlets, and the physical and mental structure of a landscape.)

ADO output

220

Output The ADO will offer the time to observe and re-question the research and design questions during a longer period and to build up the necessary networks. The studio results of possible spatial interventions and strategies will be published annually and exhibited on location.

WINTER JE Met ONS MEE? ZATERDAG 18 DECEMBER

HELLEGAT

Kerstwandeling van 16u-20u culturele belevenis, tentoonstelling herbestemming kerk, muziek, lichtartiest

VERLICHT DE GEVELS Samen MET DE HELE BUURT!

Vergeet je mondmasker niet 1 See also Pamflet Expo, Campus Sint-Lucas Brussel/Gent/Arenberg, 19.04 – 28.05.2017 Exhibition 100 teachers, title of my contribution: Restoring Broken Journeys in reference to M. Jackson, 2002, and ICOMOS president Araoz, 2011.

² Community has to be understood the way Emma Waterton and Laurajane Smith state (2010: 4-15) it in The recognition and misrecognition of community heritage: ‘Communities thus become social creations and experiences that are continuously in motion, rather than fixed entities and descriptions, in flux and constant motion, unstable and uncertain.’

3 Jackson, 2002: pp 14-53 ⁴ Can the investigation on the triggering position of heritage and its deep actual significance add to the actual discourse on what François Hartog (2017: 204) calls a crisis of time, described as a ‘gap’ between past and future. What can the interaction of people with built heritage add to this discourse?

221

222

223

224

The central theme of ‘Restoring Broken Journeys’ has to be understood as the re-establishment of a previous (social) right, practice, or situation, which was distorted while looking at the future as ‘Journeys’ pre-suppose a process of change and development. The ADO looks at heritage in a different way beyond the pure restoration of a historical structure but investigates on how journeys, narratives and lives are closely entangled within a lived environment which has an indivisible link with built community heritage . The need for stories is entwined with people’s need to be part of some closely connected community actively expressed in their daily activities and spatial environment. This creates a universal sense of belonging.

Within academia, but also within architectural practice there is still a lack of fully understanding this complex interaction between the societal aspect of communities, heritage and architecture, urbanism and landscapes.

225

226