Mociño07-web

Page 1

José Mariano Mociño y Martín de Sessé La Real Expedición Botánica a Nueva España Volumen VII

1


2


José Mariano Mociño y Martín de Sessé

La Real Expedición Botánica a Nueva España Volumen VII De familia Lamiaceae a familia Malvaceae Ilustraciones de Atanasio Echeverría y Godoy y Juan de Dios Vicente de la Cerda

3


QK5 M637 2010 Mociño, José Mariano La real expedición botánica a Nueva España / por José Mariano Mociño y Martín de Sessé ; ilustraciones de Atanasio Echeverría y Godoy y Juan de Dios Vicente de la Cerda. — México : Siglo XXI, 2010. 432 p., 206 láms. Coedición: UNAM : El Colegio de Sinaloa Contenido: v. VII. De familia Lamiaceae a familia Malvaceae

ISBN: 978-607-03-0170-4 (obra completa) ISBN: 978-607-03-0192-6 (v. 7)

1. Expedición Botánica a Nueva España, 1787-1803. 2. Botánica – México. 3. Botánica – Nueva España. I. Sessé, Martín de, coaut. II. Echeverría y Godoy, Atanasio, il. III. de la Cerda, Juan de Dios Vicente, il. IV. t . V. Ser.

las ilustraciones de la obra de mociño y sessé señaladas como colección torner fueron otorgadas por cortesía de: hunt institute for botanical documentation, carnegie mellon university, pittsburgh, pennsylvania, torner collection of sessé and mociño biological illustrations. y las ilustraciones señaladas como rjb div. V fueron otorgadas por cortesía de: real jardín botánico, consejo superior de investigaciones científicas, madrid. agradecemos el apoyo de las siguientes instituciones mexicanas: acervo histórico de la biblioteca del instituto de biología / unam; archivo general de la nación; biblioteca nacional y hemeroteca nacional / fondo reservado. © siglo xxi editores, s.a. de c.v. ISBN: 978-607-03-0170-4 (obra completa) ISBN: 978-607-03-0192-6 (v. 7) © universidad nacional autónoma de méxico diseño de la colección: pablo labastida portada: gabriela sánchez téllez. ilustración de las páginas 6-7: felipe de la torre. participaron en la formación y la diagramación: pablo labastida, lorena romero y gabriela sánchez téllez. revisión de textos y corrección: silvia gómez looh, odeth aída montero alfaro y alejandro reza. derechos reservados conforme a la ley impreso y hecho en méxico 4


La Real Expedición Botánica a Nueva España Coordinador General Coordinadora Académica Coordinadores de Botánica Coordinadoras de Filología

Jaime Labastida Estela Morales Campos José Luis Godínez Ortega Fernando Chiang Cabrera y María Hilda Flores Olvera Aurelia Vargas Valencia y Martha Elena Montemayor Aceves

Volumen VII Realizaron el estudio botánico y sistemático de las familias de Angiospermae los siguientes académicos del Instituto de Biología de la Universidad Nacional Autónoma de México: Lamiaceae María del Rosario García Peña Lauraceae Fernando Chiang Cabrera y Esteban Martínez Lecythidaceae Fernando Chiang Cabrera Lentibulariaceae Antonio Lot Helgueras y Martha Olvera García Liliaceae Abisaí Josué García Mendoza Linaceae Adelaida Ocampo López* Linderniaceae Esteban Martínez Loasaceae Fernando Chiang Cabrera Loganiaceae Robert A. Bye Boettler Loranthaceae Fernando Chiang Cabrera Lythraceae Fernando Chiang Cabrera y Esteban Martínez Magnoliaceae Fernando Chiang Cabrera y Esteban Martínez Malpighiaceae Fernando Chiang Cabrera Malvaceae Fernando Chiang Cabrera, María Hilda Flores Olvera y Esteban Martínez Realizaron el estudio filológico y las traducciones de los textos latinos de Mociño & Sessé, Plantae Novae Hispaniae y Flora Mexicana de este volumen, los siguientes académicos del Instituto de Investigaciones Filológicas de la UNAM:

Elvia Carreño Velázquez María Eugenia García Gómez María Fernanda González Gallardo Paula López Cruz Martha Elena Montemayor Aceves Julio Pimentel Álvarez Dumar Daniel Rinaldi Pollero Aurelia Vargas Valencia Germán Viveros Maldonado

La revisión de las traducciones y la estandarización de los términos botánicos estuvieron a cargo de:

Fernando Chiang Cabrera Omar González Zorzano

*Consultora externa

5


6


Lรกminas

7


Lamiaceae

Callicarpa acuminata Kunth var. pringlei (Briq.) Moldenke Nombre

original

Callicarpa americana Sessé & Mociño Fl. Mex . ed. 2. p. 17. 1894, no de Linneo. Ilustración DC. 1025. Colección Torner 1505. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte inferior: escrito a lápiz por DC. Callicarpa laxiflora.

