Iron maiden

Iron Maiden Iron Maiden – heavymetalowy (reprezentujący New Wave of British Heavy Metal) zespół z Londynu, założony 25 grudnia 1975 roku, uważany za jeden z najwybitniejszych i najpopularniejszych zespołów heavymetalowych w historii[1] . Liderem grupy jest basista Steve Harris. Nazwa zespołu oznacza żelazną dziewicę.

ładunek emocjonalny, takie jak „Paschendale”, “Sign Of The Cross”, „Dance of Death”, „Rime of the Ancient Mariner”, „Seventh Son of a Seventh Son”, „Hallowed Be Thy Name”, “The Talisman”, “When The Wild Wind Blows” czy “Alexander The Great”[9] , także spokojne ballady typu „Afraid to Shoot Strangers”, czy akustycznoorkiestrowa „Journeyman”, półakustyczna “Pridigal Son” bądź eksperymentalne kompozycje jak “Satellite 15...

The Final Frontier”, w końcu utwory instrumentalne "Transylvania", “Ides Of March” czy “Genghis Khan”[10] .

Iron Maiden mają także na swoim koncie melodyjne kompozycje, jak "Running Free", "Run To The Hills", „Can I Play with Madness” czy „Wasted Years”, które dzięki swojej przystępności i lekkości osiągnęły ogromny sukces komercyjny[11] .

W toku kariery formacja otrzymała setki nagród muzycznych, włączając w to Grammy Awards i jej odpowiedniki w wielu krajach, Brit Awards 2009 oraz Ivor Novello Awards − za wybitne osiągnięcia na arenie międzynarodowej. Zespół posiada około 450 złotych i platynowych płyt oraz 35 srebrnych płyt[2] .

Grupa słynie także z Eddiego, maskotki-monstrum będącego protoplastą wielu mrocznych fantomów pojawiających się po 1980 r. na okładkach płyt zespołów metalowych na całym świecie. Eddie gościł na większości okładek albumów i singli Iron Maiden, jest również nieodłącznym elementem scenografii koncertów. Gadżety z wizerunkiem maskotki grupy sprzedano w milionowych nakładach. Zespół w swojej karierze sprzedał ponad 120 mln albumów[3] , z czego niemal 90 mln z naklejką EMI Rec[4] .

Zdaniem wielu krytyków na albumie A Matter of Life and Death z 2006 r.[12] , grupa zaprezentowała odmienny styl muzyczny, będący rozwinięciem mrocznej, apokaliptycznej atmosfery znanej z kontrowersyjnego albumu The X - Factor z 1995 r. Płyty te są od lat przedmiotem licznych sporów i dywagacji zarówno wśród recenzentów, jak i fanów[13] .

Lwia część repertuaru formacji została skomponowana przez lidera – Stevea Harrisa − oraz Adriana Smitha, Janicka Gersa, Davea Murraya i Bruce'a Dickinsona[14] .

1 Wstęp Dodatkowo Blaze Bayley brał udział w tworzeniu linii melodycznych wokalu na albumach The X - Factor oraz [15] Grupa gra heavy metal z elementami progresywnymi Virtual XI, nagranych z jego udziałem . Dwaj perkusioraz epickimi. Ich muzyka jest oparta na ostrych, acz- ści – Nicko McBrain i Clive Burr[16]mieli marginalny wkład kolwiek melodyjnych riffach gitarowych[5] oraz szybkiej w powstawanie muzyki zespołu . i dynamicznej pracy sekcji rytmicznej, z urozmaiconą grą perkusisty Nicko McBraina oraz charakterystycznie brzmiącą (“klekoczącą") gitarą basową Stevea Har- 2 Historia risa[6] . Charakterystyczną cechą większej części twórczości (1981−1994 i od 1999) grupy jest szerokiej skali wokal Bruce'a Dickinsona. Muzyk ten jest uznawany 2.1 1975−1979 za jednego z najlepszych frontmanów oraz wokalistów rockowych[7] . Styl muzyczny Iron Maiden dopełniają tak- Początek istnienia formacji przypada na 25 grudnia 1975 że wirtuozerskie solówki dwóch, a od 1999 trzech gita- r., kiedy to były basista zespołów Smiler i Gypsy’s Kiss rzystów prowadzących.

(1971 - 1975)[17] – Steve Harris – zrealizował swój plan [18] Katalog utworów zespołu jest zbiorem dość zróżnicowa- założenia własnej grupy . Nazwę Iron Maiden, oznanym formalnie. Iron Maiden stworzyli zarówno bardzo czającą „żelazną dziewicę”, Harris zapożyczył z tytułu w żelaznej masce (The Man in the Iron szybkie, mocne, czasami podchodzące pod thrash metal filmu Człowiek [18] .

Oprócz założyciela formację dopełniali: woMask) kompozycje typu „Be Quick or Be Dead”, "Man On The kalista Paul Day, perkusista Ron Matthews i gitarzyEdge" czy "Killers", kompozycje nawiązujące do klaTerry Rance oraz Dave Sullivan.

Debiutancki konści sycznej szkoły punk rocka jak „Iron Maiden”, „Invasion”, cert grupa zagrała pierwszego maja 1976 w Poplar w [8] Burninig Ambition” czy „Charlotte The Harlot” pro[18] Londynie . gresywne, długie utwory, często wieloczęściowe z urozmaiconą strukturą o epickim zacięciu, niosące znaczący We wrześniu 1976 do zespołu dołączył nowy wokali1

2 sta Dennis Wilcock, zastępując Daya. Od tego momentu Iron Maiden wpadła w korowód licznych roszad personalnych. Grupa dała jeszcze kilka koncertów, po czym Dave Sullivan został zastąpiony przez Dave'a Murraya[19] . Od kapeli odszedł także drugi gitarzysta – Terry Rance[20] .

Jego miejsce zajął Bob Sawyer, który doprowadził do antagonizmów pomiędzy Davem Murrayem oraz Dennisem Wilcockiem, co ostatecznie przekonało Harrisa, by pozbyć się z zespołu obu gitarzystów (Wilcock pozostał w składzie). Murray został usunięty już po pierwszym występie w 1977, a Sawyer po odegraniu większości zaplanowanych koncertów. Na ich miejsce przyjęci zostali Terry Wapram oraz klawiszowiec Tony Moore. W tym samym czasie do Iron Maiden dołączył także perkusista Barry Graham (zwany później Thunderstick)[21] . W takim składzie grupa dała tylko jeden koncert – w klubie „The Bridge House”, muzycy zapamiętali go jako fatalny występ. Steve Harris postanowił wówczas zwolnić wszystkich członków i zbudować zespół od podstaw. Do Iron Maiden powrócił więc Dave Murray i został przyjęty nowy perkusista Doug Sampson. Zespół gorączkowo poszukiwał wokalisty, co zaowocowało zatrudnieniem zdradzającego punkrockowe inklinacje Paula Di'Anno[22] .

2

HISTORIA

szczególnych etapów tras odpowiadał Steve Harris, przygotowywał także pierwsze grafiki i plakaty promujące występy formacji. Nie stanowiło to problemu, albowiem basista był kreślarzem i wprawnie wykorzystywał swoje umiejętności[23] . Muzycy byli zdani na siebie a w realiach show-biznesu lansującego modę na punk rock, nie mogli również liczyć na wsparcie ze strony wpływowych przedstawicieli wytwórni płytowych czy promotorów[24] .

W połowie 1979 Iron Maiden nawiązali współpracę z menedżerem Rodem Smallwoodem[25] .

Przez cztery lata zespół dał łącznie kilkaset koncertów, głównie w londyńskich klubach (m.in. The Cart And Horses, The Ruskin Arms, The Marquee czy The Soundhouse), lecz nie zdołał nagrać żadnej płyty[26] . Pierwsza okazja nadarzyła się ku temu 31 grudnia 1978 r. W noc sylwestrową powstało pierwsze demo zespołu z czterema utworami, które później zostało opublikowane jako The Soundhouse Tapes jednak bez kompozycji „Strange World”, gdyż zespół uznał, iż jakość nagrania jest zbyt słaba. Rejestracja dema kosztowała muzyków 200 funtów. Wszystkie 5000 egzemplarzy rozeszło się w kilka tygodni. EP sprzedawana była wyłącznie na drodze wysyłkowej[27] .

Także na tamtym undergroundowym etapie, muzycy przywiązywali niebagatelną rolę do wizerunku estradowego. Począwszy od połykającego szpady i plującego sztuczną krwią frontmana Dennisa Wilcocka, poprzez zainstalowanie specjalnie podświetlanej tablicy z logo grupy, a skończywszy na amatorskich efektach pirotechnicznych i świetlnych[28] . W 1979 roku powstał również pomysł upiornej maskotki Eddie the Head, która od tamtej pory już stale towarzyszy grupie, przybierając coraz wymyślniejsze formy i monstrualne rozmiary. Pomysłodawcą wizerunku Eddiego był artysta Derek Riggs, który od dłuższego czasu starał się zainteresować swoimi pracami wydawców muzycznych i managerów[29] .

W ówczesnym czasie dużą rolę w wypromowaniu zespołu odegrał lokalny DJ Neal Kay organizujący w rockowym klubie Heavy Metal Soundhouse wieczory z heavy metalem, prezentując zgromadzonej widowni nagrania młodych, dopiero debiutujących formacji[30] . Kiedy przedstawił publiczności utwory Iron Maiden, pochodzące z dema The Soundhouse Tapes, zainteresowanie poczynaniami grupy znacznie wzrosło. Utwór “Prowler” uplasował się nawet na szczycie zestawienia listy najpopularniejszych piosenek ciężkiego rocka, cyklicznie drukowanej na łamach magazynu “Sounds”[31] .

W 1979 r. grupa dobierała dodatkowych gitarzystów. Byli to kolejno Paul Cairns, Paul Todd i Dave Mac, którzy nie zapisali się w żaden szczególny sposób w dziejach Iron Maiden oraz Tony Parsons. Był on członkiem zespołu równie krótko, jak trzej wyżej wymienieni muzycy, ale to właśnie z jego udziałem grupa uczestniczyRod Smallwood - manager Iron Maiden. ła w nagrywaniu kompilacji Metal for Muthas[32] . Podczas koncertu w Marquee Club, 13 października 1979 r.

W latach 1976 do czerwca 1979 grupa dała setki klu- w Londynie obecny był m.in. John Darnley, agent potenbowych koncertów na terenie Anglii. Za organizację po-

2.2

1979−1981

tata wydawniczego EMI. Muzycy wywarli na przedstawicielu wytwórni na tyle dobre zdarzenie, iż w grudniu czteroosobowy skład w asyście Roda Smallwooda podpisał kontrakt z EMI Rec opiewający na pięć albumów studyjnych i skromną, jak na możliwości tak znaczącego wydawcy, zaliczkę w wysokości 50 tys. funtów. Od tego momentu datuje się początek profesjonalnej kariery estradowej zespołu[33] .

2.2

1979−1981

Po odejściu Parsonsa w Iron Maiden pozostało znów tylko czterech muzyków. Niedługo później składu grupy dopełnił nowy gitarzysta – Dennis Stratton. Wkrótce dołączył także perkusista Clive Burr (zastąpił Sampsona, który miał problemy zdrowotne). W tym składzie zespół rozpoczął nagrywanie swojego pierwszego longplaya. Producentem albumu został Will Malone[34] . W lutym 1980 wydany został pierwszy singiel nazwany „Running Free”, dotarł on do 33 pozycji list, a zespół promując go w programie “Top of the Pops” nie zgodził się na odtworzenie kompozycji z playbacku[35] . Wydana dwa miesiące później płyta zatytułowana została po prostu Iron Maiden. Prawdopodobnie ze względu na obecność w grupie Paula Di'Anno album zawierał prócz heavymetalowych brzmień także elementy punku (najsilniej ujawniające się w „Running Free”, “Charlotte the Harlot” oraz utworze tytułowym). W programie albumu znalazł się również jeden rozbudowany, progresywny utwór – „Phantom of the Opera” oraz instrumentalna, dynamiczna kompozycja “Transylvania”. Album zadebiutował na czwartej pozycji brytyjskiej listy bestsellerów, szybko zdobywając tytuł srebrnej a wnet złotej płyty. Po latach Iron Maiden uważany jest z jeden z najważniejszych debiutów w historii gatunku[36] . Album zdobył też duże uznanie w Japonii, przynosząc Iron Maiden wyróżnienie czytelników magazymu “Music Life” w kategorii “Najlepszy Nowy Zespół" jak i tytuł złotej płyty[37] .

Po zakończeniu nagrywania, w marcu 1980, Iron Maiden wyruszyli na tournée po Wielkiej Brytanii jako gość specjalny Judas Priest, po czym, wspomagani przez Praying Mantis i Neala Kaya, ruszyli w trasę promującą swój własny album, wydany na początku kwietnia. Występy odbywały się od kwietnia do sierpnia 1980, a grupa odwiedziła po raz pierwszy zagraniczne sceny – zagrała na festiwalu Wheel Pop w belgijskim Kortrijk oraz festiwalu Kuusrock w Oulu w Finlandii przed wielotysięcznymi audytoriami[38] .

3 Ponad 50 koncertów na terytorium Wielkiej Brytanii przyciągały tysiące fanów, zaś 23 sierpnia zespół wystąpił jako jedna z atrakcji prestiżowego Reading Festival 1980 przed 40 tys. widzów. Wówczas była to największa liczba widzów, dla jakiej zagrali na ówczesnym etapie kariery[40] .

Znacznie większą część Europy zespół przemierzył, koncertując jako support dla amerykańskiego zespołu Kiss od sierpnia do listopada 1980 roku. Metalowców z Iron Maiden ujrzała wtedy po raz pierwszy publiczność Włoch, Niemiec, Francji, Szwajcarii, Holandii, Szwecji, Danii i Norwegii[41] . Jako goście specjalni Amerykanów dali 27 koncertów dla ponad 400 tys. widzów, którzy nierzadko lepiej przyjmowali młodą, stosunkowo mało znaną kapelę niż amerykańskich gwiazdorów. Po przedostatnim występie tej trasy, na przełomie października i listopada 1980 roku z zespołu został usunięty Dennis Stratton[42] . Powodem było skłócenie z menedżerem grupy oraz nieporozumienia artystyczne, wynikające z odmiennych gustów muzycznych Strattona i pozostałych członków[43] .

Dave Murray i Adrian Smith.

Strattona, za sugestią Dave'a Murraya, zastąpił gitarzysta Adrian Smith. Do dziś uznawany jest on za najlepszego gitarzystę zespołu z minimalną przewagą nad Murrayem[44] . Obaj stanowili bardzo zgrany duet zarówno pod względem muzycznym – już wcześniej występowali razem w zespole Urchin, jak i towarzyskim – byli przyjaciółmi od czasów dzieciństwa. Ich wspólną grę określano mianem “dźwięku bliźniaczych gitar”[45] .

Z nowym gitarzystą zespół zagrał jeszcze jeden koncert z Kiss i odbył krótką trasę po Anglii, której ostatni występ, 21 grudnia 1980 w londyńskim Rainbow Theatre został zarejestrowany i wydany na kasecie VHS. Oficjalnym tytułem wydawnictwa było Iron Maiden, lecz częściej sto[46] W międzyczasie zostały wprowadzone na rynek dwa ko- sowana jest nazwa Live at the Rainbow . lejne single – „Sanctuary” oraz „Women in Uniform”. Ze Na przełomie 1980-81 Iron Maiden nagrali album Killers. względu na kontekst wizualny związany z umieszczeniem Płyta zawierała utwory nieco żywsze niż kompozycje z na okładce premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher pierwszego longplaya, jednak utrzymane w podobnym w roli ofiary Eddiego - Nożownika, wydawnictwo wywo- stylu. Killers był pierwszym albumem wyprodukowanym łało skandal obyczajowy. Muzycy w celu wyjaśnienia ca- przez Martina Bircha, znanego w branży i cenionego prołego zajścia spotkali się z premier krótko po opublikowa- ducenta albumów Deep Purple, Black Sabbath i Blue Öyster Cult. Z Killers zostały wydane dwa single – „Twilight niu małych płytek[39] .

4

2

HISTORIA

Zone” i „Purgatory”. Niestety, podobnie jak poprzednio wydane małe płytki i te nie cieszyły się większym powodzeniem[47] . Album sprzedawał się znacznie lepiej na świecie niż debiut, osiągając po roku od premiery próg miliona kopii i przynosząc grupie złote płyty w Niemczech, Japonii, Kanadzie, Francji (podwójne złoto), Wielkiej Brytanii oraz we Włoszech. Był takze pierwszym albumem Iron Maiden, który zadebiutował w zestawieniu amerykańskich bestsellerów Billboard Album Charts[48] .

W lutym 1981 formacja wyruszyła w trasę “Killer World Tour” promującą nowy album, w której ramach grupa dała 137 koncertów[49] . Do połowy marca formacja koncertowała tylko w Wielkiej Brytanii, po czym wyruszyła w trwające do maja tournée po Europie Zachodniej[50] .

Jeszcze w tym samym miesiącu grupa wystąpiła po raz pierwszy w Japonii, gdzie zagrała pięć błyskawicznie wyprzedanych koncertów. Nagrania z Nagoi zostały później wydane jako minialbum Maiden Japan (wydany także pod nazwą Heavy Metal Army)[51] . W czerwcu zespół odwiedził kolejny kontynent – Amerykę Północną. Muzycy koncertowali w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie zarówno w ramach własnej trasy, jak i jako support dla zespołów UFO i Judas Priest (tournée promujące album Point of Entry) do początku sierpnia[52] . Od połowy sierpnia do 10 listopada Iron Maiden pojawili się ponownie na scenach Europy Zachodniej. Formacja zawitała także do Jugosławii, by wystąpić na festiwalu w Belgradzie. Do historii grupy przeszły m.in. koncerty w roli gościa specjalnego ogromnego niemieckiego festiwali Golden Summernights 1981, odbywających się w Norymberdze na Zeppelinfeld przed 100 tys. widzów[53] oraz na stadionach w Stuttgarcie, Darmstadt przed kilkudziesięciotysięcznymi audytoriami[54] .

Na trasie Steve Harris bardzo rozczarował się postawą wokalisty Paula Di'Anno. Dało o sobie znać wieloletnie uzależnienie od narkotyków, od których frontman zespołu nie stronił nawet przed występami. Rod Smallwood wraz z zespołem, zmuszeni byli odwoływać koncerty z powodu częstych niedyspozycji Di'Anno, ostatecznie we wrześniu 1981 roku postanowili zwolnić dotychczasowego wokalistę[55] . Media i fani odebrali ten krok bardzo nieprzychylnie. Uważano, że zespół tracąc swego czołowego członka już na początku kariery pozbawia się szansy na dalszą egzystencję na rynku muzycznym[56] .

Ostatni koncert z Paulem Di'Anno miał miejsce w szwedzkim Lund[57] . Management zespołu już od dłuższego czasu poszukiwał potencjalnego następcy, którym został charyzmatyczny, dysponujący potężnym głosem wokalista popularnego wówczas zespołu heavymetalowego Samson, Bruce Dickinson. Pierwszy koncert z nowym głosem Iron Maiden miał miejsce w Bolonii w sali Palasport, był 26 października 1981 roku[58] .

“Beast On The Road 1982”.

2.3 1981−1989 Iron Maiden zdecydowali, by Dickinson zrezygnował z pseudonimu Bruce Bruce, którego używał w poprzedniej formacji i występował pod własnym nazwiskiem. W końcu października grupa z nowym wokalistą wybrała się na pięciodniowe tournée do Włoch oraz zagrała jeden koncert w Londynie, podczas którego zaprezentowała kilka kompozycji na przygotowywany właśnie nowy album.

Na przełomie 1981 oraz 1982 roku, zespół w asyście Martina Bitcha rozpoczął rejestrację materiału na swój trzeci krążek studyjny. Sesja nagraniowa miała miejsce w londyńskich Battery Studios, gdzie muzycy rejestrowali już poprzedni album, Killers[59] . Jeszcze przed premierą nowej płyty Iron Maiden dali 20 koncertów w Wielkiej Brytanii, w tym czasie ukazał się singiel „Run to the Hills”, który błyskawicznie zajął 7 pozycję list sprzedaży w tym kraju[60] . Wydany w marcu 1982 r. The Number of the Beast, był pierwszym albumem, który przez dwa kolejne tygodnie zajmował pozycję pierwszą zestawienia UK Albums Chart, zaś w zasadzie wszędzie dotarł do TOP 5 oraz Top 10 list bestsellerów, oraz wspiął się na pozycję 33 amerykańskiej listy Billboard 200, przynosząc grupie pierwszą złotą płytę w USA[61] .

Album przynosił ponad 40 minut muzyki, na którą złożyły się ponadczasowe standardy, jak wspomniany “Run to the Hills”, “Children of the Damned”, “22, Acacia Avenue”, “The Prisoner”, “Hallowed Be Thy Name”, czy niezwykle efektowny utwór tytułowy, który wydano na kolejnym singlu[62] . Dziś trudno sobie bez większości tych utworów; nawet wyobrazić jakikolwiek koncert grupy, zaś album zaliczany jest do ścisłej czołówki metalowych wydawnictw wszech – czasów. Według doniesień amerykańskiego magazynu "The New York Times", do sierpnia 2010 r. sprzedano ponad 14 mln kopii The Number of the Beast na świecie[63] . Iron Maiden szybko awansowali do hardrockowej ekstraligi, wyruszyli też w ogromną trasę „Beast on the Road 1982”, w ramach której dali 187 koncertów w Ameryce Północnej, Japonii, Australii oraz na Starym Kontynencie, po raz pierwszy prezentując barwną oprawę sceniczną oraz ruchomego, trzymetrowego Eddiego, który pojawiał się na estradzie pod-

2.3

1981−1989

czas wykonywania utworu „Iron Maiden”[64] . Od tej pory obecność maskotki zespołu, coraz bardziej rozbudowanej i okazalszej wymiarowo, stanie się stałą atrakcją ich koncertów[65] . Koncerty grupy przyciągały tysiące widzów, jednak pomimo niekwestionowanego sukcesu w Ameryce Północnej, Brytyjczycy występowali jako gość specjalny Rainbow, Scorpions czy Judas Priest[66] .