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 534. 2000.

Descripción

Traducción

original

Americana. Callicarpa con hojas lanceoladas, completamente enteras, tomentosas en el envés. Cáliz. Perianto monofilo, tubuloso, 4-dentado, con dientes diminutos, persistente. Corola monopétala, infundibuliforme, el tubo del cáliz del doble de largo; limbo cuadrífido con lacinias suberectas. Estambres: filamentos 4, filiformes, desiguales, insertados en el fondo de la corola, y dos veces más largos que aquella. Anteras simples, subrotundas. Pistilo. Ovario súpero, subrotundo. Estilo filiforme, de la longitud de los estambres. Estigma subrotundo, plano, emarginado. Pericarpio. Baya globosa, cuadrisperma. Semillas 4, subovadas, gibosas de una lado, del otro anguladas. Sufrútice de una braza de alto [1.95 m]. Ramas corimbosas, las inferiores cilíndricas, cinéreas, completamente glabras; las superiores obtusamente cuadrangulares, muy tomentosas. Hojas opuestas, lanceoladas, completamente enteras, subrugosas por el haz hasta las costas de las venas; tomentosas por todas partes en el envés. Pecíolos cilíndricos, muy cortos. Corimbos axilares, dicótomos. Estípulas setáceas, persistentes. Corolas blancas. Bayas globosas, pisiformes, negro-purpúreas, algo dulces. Habita en el pueblo de El Espinal [Ver.], en donde los totonacos la llaman Patzahumacachil, o bien grana sabina. Florece en agosto. Perenne.

Americana. Callicarpa foliis lanceolatis, integerrimis, subtus tomentosis. Calyx. Perianthium monophyllum, tubulosum, 4-dentatum, dentibus minutissimis, persistens. Corolla monopetala, infundibuliformis, tubus calycis duplo longior; limbus 4-fidus laciniis suberectis. Stamina. Filamenta 4, filiformia, inæqualia, fundo corollæ inserta, illaque duplo longiora. Antheræ simplices, subrotundæ. Pistillum. Germen superum, subrotundum. Stylus filiformis, longitudine staminum. Stigma subrotundum, planum, emarginatum. Pericarpium. Bacca globosa, quadrisperma. Semina quattuor1, subovata, hinc gibba, inde angulata. Suffrutex orgyam longus. Rami corymbosi, inferne teretes, cinerei, glabri, superne obtuse quadrangulares, tomentosissimi. Folia opposita, lanceolata, integerrima, subrugosa supra ad costas venarum, subtus undique tomentosa. Petioli teretes, brevissimi. Corymbi axillares, dichotomi.2 Stipulæ setaceæ, persistentes. Corollæ albæ. Baccæ globosæ, pisiformes, atro-purpureæ, subdulces. Habitat in oppido de El Espinal, ubi Patzahumacachil, totonaci dicunt, sive grana sabei. Floret Augusto. . 1 2

quatuor ES. dichothomi ES.

8


9


Lamiaceae

Clerodendrum aculeatum (L.) Schltdl. Nombre

original

Volkameria aculeata [L.] sensu Sessé & Mociño Fl. Mex. ed. 2. p. 151.1894. Ilustración Colección Torner 1480. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte inferior: escrito a lápiz por DC. Volkameria aculeata L.

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 541. 2000.

Descripción

Traducción

original

Aculeata. Volkameria con acúleos ternados, folíferos. Cáliz: perianto monófilo, campanulado, semi-5-fido, con lacinias ovado-agudas, patentes, más anchas que el tubo. Corola monopétala, irregular. Tubo delgado, largo, apenas engrosado en la garganta. Limbo 5-partido, lacinias ovadas, iguales, las superiores profundamente incisas. Estambres: filamentos 4, subulados, muy largos, ascendentes, dos de los cuales un poco más cortos. Anteras oblongas. Pistilo. Ovario subrotundo. Estilo filiforme, con la longitud y dirección de los estambres. Estigma bífido, agudo. Pericarpio. Drupa subrotunda, 4-sulcada, disperma, divisible en dos. Semilla. Nuez hemisférica, bilocular. Huesos oblongos, cilíndricos.