Pojawił się również inny problem – w związku z kontrowersyjną, wręcz demoniczną wymową utworu tytułowego, nawiązującego do biblijnej wizji apokaliptycznej oraz pojawiających się w refrenie słów „666 - the Number of the Beast”, ultraprawicowe organizacje amerykańskie oskarżyły muzyków o popularyzację satanizmu i szerzenie zepsucia moralnego, na które narażona miała być, słuchająca ich muzyki młodzież[67] . Pomimo nakłaniania do bojkotu koncertów grupy a nawet organizowanych akcji palenia ich płyt, Iron Maiden byli zapraszani na największe amerykańskie festiwale (Rock Fest 1982, Pacific Jam 1982, A Day on the Green 1982), gdzie występowali m.in. na Rich Stadium, Anaheim Stadium, Comskey Park, Oakland Alameda Coliseum – dla audytoriów o rozmiarach od 60 do 100 tys. widzów, wciąż jednak nie będąc główną atrakcją wieczoru[68] .

5 nów, jak i wybrednych dziennikarzy. Zespół również promował nową płytę specjalną EP Video, pt. Video Pieces, zawierającą zestaw czterech teledysków, zrealizowanych do obu albumów nagranych z Dickinsonem[75] .

Piece of Mind był również pierwszym wydawnictwem, który pokrył się platyną w USA a w pozostałych miejscach świata przyniósł grupie kolejne, złote krążki, w tym nawetw Jugosławii. Trasa „World Piece Tour 1983” składała się ze 145 koncertów, zagranych w przeważającej wielkości w salach mogących pomieścić od 10 – 25 tys. fanów[76] . Grupa zagrała prawie 90 koncertów w Ameryce Północnej, już jako główna atrakcja, występując m.in. w renomowanych salach, jak Madison Square Garden czy Forum de Montréal w Kanadzie. W Wielkiej Brytanii czterokrotnie wyprzedali Hammersmith Odeon (łącznie 20 tys. widzów) natomiast objazd świata zakończyli koncertami w Westfalenhalle, w Dortmundzie, jako gwiazda tamtejszego Rock & Pop Festival 1983[77] .

Trasa koncertowa pod względem wizualnym dowodziła rozwoju formacji. Pojawiło się szereg rekwizytów nawiązujących do ilustracji albumu, ruchome rampy świateł, potężne nagłośnienie. W stosunku do wielu późniejszych ekstrawagancji koncertowych zespołu, były to Rychłą zmianę tego stanu rzeczy, zapowiadał występ wciąż dość nieśmiałe, choć przykuwające uwagę publiczw roli głównej gwiazdy brytyjskiego „Reading Festival ności rozwiązania[78] .

1982” przed 40 tys. widzów, tudzież kilka koncertów na Kiedy brytyjski magazyn "Kerrang!" podsumowywał miotwartym powietrzu w Australii[69] . Na tym etapie for- jający rok a czytelników poproszono o wytypowanie stu macja była już gwiazdą pierwszej wielkości, natomiast najlepszych albumów metalowych, nie było wątpliwości kolejne albumy, składające się na klasykę gatunku, tyl- – Piece of Mind uplasował się na pozycji pierwszej, zaraz ko umacniały ich pozycję. Po zakończonym koncertem w za nim znalazł się The Number of the Beast a w Top 20 Nagoii tournee, od zespołu odszedł perkusista Clive Burr, nie zabrakło pozostałych propozycji zespołu. Nie inaczej borykający się z problemami zdrowotnymi i źle znoszący wyglądały zestawienia w innych rejonach świata. Brytyjtrudy przebywania w trasie[70] . czycy stali się najpoważniejszymi pretendentami do miaJeszcze w grudniu zastąpił go Nicko McBrain, znany ze współpracy z Patem Traversem, gry w formacji Streetwalkers oraz francuskiej grupy Trust, zaprzyjaźnionej z Iron Maiden[71] . Na początku 1983 r. zespół wraz z producentem Martinem Birchem rozpoczął sesję nagraniową kolejnego albumu, w tym celu wynajęto Compass Point Studios na Bahamach[72] . Czwarty album studyjny był pierwszym z cyklu trzech, zrealizowanych w tym miejscu. 16 maja ukazał się album Piece of Mind, który dotarł do pozycji 3 w Wielkiej Brytanii, oraz osiągnął wysokie, czternaste miejsce w zestawieniu Billboard 200[73] . Album przyniósł dwa popularne single z utworami „Flight of Icarus” (pierwszy duży hit w USA) oraz „The Trooper” – swoisty hymn fanów grupy, bez którego od tamtej pory nie mógł się obejść żaden ich koncert. Album zwiastował też odejście od typowej dla NWOBHM stylistyki surowego heavy metalu, na korzyśc bardziej progresywnego podejścia w kompozycjach „Where Eagles Dare”, „Revelations” czy nawiazującego lirycznie do "Diuni" Herberta - „To Tame a Land”. Nie zabrakło też miejsca na tematykę batalistyczną i historyczną) Wojna krymska w „The Trooper” czy działania komandosów znane z filmu „Tylko dla orłów” w „Where Eagles Dare”[74] . Powstał kolejny album powszechnie doceniany zarówno przez fa-

na „Największej formacji heavymetalowej świata”[79] .

We wrześniu kolejnego roku na rynku pojawił się piąty studyjny longplay, zatytułowany Powerslave. Ozdobiony niezwykle efektowną ilustracją okładkową autorstwa Derek’a Riggs’a, przenoszącą słuchacza w realia Starożytnego Egiptu, przynosił ponad 50 min. niezwykle dopracowanego technicznie, klasycznego heavy metalu, w tym dwa przebojowe, do dziś uznawane za klasyki gatunku single „Aces High” (UK Top 20) i „2 Minutes to Midnight” plasujący się pod Top 10 brytyjskiej listy małych płytek[80] . Jednak wizytówkami nowej propozycji grupy były oparty o efektowny, orientalizujący riff utwór tytułowy oraz ponad trzynastominutowa progresywna suita „Rime of the Ancient Mariner”, którą Harris napisał po zapoznaniu się z dziełem brytyjskiego poety, prekursora romantyzmu w poezji brytyjskiej, Samuela Taylora Coleridgea pt. „Rymy Sędziwego Marynarza”[81] .

Nigdy wcześniej żaden zespół heavymetalowy nie dokonał tak przekonującego mariażu wymagającej tematyki wywodzącej się z tradycji literackiej z ciężkimi brzmieniami. Dzięki takim kompozycjom jak wspomniany „Rime of the Ancient Mariner”, Brytyjczycy wespół z kanadyjską formacją Rush, wywarli nieprzeceniony wpływ na

6 cały nurt progresywnego oraz technicznego metalu. Krytycy byli zgodni w ocenach, uznając Powerslave nie tylko za szczytowe osiągnięcie artystyczne Brytyjczyków, ale wówczas – całego nurtu[82] .

Album zyskał ogromną popularność, osiągając w pierwszym tygodniu po premierze pozycję 2 bestsellerów w Wielkiej Brytanii (został wyprzedzony przez album składankowy, który nie powinien nawet znaleźć się w zestawieniu)[82] natomiast w USA osiągnął miejsce 12 notowania Billboard 200, z łatwością uzyskując status platynowej płyty. Wielka trasa promująca ten album (200 koncertów zagranych w 28 krajach, w ciągu 13 miesięcy dla ponad 3 mln widzów)[83] rozpoczęła się pięcioma błyskawicznie wyprzedanymi koncertami w Polsce, podczas których Brytyjczycy jako pierwszy w historii wykonawca zachodni, zaprezentowali pełną produkcję estradową. „World Slavery Tour 1984/85” była wielkim widowiskiem, którego poszczególne elementy zostały oparte na grafikach, znanych z promowanego albumu. Scena przypominała wnętrze egipskiej świątyni, zwieńczonej ruchomymi, ozdobionymi freskami i malowidłami rampami świateł, które kryły około 800 reflektorów, za muzykami zmieniały się ogromne, panoramiczne tła przedstawiające piramidy i ich wnętrza, wykorzystano szereg efektów pirotechnicznych, ogromny, rozsuwany sarkofag skrywający Eddiego – Faraona oraz kilkumetrową mumię przemierzającą estradę. Zespół używał także potężnej aparatury nagłaśniającej o mocy 152 tys. W. Sprzęt przewożono w ogromnych ciężarówkach. Było to pierwsze z wielu późniejszych tournees w historii grupy, podczas których zaprezentowano tzw. superprodukcję koncertową[84] .

Zainteresowanie koncertami było od początku ogromne. W Polsce wszędzie gromadziły się nadkomplety publiczności w dziesięciotysięcznych halach, w Londynie 24 koncertowa trasa sprzedała się na pniu, na Węgrzech zagrali dla 50 tys. widzów, w nowojorskiej Radio City Music Hall wyprzedano siedem wieczorów dla łącznej liczby 60 tys. fanów i tylko problemy ze strunami głosowymi Brucea Dickinsona, zmusiły organizatorów do odwołania dwóch występów[74] . Po raz pierwszy w historii na cztery wieczoru pod rząd sprzedano salę Long Beach Arena pod Los Angeles. Koncerty te, podobnie jak cztery wieczory w londyńskiej Hammersmith Odeon, zostały sfilmowane i nagrane na potrzeby publikacji audio-wizualnej[85] .

2

HISTORIA

W październiku 1985 r, ukazał się podwójny album koncertowy oraz towarzyszący mu film video zatytułowany Live After Death, zrealizowany podczas wspomnianych koncertów na Long Beach Arena przed 54 tys. ludzi. Wydawnictwo pilotowały single z koncertowymi wersjami utworów „Running Free” oraz „Run to the Hills / Phantom of the Opera”. Film stał się ogólnoświatowym bestsellerem, podobnie jak album, który w Wielkiej Brytanii dotarł do pozycji 2 list sprzedaży a w USA znalazł się w Top 20 Billboard 200[88] . Po latach album uznany został za jedną z największych płyt koncertowych wszech czasów, na trwałe uwieczniając zarówno potencjał estradowy Iron Maiden, jak i lata świetności klasycznego metalu[89] .

Status mega gwiazdy, który stał się udziałem muzyków formacji jak i intensywna trasa koncertowa, wyczerpały ich emocjonalnie. Brytyjczycy potrzebowali kilku miesięcy przerwy na zregenerowanie sił. Pod koniec 1985 r. formacja uchodziła za najintensywniej koncertujący zespół muzyczny na świecie oraz najlepszą i największą formację nurtu heavy metal[74] . Pracom nad następną płytą towarzyszyły dylematy odnośnie kierunku artystycznego, który powinien obrać zespół. Bruce Dickinson pragnął przeforsować pomysł wydania podwójnego albumu studyjnego, z drugim dyskiem, zawierającym materiał o charakterze akustycznym. Idea ta spotkała się z dezaprobatą kolegów, co wokalista odebrał jako osobistą porażkę i przestał angażować się w proces powstawania nowego materiału. Tym razem (obok Harrisa) wiodącym kompozytorem okazał się Adrian Smith, który miał wpływ na brzmienie nowej płyty grupy[90] .

Opublikowany w październiku 1986 r., ozdobiony futurystyczną ilustracją okładkową Somewhere in Time, przynosił kompozycje utrzymane w dotychczasowym stylu, z jedną różnicą – zespół po raz pierwszy użył syntezatorów gitarowych. Album cieszył się ogromną popularnością, docierając do pozycji 2 w Wielkiej Brytanii oraz 11 na liście bestsellerów Billboard 200 w USA, rozchodząc się w Stanach Zjednoczonych w ponad dwumilionowym nakładzie[91] .

Album pilotowały dwa single „Wasted Years” oraz „Stranger in a Strange Land” (Top 20 w Wielkiej Brytanii) o nieco łagodniejszym charakterze brzmieniowym, niż miało to do tej pory miejsce. Z Somewhere in Time pochodzą też takie kompozycje, jak koncertowy hymn Trasa po Europie Wschodniej okazała się tak ogrom- „Heaven Can Wait”, czy doceniony przez fanów, epicki nym sukcesem, iż postanowiono utrwalić ją za spra- song „Alexander the Great” dedykowany historii życia i wą dokumentalnego filmu, emitowanego przez MTV, podbojów Aleksandra Macedońskiego[92] . „Behind the Iron Curtain”. Okrojona wersja tegoż, Tradycyjnie zespół udał się w wielką trasę, która znów znalazła się na identycznie zatytułowanym VHS Iron imponowała rozmachem oraz wyszukanymi efektami Maiden[86] .Największym koncertem tournee był występ specjalnymi. Fani ujrzeli specjalnie zaprojektowana esw roli jednej z atrakcji największego na świecie festiwa- tradę, przypominającą fragment kosmicznego miasta, lu muzycznego Rock in Rio 1985, podczas którego ze- efektownie poruszające się, kaskadowe rampy ze świaspół Stevea Harrisa oklaskiwało (w zależności od źródeł) tłami, tradycyjnie już zmieniające się za sceną tła, pood 350 tys. do pół miliona osób. Ponad sto koncertów tężna pirotechnikę, działo laserowe, kilkumetrowego Edw Stanach zjednoczonych przyciągnęło półtora miliona diego – Cyborga, strzelającego z pistoletu ale najwiękwidzów[87] . sze wrażenie na widzach robił gigantyczny, pneumatycz-

2.3

1981−1989

7

nie nadmuchiwany Eddie podnoszący na głowie perkusję oraz unoszący na ogromnych łapach Stevea Harrisa i Brucea Dickinsona. W USA fani mogli oglądać latające w powietrzu, nadmuchiwane statki kosmiczne, olbrzymiego astronautę, balony z ilustracją albumu a muzyków podziwiać było można na ogromnym telebimie, zamontowanym nad górną rampą świateł. Zespół używał nagłośnienia o mocy 180 tys. W i około tysiąca reflektorów, kilka podnośników hydraulicznych oraz własnych agregatów prądotwórczych[93] .

w USA aż tak dobrze, co bardzo rozczarowało Stevea Harrisa[74] .

Fani nie pozostali obojętni. W Londynie Hammersmith Odeon sprzedano na siedem wieczorów z rzędu (pierwotnie na sześć), znów kilkukrotnie zapełnili Long Beach Arena (52,000), w Europie grali w kilkunastotysięcznych salach, zaś sześć koncertów w Polsce zostało wówczas zapamiętane, jako najlepsza trasa zachodniego zespołu w naszym kraju[94] . 82 koncerty w USA, odbywające się zazwyczaj w salach na 20 tys. miejsc oraz na takich stadionach, jak Oakland Alameda Coliseum czy Spartan Stadium, przyciągały rzesze widzów. 157 występów całej „Somewhere on Tour” 1986/87 przyciągnęły około 2,5 mln. widzów[95] .

Trasa promująca album, zatytułowana „7th Tour of a 7th Tour”, po raz kolejny udowadniała, że formacja zasłużyła na miano „Największego Zespołu Metalowego Świata”. Iron Maiden tym razem zagrali tylko 103 koncerty, które zobaczyło ponad dwa miliony fanów w Ameryce Północnej oraz Europie[100] . Po raz kolejny rozmach prezentacji estradowej mógł imponować. Muzycy występowali na ogromnej, specjalnie skonstruowanej scenie, przypominającej kaskadowy lodowiec, otoczonej przez kilka gór lodowych, nad którymi zawisła potężna konstrukcja świateł, zbudowana z ponad tysiąca żarówek. Fani mogli zobaczyć dwa imponujące rozmiarami wcielenia Eddiego, który raz wyłaniał się zza obrotowej makiety lodowca, jako prorok znany z wkładki do LP, zaś w kulminacyjnym momencie przedstawienia, nad estradą górował Eddie wyjęty wprost z okładki albumu, prezentując zgromadzonej widowni swojego potomka a wszystko to przy wtórze efektów świetlnych, stroboskopowych i kanonad pirotechniki[101] Choć przedstawienie imponowało rozmachem, to wielu krytyków muzycznych zarzuciło wówczas grupie, przekraczanie wszelkich granic estradowego kiczu, znanego z prześmiewczego filmu quasidokumentalnego „Oto Spinal Tap”[102] .

Dwunastolecie swojego istnienia grupa podsumowała dokumentalnym VHS 12 Wasted Years, które podobnie jaki kilka poprzednio wydanych filmów, cieszyło się dużym powodzeniem (złoty i platynowy certyfikat w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie). Zespół na tym etapie miał na koncie około 20 mln sprzedanych płyt ponad tysiąc zagranych koncertów i sto złotych i platynowych krążków[96] .

Siódmy krążek studyjny grupy ukazał się w kwietniu 1988 r. Nosiła tytuł Seventh Son of a Seventh Son i był albumem koncepcyjnym, opartym na motywach powieści „Siódmy syn”, Orsona Scotta Carda[97] . Album ten odzwierciedlał fascynacje Stevea Harrisa zespołami progresywnymi z lat siedemdziesiątych. Nowością, polaryzującą opinie fanów, było stonowane, delikatniejsze niż miało to miejsce do tej pory, brzmienie gitar oraz wykorzystanie, dla podkreślenia atmosfery niektórych nagrań - instrumentów klawiszowych. W programie krążka znalazł się klasyczne już dzisiaj utwory, jak otwierający stawkę, oparty na kanwie powieści Aleistera Crowleya - „Moonchild”, tytułowy epicki „Seventh Son of a Seventh Son” drapieżny, wydany na singlu „The Evil That Men Do”, nastrojowa balada, zwieńczona efektowna kodą „Infinite Dreams”, złowieszcze „Only the Good Die Young” oraz przebojowe, wydane na singlach „Can I Play with Madness” czy „The Clairvoyant[98] .

Album nagrany w „Musicland Studios” w Monachium, okazał się największym z dotychczasowych sukcesów komercyjnych zespołu. Jako kolejny po The Number of the Beast longplay, debiutował na pierwszym miejscu brytyjskiej listy przebojów, dotarł w większości krajów do Top 5 zestawień sprzedaży, zaś w Stanach zajął miejsce dwunaste w zestawieniu Billboard 200[99] . Niestety, w przeciwieństwie do poprzedniego albumu nie sprzedawał się

Promujące album single były największym w dotychczasowej karierze, sukcesem grupy zarówno w Anglii (Top 3 oraz Top 5 zestawień) jak i w wielu innych krajach świata.

Dziennikarze okazali się jednomyślni w opiniach o jego wartości, najnowsza propozycja studyjna zespołu już w roku premiery została uznana za największe osiągnięcie artystyczne a Iron Maiden byli postrzegany w kategoriach „brytyjskiej instytucji muzycznej”[74] .

63 koncerty w Ameryce Północnej znów odbywały się w wielkich arenach (po raz pierwszy w hali LA Forum) i na dwudziestotysięcznych amfiteatrach, natomiast jako zespół supportujący wystąpili zdobywający właśnie międzynarodową sławę Guns N’ Roses[103] . W Europie Iron Maiden zagrali m.in. cykl koncertów w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji, Włoszech, Holandii, Grecji, Hiszpanii, Czechosłowacji, na Węgrzech, w roli gwiazdy objazdowego festiwalu Monsters of Rock 1988, podczas których frekwencja sięgała od 20 do ponad 100 tys. fanów.

Brytyjczyków poprzedzały takie tuzy, jak Kiss, David Lee Roth, Megadeth, Metallica, Anthrax, Guns N' Roses, Trust oraz Helloween. Szacuje się, iż trzynaście spektakli festiwalowych zobaczyło wówczas 600 tys. widzów[104] .

Punktem kulminacyjnym trasy okazał się występ Iron Maiden w roli gwiazdy Monsters of Rock w Donington Park, 20 sierpnia 1988. Zagrali wówczas dla największego audytorium w historii imprezy, szacowanego na co najmniej 107 tys. widzów[105] . Grupa wykorzystała podówczas najpotężniejszą aparaturę nagłaśniającą świata, generującą ponad pół miliona mocy znamionowej na kanał oraz dźwięk o natężeniu 125 dB. Do jej przewiezienia potrzebnych było szesnaście TIRów. Fakt ten doczekał

8

2

HISTORIA

się nawet wpisu do „Księgi Rekordów Guinessa” w 1990 r[106] .

Na sukcesie imprezy cieniem położył się przykry wypadek, kiedy to w panującym ścisku śmierć poniosło dwóch kilkunastoletnich fanów, zaś jeden z poważnie rannych – Gary Dobson, został wybudzony z dwumiesięcznej śpiączki za pomocą muzyki Iron Maiden[107] .

Trasa trwała do grudnia 1988 r. i objęła również szereg koncertów w zamkniętych obiektach oraz kolejny objazd Wielkiej Brytanii, podczas którego kilkanaście koncertów (z czego aż sześć w Londynie) grupy, zobaczyło 120 tys. widzów[108] .

Iron Maiden dali dwa wyprzedane występy w NEC Arena w Birmingham, które zostały w całości zarejestrowane, na potrzeby opublikowania kolejnego VHS oraz albumu koncertowego, podsumowującego trasę. Na ujrzenie pełnej wersji audio-wizualnej owego zapisu, fani musieli poczekać aż ćwierć wieku[109] .

W końcu 1988 grupa sygnowała również nowy kontrakt wydawniczy z amerykańskim oddziałem Sony, Epic Records – rezygnując z dalszego reprezentowania swoich interesów w Stanach Zjednoczonych przez Capitol Records. Epic reprezentował zespół przez kolejne pięć lat, do momentu podpisania kolejnej umowy z niezależną wytwórnią Castle Music Communications (CMC) w 1994 roku, gwarantującą możliwość dystrybucji płyt dzięki Janick Gers. umowie z BMG Records.

2.4

1989−1999

Rok 1989 oznaczał przerwę w działalności artystycznej i koncertowej formacji. Jedynie w listopadzie ukazał się singiel "Infinite Dreams" plasujący się na pozycji szóstej brytyjskich list, promując kolejne koncertowe VHS Maiden England. Film ukazywał zespół podczas dwóch wyprzedanych koncertów w NEC Arena Birmingham, plasując się na czołowych pozycjach list bestsellerów po obu stronach Atlantyku[110] . Na kolejny rok przypadła dziesiąta rocznica ukazania się debiutanckiego albumu, obchodzono ją z należytym rozmachem, m.in. ukazała się dziesięcioczęściowa kompilacja First Ten Years Up The Irons, przynosząca nagrania z dwudziestu kolejnych maxi-singli, uzupełnione o wypowiedzi Nicko McBraina, przywołującego wspomnienia z poszczególnych lat kariery[111] . Formacja podsumowała także swój dorobek teledyskowy wydając identycznie zatytułowaną kasetę video z pełnym zestawem wideoklipów[112] .

ing. Płyta diametralnie różniła się od swej poprzedniczki.

Album nagrywano, nie jak to miało miejsce do tej pory w renomowanych studiach, lecz za pomocą przenośnego studia Rolling Stone Mobile, używanego w latach 70. XX w przez The Rolling Stones, zamontowanego w specjalnie zaakomodowanym budynku gospodarczym na terenie posiadłości lidera formacji, Harrisa. Zmiany obejmowały zarówno brzmienie – melodie stały się bardziej surowe, jak i teksty – pojawił się w nich wyraźny podtekst polityczny[114] . Płytę promowały dwa single, "Holy Smoke" (nr. 3 w Wielkiej Brytanii) oraz “Bring Your Daughter To The Slaughter” - pierwszy w historii grupy numer jeden w Wielkiej Brytanii[115] .

Iron Maiden wyruszyli w trasę "No Prayer On The Road 1990/91”, w ramach której dali około 120 koncertów, zarówno w wielkich arenach jak i bardziej kameralnych miejscach[116] . Muzycy zrezygnowali z rozbudowanej oprawy koncertów, z jakiej słynęli w minionej dekadzie, stawiając na wizualną surowość i koncentrując się na samej muzyce. Mimo to tournee cieszyło się wielkim powodzeniem, znaczonym wyprzedanymi koncertami oraz występami grupy w roli gwiazdy wielkich imprez we Francji (Bol d'or), Danii (po raz pierwszy jako gwiazda Roskilde Festival dla 65 tys.) oraz Szwajcarii, latem 1991 roku[117] .

W 1990 roku muzycy postanowili również nagrać kolejny album studyjny. Miał on nawiązywać brzmieniowo i klimatycznie do pierwszych płyt z lat 1980–1982. Podczas nagrywania albumu z powodu różnic na tle artystycznym usunięto z grupy Adriana Smitha. Jego następcą został Janick Gers znany ze współpracy z Ianem Gillanem, White Spirit oraz udziału w nagrywaniu debiutanckiej solowej płyty Bruce'a Dickinsona, Tattooed Millionaire[113] . Album nie odniósł aż tak znaczącego sukcesu komercyjW tym składzie nagrano album No Prayer for the Dy- nego, jak wiele poprzednich – jednak dotarł na pozycję

2.4

1989−1999

9

2 w Wielkiej Brytanii oraz 17 na amerykańskiej liście Billboardu. Krytycy, jak i fani ocenili płytę jako wyraźnie słabszą i odartą z ambitnych pomysłów, tak dobrze znanych z poprzednich wydawnictw. Wielu fanów odebrało nową propozycje grupy jako przejaw artystycznego i twórczego kryzysu Iron Maiden[88] .

scenami tortur znanych z horrorów gore, uwieńczonych egzekucją Dickinsona w żelaznej dziewicy. Widowisko transmitowała stacja MTV w opcji pay-per-view. W roku 1994 ukazała się kaseta video z zapisem tegoż spektaklu, zatytułowana Raising Hell.[129] Fani otrzymali także specjalną, limitowaną wersję wydawniczą kasety video Sytuację poprawił następny album Fear of the Dark, “Maiden England”, wyposażoną w pojedynczy dysk CD z utwórów, pochodzących z koncertów który debiutował na pierwszym miejscu brytyjskiej li- zapisem wybranych w Birmingham[130] . sty przebojów oraz zajął wysokie 12 miejsce na liście Billboardu[118] . Album nagrano w prywatnym studio na- Tytułowy utwór z albumu ''Fear of the Dark'' odebrał noleżącym do Steve'a Harris’a (nazywanym Barnyard Stu- minację do amerykańskiej nagrody muzycznej Grammy dios) po raz ostatni pod czujnym okiem Martina Bircha. Awards, w kategorii “Best Metal Performance”[131] .

Przebojami z albumu były utwory "Fear of the Dark", Zdegustowany decyzją frontmana Steve Harris, rozwazbliżający się do thrash metalu „Be Quick or Be Dead” żał nawet możliwość zamknięcia działalności formacji, (singiel pilotujacy, numer dwa na listach brytyjskich), na szczęście od tego pomysłu odwiódł go Dave Murray, przebojowy, wydany na singlu "From Here To Eterni- który zaproponował znalezienie nowego wokalisty[132] . ty" nastrojowy, epicki “Afraid To Shoot Strangers” czy Na apel managementu o zgłaszanie swojej kandydatury wydana również na singlu ballada „Wasting Love”. Pły- na frontmana grupy, odpowiedziało osiem tysięcy potenta sprzedawała się najlepiej od lat, przyczyniając się do cjalnych następców Dickinsona. Najpoważniejszymi kanodzyskania dawnej reputacji grupy[119] . Na fali sukcesu dydatami na to stanowisko byli Doogie White, Damian albumu pojawiła się również kompilacja teledysków za- Wilson oraz Blaze Bayley[56] , wcześniej wokalista grutytułowana "From There To Eternity", przygotowana z py Wolfsbane, która otwierała koncerty Iron Maiden na myślą o odbiorcy amerykańskim[120] . brytyjskiej części trasy w 1990 r. Ostatecznie zastępcą Trasa "Fear Of The Dark Tour 1992" oraz siostrzana "Real LIVE Tour 1993"[121] była w znacznej mierze powrotem do wizualnego splendoru minionej dekady, wiodła przez pięć kontynentów i ostatecznie zamknęła się w 111 koncertach, które zobaczyło około 3 mln widzów[122] . Iron Maiden po raz pierwszy odbyli długą trasę po Ameryce Południowej, występując na tamtejszych stadionach z kompleksem Ginásio do Maracanãzinho włącznie. W Europie zespół zagrał cykl koncertów w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Hiszpanii, Francji jako gwiazda objazdowego Monsters Of Rock Festival[123] . Po raz drugi wystąpili wówczas w Donington Park przed około 80 tys. ludzi[124] . W 1993 r. zespół kontynułował koncertowy pochód przez Stary Kontynent, dając krótki recital na niebiletowanym, włoskim MAYDAY Festival 1993, odbywającym się na San Giovanni In Laterano Square, który co roku przyciąga nawet milion osób[125] . Trasę zakończyły trzy koncerty na Stadionie Olimpijskim w Moskwie, o całkowitej pojemności 45 tys. miejsc[126] . Objazd świata podsumowały aż trzy koncertowe wydawnictwa: A Real Live One, A Real Dead One oraz Live At Donington 1992. Ostatni z koncertów wydano również w wersji wizualnej[127] . Albumy pilotowały single "Fear Of The Dark - Live" oraz "Hallowed Be Thy Name", płytki gościły w zestawieniu Top 10 najpopularniejszych singlii w Wielkiej Brytanii.

Dickinsona został wspomniany Bayley[133] . W tym składzie zespół nagrał album The X Factor, który sygnalizował skrajną zmianę stylu muzycznego grupy, na co wpływ miała m.in.osobista tragedia Steve'a Harrisa (basista borykał się z problemami rodzinnymi). Album charakteryzowł się niezwykle mrocznym, posępnym klimatem, spotęgowanym niskim głosem wokalisty o uśrednionej skali oraz pełnymi zadumy tekstami, poruszającymi problemy egzystencjalne[134] .

Tymczasem stosunki interpersonalne pomiędzy członkami Iron Maiden uległy radykalnemu pogorszeniu. Po zakończonej trasie koncertowej, grupę z powodu odmiennej wizji artystycznej, opuścił Bruce Dickinson[128] . Specjalnie dla fanów zorganizowano dwa wyreżyserowane koncerty w londyńskich Pinewood Studios, z udziałem znanego magika telewizyjnego Simona Drakea, podczas których zaprezentowano mroczny spektakl, przepełniony

W zasadzie tylko promujące album single "Man On The Edge" oraz "Lord Of The Flies" nawiązywały do przebojowości, z której formacja słynęła. Ten pierwszy dotarł do Top 10 zestawienia w Wielkiej Brytanii oraz pierwszej piątki najlepiej sprzedawanych singlii w Europie[135] .

Niestety, album wzbudził nieporównywalnie mniejsze zainteresowanie od poprzednich płyt, docierając w Wielkiej Brytanii do pozycji ósmej i zaledwie 147 w noto-

Blaze Bayley, trasa promująca album The X-Factor.

10 wanii Billboard 200[136] . Po roku krążek sprzedał się w niskim, jak na standardy Iron Maiden, nakładzie ponad miliona kopii[137] . Promująca płytę trasa “The X - Factour 1995/1996” trwała ponad rok, obejmowała pięć kontynentów i 145 koncertów, grupa dotarła po raz pierwszy do takich miejsc jak RPA czy Izrael. Zespół po części zaprezentował widowisko nawiązujace do przedstawień z lat 80., jednakże dużo bardziej okrojone, choćby z uwagi na konieczność występowania w znacznie mniejszych obiektach, niż miało to miejsce przed laty[138] .

2

HISTORIA

Argentynie wystąpili dla 70 tys. widzów jako gwiazda Monsters Of Rock Festival 1998[147] . Warto odnotować, iż we wrześniu zespół znów pojawił się w Polsce, w katowickim Spodku[148] . W tym samym czasie ukazał się również singiel "Futureal", cieszący się sporym powodzeniem (Top 10 w Wielkiej Brytanii) oraz zremasterowana, wzbogacona o ścieżki multimedialne, kolekcja dwunastu klasycznych albumów formacji, wydanych w latach 1980 - 1993[149] .

23 października Iron Maiden po dziewięciu latach nieobecności pojawili się na stołecznym Torwarze, spotykając się z ciepłym przyjęciem ze strony polskich fanów[139] . Znakomite przyjęcie czekało też na muzyków we Francji, Grecji, Hiszpanii, Włoszech czy całej Ameryce Południowej, gdzie występowali, jak dawniej - w ogromnych salach i na stadionach. Największym koncertem tego etapu trasy był występ w roli gwiazdy Monsters Of Rock Festival 1996, w brazylijskim Sao Paulo dla 65 tys. widzów[140] .

We wrześniu 1996 roku EMI Records podsumowali dwudziestolecie działalnosci estradowej grupy okolicznosciową składanką Best of the Beast, wydaną w kilku wersjach i pilotowaną singlem z nową, dość przeciętną kompozycją "Virus"[141] . Dwadzieścia lat kariery grupy uczciła również firma EMI, wręczając muzykom pamiątkowe relify w uznaniu za sprzedaż dziesięciu nagranych w tym okresie albumów studyjnych, w nakładzie około 43 mln kopii na całym świecie[142] . W związku z obchodami stulecia EMI w 1997 roku, na limitowanym CD pojawił się wywiad-rzeka z serii In Profile, w którym przypominano historię grupy od początków jej istnienia[143] .

Iron Maiden 1999.

Jako że Steve Harris nie widział dalszych perspektyw dla działalności artystycznej Iron Maiden, w grudniu 1998 podjął decyzję o rozwiązaniu formacji, o czym powiadomił menedżera Roda Smallwooda. Ten jednak nie podał informacji do publicznej wiadomości, natomiast doprowadził do istotnej dla dalszych losów grupy zmiany[150] .

W lutym 1999 r.do zespołu powrócił Bruce Dickinson oraz Adrian Smith[151] . Informacja ta zelektryzowała fanów na całym świecie, zaś grupa - od tej pory będąca sekstetem, zapowiedziała serię trzydziestu koncertów w USA i Europie, promujących zarówno powrót oryginalKolejny album studyjny ukazał się dopiero w marcu nych członków Iron Maiden, jak i nowe wydawnictwo 1998 roku i z założenia miał być powrotem do klasycz- grę komputerową Ed Hunter, z soundtrackiem składająnych brzmień Iron Maiden. Album zatytułowany Virtual cym się z największych przebojów zespołu, wybranych w XI, pilotowany jedenastominutowym singlem "The An- internetowym głosowaniu przez fanów[152] . gel And The Gambler", okazał się ogromnym rozczaroTrasa "The Ed Hunter Tour 1999" wiodła przez wielkie waniem i komercyjnym fiaskiem[144] , nie zdołał nawet areny Europy oraz sale o średniej pojemności w Ameosiągnąć nakładu miliona kopii i to pomimo promowania ryce Północnej[153] . Zespół zaprezentował konceptualne dziewięciomiesięczną trasą oraz specjalnymi spotkaniami widowisko oparte na elementach promowanej gry komfutbolowymi, w których uczestniczyli muzycy i gwiazdy puterowej oraz wizualizacjach, związanych z przekracza[145] piłki nożnej . Produkcja i miksowanie albumu, po raz niem kolejnych poziomów Ed Hunter. Bilety na poszczekolejny okazały się przerastać Steve'a Harrisa, który to gólne koncerty sprzedawały się w rekordowym tempie. podjął się obowiązków producenta wraz z Nigelem GreZespół nawiązał także współpracę z renomowanym proenem. Dodatkowo podczas trasy koncertowej u Bayley'a ducentem Kevinem Shirleyem, znanym ze współpracy z [146] . pojawiły się problemy z głosem Aerosmith, Dream Theater czy Silverchair[154] . Jeszcze Zgodnie z zapowiedziami muzyków, trasa "Virtual XI przed wyruszeniem w trasę koncertową, management zeWorld Tour 1998" objęła cały glob i w założeniu mia- społu renegocjował kontrakt wydawniczy na rynek ameła stanowić powrót do estradowej widowiskowości, z ja- rykański z Sony Music, zaś na giełdę brytyjską trafiły akkiej Iron Maiden słynęli. Niestety, znów zamiary mana- cje Iron Maiden[155] . gementu weryfikowały rozmiary obiektów, w jakich formacja grała w Wielkiej Brytanii, USA czy Niemczech, zwykle mieszczących do zaledwie kilku tysięcy ludzi[146] . 2.5 1999−2007 Na szczęście w miastach miejscach zagrali w dziesięciotysięcznych obiektach i na stadionach, jak miało to W listopadzie 1999 roku sekstet pod okiem Shirleya rozmiejsce podczas koncertów w Ameryce Południowej. W począł sesję nagraniową nowego albumu w paryskich Guillaume Tell Studios. Jedną z inspiracji do powstania pi-

2.5

1999−2007

Od lewej: Steve Harris, Dave Murray, Janick Gers i Adrian Smith

lotującego płytę singla "The Wicker Man, był brytyjski film z roku 1973 o tym samym tytule, zaś tytuł nowego albumu Brave New World zaczerpnięto od powieści “Nowy Wspaniały Świat” Aldousa Huxleya[156] . Album wyróżniał się bogatym brzmieniem, skomplikowanymi progresywnymi strukturami melodycznymi oraz dynamiką przywołującą ducha klasycznych płyt formacji. Singiel trafił do Top 10 brytyjskiego zestawienia[157] , zaś album uplasował się na pozycji 7 w Wielkiej Brytanii oraz 39 w Stanach Zjednoczonych, docierając również do czołówki bestsellerów w wielu krajach, przynosząc Iron Maiden wiele złotych płyt, również w Polsce[158] . Trasa promująca “Brave New World Tour” wiodła przez niemal sto koncertów odbywających się w wielkich halach, na stadionach i amfiteatrach oraz prestiżowych festiwalach, na których Brytyjczycy byli główną atrakcją (Dynamo Fesival, Roskilde Festival, With Full Force Festival)[159] .

20 i 21 czerwca 2000 roku formacja dała dwa wyprzedane koncerty w Polsce (Torwar oraz Spodek) natomiast po raz pierwszy zespół wystąpił również w Estonii i na Ukrainie, prezentując widowisko pełne rozmachu i przyciągając na kolejne przystanki trasy od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy widzów[160] . Powrót Iron Maiden na wielkie sceny stał się faktem a popularność grupy zaczęła od tamtej pory zdecydowanie rosnąć. Zwieńczeniem koncertowych wojaży okazała się trasa po stadionach Ameryki Południowej oraz występ jako gwiazdy brazylijskiego Rock In Rio Festival 2001, 19 stycznia 2001 przed ponad 250 tys. fanów. Trasę sumarycznie zobaczyło około dwóch milionów widzów[161] . W lutym 2001 zespół otrzymał dwie nominacje do nagrody Grammy Award, w tym samym roku został również uhonorowany prestiżowym wyróżnieniem Ivor Novello Awards, przyznawanym za wybitne osiągnięcia na arenie międzynarodowej.

Album The Number of the Beast został również uwieczniony w serii dokumentalnej “Classic Albums”, realizowanej przez Eagle Vision dla uhonorowania twórców najważniejszych albumów muzycznych[162] .

11 mnianego koncertu z Rio de Janeiro[163] . DVD na całym świecie dotarło na szczyty list bestsellerów[164] , przynosząc grupie szereg złotych i platynowych płyt oraz wyróżnień krytyków muzycznych, było również pierwszym rockowym DVD wyróżnionym w Polsce złotą płytą[165] .

Rok 2002 upłynął muzykom na gromadzeniu nowych pomysłów, zaś aktywność koncertowa sprowadziła się do zorganizowania cyklu trzech koncertów w Brixton Academy, z których dochód został przeznaczony na rzecz fundacji “Clive Aid”, gromadzącej fundusze niezbędne do zorganizowania pomocy dawnemu perkusiście grupy, Cliveowi Burrowi cierpiącemu na stwardnienie rozsiane.

Na ten sam cel również przeznaczone zostały wpływy ze sprzedaży singla „Run to the Hills”, zawierającego utwór tytułowy w wersjach z 1982 oraz 2001 roku[166] . Na jesieni ukazała się kompilacja największych przebojów zespołu Edward the Great oraz ściśle limitowany, specjalny boks kolekcjonerski Eddie’s Archive – wyposażony w trzy albumy kompilacyjno – koncertowe (Beast Over Hammersmith, BBC Archives oraz Best of the 'B' Sides), pergamin z drzewem genealogicznym grupy, pierścień oraz zdobiony kielich. Płyty CD były dostępne wyłącznie wraz z boksem, zespół nie zdecydował się na ich osobne wydanie, co miało podkreślać unikatowość i ekskluzywność całego przedsięwzięcia[167] .

Działalność koncertową muzycy wznowili w maju 2003 roku, wyruszając w trasę “Give Me Ed... 'Til I'm Dead Tour”, podczas której zaproponowali set – listę złożoną z ich największych przebojów[168] . Trasa wiodąca przez Europę oraz Amerykę Północną promowała kolejne DVD zespołu, Visions of the Beast - zawierające wszystkie do tamtej pory zrealizowane teledyski w wersjach cyfrowo zremasterowanych oraz ich ujęcia alternatywne. Zarówno kompilacja teledysków, jak i trasa, okazały się wielkim sukcesem komercyjnym[169] . Zestaw DVD pokrył się kilkukrotną platyną w Wielkiej Brytanii, USA, Kanadzie, Finlandii i innych miejscach świata, zaś 56 koncertów przyciągnęło łącznie ponad milion osób[88] .

Już tradycyjnie zespół odwiedził Polskę (trzeci czerwca, Spodek w Katowicach), zaś w rozpisce koncertowej znalazły się wielkie festiwale, jak Roskilde Festival, Rock am Ring / Rock im Park, gdzie sprzedano 150 tys. biletów łącznie, Graspop Metal Meeting, Heineken Jamming Festival czy reaktywowany w Donington Park, Download Festival, gdzie Brytyjczyków oklaskiwało blisko 50 tys. fanów[170] .

W tym czasie grupa miała już przygotowany kolejny album studyjny, z którego utwór "Wildest Dreams" prezentowano podczas letnich koncertów. Wyprodukowany przez Kevina Shirleya, trzynasty album studyjny Dance of Death ukazał się we wrześniu i okazał się dużym sukcesem komercyjnym, debiutując na szczycie list bestsellerów w sześciu krajach i osiągając 2 pozycję list bestsellerów w Anglii oraz 18 na amerykańskim Billboard 200[171] . Płyta po latach pamiętana jest z orkiestralnego, pełnego rozmachu utworu tytułowego, dramatyczW marcu 2002 r. ukazały się album koncertowy oraz nej, epickiej opowieści „Paschendale”, akustycznej pełDVD zatytułowane Rock in Rio, przynoszące zapis wspo-

12 nej dramatyzmu ballady „Journeyman”, dedykowanego okrutnemu losowi sekty Katarów Montségur oraz z dwóch przebojowych singli: „Wildest Dreams” oraz „Rainmaker”, które uplasowały się w brytyjskim Top 10 bestsellerów[172] . Promując album zespół wyruszył w trasę „Dance of Death World Tour 2003/04”, która obejmowała 52 koncerty w europejskich, amerykańskich i japońskich arenach sportowych oraz trafiła na pięćdziesięciotysięczne stadiony Argentyny, Brazylii i Chile[170] . Koncert w Dortmundzie, w Westfalenhalle był transmitowany przez telewizję muzyczną Viva oraz rejestrowany na potrzeby kolejnego albumu koncertowego i DVD[173] . W listopadzie Iron Maiden wystąpili we wrocławskiej Hali Ludowej supportowała ich polska, legendarna formacja KAT. Zapis ich koncertu możemy usłyszeć na albumie Somewhere in Poland oraz oglądać na identycznie zatytułowanym DVD[174] .