Aculeata. Volkameria aculeis ternis, foliferis. Calyx: perianthium monophyllum, campanulatum, semi-5-fidum laciniis ovato-acutis, patentibus, tubo latioribus. Corolla monopetala, irregularis. Tubus tenuis, longus, vix ad faucem ampliatus. Limbus 5-partitus, laciniis ovatis, aequalibus, superioribus profunde incisis. Stamina: filamenta 4, subulata, longissima, ascendentia, quorum duo paulo breviora. Antheræ oblongæ. Pistillum. Germen subrotundum. Stylus filiformis, longitudine et directione staminum. Stigma bifidum, acutum. Pericarpium. Drupa subrotunda, quadrisulcata, disperma, bipartibilis. Semina. Nux hemispherica, bilocularis. Nuclei oblongi, teretes.

10


11


Lamiaceae

Clerodendrum coulteri (A. Gray) Govaerts Nombre

original

Volkameria inermis [L.] sensu Sessé & Mociño Fl. Mex. ed. 2. p. 152. 1894. Ilustración DC. 1036. Colección Torner 1776. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte superior: a lápiz 14-2; parte inferior: escrito a lápiz por DC. Volkameria dentata.

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 541. 2000.

Descripción

Traducción

original

Inermis. Volkameria con ramas inermes. Cáliz: perianto monófilo, campanulado, semi-5-fido con lacinias agudas, iguales. Corola monopétala, desigual. Tubo delgado, largo. Limbo 5-fido, lacinias oblongas, las superiores un poco más cortas, más profundas. Estambres. Filamentos 4, filiformes, muy largos, ascendentes. Anteras oblongas, incumbentes. Pistilo. Ovario cuadrangular; estilo filiforme, ascendente, apenas más corto que los estambres; estigma bífido, agudo. Pericarpio. Baya subrotunda, bilocular, 4-sulcada. Semillas binadas, oblongas. Raíz fibrosa, perenne, horizontal. Tallos numerosos de una cuarta y media [36.40 cm], muy ramificados. Ramas opuestas, cilíndricas, glabras. Hojas opuestas, ovadas, serradas, glabras. Pecíolos muy cortos. Pedúnculos axilares, los inferiores unifloros, los superiores trifloros, de la longitud de las hojas. Brácteas setáceas. Corolas blancas, un poco rosadas, con olor a jazmín, similares al Clerodendron fortunatum. Bayas del tamaño de un guisante, tetraspermas. Habita en los campos áridos de Tehuacán [Pue.]. Florece en junio. Anual.

Inermis. Volkameria ramis inermibus. Calyx: perianthium monophyllum, campanulatum, semiquinquefidum laciniis acutis, æqualibus. Corolla monopetala, inæqualis. Tubus tenuis, longus. Limbus 5-fidus, laciniis oblongis, superioribus paulo brevioribus, profundioribus. Stamina. Filamenta quatuor, filiformia, longissima, ascendentia. Antheræ oblongæ, incumbentes. Pistillum. Germen quadrangulare; stylus filiformis, ascendens, parum staminibus brevior; stigma, bifidum, acutum. Pericarpium. Bacca subrotunda, bilocularis, quadrisulcata. Semina bina, oblonga. Radix fibrosa, perennis, horizontalis. Caules numerosi, sesquidodrantales, ramosissimi. Rami oppositi, teretes, glabri. Folia opposita, ovata, serrata, glabra. Petioli brevissimi. Pedunculi axillares, inferiores uniflori, superiores triflori, longitudine foliorum. Bracteæ setaceæ. Corollæ albæ, nonhil subroseæ, jasminum redolentes, Clerodendro fortunato similes. Baccæ magnitudine Pisi, tetraspermæ. Habitat in aridis Tehuacani agris. Floret Junio. .

12


13


Lamiaceae

Clerodendrum ligustrinum (Jacq.) R. Br. Nombre

original

Clerodendron culinare Sessé & Mociño Fl. Mex. ed. 2. p. 151. 1894. Ilustración DC. 1024. Colección Torner 1991. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 31 x 21.5 cm; parte superior: a tinta Tab. 25; parte inferior: a tinta 11.9. [?], escrito a lápiz por DC. Clerodendron culinare, a tinta Clerodendron (ilegible).

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 536. 2000. Nota: Véase también Colección Torner 1771 (página 16 de este volumen).

Descripción

Traducción

original

Culinare. Clerodendron de hojas ovales, agudas, completamente enteras. F. M. Tallo frutescente, de una braza y media [2.92 m], obtusamente angulado, completamente glabro. Ramas opuestas, similares al tallo. Hojas opuestas, ovales, agudas, acuminadas, completamente enteras, glabras por ambos lados, muy cortamente pecioladas. Racimos axilares, solitarios, dicótomos, completamente patentes. Pedúnculo común comprimido, dos veces más largo que el pecíolo, los parciales filiformes, trifloros, uno solo [pedúnculo] unifloro, en la dicotomía. Brácteas opuestas, lineares, erectas. Flores muy blancas, elegantes. Habita en las costas arenosas de México. Florece en noviembre. Leñosa. Uso. Las hojas son empleadas para condimentar los pescados con un sabor nada desagradable.

Culinare. Clerodendron foliis ovalibus, acutis, integerrimis. F. M. Caulis frutescens, sesquiorgyam longus, obtuse angulatus, glaberrimus. Rami oppositi, cauli similes. Folia opposita, ovalia, acuta, acuminata, integerrima, utrinque glabra, brevissime petiolata. Racemi axillares, solitarii, dichotomi, patentissimi. Pedunculus communis compressus, petiolo duplo longior, partiales filiformes, triflori, unicus uniflorus, in dichotomia. Bracteæ oppositæ, lineares, erectæ. Flores candidissimæ, elegantes. Habitat in mexicanis arenosis litoribus. Floret Novembri.  Usus. Folia piscibus condiendis adhibentur non ingrato sapore.

14


15


Lamiaceae

Clerodendrum ligustrinum (Jacq.) R. Br.

Ilustración DC. 1037. Colección Torner 1771. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte superior: a lápiz 14-2 ; parte inferior: escrito a lápiz por DC. Volkameria acuminata. Nota: Véase también Colección Torner 1991 (página 14 de este volumen).

16


17


Lamiaceae

Clinopodium macrostemum (Moc. & Sessé ex Benth.) Kuntze

Ilustración DC. 1013. Colección Torner 0608. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte superior: a lápiz 14-1 (2 encimado); parte inferior: escrito a lápiz por DC. Dondisia integrifolia.

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 271. 2000. Nota: Véase también Colección Torner 1060 (página 20 de este volumen).

18


19


Lamiaceae

Clinopodium macrostemum (Moc. & Sessé ex Benth.) Kuntze

Ilustración DC. 1012. Colección Torner 1060. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte inferior: escrito a lápiz por DC. Dondisia serrata.

Bibliografía DC. Prodr. 12: 229. 1848. - McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 271. 2000. Nota: Véase también Colección Torner 0608 (página 18 de este volumen).

20


21


Lamiaceae

Clinopodium aff. macrostemum (Moc. & Sessé ex Benth.) Kuntze

Ilustración Colección Torner 1669. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte superior a lápiz 2-1; parte inferior: escrito a lápiz por DC. Salvia exserta, con diferente caligrafía 126. Nota: El ejemplar en esta ilustración no puede ser miembro del género Salvia ya que este género tiene dos estambres y el ejemplar de la ilustración presenta cuatro estambres.

22


23


Lamiaceae

Hedeoma costata A. Gray var. costata

Ilustraci贸n Colecci贸n Torner 1737. Dibujo a l谩piz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm.

24


25


Lamiaceae

Hyptis tomentosa Poit.

Ilustración DC. 1014. Colección Torner 1922. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 31 x 21.5 cm; parte superior: a lápiz 14.1; parte inferior: escrito a lápiz por DC. Fragosia pedicellata.

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 269. 2000.

26


27


Lamiaceae

Hyptis sp. Nombre

original

Nepeta mexicana Sessé & Mociño Pl. Nov. Hisp. ed. 2. p. 86. 1893. Ilustración DC. 1011. Colección Torner 0654. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte superior: a lápiz 14; parte inferior: a tinta Nepeta mexicana Sp. N.

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 272. 2000. Nota: La descripción coincide con el concepto de Hyptis mutabilis (Rich.) Briq., sin embargo la planta de la ilustración es similar a Hyptis verticillata Jacq.