2

HISTORIA

łącza satelitarne dla 60 milionów widzów[180] .

Iron Maiden również wystąpili dla polskiej publiczności, na chorzowskim Stadionie Śląskim, jako gwiazda Mystic Festival. Anglicy zagrali dla 150 tys. fanów na niemieckich Rock am Ring / Rock im Park, 125 tys. łącznie na Reading and Leeds Festivals w Anglii, Graspop Metal Meeting, Gods of Metal czy też odbyli znaczące dla umocnienia pozycji grupy w USA tournee, jako co-headliner największego festiwalu muzycznego w Ameryce Północnej Ozzfest, wraz z Black Sabbath[181] .

Audytoria w Ameryce Północnej liczyły od 25 do około 50 tys. widzów, natomiast podczas ostatniego koncertu w San Bernardino, doszło do incydentu zainicjowanego przez żonę Ozzyego Osbournea, Sharon. Muzycy zostali obrzuceni jajkami i wyzwiskami, kilkakrotnie wyłączano im prąd. Publiczność wyczuwając nieprzypadkowość tych działań do końca występu wspierała Iron Maiden, zaś media zdecydowanie stanęły po stronie kapeli Stevea Harrisa[182] . Prowokacja mająca na celu dyskredytację formacji, w rzeczywistości tylko uwiarygodniła ich w oczach amerykańskich fanów, na dodatek zespół został włączony do “Hollywood RockWalk” mieszczącym się na Sunset Boulevard w Los Angeles[183] . Muzycy po raz drugi dali charytatywny koncert na rzecz “The Clive Burr MS Trust Fund”, tym razem w londyńskim Hammersmith Apollo[184] .

Trasa odznaczała się teatralnym wręcz rozmachem oraz wykorzystaniem wielu efektów naturalistycznych, nic zatem dziwnego iż oprócz zapisu jednego z koncertów, uwieczniono również proces komponowania albumu, przygotowania estrady a także przeprowadzono liczne wywiady z managementem grupy, obsługą techniczną i oczywiście z fanami. Wszystko to oraz koncert w dwóch wersjach audio przynosiło potrójne wydawnictwo DVD oraz 2 CD Death on the Road, które miało premierę dopiero w 2005 roku[175] . Wcześniej, w 2004 r. ukazał się singiel „No More Lies" oraz specjalna wersja DVD – Audio Dance of Death[176] . Grupa odebrała także preztizowa nagrodę Nordoff Robbins Silver Clef za wybitne osiągnięcia na polu działalności Charytatywnej[177] . W listopadzie zespół opublikował także pierwsze z serii historycznych DVD, podsumowujących kolejne etapy kariery History of Iron Maiden Part 1: Early Days. Dwie płyty przynosiły łącznie 280 minut materiału, na który składały się amatorski zapis koncertu z klubu Ruskin Arms z kwietnia 1980 roku, prawie kompletny koncert z Hammersmith Odeon z 1982 roku, pierwszy profesjonalnie zrealizowany film koncertowy Live at the Rainbow, fragment występów Iron Maiden na „Rock & Pop Festival 1983” w Westfalenhalle oraz archiwalny materiał z lat 1979 – 1983[178] .

Trasa “A Matter of Life and Death World Tour”.

DVD pilotowało wznowienie singla „The Number of the Beast”, który uplasował się na pozycji 3 brytyjskich list Z końcem roku rozpoczęli także pracę nad kolejnym bestsellerów. Film dotarł na czołowe pozycje zestawień albumem, zatytułowanym A Matter of Life and Death. w dwudziestu krajach, po raz kolejny przynosząc muzy- Czternasty album studyjny ukazał się na jesieni 2006 rokom szereg złotych i platynowych płyt[179] . W roku 2005 ku, zarówno ilustracja okładkowa jak i tematyka tekstów grupa wyruszyła w pierwszą z cyklu kilku kolejnych tras piosenek dotykała wzajemnych powiązań pomiędzy relio charakterze „historycznym”, podczas których zarówno gią a wojną na różnych etapach rozwoju ludzkości. Murepertuar, jak i oprawa koncertów nawiązywały do epoki zyka okazała się bardziej mroczną i trudniejszą w odbiozaprezentowanej na DVD z archiwaliami. Podczas “Ed- rze, niż miało to miejsce w przypadku kilku poprzednich odniosła znadie Rips Up the World Tour” muzycy wykonywali utwo- płyt, mimo to nowa propozycja studyjna [185] . A Matter of czący sukces komercyjny i artystyczny ry wyłącznie z pierwszych czterech albumów studyjnych, Life and Death w kilkunastu krajach świata debiutował zaś 48 koncertów tournee objęły występy stadionowe, fena szczytowych pozycjach bestsellerów (również w Polstiwalowe i koncerty w wielkich arenach sportowych. W sce), w Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach dotarła ciągu 90 minut sprzedano niemal 60 tys. biletów na Ullevi w USA znalazła się w TOP 10 Stadium w Geteborgu, koncert był transmitowany przez do TOP 5 zestawień, zaś notowań Billboard 200[186] . Album przyniósł grupie ko-

2.6

2008−2009

13

lejne złote i platynowe płyty oraz wiele nagród i nominacji (Bandit Award, Metal Hammer Award, Rock Hard Award czy Classic Rock Roll of Honour Awards[187] .

Płytę pilotowały single "The Reincarnation of Benjamin Breeg" oraz "Different World", które zdobyły sporą popularność (Top 10 w Anglii, Europie i USA)[188] .

Od września 2006 roku Iron Maiden ruszyli w trasę „A Matter of Life and Death World Tour 2006/07”, grając wyprzedane koncerty w wielkich arenach Azji, Ameryki Północnej i Europy. Zamiast wielu evergreenów muzycy postanowili zaprezentować zawartość albumu w całości, nawiązując do tradycji wielkich legend art. rocka lat 70. W Szwecji 60 tys. biletów na cztery koncerty halowe sprzedano w 45 min, nie inaczej było w przypadku trasy po Wielkiej Brytanii (dziewięć koncertów dla 120 tys. widzów)[189] . Druga część trasy przypadła na rok 2007 i była powiązana z obchodami ćwierćwiecza wydania najpopularniejszego albumu grupy, The Number of the Beast. Zespół występował na stadionach w Bułgarii (40 tys.), Czechach, Serbii, Słowenii, Niemczech oraz Włoszech (Stadion Olimpijski w Rzymie)<ref name = “Tour 2007">Tour 2007 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour14_ amolad/tour14_amolad&lang=eng&link=tours, 201412-17.</ref>. Po raz kolejny europejska publiczność mogła podziwiać grupę w roli headlinerów wielkich festiwali, m.in. Graspop Metal Meeting, Fields of Rock, Heineken Jamming Festival gdzie pojawiło się 123 tys. widzów, w końcu po raz czwarty w karierze, w Donington Park na Download Festival 2007 przed niemal 80 tys. widzów[190] .

Iron Maiden w Warszawie 7 sierpnia 2008

czał się pomiędzy kolejnymi przystankami tournee prywatnym boeingiem nazwanym Ed Force One. Zespół dał 23 koncery w Azji, Oceanii, Ameryce Północnej oraz Południowej, które przyciągnęły ponad pół miliona widzów.

Muzykom oraz ekipie technicznej towarzyszyła ekipa filmowa pracująca dla Sama Dunna i Scota McFadyena, którzy podjęli się trudnego zadania wyreżyserowania dokumentalnego filmu dedykowanego trwającej trasie[196] .

W marcu 2008 grupa zapowiedziała wydanie kolejnego albumu kompilacyjnego. Pojawił się on na rynku muzycznym 12 maja 2008 pod nazwą Somewhere Back in Time. Wydanie kompilacji związane było z sukcesem trasy koncertowej Somewhere Back in Time[197] , a samą płytę można było odsłuchać w całości[198] na oficjalnej stronie Do historii przeszły również pierwsze koncerty Iron Ma- zespołu. iden w Indiach oraz w Zjednoczonych Emiratach Arab- Inaugurujący trasę koncert w Bombaju (Indie), weskich – odpowiednio przed 50 tys. widzów na Bangalo- dług lokalnych sprawozdawców przyciągnął stutysięczre Palace Grounds w Bombaju oraz jako headliner Du- ne audytorium[199] . Oprawa trasy nawiązywała do okrebai Desert Rock Festival dla 25 tys. widzów[191] . Bile- su 1984 - 1986 łącząc elementy charakterystyczne dla ty wyprzedano w błyskawicznym tempie, był to pierw- tras “World Slavery Tour” (egipska świątynia i sarkofag) i szy tak znaczący sukces światowej sławy grupy metalo- “Somewhere on Road” (światła oraz Eddie - Cyborg), zawej w tym rejonie globu[192] . Trasę promującą album za- wierała również wszystkie najbardziej charakterystyczne kończono 24 czerwca 2007 roku występem w londyńskiej dla tamtych lat efekty specjalne. Zespół z ogromnym poBrixton Academy, z którego dochód po raz trzeci i ostatni wodzeniem koncerował także w Stanach Zjednoczonych miał zasilić konto fundacji The Clive Burr MS Trust[193] . oraz Europie, często grając dla kilkudziesięciotysięczStan byłego perkusisty Iron Maiden był już bardzo po- nych audytoriów na ogromnych stadionach. Tylko siedem ważny i niestety nie uległ zmianie aż do jego śmierci w koncertów w Skandynawii zobaczyło około 250 tys. wi2013 roku. Trasa „A Matter of Life and Death World To- dzów, zgromadzonych na takich obiektach jak Ullevi Staur” objęła ostatecznie 62 koncerty w 26 krajach i przy- dion, Olympic Stadion w Sztokholmie oraz Helsinkach, ciągnęła blisko 1,5 mln widzów[194] . W sierpniu 2007 r. Ratina Stadion w Finlandii czy Valle Hovin w Oslo. PodIron Maiden wraz z managementem pracowali nad kolej- czas koncertu w roli gwiazdy największego festiwalu henym projektem koncertowym, mającym się okazać naj- avymetalowego na świecie Wacken Open Air pada rekord bardziej ambitnym przedsięwzięciem logistycznym w ich frekwencji. Brytyjczyków zobaczyło tam blisko 100 tys. karierze[195] . ludzi[200] .

7 sierpnia 2008 zespół zagrał na warszawskim Stadionie Gwardii przed ponad 30 tys. widzów. Podczas koncertów wchodzących w skład trasy “SomewheZ początkiem roku grupa wyruszyła w drugą w swojej ka- re Back in Time World Tour 2008/09” wokalista zespołu rierze trasę historyczną, podczas której promowano naj- zapowiedział[201] nowy studyjny album, po wydaniu któnowsze DVD Live After Death a sam zespół przemiesz- rego odbyć się miała kolejna, równie spektakularna trasa

2.6

2008−2009

14

2

HISTORIA

ca i pierwszego sierpnia, 7 sierpnia w Szwecji oraz Finlandii dzień później. Brytyjczykom towarzyszyć mieli m.in: Heaven & Hell, Slayer, Anthrax, Mastodon, Iggy Pop & The Stoogies, Alice Cooper i Mötley Crüe[214] .

Scena podczas trasy 2008/09.

koncertowa. 10 listopada 2008 ogłoszono[202] rozszerzenie trasy “Somewhere Back In Time” o serię koncertów w lutym i marcu 2009 roku. Zespół po raz kolejny obleciał swoim samolotem południową półkulę odwiedzając obie Ameryki, Azję, Oceanię i Europę[203] . Podczas koncertu na Autodromo Interlagos padł rekord frekwencji na indywidualnym show zespołu w karierze. Według różnych źródeł zgromadziło się tam od 65 do 100 tys. widzów[204] .

W latach 2008/09 w Ameryce Łacińskiej Iron Maiden dali aż 27 koncertów dla około miliona fanów. Sumarycznie 90 koncertów historycznej trasy zobaczyło około 2,5 mln widzów[205] .

21 kwietnia odbyła się ogólnoświatowa prezentacja filmu dokumentalnego Iron Maiden: Flight 666, opowiadającego o trasie Iron Maiden 2008, zaplanowano seanse w 45 krajach, 500 kinoteatrach 3D 5.1. Uczastniczyło w nich około 200 tys. widzów[206] tego samego dnia EMI zapowiedzieli premierę[207] filmu Iron Maiden: Flight 666 oraz soundtracku, na ogólnodostępnych formatach CD, DVD, Blu-ray i limitowanej wersji winylowej picture discs. W Europie wydawnictwo ukazało się 25 maja 2009. Grupie poświęcono wiele miejsca w czołowych periodykach muzycznych a DVD trafiło na szczyty zestawień w 25 krajach świata[208] . Z ogromnym zainteresowaniem spotkało się również historyczne DVD Live After Death na które fani grupy czekali od wielu lat[209] .

2.7

2010−2012

12 stycznia 2010 zespół wraz z producentem Kevinem Shirleyem wszedł do studia Compass Point na Bahamach, by zarejestrować materiał na swój 15 album studyjny, który został zatytułowany The Final Frontier[210] .

Wydawnictwo ostatecznie ukazało się 16 sierpnia 2010 roku[211] . Dokładnie ósmego czerwca 2010 roku o pierwszej w nocy, na stronie głównej grupy, został udostępniony singiel noszący tytuł "El Dorado"[212] . Iron Maiden na przełomie 2010 i 2011 roku świętowali spektakularną trasą koncertową 35-lecie działalnosci[213] . Zespół zapowiedział swój udział w objazdowym festiwalu Sonisphere 2010 jako headliner koncertów w Wielkiej Brytanii (Knebworth House) odbywającego się 30/31 lip-

Iron Maiden na Stadionie Olimpijskim w Helsinkach.

25 koncertów zagranych w 2010 r. w Ameryce Północnej, okazało się ogromnym sukcesem komercyjnym, grupa wystąpiła jako gwiazda Bluefest Cisco Festival w Ottawie oraz Festival d'eté Quebec odbywającym się na Plains of Abraham, przed 100 tys. widzów[215] . Iron Maiden supportowani przez Dream Theater, regularnie występowali w USA i Kanadzie przed dwudziestotysięcznymi audytoriami[216] . Po zakończeniu trasy północnoamerykańskiej formacja dała jdenaście koncertów na Starym Kontynencie. Wystąpili m.in. w roli headlinera szwedzkiej, fińskiej oraz brytyjskiej odsłony Sonisphere Festival, podczas których średnia frekwencji sięgała 60 tys. widzów[217] . Po raz drugi uświetnili swoją obecnością niemiecki Wacken Open Air 2010, gdzie zgromadziło się 100 tys. fanów[218] , wystąpili również jako headliner belgijskiego Pukkelpop Festival i węgierskiego Sziget Festival przed 90 tys. widzów[219] . Muzycy dotarli także do rumuńskiej Transylwanii, gdzie na ich koncert przybyło około 45 tys. widzów[220] . Podczas pierwszego etapu trasy zespół wykonywał jedynie singlowy El Dorado, jako utwór promujący najnowszy album The Final Frontier.

Trasa reprezentująca repertuar nowego albumu przypadała na rok 2011, obejmując festiwale w Europie, w Azji Południowo-Wschodniej oraz w Ameryce Północnej[221] .

Piętnasty album studyjny The Final Frontier okazał się najlepiej notowaną pozycją w karierze zespołu, ostatecznie docierając do pozycji pierwszej list bestsellerów w 30 krajach świata, w efekcie przynosząc grupie szereg złotych i platynowych płyt, również w Polsce[222] . W formie elektronicznej oraz jako single promocyjne dla mediów, ukazały się “Coming Home” oraz "The Final Frontier". Album, choć odebrany jako dowód progresji stylistycznej muzyki formacji, wzbudził skrajne opinie wśród fanów, którzy zarzucili muzykom odejście od stricte heavymetalowego kierunku na rzecz poszukiwań quasi - progresywnych[223] . Promująca płytę kompozycja "El Dorado" została nominowana do nagrody Grammy

2.8

2012−2014

15

w kategorii “Best Hardrock Performance”, w lutym 2011 Trasa „The Final Frontier World Tour 2010/11” zakońprzyznano Brytyjczykom pierwszą w ich karierze amery- czyła się dwoma wyprzedanymi koncertami w londyńkańską statuetkę[224] . skiej O2 Arena, po 98 występach dla 2,6 mln fanów w [230] . Na 26 marca 2012 zapowiedziano preTymczasem zespół rozpoczął kolejny etap trasy zatytuło- 39 krajach mierę koncertowego albumu oraz DVD, zatytułowanego wany “Around The World In 66 Days”, obejmujący 27 En Vivo!

(2012).

Wydawnictwa audio-video upamiętniakoncertów w Azji, Oceanii, Europie i obu Amerykach, ją koncert na Estadio Nacional de Chile w Santiago, przed podczas którego zagrali dla około 700 tys. widzów. Koponad 50 tys. fanów − oraz przebieg trasy koncertowej lejny raz Iron Maiden wraz z ekipą przemieszczali się „Around The World In 66 Days 2011”[231] . Wydany w [225] specjalnie przygotowanym samolotem Ed Force One .

Brytyjczycy wystąpili m.in. jako headliner Soundwave marcu 2012 roku film dokumentalno-koncertowy, okazał się kolejnym sukcesem komercyjnym, docierając do Festival 2011 w Australii (cała trasa australijska to siedem koncertów dla 200 tys. ludzi), dali dwa koncerty czołówki zestawień sprzedaży w około 30 krajach i przynosząc zespołowi szereg wyróżnień. Było to piąte z kolei typu open air w Indonezji, po raz pierwszy dotarli też które cieszyło się międzynarodo Korei Południowej, natomiast z uwagi na skutki ka- tego typu wydawnictwo, dową popularnością[232] . tastrofy ekologicznej i skażenie atmosfery promieniowaniem atomowym w Japonii, zostali zmuszeni do odwołania dwóch wyprzedanych koncertów na Saitama Arena o 2.8 2012−2014 pojemności 25 tys. miejsc[226] . Koncerty w Ameryce Południowej odbywały się z reguły na wyprzedanych, wielkich stadionach, takich jak meksykański Foro Sol, brazylijski Estádio do Morumbi, peruwiański Universitario San Marcos, kolumbijski park Simon Bolivar, argentyński Velez Sarsfield czy największy w Chile, Estadio Nacional de Chile. Chilijski koncert został sfilmowany na potrzeby kolejnego DVD[227] .

Koncert na Stadionie Miejskim w Poznaniu, 2014

Eddie A.D. 2011

Z początkiem 2012 roku zespół rozpoczął intensywne przygotowania do kolejnej, historycznej trasy koncertowej, która ostatecznie trwała przez trzy kolejne lata. 18 lutego 2012 grupa ogłosiła kolejne koncerty. Tym razem ponad 30 spektakli zaplanowanych na okres czerwiec - sierpień miało obejmować wyłącznie Amerykę Północną[233] . Trasa "Maiden England World Tour 2012/13” promowała kolejne (już trzecie) retrospektywne DVD grupy, History Of Iron Maiden Part III: Maiden England [234] . Na rok 2013 zarezerwowano kilkadziesiąt koncertów w pozostałych częściach globu, m.in. w Ameryce Południowej, gdzie Iron Maiden po raz trzeci w karierze byli gwiazdą ogromnego fesiwalu Rock In Rio w Brazylii. Ponad 90 tys. biletów na ten koncert sprzedano w niespełna dwie godziny[161] . Oprawa koncertów została pomyślana, jako odzwierciedlenie gigantycznej produkcji scenicznej z 1988 roku, kiedy to Iron Maiden promowali legendarny album Seventh Son of a Seventh Son (1988).

Według wielu naocznych świadków ówczesna produkcja koncertowa należała do najbardziej spektakularnych w dziejach grupy[235] .

Ostatnim etapem trasy były występy na Starym Kontynencie, w tym objazd aren w Niemczech i Wielkiej Brytanii, gdzie jedenaście koncertów zespołu przyciągnęło około 135 tys. fanów[228] . Oczekiwane od kilku lat występy na zamkniętych obiektach wyprzedawały się na pniu.

Zespół przedstawił niezwykle efektowny wizualnie show na wielkich stadionach, w arenach oraz prestiżowych festiwalach, na których wystąpili w roli gwiazdy. Do historii przeszło siedem koncertów w roli headlinera objazdowego Sonisphere Festival w Polsce, Czechach, Włoszech, Turcji, Hiszpanii, Szwajcarii oraz Grecji - przyciągających kilkudziesięciotysięczne audytoria. Po raz czwarty w karierze Brytyjczycy zagrali jako headliner Roskilde Festival dla 120 tys. widzów, prawie 90 tys, fanów było obecnych podczas pierwszego w karierze występu, jako Koncerty zagrane w Ameryce Północnej okazały się ogromnym sukcesem zarówno komercyjnym, jak i arjednej z gwiazd belgijskiego Werchter Festival[229] .

16 tystycznym. Była to najlepiej przyjęta i najwspanialsza trasa północno-amerykańska Iron Maiden od 25 lat[236] .

Tymczasem management zapowiedział, iż latem 2013 roku grupa ruszy w objazd Starego Kontynentu, dając rekordowy, już piąty w karierze show w roli headlinera Download Festival 2013 w Donington Park przed około 100 tys. fanów[237] . Następnie anonsowano winylowe re-edycje ośmiu klasycznych albumów formacji w ekskluzywnej wersji PLP Heavy Weight Vinyl[238] . W ciągu kolejnych miesięcy ogłoszono szereg koncertów stadionowo-festiwalowych w poszczególnych krajach Europy. Iron Maiden jako pierwszy zespół rockowy miał wystąpić na Friends Arena, nowym stadionie sportowym w Sztokholmie, sprzedając ponad 50 tys. biletów w ciągu 45 minut[239] .

Na lipiec 2013 roku formacja zarezerwowała dwa koncerty w największych arenach widowiskowych w Polsce.

Na 3 lipca zarezerwowano łódzką Atlas Arena, zaś dzień później Iron Maiden zawitać mieli do gdańskiej Ergo Arena. Muzycy odwiedzili te miasta po raz ostatni we wrześniu 1986 roku podczas trasy „Somewhere on Tour”[240] .

4

STYL I WPŁYW NA GATUNEK

szwedzkiego zespołu Ghost oraz amerykańskiej legendy thrash metalu − Slayer[247] .

Począwszy od października 2014 na rynku wydawniczym pojawiły się kolekcjonerskie reedycje pierwszych ośmiu klasycznych albumów grupy oraz towarzyszących im siedmiocalowych singlii, wydanych na wysokojakościowym winylu (180 g). Dźwięk odtworzono z oryginalnych taśm-matek i poddano remasteringowi w „Abbey Road Studios” w Londynie, uzyskując najwyższą wierność audiofilską względem oryginału. Odtworzono także oryginalną szatę graficzną ilustracji okładkowych, tak aby możliwie najwierniej uwieczniała ona dzieło Dereka Riggsa, legendarnego grafika zespołu[248] .

We wrześniu grupa przystąpiła do pracy nad szesnastym albumem studyjnym. Proces rejestracji materiału zainicjowano w Paryżu, w asyście etatowego producenta Maiden, Kevina Shirley'a[249] . Rejestrację albumu zakończono w połowie grudnia, o czym za pośrednictwem osobistego profilu na FB poinformował producent[250] .

3 Wybrane nagrody 4 Styl i wpływ na gatunek

Iron Maiden są uważani za jeden z największych i najbardziej wpływowych zespołów nurtu heavy metal w historii. Jako pionierzy stylu NWOBHM uważani są obecnie za ikonę muzyki rockowej i metalowej a ich wizerunek oraz brzmienie zainspirowało literalnie tysiące wykonawców reprezentujących różnorakie odłamy heavy metalu oraz rocka w ostatnich 35 latach profesjonalnej aktywności estradowej Brytyjczyków. MTV[251] uznała ich za Iron Maiden na scenie w 2013 r. czwarty najważniejszy zespół metalowy w historii, zaś w 2005 roku zostali włączeni do „Rockwalk Of Fame” w W związku z ogromnym zainteresowaniem dotychczaso- Kalifornii[252] . wymi osiemdziesięcioma koncertami trasy „Maiden England 2012/13”, które przyciągnęły łącznie ponad 2 mln Liczbę albumów nagranych w hołdzie dla Iron Maiden fanów - kierownictwo zespołu podjęło decyzję o przedłu- szacuje się na ponad sto(!) a reprezentują one takie żeniu trasy w roku 2014 o kolejne 20 występów na naj- warianty stylistyczne jak metal, rock, soul, pop, klawiększych festiwalach oraz w wybranych arenach i sta- syka, muzyka symfoniczna, alternatywna, elektro, techpianistyczna, smyczkowa czy wykonania dionach Europy[241] . Zespół był gwiazdą prestiżowych fe- no, industrial, [253] akustyczne . stiwali m.in. Bravalla Festival, Rock Im Park/Rock Am Ring (łącznie 160 tys. widzów[242] ), Hellfest (100 tys. Wykonawcy, na których Iron Maiden mieli wpływ to widzów[243] ), Main Square Arras, Nova Rock Festival czy m.in.: Metallica, Pantera, Jane’s Addiction, Dave NavarForta Rock Festival[244] . Reasumując, sto koncertów tra- ro, Megadeth, Slayer, Pretty Maids, Voivod, Nirvana, sy „Maiden England 2012–2014” przyciągnęło 3 mln fa- Pearl Jam, Soundgarden, Moundhoney, Ryan Adams, nów w 32 państwach Ameryki Północnej, Południowej RHCHP, Guns N' Roses, Trivium, Avenged Sevenfold, oraz Starego Kontynentu, co uczyniło tournee najbardziej Slipknot, Korn, Limp Bizkit, Opeth, Porcupine Tree, spektakularnym i najlepiej przyjętym od chwili ukon- Immortal, Anthrax, Testament, Exodus, Sentenced, stytuowania się sześcioosobowego składu w lutym 1999 Primal Fear, Devin Townsend, Thomas Zwijsen, Mago roku[245] . Ostatnim koncertem trasy, był występ przed 60 De Oz, Kamelot, Steel Prophet, Epica, Within Temptys. widzów w roli headlinera Sonisphere Festival, w an- tation, Children of Bodom, Grave Digger, Darkane, gielskim Knebworth Park[246] . Trzeci w historii koncert Kreator, Thunder, The Almighty, Sodom, Savatage, Iron Maiden w Poznaniu odbył się 24 czerwca 2014 na Annihilator, Aria, Gamma Ray, Iron Savior, Marduk, poznańskim Stadionie Miejskim. Poprzedziły go występy Enthroned, Dissection, Watain, Dark Tranquality,

17 Therion, Arch Enemy, DevilDriver, Evensence,Tiamat, Nifelheim, Unleashed, Destruction, Machine Head, Warlock, Turbo, Accept, Running Wild, Helloween, Mercyful Fate, King Diamond, Bathory, Celtic Frost, Cradle Of Filth, Dimmu Borgir, Emperor, Darkthrone, 3 Inches of Blood, Lamb Of God, Godsmack, Dream Theater, In Flames, Sepultura, Morbid Angel, Stuck Mojo, Suicidal Tendencies, Marilyn Manson, Death, Iced Earth, Queensrÿche, Gaba Kulka, Lady Gaga, Skid Row, Disturbed, HIM, NIN, Alice in Chains, Ill Niño, Fates Warning, Candlemass, Nightwish, Hammerfall oraz wielu innych[254] .

Adekwatnie jak muzyka, niezwykle wpływowym okazał się wizerunek ilustracyjny formacji, stworzony przez Dereka Riggsa oraz charakterystyczna czcionka (Metal Lord) tworząca litery znane z logo grupy. Na potrzeby promocyjne sięgnął po nią David Bowie podczas kampanii reklamowej jednej ze swoich tras koncertowych. Czcionka ta jest bardzo często wykorzystywana przy okazji tworzenia logotypów witryn, sklepów z gadżetami oraz imprez związanych tematycznie z subkulturą heavymetalową[254] . Iron Maiden są uznawani za brytyjską instytucję, jeden z największych zespołów koncertowych w historii, ponadczasową markę nieulegającą modzie. Dla milionów fanów na całym świecie pozostają synonimem terminu „heavy metal”[255] .

Longest day”, „Invasion”), mitologii („Flight of Icarus”, „Powerslave”), czy też korzystają z motywów z literatury („Brave New World”, „To Tame a Land”, „Phantom of the Opera”, „Seventh Son of a Seventh Son”) oraz filmów („Where Eagles Dare”, „Children of the Damned”, „Edge of Darkness”). Poza powyższymi przykładami tematyka twórczości Iron Maiden jest dość zróżnicowana. Autorami tekstów są zazwyczaj Steve Harris, Adrian Smith i Bruce Dickinson; sporadycznie Blaze Bayley i Paul Di'Anno, zaś pozostali członkowie udzielali się w tym zakresie bardzo rzadko albo wcale[259] .

6 Oprawa koncertów

W plebiscycie związanym z „Diamentowym Jubileuszem Panowania Królowej Brytyjskiej”, album The Number Of The Beast (1982) został uznany za najlepszy album brytyjski[256][257] .

Albumy nagrane w tzw. okresie klasycznym dla Iron Maiden, wpisują się w poczet najwybitniejszych osiągnięć ciężkiego rocka[162] . Iron Maiden przyczynili się także do wprowadzenia do heavy metalu elementów kultury wyższego rzędu oraz wzbogacenia tego subgatunku rocka o szereg elementów progresywnych i epickich[258] .

5

Teksty oraz wizerunek Iron Maiden w pierwszych latach profesjonalnej kariery.

Wizerunek Iron Maiden od początku był oparty na motywie postaci upiornej maskotki o imieniu Eddie, która pojawiała się na gadżetach związanych z formacją oraz podczas widowiskowych koncertów, zmieniając swój wygląd w zależności od promowanego materiału oraz przybierając monstrualne wymiary[259] . Ten swego czasu nowatorski i niezwykle wpływowy wizerunek niemal od samego początku wzbudzał kontrowersje, doprowadzając do oskarżeń zespołu o propagowanie satanizmu oraz wpisując muzyków w grono artystów propagujących kulturę kiczu w biznesie muzycznym, co nie było pozbawione racji[259] .

Jednoznacznej ocenie wymykają się również teksty piosenek formacji, zwykle nawiązujące do postaci i wydarzeń historycznych (np. „Aces High”, „Paschendale”, „Montségur”, „The Trooper”, „Alexander The Great”, „The

W początkach kariery koncerty grupy w zasadzie nie różniły się niczym specjalnym w porównaniu z występami innych przedstawicieli nurtu NWOBHM. Zespół podczas wykonywania kompozycji Iron Maiden zapraszał na estradę kilka osób w maskach Eddiego, czemu towarzyszyły ostre światła i dym z suchego lodu.

Kiedy wokalistą grupy został Bruce Dickinson, zespół wystąpił na specjalnie zbudowanej, konceptualnej estradzie, otoczonej rampami świateł i rzędami podestów, zaś publiczności zaprezentowano po raz pierwszy kilkumetrowego Eddiego, który przemierzał estradę. Każda kolejna trasa przynosiła więcej efektów wizualnych i kolejne wcielenia maskotki grupy, która już tradycyjnie ukazywała się dwóch wersjach: mobilnej oraz jako ogromna maskotka wyłaniająca się zza zestawu perkusyjnego. W

18

7

KONCERTY W POLSCE

latach 1984–1988 show Iron Maiden należał do najbardziej spektakularnych w świecie rocka, a estrada i otaczające ja rekwizyty rozrosły się do monstrualnych rozmiarów. Odpowiednio była to ogromna egipska świątynia, we wnętrzu której otwierał się wielki sarkofag, międzygwiezdna baza kosmiczna z potężnym Eddie'em podnoszącym muzyków na pneumatycznej głowie i łapach w końcu ogromna, lodowa sceneria olśniewająca swoim rozmachem[260][260] .

Iron Maiden w XXI w.

Stadionowy koncert.

Począwszy od 1982 roku zespół regularnie występował na całym świecie na ogromnych arenach (często kilka wieczorów z rzędu), stadionach i był gwiazdą ogromnych festiwali w rodzaju Reading Festival, Rock In Rio, Monsters Of Rock, Rock & Pop czy Day On The Green Festival w różnych miejscach świata[261] . W 1984 r. jako pierwszy w historii wykonawca zachodni przywieźli ze sobą pełną produkcję estradową do krajów bloku wschodniego, w naturalny sposób budząc ogromny entuzjazm[262] .

Począwszy od 1999 r. do zespołu powrócili Adrian Smith oraz Bruce Dickinson, a zespół znów imponował rozmachem koncertów i powrócił na wielkie stadiony oraz areny sportowe i niezliczone festiwale, występując na wspomnianych obiektach z częstotliwością większą niż kiedykolwiek, częstokroć przed kilkudziesięciotysięczną lub ponad stutysięczną publicznością. Zdaniem zarówno dziennikarzy jak i fanów, Iron Maiden w wydaniu koncertowym to zespół jedyny w swoim rodzaju[264] .

Wiele koncertów formacji zostało na różnych etapach kariery, upamiętnionych na nośnikach VHS oraz DVD. Filmy takie jak Live After Death z zapisem czterech koncertów na Long Beach Arena dla 54 tys. widzów[265] , Behind The Iron Curtain – dokumentujący owacyjnie przyjętą trasę „za Żelazną Kurtyną” z 1984 r.[266] , Maiden England – portretujący Iron Maiden podczas trasy promującej album Seventh Son of a Seventh Son w 1988 r.[267] , czy bardziej uwspółcześnione, nagrane w sześcioosobowym składzie Rock in Rio[268] – występ jako gwiazdy prestiżowego festiwalu w Brazylii przed ponad 250 tys. widzów oraz dokumentalny film FLIGHT 666[269] upamiętniający wyprawę grupy samolotem „Ed Force One”, wiodącą przez wszystkie przystanki pierwszego etapu trasy historycznej „Somewhere Back In Time World Tour 2008/09”, przyniosły entuzjastyczne oceny krytyków, wiele wyróżnień i cieszą się popularnością wśród fanów[270] .

Trudno było odmówić grupie skłonności do swoistej megalomanii, za co pod koniec lat 80. XX w. muzycy byli wielokrotnie krytykowani. Poniekąd odpowiedzią na te zarzuty była niezwykle skromna oprawa trasy „No Prayer For The Dying 1990/91”, podczas której jednak nie zrezygnowano z zaprezentowania fanom Eddiego. Kolejna trasa, „Fear Of The Dark 1992/93”, pomimo zachowania elementów nawiązujących do surowości wizualnej Szacuje się, iż od maja 1976 roku do końca 2014 r., zespół trasy poprzedniej (rzędy wzmacniaczy i kolumn na estradał około 2500 koncertów, dla łącznej liczby ponad 40 dzie) znów imponowała ogromną sceną, gigantycznymi mln. widzów[205] . reprodukcjami najsłynniejszych okładek płytowych, potężnymi wersjami Eddiego, laserami i ogromnym oświetleniem pobierającym moc średniej wielkości miasta[118] .

Kiedy w zespole zabrakło Bruce'a Dickinsona, trasy zagrane z jego następcą – Blaze'em Bayley'em nie cieszyły się tak wielką popularnością, co przełożyło się na mniejszy rozmach widowiska – niemniej muzycy starali się nawiązać do najsłynniejszych efektów estradowych sprzed lat. Podczas trasy „Virtual XI 1998” widzowie zobaczyli m.in. ogromnego, pneumatycznego Eddiego, który starał się objąć całą estradę[263] .

7 Koncerty w Polsce

Począwszy od sierpnia 1984 roku Iron Maiden regularnie koncertują w naszym kraju. Dłuższa absencja w wizytach koncertowych miała miejsce jedynie w latach 1987 – 1994. Muzycy zawsze spotykali się z gorącym przyjęciem ze strony polskiej widowni, gromadząc każdorazowo od kilku do kilkudziesięciu tysięcy widzów na bile-

19 towanych imprezach. Grupa odwiedziła takie miasta jak 8 Obecność w mediach Warszawa, Łódź, Gdańsk, Poznań, Wrocław, Chorzów, Katowice czy Zabrze, dając koncerty zarówno w największych salach sportowych jak i na stadionach oraz jako Grupa Iron Maiden nigdy nie należała do ulubieńców megwiazda wielkich festiwali[271] . diów komercyjnych, zaś zarówno muzycy jak i managerowie nie zabiegali o wsparcie ze strony mainstreamoWykaz koncertów w Polsce[272] . wych programów radiowych czy telewizyjnych, pozostaWORLD SLAVERY TOUR 1984/85[273] jąc przez lata zespołem działającym poza głównym nur1984-08-09 Warszawa, Torwar Arena tem medialnym. Pomimo takiej postawy nazwa formacji była wielokrotnie przytaczana w wielu kompozycjach 1984-08-10 Łódź, Arena Sportowa wykonawców pop – rock, takich jak single Teenage Dirt1984-08-11 Poznań, Arena Poznań bag grupy Wheatus[283] , „Back To 80’s” duńskiego zespołu Dance-pop Aqua[284] , czy „Fat Lip”[285] kanadyjskiego 1984-08-12 Wrocław, Hala Ludowa Sum 41. Iron Maiden zostali także wymienieni w „He1984-08-14 Zabrze, Arena Sportowa art Songs” Weezer[286] (z debiutanckiej płyty 2008 Red), [274] Travelling Blues „Psycho Joe” (z 1997 roku), a NOFX SOMEWHERE ON THE ROAD 1986/87 powołali się na historię grupy w utworze „Eddie, Bruce i 1986-09-19 Zabrze, Hala Makoszowy Paul”[287] (z ich albumu Coaster 2009 r.), który Sputnik1986-09-20 Wrocław, Hala Ludowa music opisuje jako „nasączona czarnym humorem opowieść o odejściu Paula DiAnno”[288] . Również szwedzki 1986-09-21 Poznań, Arena zespół powermetalowy Sabaton[289] umieścił liczne od1986-09-23 Gdańsk, Hala Oliwia niesienia do twórczości Brytyjczyków w swoich utworach „Metal Machine” i „Metal Ripper”, parafrazując tytuły 1986-09-24 Łódź, Hala Sportowa różnych piosenek Iron Maiden (czyli „Fear of the Dark” i 1986-09-25 Warszawa, Torwar Arena „Afraid to Shoot Strangers”) oraz fragmenty tekstu z „The THE X-FACTOUR 1995/96[275] Number Of The Beast”[290] .

1995-10-23 Warszawa, Torwar Arena [276]

VIRTUAL XI WORLD TOUR 1998

1998-09-12 Katowice, Spodek Arena BRAVE NEW WORLD TOUR 2000/01/02[277] 2000-06-20 Katowice, Spodek Arena 2000-06-21 Warszawa, Torwar Arena DEATH ON THE ROAD TOUR 2003/04[278] 2003-06-03 Katowice, Spodek Arena 2003-11-28 Wrocław, Hala Ludowa EDDIE RIPS UP THE WORLD 2005[279]

Wizerunek Iron Maiden (logo oraz Eddie) wielokrotnie pojawiał się w teledyskach i na zdjęciach wykonawców prezentujących szeroki wachlarz stylistyczny od disco pop – po wszelkie odmiany rocka i metalu oraz celebrytów[291] . Kompozycje Iron Maiden zostały wykorzystane na potrzeby realizacji ścieżek dźwiękowych wielu gier wideo, w tym: Carmageddon 2, Grand Theft Auto: Vice City, Grand Theft Auto: Episodes From Liberty City, Grand Theft Auto IV: The Lost and Damned, Tony Hawk Pro Skater 4, SSX on Tour i Madden NFL 10.

Muzyka formacji pojawiła się również w soundtrackach do „The Guitar Hero” oraz pakietach „Rock Band”, czy seriach instruktarzowych gier wideo[292] .

Przeboje grupy wykorzystywano na licznych składan2005-05-29 Chorzów, Stadion Śląski, Mystic Festival kach, związanych z rozmaitymi wydarzeniami kultural2005 nymi, jak podsumowania festiwali, określonego okresu SOMEWHERE BACK IN TIME WORLD TOUR w historii fonografii czy wydawnictw publikowanych na poczet wsparcia akcji charytatywnych. Za przykład mo2008/09[280] że posłużyć seria „This Is Rock” związana ze stuleciem 2008-08-07 Warszawa, Stadion Gwardii EMI Rec., czy album charytatywny The Earthquake z THE FINAL FRONTIER WORLD TOUR 2010/11[281] 1990 r.[293] . Piosenki Iron Maiden można było usłyszeć [294] (znany w 2011-06-10 Warszawa, Lotnisko Bemowo, Sonisphere także w filmach, takich jak „Phenomena” USA jako „Creepers”), licznych horrorach („Chemical Festival Wedding”[295] ) i filmach fantasy.

MAIDEN ENGLAND TOUR 2012/13/14[282] Emitowany przez MTV animowany serial o przygodach 2013-07-03 Łódź, Atlas Arena dwójki fanów rocka „Beavisa i Butt-heada”[296] zawierał aluzje do twórczości grupy kilka razy wypowiedzia2013-07-04 Gdańsk, Ergo Arena ne przez głównych bohaterów. Pierwszym teledyskiem 2014-06-24 Poznań, INEA Stadion heavymetalowym wyemitowanym przez MTV[251] był „Wrathchild” Iron Maiden. Muzykę grupy wykorzystano także w kilku reklamach oraz obrazach dokumentalnych

20

10

DZIAŁALNOŚĆ POZAARTYSTYCZNA

z serii „Headbanger’s Journey”[297] .

Adrian Smith był od najmłodszych lat pod wpływem styBill Forster – autor „The Transformers” jest zdekla- lu gry Johnny'ego Wintera i Pata Traversa oraz Michaela eksponowania rowanym fanem Iron Maiden, poczynił szereg odniesień Schenkera, co przerodziło się na potrzebę [304] linii melodycznej w autorskiej grze Smitha . do twórczości Iron Maiden na łamach swoich powieści, w tym serii „Ark” oraz serii „Allspark” które ukazały Janick Gers preferuje bardziej improwizowany styl, w się nakładem Almanach. Iron Maiden w obiegu medial- dużej mierze inspirowany przez Ritchiego Blackmore'a, nym zaistnieli nie tylko dzięki pośredniemu wykorzysta- pozostający w opozycji (kontrapunktując) do „rytmiczniu ich twórczości i wizerunku, ale także dzięki aktywno- nego” brzmienia zagrywek Smitha[305] . ści wokalisty grupy, Bruce'a Dickinsona jako komentato- Wokalista Bruce Dickinson, który zazwyczaj działa we ra MTV, sportowca, pisarza oraz głównego prowadzące- współpracy z Adrianem Smithem, wyróżnia się wokago audycje „BBC 6 Music”[299] , czy też medialnym do- lem o operowym zacięciu, inspirowanym przez pionierniesieniom o pilotowaniu samolotu „Ed Force One” wy- skie dokonania Arthura Browna, Petera Hammilla, Iana korzystywanego podczas tras zespołu[300] .

Andersona oraz Iana Gillana[306] .

[298]

Zespół działający na uboczu mainstreamu i stawiający na niezależność przedostał się do świata kultury popularnej dzięki konsekwentnej tendencji do unikania medialnego „PR”, wchodząc do mediów popularnych „tylnymi drzwiami”[257] .