Descripción

Traducción

original

Mexicana. Nepeta con verticilos pedunculados, subcorimbosos, hojas ovado-lanceoladas, serradas, pecioladas. Fl. Mex. Tallo herbáceo, de cinco pies [1.50 m], muy recto, agudamente cuadrangular, sulcado, oscuropurpúreo, viloso. Ramas erectas, semejantes al tallo. Hojas ovado-lanceoladas, desigualmente serradas, tomentosas por el envés, muy cortamente pecioladas. Verticilos pedunculados, subcorimbosos. Brácteas ovadas, agudas, persistentes. Cálices cilíndricos con dientes setáceos. Flores cerúleas, muy pequeñas, muy perfumadas como toda la planta, labio superior erecto, bífido; el inferior cóncavo. Habita en lugares cálidos de Nueva España. Florece en agosto y septiembre. Anual.

Mexicana. Nepeta verticillis pedunculatis, subcorymbosis, foliis ovato-lanceolatis, serratis petiolatis. Fl. Mex. Caulis herbaceus, quinquepedalis, strictus, acute quadrangularis, sulcatus, atro-purpureus, villosus. Rami erecti, caule similes. Folia ovato-lanceolata, inæqualiter serrata, subtus tomentosa, brevissime petiolata. Verticilli pedunculati, subcorymbosi. Bracteæ ovatæ, acutæ, persistentes. Calyces cylindrici dentibus setaceis. Flores cœrulei, minimi, uti tota planta fragrantissimi, labio superiore erecto, bifido; inferiore concavo. Habitat in calidis Novæ Hispaniæ locis. Floret Augusto et Septembri. .

28


29


Lamiaceae

Leonotis nepetifolia (L.) R. Br.

Ilustración DC. 1007. Colección Torner 1600. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte inferior: escrito a lápiz por DC. Molucella leonurus.

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 273. 2000. Nota: Esta especie es originaria de África e introducida en México.

30


31


Lamiaceae

Monarda citriodora Cerv. ex Lag.

Ilustraciรณn DC. 1005. Colecciรณn Torner 0704. Dibujo a lรกpiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte superior: a lรกpiz 2-1; parte inferior: escrito a lรกpiz por DC. Monarda rosea.

32


33


Lamiaceae

Ocimum campechianum Mill.

Ilustraci贸n Colecci贸n Torner 0727. Dibujo a l谩piz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte inferior: escrito a l谩piz por DC. Plectranthus petiolaris.

34


35


Lamiaceae

Ocimum carnosum (Spreng.) Link & Otto ex Benth.

Ilustraci贸n Colecci贸n Torner 0726. Dibujo a l谩piz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte inferior: escrito a l谩piz por DC. Plectranthus repens.

36


37


Lamiaceae

Petitia domingensis Jacq.

Ilustraciรณn RJB Div. V, lรกm. 31. Dibujo a lรกpiz y acuarela sobre papel; medidas 39 x 25 cm; parte superior: a lรกpiz 1, a tinta 17, 23; parte inferior: a tinta 30. Nota: esta especie no es mexicana y se distribuye en las Antillas.

38


39


Lamiaceae

Salvia circinata Cav. Nombre

original

Salvia hirsuta Sessé & Mociño

Pl. Nov. Hisp. ed. 2. p. 8. 1893; Fl. Mex. ed. 2. p. 7. 1894. Ilustración Colección Torner 0650. Dibujo a lápiz y acuarela sobre papel; medidas 35 x 24 cm; parte superior: a tinta 14, a lápiz 2, 12, 65; parte inferior: a lápiz 55 sólo, a tinta Salvia hirsuta Sp. N. (tachado)0, escrito a lápiz por DC. amarissima Vahl.

Bibliografía McVaugh. Bot. Res. S. & M. Exp. VII: 278. 2000.

Descripción

Traducción

original

Hirsuta. Salvia con hojas cordadas, crenadas, con verticilos subespigados, con tallo muy hirsuto. Fl. Mex. Hierba de cuatro pies [1.30 m], muy hirsuta. Hojas cordadas, agudas, crenadas. Pecíolos oscuro-rojizos. Espigas laxas, con verticilos pedicelados, generalmente 5-floras. Corolas cerúleas. Brácteas ovadas, cóncavas. Cálices tridentados, muy agudos, muy hirsutos. Habita en los alrededores de San Ángel [D. F.]. Florece en septiembre. Anual.

Hirsuta. Salvia foliis cordatis, crenatis, verticillis subspicatis, caule hirsutissimo. Fl. Mex. Herba quadripedalis, hirsutissima. Folia cordata, acuta, crenata. Petioli atro-rubentes. Spicæ laxæ, verticillis pedicellatis, subquinque flores. Corollæ cœruleæ. Bracteæ ovatæ, concavæ. Calyces tridentati, acutissimi, hirsutissimi. Habitat in S. Angeli circuitibus. Floret Septembri. .

40


41


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.