Perkusista Nicko McBrain reprezentuje klasyczną szkołę perkusyjną, opartą o dokonania Ringo Starra, Johna Bonhama, Iana Paice'a czy Cozy'ego Powella. Gra McBraina zdradza inklinacje w kierunku typowego dla klasycznej szkoły jazzowej synkopowania oraz zagrywek stosowanych w rythm ‘n bluesie. Chociaż Nicko McBrain napisał tylko jeden utwór dla Iron Maiden („New Frontier”[307] na albumie Dance of Death z 2003 r.), Harris często opie9 Inspiracje ra się na jego wskazówkach przy opracowywaniu partii dla sekcji rytmicznej w poszczególnych kompozycjach Steve Harris, basista Iron Maiden i główny autor tekstów, grupy[308] . twierdzi, że na jego gust muzyczny wpływ miały takie formacje jak: Black Sabbath, Deep Purple, Led Zeppe- Znane są także inspiracje byłych członków Iron Maiden. lin, Uriah Heep, Pink Floyd, Genesis, Yes, Jethro Tull, Dennis Stratton, gitarzysta który towarzyszył Dave'owi Thin Lizzy, UFO czy Wishbone Ash. W 2010 roku Harris Murray'owi na pierwszym albumie Iron Maiden z roku powiedział: „Myślę, że jeśli ktoś chce zrozumieć wcze- 1980, inspirował się dokonaniami Jeffa Becka, Santany, sne nagrania Maiden, w szczególności harmonie gitaro- Rory'ego Gallaghera, albumami Status Quo, Eagles czy we, to wszystko, co musisz zrobić, to posłuchać albumu Journey[309] .

Argus Wishbone Ash. Oczywiście Thin Lizzy też, ale nie Nieżyjący perkusista Clive Burr, który zaznaczył swotak bardzo. Elementy prog-rocka też były bardzo waż- ją obecność na trzech pierwszych klasycznych krążkach ne, bo jestem wielkim zwolennikiem takich zespołów jak formacji, poszukiwał inspiracji w dokonaniach Johna Genesis czy Jethro Tull. Musisz zatem połączyć wszyst- Bonhama , Billa Warda oraz Billa Brouforda. Perkusiko to z ciężkimi riffami i nadać muzyce prędkości i masz ści takich formacji jak Slayer, Testament, Accept, Iced Iron Maiden”[301] .

Earth, Nevermore, Helloween, Death, Morbid Angel, W 2004 roku Harris wyjaśnił, że ciężar brzmienia zespołu został zainspirowany przez dokonania „Black Sabbath i Deep Purple z odrobiną wpływów Led Zeppelin”. Oprócz tego Harris wypracował własny styl gry, który gitarzysta Janick Gers opisuje jako grę na basie tak, jak na gitarze rytmicznej. Steve Harris jest także odpowiedzialny za charakterystyczny „galopujący stylu zespołu”, który można usłyszeć w takich standardach, jak „The Trooper” i „Run to the Hills”[302] .

Metallica, Anthrax, Kreator, Deicide, Machine Head, Emperor, Mayhem, Sodom, Running Wild, Shadows Fall czy Avenged Sevenfold zaznaczają, że gra Burra w znacznym stopniu ukształtowała ich autorski styl[310] .

Paul Di'Anno, który zaśpiewał na pierwszych dwóch albumach Iron Maiden, inspirował się wokalistami zespołów nurtu punk rock, zwłaszcza UK Subs, The Clash, Sex Pistols, Ramones, czy też wykonawcami spod znaku glam rocka jak Gary Glitter czy Marc Bolan[311] . Zastępujący Gitarzyści zespołu, Dave Murray, Adrian Smith oraz Bruce'a Dickinsona w okresie 1994–1998 Blaze Bayley Janick Gers wyróżniają się indywidualnie zdefiniowany- inspirował się dokonaniami Ronniego Dio, Iana Gillana, mi inspiracjami oraz wypracowanym przez lata stylem Kiss, Davida Coverdale'a czy Dickinsona[312] . gry. Dave Murray jest najbardziej znany z eksponowania techniki legato, do której, jak twierdzi, dorastał w sposób naturalny. Inspiracją dla jego stylu gry był Jimi Hendrix a fascynacja Amerykaninem sięga czasów dzieciństwa Murray'a[303] . Gitarzysta Iron Maiden nie ukrywa, że wbrew powszechnie panującym opiniom u pod- 10 Działalność pozaartystyczna łoża jego gry leży klasyczny rythm ‘n blues, nie zaś, jak to by oczekiwali fani Iron Maiden, heavy metal. Z kolei

10.3

10.1

Ed Force One

21

Działalność charytatywna

Od początku profesjonalnej kariery Iron Maiden angażowali się w przedsięwzięcia charytatywne mające na celu niesienie wsparcia ofiarom chorób, pokrzywdzonym przez los czy ofiarom nałogów[313] . Dla przykładu całkowity dochód ze sprzedaży singla „Running Free – Live” (1985) został przeznaczony na konto kampanii antyheroinowej[314] . Muzycy wzięli również udział w przedsięwzięciu „Hear ‘n Aid” zorganizowanym przez Ronniego Jamesa Dio[315] , z którego całkowity dochód przeznaczono na rzecz dzieci głodujących w Afryce.

Wielokrotnie dochód ze sprzedaży biletów, handlu czy wydawnictw audiowizualnych grupy, był przeznaczany na poczet wsparcia ofiar wojen lub kataklizmów, tj. trzęsienia ziemi w Armenii w 1988, Kalifornii, katastrofy w Japonii 2011 itp.[257] W roku 2002 zespół powołał do życia fundację Clive Aid MS Sclerosis Fund mającą na celu gromadzenie funduszy na poczet niesienia pomocy byłemu perkusiście cierpiącemu na stwardnienie rozsiane oraz innym osobom dotkniętym tą przypadłością. W konsekwencji grupa dała szereg koncertów w londyńskich halach Brixton Academy oraz Hammersmith Odeon, z których całkowity doTrooper Ale, piwo warzone według receptury Bruce'a Dickinsona chód został przeznaczony na konto fundacji[310] .

Iron Maiden współpracują również z Teenage Cancer Trust, Children Of The Night, Green Forests, Sunflower Jam, Childine, Nordoff Robbins Trust, Just Givin'. Management zespołu organizuje specjalne aukcje charytatywne, na których licytowane są unikatowe przedmioty kolekcjonerskie na rzecz pomocy potrzebującym. Znany jest również udział managera grupy, Roda Smallwooda w akcji „TruAnts”[316] oraz rajdach rowerowych odbywających się w odległych terytoriach globu, z których dochód (gromadzony na zasadach sponsoringu) przeznaczany jest najczęściej na pomoc osobom chorym na raka[317] .

Za zaangażowanie w działalność charytatywną zespół został uhonorowany w 2004 r. nagrodą „Nordoff Robbins Silver Clef”[318] .

formacji[321] . Fani oprócz plakatów, flag, naszywek czy koszulek z wizerunkiem Eddiego, chętnie zaopatrują się również w lalki, będące replikami maskotki znanymi z jej wcieleń na klasycznych już ilustracjach albumowych czy singlowych. Serię takich miniaturek wydała kilkukrotnie m.in. Neca[322] .

Od 1988 r. zespół oferuje kolejne edycje limitowanej marki wina „Eddie’s Evil Brew”, które cieszy się uznaniem wśród koneserów, zaś począwszy od 2013 r. grupa wprowadziła do dystrybucji piwo Trooper Ale warzone według receptury wokalisty formacji, Bruce'a Dickinsona[323] .

Dystrybucją napoju piwnego zajęły się browary „Robbinsons Brewery”. W ciągu roku od wprowadzenia Troopera na rynek sprzedano ponad pięć milionów pint[324] . Udo10.2 Działalność gospodarcza stępnienie Troopera na rynkach innych państw, w tym Począwszy od 1979 r., kiedy to Keith Wilfort aktywizo- USA, zaplanowano na styczeń 2015. Jak twierdzą przedBrewery”, nie wydawano na prował oficjalny Fan Club grupy, Iron Maiden rozwijali ofer- stawiciele „Robbinsons [325] . mocję marki „Trooper” tę gadżetów służących promocji albumów, tras koncertowych, poszczególnych wydarzeń związanych z działalnością zespołu[319] . W połowie lat 80. XX w. sprzedaż ga10.3 Ed Force One dżetów z wizerunkiem grupy (logo, Eddie) na świecie była większa, niż podobnej oferty promującej postacie zna- W celu rozwiązania problemów logistycznych zespół ne z filmów Walta Disney'a[320] . podczas trasy koncertowej „Somewhere Back In Time Oficjalny sklep zespołu („Official Eddie’s Megastore”) oferuje szeroki asortyment produktów związanych z Iron Maiden, natomiast na świecie oferta formacji należy do największej w branży. Do tradycji utrzymywanej przez kolejne pokolenia fanów należy zaopatrywanie się w tzw. koszulki eventowe przed każdym koncertem

World Tour” 2008 oraz rok później wykorzystywał specjalnie przystosowany samolot Boeing 757 latający w liniach Astreaus Airlines. Samolot pilotowany przez wokalistę Bruce'a Dickinsona mógł zabrać na pokład sto osób obsługi technicznej oraz 11 ton sprzętu muzycznego.

Dzięki takiemu rozwiązaniu Iron Maiden mogli dotrzeć

22

10

DZIAŁALNOŚĆ POZAARTYSTYCZNA

wów finansowych „Sanctuary Music Ltd.”, która przejęła całkowita kontrolę finansowa i artystyczną nad dorobkiem i funkcjonowaniem Iron Maiden oraz reprezentowała takich artystów, jak W.A.S.P czy Helloween. W latach 1989 – 1991 „Sanctuary” po części była własnością Zomba Group, która odpowiadała za egzekwowanie praw autorskich oraz publikacje muzyki i tekstów Iron Maiden do 2001 r[328] .

Ed Force One w przestworzach

do wielu odległych zakątków świata, w których ze względów logistycznych nie byli w stanie wystąpić do tamtej pory. Nazwa samolotu (Ed Force One) została ustalona na podstawie wyników konkursu ogłoszonego na oficjalnej stronie grupy. Użycie ogromnego samolotu z logo grupy i grafiką nawiązującą do tematyki trasy promocyjnej było również zabiegiem marketingowym mającym na celu przyciągnięcie uwagi mediów i wpisanie grupy w poczet legendarnych mega gwiazd rocka lat '70. XX w., które zwykły przemieszczać się pomiędzy koncertami prywatnymi odrzutowcami (Led Zeppelin, Deep Purple czy The Rolling Stones)[326] .

Podczas pierwotnego etapu trasy 2008 został nakręcony film dokumentalny Flight 666 prezentujący pracę towarzyszącą realizacji tournee i jego rozmach. W 2011 r.

Iron Maiden wyruszyli w trasę „Around The World In 66”, podczas której dali 29 koncertów dla prawie 700 tys. widzów. Osiągnięcie imponującego rezultatu nie byłoby możliwe bez ponownego wykorzystania samolotu zespołu, tym razem nieco większego modelu (G-STRX), tradycyjnie ozdobionego grafikami związanymi z promocją albumu The Final Frontier[327] . O podróży wspomnianym Boeingiem opowiada film dokumentalny „Behind The Beast” będący częścią programu wydawnictwa DVD En Vivo!.

10.4

Działalność managerska i wydawnicza

Kampania managerska “Sanctuary Management” została powołana do życia w 1979 r. przez managera Iron Maiden, Roda Smallwooda oraz jego partnera biznesowego Andyego Taylora, którego Rod po raz pierwszy spotkał studiując prawo i zarządzanie na Trinity College. Smallwood niedługo przedtem odkrył Iron Maiden, którzy poszukiwali właśnie profesjonalnego kierownictwa oraz wydawcy. Nazwa „Sanctuary” (Pol. Schronienie) została zaczerpnięta od jednego ze standardów grupy, w interpretacji Smallwooda miała ona być synonimem niezależności decyzyjnej i artystycznej formacji. Prężnie rozwijająca się kariera Iron Maiden pozwalała na zwiększenie akty-

Prężnie działająca w tamtym okresie firma przejęła kilka mniejszych, niezależnych wytwórni, jak „Castle Communications”, Noise Records, czy należąca do Stevea Harrisa „Beast Rec.”, podpisała kontrakt wydawniczy z BMG/SONY i rozpoczęła kilkuletnią działalność podówczas największej i najprężniej rozwijającej się wytwórni/kampanii managerskiej Sanctuary Records. W 2002 r. back katalog Iron Maiden został opublikowany przez Sanctuary Records w porozumieniu z Columbia/SME Records w USA. W roku 2003 w poczet zarządu firmy wszedł nawet Mathew Knowles, ojciec Beyonce i manager Destiny’s Child[39] .

Działalność wydawnicza i aktywność promocyjna zaczęła jednak pochłaniać coraz większe koszta a ze względu na pogarszającą się sytuację na światowym runku muzycznym, przynosić nawet straty. Pod koniec roku 2006 zarówno Taylor, jak i Smallwood zrezygnowali z kierowania spółką z uwagi na potrzebę zaangażowania się w interesy Iron Maiden. W 2007 r., kiedy to Sanctuary Records borykała się z ogromnymi problemami finansowymi, posiadała prawa do dystrybucji ponad 155 tys. utworów muzycznych oraz innych dóbr chronionych prawem do własności intelektualnej[329] .

W roku 2008 prawa do katalogu wydawniczego Sanctuary Records przejęła Universal Music Group od BMG w zamian za prawo do używania logo Sanctuary oraz umożliwiając dystrybucję na terenie USA oraz Rosji. Prawa do dystrybucji i używania marki firmy wyceniono na 46 milionów funtów[330] .

Do artystów reprezentowanych przez Sanctuary Rec. oraz jej filie, należeli m.in: Aberfeldy, Alan Price and The Electric Blues Company, Allman Brothers Band (album Hittin' the Note), Angelou, Anthrax, Apollyon Sun, The Ataris, Atomkraft, Andy Bell, Belle & Sebastian - Rough Trade Records, Biohazard, Bizarre - Urban Division, Black Sabbath (poza USA i Kanadą), Blondie, Blue Nile, Blue Öyster Cult, Blues Traveler, Brides of Destruction, The Charlatans - Creole Records, Corrosion of Conformity, The Cranberries, The Damned, Bruce Dickinson, Rob Dickinson, Dio, Peter DiStefano, Dokken, DragonForce, Drowning Pool, De La Soul - Urban Division, Earth, Wind and Fire - Urban Division, Emerson, Lake & Palmer (poza USA, Kanadą oraz Japonią), Engerica, Europe, Ex Cathedra, The Fall, Fun Lovin' Criminals, Gamma Ray, The Gathering, Thea Gilmore, Gizmachi, Gorky’s Zygotic Mynci, Gravity Kills, Adam Green, Groove Armada, Guns N' Roses, Helloween, Humble Pie, Idlewild - Pye Records, Billy Idol, Ill Scar-

10.6

Restauracja barbecue

lett, Iron Maiden (tylko na terenie Ameryki Północnej w połączeniu z Sony), Jane’s Addiction, Jimmy Chamberlin Complex, Jo O'Meara, Jo Boxers, Elton John, Journey, King Crimson, The Kinks, Kiss, Living Colour, Lowgold, Lynyrd Skynyrd, Manic Street Preachers, Marillion (USA oraz Wielka Brytania), The Marmalade, Christine McVie (oprócz Ameryki Północnej), Meat Loaf, Megadeth, Ministry, Morrissey - Attack Records, Alison Moyet, Sally Oldfield, Jo O'Meara, William Orbit, Orange Goblin, Dolores O'Riordan, Kelly Osbourne, Overkill, Pet Shop Boys, Photek, Pitchshifter, Robert Plant and the Strange Sensation, Play, Queensrÿche, Joey Ramone, Ray J, Rollins Band, Bruce Ruffin, The RZA, Saint Etienne, Scorpions, The Small Faces, Simple Minds, Status Quo, Stratovarius, The Strokes - Rough Trade Records (tylko Wielka Brytania), Styx, Super Furry Animals, Tangerine Dream (albumy z okresu “Pink Years” oraz “Blue Years”), Tegan and Sara, Tesla, 3 Colours Red, Uriah Heep, Venom, Virgin Steele, Ween, Widespread Panic, Within Temptation (tylko Wielka Brytania), Wu-Tang Clan, Neil Young[331] .

23

10.6 Restauracja barbecue Perkusista Iron Maiden Nicko McBrain jest właścicielem restauracji barbecue „Rock ‘N Roll Ribs” zlokalizowanej na Florydzie w Coral Springs. „R ‘N R Ribs” powstała na kanwie dwóch pasji muzyka: kulinariów oraz muzyki. Współpartnerem McBraina jest specjalista od barbecue (zdobywca amerykańskich nagród) Mitch Tanne.

Specjalnością restauracji są żeberka „Baby Back Ribs” oraz sosy. Gościom towarzyszy muzyka rockandrollowa.

Zdaniem perkusisty ważna jest atmosfera, która ma odzwierciedlać „dziką i zabawną” frajdę z przebywania w centrum koncertu rockowego, z dostępem za kulisy imprezy, gdzie każdy czuje się jak VIP[336] .

Wnętrze restauracji zdobi kilkaset pamiątek związanych z karierą Iron Maiden. Dziesiątki złotych i platynowych płyt, liczne statuetki, oryginalne plakaty, stare instrumenty i stroje muzyków, liczne werble i podpisane przez McBraina żele perkusyjne oraz gadżety związane z Eddiem. Kilka razy w roku perkusista organizuje też specjalne jam sessions dla gości, podczas których można poW 2008 r. tandem Smallwood/Taylor powołał do ży- dziwiać jego grę[337] . cia nowe przedsięwzięcie managerskie „Phantom Music Management”, które reprezentuje interesy Iron Maiden do chwili obecnej. Rodowi Smallwoodowi od dwóch lat 10.7 Sport i rekreacja partneruje w przedsięwzięciu Johnnie Allan[332] .

10.5

Hotelarstwo

W maju 2009 roku managerowie grupy: Rod Smallwood, Andy Taylor oraz frontman Iron Maiden Bruce Dickinson wsparli finansowo budowę ekskluzywnego hotelu „Sanctum Soho”. Pierwotnie przybytek restauracyjnowypoczynkowy był zaprojektowany z myślą o gwiazdach rocka oraz przedstawicielach przemysłu estradowego, do nich skierowano również niezwykle wyrafinowaną ofertę hotelu[333] . Począwszy od 2012 r. „Sanctum Soho” stało się miejscem przeznaczonym również dla gości chcących wypoczywać w warunkach ekonomicznie przystępSteve Harris na piłkarskiej murawie. niejszych, określanych jako standardowe[334] . „Sanctum Soho” zlokalizowany na 20 Warwick Street, Londyn W1B 5NF, w angielskim Soho, jest hotelem 4,5gwiazdkowym (Sanctum Soho Hotel 4.5), posiada 30 pokoi, apartamenty, sale konferencyjne, udogodnienia dla niepełnosprawnych, jacuzzi, basen, restaurację najwyższego standardu, salon-bar, pokoje dla niepalących, pokoje dla rodzin. „Sanctum Soho” w ramach swoich usług oferuje zajęcia dla dzieci i młodzieży (obiekt przyjazny rodzinie), czyszczenie chemiczne, konwenty, konferencje kulturalno-oświatowe oraz imprezy artystyczne. W przeliczeniu na PLN rozpiętość cenowa opłat za jedna noc wynosi od 954 zł do 2 531 zł[335] .

Muzycy Iron Maiden od najwcześniejszych lat działalności zdradzali inklinacje w kierunku aktywności sportowej i rekreacyjnej ze szczególnym uwzględnieniem zamiłowania do towarzyskich spotkań futbolowych. W latach osiemdziesiątych muzycy formacji często łączyli przedkoncertowe spotkania integracyjno-towarzyskie z tradycją rozgrywania meczy piłkarskich. Inicjatorem pomysłu ze zrozumiałych względów był szef grupy Steve Harris[338] .

Uczestniczyli w nich członkowie zespołu oraz ekipa techniczna. Drużyna rywali składała się z muzyków forma-

24

11 FANI

cji, którzy towarzyszyli Brytyjczykom w trasie, tudzież przedstawicieli mediów i biznesu muzycznego krajów, w których występowali. Iron Maiden zmierzyli się na murawie z członkami takich grup jak m.in. Scorpions, Def Leppard, Saxon[339] .

Rozgrywanie meczy w kolejnych latach stało się chlubną tradycją zespołu, miało ono także służyć rozładowaniu napięcia na trasie oraz nawiązaniu przyjaznych relacji z innymi muzykami. Takie spotkania muzycy rozegrali także w Polsce[340] . W roku 1984 i 1986 rozegrali mecze przy niemal pełnych stadionach we Wrocławiu i Zabrzu, zaś w 1995 roku wystąpili w towarzyskim spotkaniu z dziennikarzami miesięcznika Teraz Rock na Sta- Fani Iron Maiden. dionie Gwardii w Warszawie[341] .

Bruce Dickinson zaangażował się również w intensywne treningi fechtunku, które w efekcie uczyniły go siódmym szermierzem w Wielkiej Brytanii. Wokalista powołał także do życia firmę Duellists Prod. produkującą specjalistyczne gadżety dla szermierzy[342] .

kilometry w celu dotarcia na kolejne koncerty. Należeli do nich późniejszy szef Iron Maiden FC Keith Wilfort, oświetleniowiec Dave Lights czy nagłośnieniowiec Doug Hall. Wraz z rozwojem kariery, proporcjonalnie do sukcesów rosła baza fanów grupy na całym świecie, by swoje Dave Murray oraz Nicko McBrain w przeciwieństwie do apogeum osiągnąć w połowie lat osiemdziesiątych, kiedy zrzeszały sieci fan reszty muzyków zespołu są zagorzałymi zwolennikami to zwolenników muzyki Iron Maiden [319] . klubów obejmujących cały świat gry w golfa[343] , natomiast Adrian Smith od lat jest zapalonym wędkarzem oraz tenisistą. Gitarzyście Iron Ma- Zespół nawet w momentach najtrudniejszych wahań i iden często partnerował na korcie mistrz Wimbledonu z niepowodzeń, mógł liczyć na lojalność fanów, którzy 1987 r., Pat Cash[344] . nie szczędzili wysiłków dla wsparcia formacji. Z czaW lutym oraz marcu 1998 r. w ramach promocji albumu sem zamiłowanie niektórych zwolenników Iron Maiden Virtual XI, zespół wyruszył w futbolowe tournee z wła- do wspierania aktywności grupy, wyrażającego się m.in. snym teamem, w skład którego oprócz muzyków weszli w pasji kolekcjonerskiej obrosło legendą. W Chicago potak wybitni piłkarze, jak Stuart Pearce, Faustino Aspril- wstała specjalna organizacja „Chicago Mutants”, która w la, Paul Gascoigne, Ian Wright, Patrick Vieira, oraz Marc latach ’80 XX w. przemierzała w pogoni za zespołem całą możliwie największą Overmars. Mecze rozgrywano w arenach i na stadionach Amerykę Północną, aby dotrzeć na [349] liczbę koncertów określonej trasy .

[345] w wielu krajach Starego Kontynentu .

W nowym millenium muzycy uczestniczyli w wielu prestiżowych imprezach sportowych, podczas których przedstawiciele świata sztuki wspierali szczytne inicjatywy[346] . Imprezy tego typu miały miejsce w latach 2003 – 2007 a członkowie Iron Maiden wynieśli z nich kilka prestiżowych nagród. Management zespołu wspiera m.in. West Ham United, World Cup Songs czy ostatnio Rosslyn Park UK[347] .

11

Fani

Począwszy od pierwszych koncertów zespół przyciągał liczne grypy fanów ciężkiego rock’a, którzy okazywali wielkie zaangażowanie i oddanie kwestii wspierania kariery Iron Maiden, natomiast w latach 1977 – 1979 byli w rzeczy samej najlepszymi agentami PR, podając „z ust do ust” informacje o niesamowicie energetycznych występach grupy, samodzielnie sporządzając plakaty reklamujące imprezy z udziałem muzyków, koncerty oraz koszulki[348] . Wszyscy oryginalni współpracownicy Iron Maiden, tworzący team „The Killer Krew” w tamtych latach byli w rzeczywistości rekrutowani spośród fanów, którzy towarzyszyli zespołowi przemierzając całe

Szef duńskiego FC Iron Maiden, Rasmus Stavnsborg[350] posiada największą na świecie kolekcję gadżetów związanych z zespołem, która zajmuje wielopokojowy, piętrowy dom oraz inne pomieszczenia FC. Jego kolekcja dwukrotnie trafiła do Księgi Rekordów Guinnessa – w 2012 oraz 2013 roku, kiedy to okazało się że liczba pamiątek po Iron Maiden przekroczyła nawet poziom 4500 egz[351] .

Innym znanym na świecie fanem grupy, otoczonym swoistą legendą jest ewangelicki pastor Marcos Motolo, nazywany w Brazylii „Frater Iron Maiden”[352] . Jego ciało zdobi ponad 170 tatuaży dedykowanych zespołowi, zaś od lat jest on prezesem brazylijskiego FC „Pieces Of Maiden”, który zrzesza około 560 tys. osób. W 2013 roku Motolo został uwieczniony na kartach Księgi Rekordów Guinnessa, jako osoba która posiada największą liczbę tatuaży dedykowanych jednemu artyście. Marco Motolo ochrzcił również jednego z synów leadera formacji, basisty Stevea Harrisa[353] .

Aktywność fanów zespołu przejawia się także w tworzeniu tysięcy internetowych stron tematycznych, forów i blogów internetowych oraz profilów FB dedykowanych brytyjskiej formacji oraz jej członkom. Do najpopularniejszych z nich należą m.in. Iron Maiden Brasil[354] ,

25 Iron Maiden 666[355] , Maiden Fans Spain[356] , Maiden France[357] , Iron Maiden Bulgaria[358] , Maiden Fans[359] , Maiden Denmark[351] jak i wiele innych. W Polsce największym portalem przeznaczonym dla fanów grupy i powiązanym z nim forum, posiadającym ponad 4000 użytkowników[360] , jest SANKTUARIUM FC[361] .

Działający od 1979 r. oficjalny FC Iron Maiden zrzesza zwolenników grupy z całego świata i cyklicznie wydaje własny magazyn, na bieżąco relacjonując wydarzenia z obozu formacji. Oficjalne forum liczy 160 tys. użytkowników, co umożliwia wymianę informacji oraz dzielenie się doświadczeniami pomiędzy fanami rozsianymi na całym globie[362] .

Fani na estradzie z Iron Maiden.

Iron Maidens, żeński tribute band.

Od lat ‘80tych fani grupy, nazywani „Troopers”, „Maiden Heads” lub „Killers” pozdrawiają się drukowanym na okładkach albumów oraz spotykanym na merchandisie Iron Maiden sloganem „Up The Irons”[363] ! Od roku 2008 na koncertach pojawiają się także bannery z napisem „Iron Maiden Is My Religion!”, tradycję tę zainicjowali fani brazylijscy[364] . Co więcej maskotką brazylijskiego fanklubu piłkarskiego FC FORZA jest od lat Eddie, który często gości na transparentach i flagach powiewających podczas spotkań piłkarskich[365] .

lając wywiadów redaktorom fan klubowych magazynów (fanziny[373] ), czy chociażby organizując specjalne konkursy, w wyniku których wyłaniano spośród publiczności osoby, mogące znaleźć się w wyznaczonym momencie (zwykle był to utwór „Heaven Can Wait”) na estradzie, w towarzystwie swoich idoli[374] . Management organizował także loterie fantowe, w których można było zdobyć niezwykle cenne nagrody – bilety VIP na prestiżowe koncerty, podpisane przez muzyków gadżety a nawet złote i platynowe płyty. Tradycją stały się również przeloty na koncerty organizowane pod auspicjami „Bruce Air” – specjalnych lotów samolotem Ed Force One przeznaczonych dla członków FC . Fani po zakończonej podróży otrzymywali pamiątkowe gadżety oraz prezenty[375] .

W wyjątkowych przypadkach laureaci konkursów mogli uczestniczyć w poszczególnych etapach tras, podglądając poniekąd od zaplecza pracę instytucji, jaką jest Iron Maiden[376] .

Dominic Lawson, obecnie redaktor brytyjskiego Metal Hammera, jako czternastoletni młodzieniec uczestniczył w serii siedmiu koncertów w Hammersmith Odeon, które miały miejsce podczas brytyjskiego etapu tourne "Somewhere on Tour", w 1986 r. Wydarzeniu temu poRównież do często praktykowanego rytuału należą proś- świecono sporo uwagi a po latach przypomniano jego kuby o zmianę imienia własnego, lub członków rodziny na lisy na łamach Metal Hammer[377] . synonimy nazwy „Iron Maiden” lub nawiązujące do maskotki grupy, Eddiego. Jednym z licznych przykładów może być przypadek Kalila Silvy, który z dumą prezento12 Pomówienia o propagowanie sawał swój dowód osobisty z nowozarejestrowanym imie[366] . Fani zespołu stworzyli równiem Iron Maiden Silva tanizmu nież setki tzw. cover – bandów, czyli grup grających w hołdzie słynnym Brytyjczykom, nagrywających płyty i Po premierze najpopularniejszego albumu formacji, The regularnie koncertujących na całym świecie. Do jednych Number of the Beast w 1982 r., przedstawiciele prawiz najpopularniejszych tego typu formacji należy żeński cowego stronnictwa religijnego w USA oskarżyli grupę o The Iron Maidens[367] , Hi-On Maiden[368] , Made In Iron, celowe propagowanie satanizmu oraz negatywny wpływ The Powerslaves[369] , Up The Irons[370] , Prowlers, Iron na młodzież amerykańską. Krytyka dotyczyła tekstów do Maidnem[371] , Iron Maiden Revival[372] . utworu tytułowego oraz „Children Of The Damned”, któZespół zawsze doceniał rolę jaką odegrali w budowaniu ich sukcesu lojalni fani, często specjalnie dla nich organizując zloty, konwenty, spotkania związane z publikacją kolejnych wydawnictw, odpowiadając na pytania i udzie-

re według ewangelistów Pasa Biblijnego USA miały nawoływać do oddawania czci diabłu. Dochodziło również do licznych aktów dezaprobaty wobec sukcesu zespołu, w wyniku których fizycznie manifestowano sprzeciw

26

16 PRZYPISY

wobec zgubnego wpływu twórczości Iron Maiden, czego wynikiem było palenie płyt grupy lub rozbijanie ich młotkami[378] .

• The X Factor (1995)

W Stanach Zjednoczonych księża zwracali się do młodzieży, by ta nie uczestniczyła w koncertach popularnych grup grających ciężkiego rocka tj. Iron Maiden, AC/DC czy Ozzy'ego Osbourne'a. Działania takie odnosiły odwrotny do założonego skutek. W 1992 r. przedstawiciele Kościoła Katolickiego w Chile doprowadzili do odwołania koncertu Iron Maiden na Stadionie Narodowym w Santiago, zakaz uzasadniano troską o kondycję moralną tamtejszej młodzieży. Protesty towarzyszyły także koncertowi w Santiago, który odbył się w 1996 r., jednak tym razem nie zdołano odwołać widowiska[379] .

• Brave New World (2000)

Muzycy wielokrotnie zaprzeczali powiązaniom z ruchem satanistycznym oraz demonstrowali sprzeciw wobec takich komentarzy, tłumacząc że inspiracją dla utworu „The Number of the Beast” był horror „Damien: Omen II” oraz koszmarny sen Steve'a Harrisa. Wiele kontrowersji wzbudzał również wizerunek grupy, który mógł uchodzić za apoteozę zła i przemocy[380] . W odpowiedzi na (jak to ujęli muzycy) fanatyczne bzdury przed utworem „Still Life” zamieszczonym w programie albumu Piece of Mind z 1983, pojawiła się nagrana w rewersie wypowiedź perkusisty Nicko McBraina sprowadzająca się do słów „nie dotykaj tego, czego nie rozumiesz”.

Wiele lat później perkusista został „Ponownie Narodzonym Chrześcijaninem” i do dziś jest aktywny na kanwie ewangelizacyjnej[381] .

13

Skład

• Virtual XI (1998)

• Dance of Death (2003) • A Matter of Life and Death (2006) • The Final Frontier (2010)[382]

15 Trasy koncertowe 16 Przypisy [1] MTVNews.com: The Greatest Metal Bands of All Time (ang.). mtv.com, 2006-07-14.

[2] Biografia Iron Maiden (ang.). 2012-02-20.

[3] Koncert Iron Maiden. dziennikbaltycki.pl, 2014-12-06.

[4] Miasto Muzyki Biografia Iron Maiden. 2008-06-23.

[5] IM RIFFS (ang.). guitartricks.com/lesson.php?input= 22151, 2014-12-13.

[6] Steve Harris Tune seymourduncan.com/blog/product-news/ tone-of-the-beast-steve-harris-bass-pickup, 12-13.

(ang.).

2014-

[7] 100 Greatest Male Rock Vocalists (ang.). DigitalDreamDoor, 03-10-24.

[8] Punky style (ang.). ultimateclassicrock.com/ iron-maiden-songs, 2014-12-13.

14

Dyskografia

[9] Progressive (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_ Maiden/Seventh_Son_of_a_Seventh_Son/80/, 2014-1213.

[10] Style (ang.). metal-archives.com/bands/Iron_Maiden/25, 2014-12-13.

14.1

Albumy studyjne

• Iron Maiden (1980) • Killers (1981) • The Number of the Beast (1982) • Piece of Mind (1983) • Powerslave (1984) • Somewhere in Time (1986) • Seventh Son of a Seventh Son (1988) • No Prayer for the Dying (1990) • Fear of the Dark (1992)

[11] Wasted Years (ang.). musictimes. com/articles/5349/20140409/ seven-achingly-beautiful-songs-by-metal-bands-iron-maiden-black-sabbathhtm, 2014-12-13.

[12] AMOLAD (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_ Maiden/A_Matter_of_Life_and_Death/122532/, 2014-12-13.

[13] IM Epic (ang.). http://musictrajectory.com/2011/11/17/ top-20-iron-maiden-epic-songs/,2014-12-13.

[14] Steve Harris Composer (ang.). thetoptens.com/bassists/ steve-harris-5169.asp, 2014-12-13.

[15] Blaze Composition (ang.). blazebayley.net, 2014-12-13.

[16] McBrain Composer (ang.). ultimateclassicrock.com/ nicko-mcbrain-iron-maiden-songs, 2014-12-13.

27

[17] Early Years Pre Maiden (ang.). metalyou.com/band/iron_ maiden/history, 2014-12-14.

[18] Leszek Jastrzębski. Teraz Iron Maiden - tylko dla orłów. „Teraz Rock”. Nr 7, wrzesień 2003, s. 1-18. Wiesław Weiss. Orange Media s.c.. ISSN 1730-394X. OCLC 69529356.

[19] Early Years Wilcock (ang.). metalyou.com/band/iron_ maiden/history, 2014-12-14.

[38] UK Tour (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour01_ironmaiden/dates01_ironmaiden&lang=eng& link=tours, 2014-12-14.

[39] Sanctuary (ang.). songfacts.com/detail.php?id=2944, 2014-12-14.

[40] Reading 1980 (ang.). ukrockfestivals.com/reading-80. html, 2014-12-14.

[20] Early Years Line Up (ang.). metalyou.com/band/iron_ maiden/history, 2014-12-14.

[41] Tour 1980 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour01_ironmaiden/dates01_ironmaiden&lang=eng& link=tours, 2014-12-14.

[21] Early Years Murray (ang.). metalyou.com/band/iron_ maiden/history, 2014-12-14.

[42] Stratton (ang.). ultimateclassicrock.com/ iron-maiden-dennis-stratton-fired, 2014-12-14.

[22] Early Years Di'Anno (ang.). metalyou.com/band/iron_ maiden/history, 2014-12-14.

[43] Dennis Stratton – August 2000 – Interviewed by Andrei Kobakhidze & Grégory Dabin (ang.). The Iron Maiden Commentary. [dostęp 2011-06-13].

[23] Early Years Harris (ang.). metalyou.com/band/iron_ maiden/history, 2014-12-14.

[44] 100 Greatest Rock Guitarist (ang.). DigitalDreamDoor, 03-09-21.

[24] Early Years Koncerty (ang.). metalyou.com/band/iron_ maiden/history, 2014-12-14.

[45] Greg Prato: (((Killers > Review))) (ang.). Allmusic.

[25] Early Years Smallwood (ang.). metalyou.com/band/iron_ maiden/history, 2014-12-14.

[46] LatR (ang.). metal-archives.com/albums/Iron_Maiden/ Live_at_the_Rainbow/10842, 2014-12-14.

[26] Early Years (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/ history, 2014-12-14.

[27] Demo (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/history, 2014-12-14.

[28] Loopy World (ang.). metaltalk.net/columns/20104600. php, 2014-12-14.

[29] Derek Riggs (ang.). derek.server311.com, 2014-12-14.

[30] Neal Kay Demo (ang.). hmsoundhouse.com/history1. html, 2014-12-14.

[47] IM 1981 (ang.). metal-archives.com/albums/Iron_ Maiden/Killers/74, 2014-12-14.

[48] Killers. terazrock.pl/recenzje/czytaj/ iron-maiden-killers.html, 2014-12-14.

[49] Trasa (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour01_ ironmaiden/dates01_ironmaiden&lang=eng&link=tours, 2014-12-14.

[50] Trasa 1981 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour01_ironmaiden/dates01_ironmaiden&lang=eng& link=tours, 2014-12-14.

[31] Neal Kay Promo (ang.). hmsoundhouse.com/history1. html, 2014-12-14.

[51] Japan (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour02_killers/tour02_killers&lang=eng&link=tours, 2014-12-14.

[32] Metal For Muthas (ang.). ironmaidencommentary.com/ ?url=album00_mfm/commentary00_mfm&lang=eng& link=albums, 2014-12-14.

[52] USA 1981 (ang.). maidenfans.com/index.php?url=live_ setlists.htm, 2014-12-14.

[33] EMI Deal (ang.). metalyou.com/band/iron_maiden/ history, 2014-12-14.

[34] skład 1980 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album01_ironmaiden/lineup01_ironmaiden&link= albums&lang=eng, 2014-12-14.

[35] TotP (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=video14_ earlydays/video14_earlydays&lang=eng&link=videos, 2014-12-14.

[53] Golden Summernight. motorhead.rockmetal.art.pl/ chrono2.htm, 2014-12-14.

[54] Golden Summernight 4. motorhead.rockmetal.art.pl/ chrono2.htm, 2014-12-14.

[55] Di’Anno (ang.). blabbermouth.net/news/ paul-di-anno-compares-steve-harris-to-adolf-hitler-says-iron-maiden-is-f-k 2014-12-14.

[56] UpTheIrons.info: historia Iron Maiden. uptheirons.info.

[36] Best debuts (ang.). loudwire.com/ iron-maiden-iron-maiden-best-debut-metal-albums, 2014-12-14.

[57] Lund (ang.). wikimetal.uol.com.br/site/ interview-with-paul-dianno-iron-maiden, 2014-1214.

[37] Jap 1980 (ang.). avaxsearch.org/?q=iron%20maiden% 20japanese%20remaster, 2014-12-14.

[58] Bruce First Show (ang.). ultimateclassicrock.com/ iron-maiden-first-show-bruce-dickinson, 2014-12-14.

28

16 PRZYPISY

[59] Battery Studios (ang.). ironmaidencommentary.com/ ?url=album02_killers/mickwall02_killers&lang=eng& link=albums, 2014-12-19.

[78] Tour 1983 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour04_pom/programme04_pom&lang=eng&link= tours, 2014-12-19.

[60] RttH (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= single07_rtth/commentary07_rtth&lang=eng&link= singles, 2014-12-19.

[79] Mick Wall (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album04_pom/mickwall04_pom&lang=eng&link= albums, 2014-12-19.

[61] Charts 1982 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album03_notb/mickwall03_notb&lang=eng&link= albums, 2014-12-19.

[80] Singles 1984 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= single11_2minutes/commentary11_2minutes&lang= eng&link=singles, 2014-12-19.

[62] Notb Singel (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= single08_notb/commentary08_notb&lang=eng&link= singles, 2014-12-19.

[81] RotAM (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album05_powerslave/mickwall05_powerslave&lang= eng&link=albums, 2014-12-19.

[63] NotB Sales (ang.). nytimes.com/2010/09/06/business/ media/06maiden.html?_r=3&ref=music&, 2014-12-19.

[82] Powerslave (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album05_powerslave/mickwall05_powerslave&lang= eng&link=albums, 2014-12-19.

[64] BotR (ang.). http://www.ironmaidencommentary.com/ ?url=tour03_notb/tour03_notb&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[65] Eddie 1982 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour03_notb/tour03_notb&lang=eng&link=tours, 201412-19.

[66] Tour Support (ang.). ironmaidencommentary.com/ ?url=tour03_notb/dates03_notb&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[67] satanic References (ang.). jesusisprecious.org/evils_in_ america/devils_music/iron_maiden.htm, 2014-12-19.

[68] Tour 1982 Stadiums (ang.). ironmaiden.com/ the-beast-on-the-road-1982.html, 2014-12-19.

[69] Reading Festival (ang.). ukrockfestivals.com/reading-82. html, 2014-12-19.

[70] Clive Burr Passes (ang.). mtv.com/news/1703626/ iron-maiden-drummer-clive-burr-dead/, 2014-12-19.

[71] McBrain Bio (ang.). drumlessons.com/drummers/ nicko-mcbrain/, 2014-12-19.

[72] Compass Point (ang.). ironmaidencommentary.com/ ?url=album04_pom/credits04_pom&lang=eng&link= albums, 2014-12-19.

[73] PoM Charts (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album04_pom/mickwall04_pom&lang=eng&link= albums, 2014-12-19.

[74] Commentary (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album04_pom/commentary04_pom&lang=eng&link= albums, 2014-12-19.

[75] Piece Videos (ang.). ironmaidencommentary.com/ ?url=video02_pieces/video02_pieces&lang=eng&link= videos, 2014-12-19.

[76] WPT 1983 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour04_pom/tour04_pom&lang=eng&link=tours, 201412-19.

[77] Dortmund 1983 (ang.). rockshowvideos.com/ dortmunddvd.html, 2014-12-19.

[83] WST (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=tour05_ powerslave/dates05_powerslave&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[84] Stage 1985 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album05_powerslave/mickwall05_powerslave&lang= eng&link=albums, 2014-12-19.

[85] LaD (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album05b_lad/credits05b_lad&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[86] BtIC (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= video03_ironcurtain/video03_ironcurtain&lang=eng& link=videos, 2014-12-19.

[87] RiR (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album05b_lad/credits05b_lad&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[88] Charts (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album05b_lad/credits05b_lad&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[89] Mick Wall 1985 (ang.). ironmaidencommentary.com/ ?url=album05b_lad/credits05b_lad&lang=eng&link= albums, 2014-12-19.

[90] SiT (ang.). ironmaidencommentary.com/?url=album06_ sit/commentary06_sit&lang=eng&link=albums, 201412-19.

[91] SiT Sales (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album06_sit/commentary06_sit&lang=eng&link= albums, 2014-12-19.

[92] Lyrics (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album06_sit/lyrics06_sit&lang=eng&link=albums, 2014-12-19.

[93] Tour 1986 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour06_sit/tour06_sit&lang=eng&link=tours, 2014-1219.

[94] Polska 1986. sanktuariumfc.org/index.php?go=artykuly_ curtain, 2014-12-19.

[95] SiT Tour (ang.). sanktuariumfc.org/index.php?go= artykuly_curtain, 2014-12-19.

29

[96] 12 WY (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= [115] BYD No 1 (ang.). theguardian.com/music/2012/may/ video05_12wastedyears/video05_12wastedyears&lang= 31/iron-maiden-bring-your-daughter-to-the-slaughter, eng&link=videos, 2014-12-19.

2014-12-15.

[97] SSoaSS (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= [116] Tour 1990 (ang.). ironmaiden.com/ album07_ssoass/commentary07_ssoass&lang=eng& no-prayer-on-the-road--$-$199091.html, 2014-12link=albums, 2014-12-19.

15.

[98] Singles (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= [117] NPotR (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= single17_madness/commentary17_madness&lang= tour08_npftd/tour08_npftd&lang=eng&link=tours, eng&link=singles, 2014-12-19.

2014-12-15.

[99] Mick Wall 1988 (ang.). ironmaidencommentary.com/ [118] FOTD (ang.). allmusic.com/album/ ?url=album07_ssoass/mickwall07_ssoass&lang=eng& fear-of-the-dark-mw0000073138, 2014-12-15. link=albums, 2014-12-19.

[119] FOTD 2 (ang.). allmusic.com/album/ [100] Tour 1988 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= fear-of-the-dark-mw0000073138, 2014-12-15. tour07_ssoass/dates07_ssoass&lang=eng&link=tours, 2014-12-19.

[120] FTtE (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= video08_eternity/video08_eternity&lang=eng&link= [101] Tour EďŹ&#x20AC;ects (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= videos, 2014-12-15. tour07_ssoass/bootlegs07_ssoass&lang=eng&link= tours, 2014-12-19.

[121] ARLT (ang.). ironmaiden.com/real-live-tour--$-$1993. html, 2014-12-15.

[102] Oto Spinal Tap (ang.). filmweb.pl/film/Oto+Spinal+ Tap-1984-8454, 2014-12-19.

[122] FotDT (ang.). ironmaiden.com/ fear-of-the-dark-tour-1992.html, 2014-12-15.

[103] Supports 1988 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour07_ssoass/dates07_ssoass&lang=eng&link=tours, [123] FotDT EU (ang.). ironmaiden.com/ 2014-12-19. fear-of-the-dark-tour-1992.html, 2014-12-15.

[104] MoR 1988 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= [124] Donington 1992 (ang.). maidenrevelations.com/tag/ tour07_ssoass/dates07_ssoass&lang=eng&link=tours, donington-live-1992, 2014-12-15.

2014-12-19.

[125] Italy 1993 (ang.). ironmaiden-bg.com/en/ [105] Donington 1988 (ang.). ukrockfestivals.com/ a-real-live-tour-1993.php, 2014-12-15. donington-1988.html, 2014-12-19.

[126] ARLT Moscow (ang.). ironmaiden.com/ [106] Biggest PA Ever (ang.). trinimansblog.blogspot.com/ real-live-tour--$-$1993.html, 2014-12-15.

2006/12/detailed-history-of-iron-maiden.html, 201412-19.

[127] DyskograďŹ a. muzyka.onet.pl/artysci/katalog/ iron-maiden,157458,artysta.html, 2014-12-15.

[107] Coma (ang.). encyclopedia.com/doc/1G2-3492800042. html, 2014-12-19.

[128] Bruce Split Up 1993 (ang.). spirit-of-metal.com/ membre_groupe/membre_groupe-nom-Dickinson_ [108] TOUR UK (ang.). http://www.encyclopedia.com/doc/ Bruce-id-4349-l-en.html, 2014-12-15.

1G2-3492800042.html,2014-12-19.

[109] ME 2013 (ang.). ironmaiden.com/ [129] Raising Hell (ang.). http://www.metal-archives.com/ reviews/Iron_Maiden/Raising_Hell/10864/,2014-12-15. maiden-england-88-concert-to-be-released-on-dvd. html, 2014-12-19.

[130] ME 1994 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album07b_england/commentary07b_england&lang= [110] ME 1989 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= eng&link=albums, 2014-12-19. video06_maidenengland/video06_maidenengland& lang=eng&link=videos, 2014-12-15.

[111] FTYUtI (ang.). discogs.com/label/ 328788-The-First-Ten-Years, 2014-12-15.

[112] TYV (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= video07_tenyears/video07_tenyears&lang=eng&link= videos, 2014-12-15.

[113] Album 1990 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= album08_npftd/commentary08_npftd&lang=eng&link= albums, 2014-12-15.

[131] Grammy 1994 (ang.). rockonthenet.com/archive/1994/ grammys.htm, 2014-12-15.

[132] Bruce Split Up (ang.). spirit-of-metal.com/ membre_groupe/membre_groupe-nom-Dickinson_ Bruce-id-4349-l-en.html, 2014-12-15.

[133] Blaze 1994 (ang.). rollingstone.com/music/pictures/ 15-bands-that-carried-on-with-new-singers-20130813/ iron-maiden-with-blaze-bayley-1994-1998-0053483, 2014-12-15.

[114] NPftD Review (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_ [134] Recenzje XF. metalside.pl/recenzje/recenzja.php?id= Maiden/No_Prayer_for_the_Dying/81, 2014-12-15.

175, 2014-12-15.

30

16 PRZYPISY

[135] MotE (ang.). my-iron-maiden-collection.blogspot.com/ [156] BNW (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= 2008/09/official-box-sets-man-on-edge-1995.html, album12_bnw/commentary12_bnw&lang=eng&, 2014-12-15.

2014-12-16.

[136] TXF 1995 (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_ [157] The Wicker Man (ang.). officialcharts.com/artist/_/ Maiden/The_X_Factor/386/, 2014-12-15. iron%20maiden/, 2014-12-16.

[137] TXF (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/ [158] Album Charts (ang.). officialcharts.com/artist/_/iron% The_X_Factor/386/, 2014-12-15.

20maiden/, 2014-12-16.

[138] Trasa 1995 (ang.). ironmaiden.com/ [159] Trasa 2000 (ang.). ironmaiden.com/ the-x-factour-199596.html, 2014-12-15. brave-new-world-tour-2000.html, 2014-12-16.

[139] Polska 1995. metalmundus.pl/articles.php?article_id= [160] Tour Summary (ang.). ironmaidencommentary.com/ 3162, 2014-12-15. ?url=tour12_bnw/tour12_bnw&lang=eng&link=tours, 2014-12-16.

[140] Wywiad Bayley. rockmetal.pl/wywiady/blaze.bayley.14. html, 2014-12-15.

[161] RiR (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_Maiden/ Rock_in_Rio/1225/, 2014-12-16.

[141] Virus (ang.). metal-archives.com/albums/Iron_Maiden/ Virus/2530, 2014-12-15.

[162] Classic Albums (ang.). metal-archives.com/albums/ Iron_Maiden/Classic_Albums%3A_The_Number_of_ [142] Anniversary BotB (ang.). ironmaidencommentary.com/ the_Beast/7614, 2014-12-17. ?url=album10b_bestof/commentary10b_bestof&lang= eng&link=albums, 2014-12-19.

[163] DVD RiR UK (ang.). blabbermouth.net/news/ iron-maiden-rock-in-rio-on-german-dvd-vhs-charts/, [143] In Profile (ang.). discogs.com/Iron-Maiden-In-Profile/ 2014-12-17. release/2531041, 2014-12-15.

[144] Virtual XI. sanktuariumfc.org/old/index.php?go=iron_ maiden, 2014-12-15.

[164] DVD RiR (ang.). blabbermouth.net/news/ iron-maiden-rock-in-rio-on-german-dvd-vhs-charts/, 2014-12-17.

[145] Football Tour. sanktuariumfc.org/old/index.php?go= [165] Złote Rio. muzyka.interia.pl/wiadomosci/news/ iron_maiden, 2014-12-15. iron-maiden-zlote-rock-in-rio,393686,44, 2014-12-17.

[146] Tour 1998. sanktuariumfc.org/old/index.php?go=iron_ [166] Clive 2002 (ang.). ultimateclassicrock.com/ maiden, 2014-12-15. iron-maiden-clive-burr/, 2014-12-17.

[147] MOR 1998 (ang.). lanacion.com.ar/ [167] Eddie’s Archive (ang.). metal-archives.com/albums/ 195315-monsters-of-rock, 2014-12-15.

Iron_Maiden/Eddie%27s_Archive/7546, 2014-12-17.

[148] Spodek 1998. rockmetal.pl/relacje/iron.maiden-spodek.

[168] GME Tour (ang.). ironmaiden.com/ 98.html, 2014-12-15. give-me-ed-til-im-dead-tour--$-$2003.html, 201412-17.

[149] reissues (ang.). maiden-world.com/articles/reissues.html, 2014-12-15.

[169] VotB (ang.). ironmaiden.com/visions-of-the-beast-dvd. html, 2014-12-17.

[150] Band Bio (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, 201412-15.

[170] Tour 2003 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= tour13_dod/tour13_dod&lang=eng&link=tours, 2014[151] Reunion (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, 201412-17.

12-15.

Charts (ang.). blabbermouth.net/news/ [152] Ed Hunter (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= [171] Dod iron-maiden-s-dance-of-death-enters-billboard-album-chart-at-no/, tour11b_edhunter/tour11b_edhunter&lang=eng&link= 2014-12-17. tours, 2014-12-15.

[153] Ed Hunter Tour (ang.). ironmaidencommentary.com/ [172] DoD Review (ang.). http://www.metal-archives. com/reviews/Iron_Maiden/Dance_of_Death/21633/ ?url=tour11b_edhunter/tour11b_edhunter&lang=eng& ,2014-12-17. link=tours, 2014-12-15.

[154] Kevin Shirley (ang.). cavemanproductions.com/, 2014- [173] Dortmund 2003. http://www.deathmagnetic.pl/trash/ 24-11-2003-iron-maiden-dortmund-death-on-the-road-dvd/ 12-15. ,2014-12-17.

[155] IM Stocks (ang.). managementtoday. co.uk/news/1223273/ [174] Mystic Festival 2003. http://artrock.pl/zagrali/71/ Iron-Maiden-rocks-London-Stock-Exchanges-inspiring-companies-list/, mystic_festival_2003_28_listopada_2003_hala_ 2014-12-15. ludowa_wroclaw.html,2014-12-17.

31

[175] DotR Recenzja. terazrock.pl/recenzje/czytaj/ [194] Tour 2006/2007 (ang.). ironmaiden.com/ iron-maiden-death-on-the-road-_2_.html, 2014-12-17. a-matter-of-life-and-death-world-tour-2006.html, 2014-12-17.

[176] No More Lies (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_ [195] Eddie Gets Global (ang.). ironmaiden.com/ Maiden/No_More_Lies/40016/, 2014-12-17. world-tour-08-announcement---eddie-gets-high-and-goes-global.

[177] Award 2004 (ang.). ironmaiden.com/ html, 2014-12-17. maiden-receive-special-achievement-award-at-nordoff-robbins.

[196] SBIT (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, 2014-12html, 2014-12-17.

13.

[178] The Early Days (ang.). http://www.metal-archives.

[197] News from EMI – Best Of, Brazil, Chemical Wedding, com/albums/Iron_Maiden/The_Early_Days/58410, Twickenham… (ang.). Iron Maiden Official Website, 2014-12-17.

2008-11-08. [dostęp 2008-03-12].

[179] TED Charts (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_ [198] UpTheIrons.info: Somewhere Back In Time (prawie) za Maiden/The_Early_Days/58410/, 2014-12-17. darmo. uptheirons.info, 2008-05-11.

[180] ED Tour (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= 2008 (ang.). bravewords.com/news/ tour13b_ripsup/tour13b_ripsup&lang=eng&link=tours, [199] Mumbai iron-maiden-to-attract-100-000-fans-in-mumbai-tomorrow, 2014-12-17.

2014-12-17.

[181] Fest Tour (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= [200] Europe (ang.). ironmaiden.com/ tour13b_ripsup/tour13b_ripsup&lang=eng&link=tours, somewhere-back-in-time-world-tour-2008-1.html, 2014-12-17.

2014-12-13.

[182] EggFest (ang.). mtv.com/news/1508028/ [201] UpTheIrons.info: Trasa Somewhere Back In Time dobieiron-maiden-pelted-with-eggs-at-final-ozzfest-performance/, gła końca!. uptheirons.info, 2008-08-25.

2014-12-17.

[202] UpTheIrons.info: Dodatkowe koncerty Somewhere Back [183] RWoF (ang.). rockwalk.com/inductees/inductee.cfm?

In Time. uptheirons.info, 2008-11-10. id=163, 2014-12-17.

[203] Trasa 2009 (ang.). ironmaiden.com/ [184] CliveAid 2005 (ang.). blabbermouth.net/news/ somewhere-back-in-time-world-tour-2008-1.html, former-iron-maiden-drummer-attends-clive-aid-benefit-concert-photos-available/, 2014-12-13.

2014-12-17.

[204] Sao Paulo 2009 (ang.). books.google.pl/ [185] AMoLaD (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= books?id=ev4lhjF45ngC&pg=PA166&lpg= album14_amolad/commentary14_amolad&lang=eng& PA166&dq=iron+maiden+sao+paulo+2009+ link=albums, 2014-12-17.

100000&source=bl&ots=BMYmQYkves&sig= vJ3IH7Z4B6VwLGHTYSgsNlGomvs&hl=pl& [186] Charts 2006 (ang.). billboard.com/artist/303893/ sa=X&ei=moKRVJ2uN8zvUsbkgNAK&ved= iron-maiden/chart, 2014-12-17.

0CCIQ6AEwAA#v=onepage&q=iron%20maiden% 20sao%20paulo%202009%20100000&f=false, 2014[187] Awards 2006 (ang.). archive.radioswisspop.ch/cgi-bin/ 12-17. pip/html.cgi?lang=en&m=entity&v=b&w=Iron+ Maiden, 2014-12-17.

[205] Summary (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, 201412-13.

[188] Singles AMoLaD (ang.). ironmaidencommentary.com/ ?link=singles&url=releases&lang=eng, 2014-12-17.

[206] Flight 666 cinemas (ang.). ironmaiden.com, 2009-04-15.

[189] Tour 2006 (ang.). ironmaidencommentary.com/?url= [207] Flight 666 dvd cd brd (ang.). ironmaiden.com. tour14_amolad/tour14_amolad&lang=eng&link=tours, [208] Kerrang Flight 666 (ang.). ironmaiden.com, 2009-04-17.

2014-12-17. (ang.). ironmaiden.com/ [190] Donington 2007 (ang.). ironmaidenlive.com/ [209] DVD iron-maiden-live-at-download-donington-2007-full-concert/, somewhere-back-in-time-world-tour-2008-1.html, 2014-12-13.

2014-12-17.

[191] Bangalore (ang.). bandbaaja.wordpress.com/2007/03/19/ [210] Znamy tytuł nowej płyty Iron Maiden - „The Final Frontier”. uptheirons.info, 2010-03-06. iron-maiden-in-bangalore-i-was-there/, 2014-12-17.

[192] Bangalore Triumph (ang.). bandbaaja.wordpress.com/ [211] EN VIVO 2011 (ang.). iron maiden.com, 2012-02-17.

2007/03/19/iron-maiden-in-bangalore-i-was-there/, [212] IRON MAIDEN - The Final Frontier 2014-12-17.

[213] NME Iron Maiden (ang.). nme.com, 2009-04-12.

[193] Brixton 2007 (ang.). musicradar.com/guitarist/ iron-maiden-to-play-brixton-academy-in-june-244028/, [214] Plany Koncertowe Iron Maiden na rok 2010 (ang.). iron maiden OS News, 2009-12-09.

2014-12-17.

32

16 PRZYPISY

[215] Festival d'eté Quebec (ang.).

The-Festival/History, 2014-12-14.

infofestival.com/ [237] Iron Maiden w Donington 2013 (ang.). ironmaiden.com, 2012-10-12.

[216] Dream Theater Tour (ang.). blabbermouth.net/news/ [238] Winylowe Iron Maiden (ang.). ironmaiden.com, 2012-0919. dream-theater-drummer-says-touring-with-iron-maiden-is-a-bit-of-a-dream-come-true, 2014-12-14.

[239] Rekord Iron Maiden (ang.). ironmaiden.com, 2012-1022.

[217] Sonisphere 2010 (ang.). sonisphere.co.uk, 2014-12-14.

[218] Wacken 2010 (ang.). clevescene.com/cleveland/ [240] Iron Maiden w Polsce! (ang.). ironmaiden.com, 2012-1112.

100000-germans-cant-be-wrong/Content?oid= 1963032, 2014-12-14.

[241] European Tour (ang.). ironmaiden.com/ first-news-for-2014.html, 2014-12-13.

[219] Sziget 2010 (ang.). szigetnews.com/sziget-2010-line-up, 2014-12-14.

[220] Transylwania (ang.). culture, 2014-12-14.

triposo.com/loc/Cluj-Napoca/

[242] RaR 2014 (niem.). rock-am-ring.com/history/2014, 2014-12-17.

[243] Hellfest 2014. magazyngitarzysta.pl/ludzie/artykuly/ 16305-hellfest-2014-20-22062014-clisson-francja.

[221] Plany Koncertowe Iron Maiden na rok 2010. sanktuhtml, 2014-12-17. ariumfc.org, 2009-10-04.

[222] TFF 30. metalmundus.pl/articles.php?article_id=3137, [244] Tour 2014 (ang.). ironmaiden.com/tourdates.php, 201412-13.

2014-12-14.

[223] Tff Reviews (ang.). metal-archives.com/reviews/Iron_ Maiden/The_Final_Frontier/276114, 2014-12-14.

[245] Iron Maiden 2014 Summer Tour (ironmaiden.com) IRON MAIDEN will return to Europe in Summer 2014 starting in late May…

[224] Grammy 2011 (ang.). blabbermouth.net/news/ [246] Knebworth 2014 (ang.). ironmaiden.com/ iron-maiden-wins-best-metal-performance-grammy-for-el-dorado/, maiden-summer-2014-tour--headline-date-at-sonisphere-knebworth-.

2014-12-14. html, 2014-12-17.

[225] ATWI66 (ang.). ironmaiden.com/ [247] Iron Maiden, Slayer, Ghost w Polsce! (ang.). ironmaaround-the-world-in-66-days-ed-force-one-back-in-action-for-2011. iden.com, 2014-03-26. html, 2014-12-14.

[248] Iron Maiden winyl 180 g (ang.). ironmaiden.com, 2014[226] Tour Diary (ang.). ironmaiden.com/tourdiary.php?td= 08-26.

1329, 2014-12-14.

[249] Iron Maiden at work on new album (ang.). ironma[227] Chile 2011 (ang.). ironmaiden.com/tourdiary.php?td= iden.com, 2014-09-23.

1367, 2014-12-14.

[250] Caveman FB (port.). ironmaidenbrasil.com.br/2014/12/ [228] Final Frontier Tour 2011 (ang.). ironmaiden.com/ iron-maiden-novo-album-finalizado.html, 2014-12-13. the-final-frontier-world-tour-2010.html, 2014-12-14.

[251] Greatest Metal Bands (ang.). mtv.com, 2008-07-19.

[229] Roskilde 2011 (ang.). ironmaiden.com/tourdiary.php?

[252] Inductees (ang.). rockwalk.com, 2005-08-19. td=1395, 2014-12-14.

[230] The Final Frontier Tour (ang.). Blabbermouth, 2011-08- [253] A Brief History Of Metal (ang.). gibson.com, 2010-0822.

13.

[231] EN VIVO! (ang.). Fan. pl, 2012-02-19.

[254] NWOBHM (ang.). metaldescent.com, 2012-10-29.

[232] DVD Chile (ang.). ironmaiden.com/the-band.html, [255] Iron Maiden never really changed… (ang.). indyweek.com, 2013-09-20.

2014-12-14.

[233] US Tour (ang.). ironmaiden.com/ [256] Iron Maiden Bio (ang.). ironmaiden.com, 2012-09-20. maiden-england-north-american-tour--$-$2012.html, [257] Iron Maiden Bio. magazyngitarzysta.pl, 2010-09-10.

2014-12-13.

[258] Fairplay (ang.). meansheets.pl, 2010-03-09.

[234] ME DVD (ang.). ironmaiden.com/maiden-england-dvd. html, 2014-12-13.

[259] Iron Maiden nietypowy zespół metalowy…. natemat.pl, 2013-07-03.

[235] Plany Koncertowe Iron Maiden na rok 2012 (ang.). ironmaiden.com, 2012-02-19.

[260] Fantastyczna atmosfera na koncercie Iron Maiden. rozrywka.trojmiasto.pl, 2013-05-07.

[236] Iron Maiden w USA i Kanadzie 2012 (ang.). ironmaiden.com, 2012-10-10.

[261] BIO. sanktuarium.org, 2012-09-12.

33

[262] Artykuły. sanktuarium.org, 2012-07-13.

[285] Fat Lip (ang.). youtube.com/watch?v=gz8loLIYc2Q, 2014-12-06.

[263] VIRTUAL XI WORLD TOUR 1998 (ang.). ironmaidencommentary.com, 2012-09-12.

[286] Weezer (ang.). metrolyrics.com/ heart-songs-lyrics-weezer.html, 2014-12-06.

[264] Big Show (ang.). blabbermouth.net, 2010-05-08.

[287] NOFX (ang.). metrolyrics.com/ [265] Live After Death (ang.). ultimate-guitar.com, 2014-12heart-songs-lyrics-weezer.html, 2014-12-06.

06.

[288] Sputnikmusic (ang.). sputnikmusic.com/review/30357/ [266] Iron Curtain (ang.). youtube.com/watch?v=G_ NOFX-Coaster/, 2014-12-06. fUNccV6uA, 2014-12-06.

[289] Sabaton (ang.). sabaton.net/ [267] Maiden England (ang.). ultimateclassicrock.com/ sabaton-supports-iron-maiden-2013/, 2014-12-06. iron-maiden-maiden-england-88-dvd, 2014-12-06.

[290] Primo Victoria (ang.). sabatonhistorychannel.com/ [268] Rock In Rio (ang.). ultimate-guitar.com/reviews/dvd/ primo-victoria/metal-machine/, 2014-12-06. iron_maiden/rock_in_rio, 2014-12-06.

[291] Lady Gaga wears Iron Maiden T-shirt (ang.).

[269] Flight 666 (ang.). ironmaiden.com/flight-666.html, dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-2723085/ 2014-12-06.

Lady-Gaga-wears-Iron-Maiden-T-shirt-studded-hat-dinner-Tokyo. html, 2014-12-06.

[270] Award (ang.). ironmaiden.com/ flight-666-wins-major-award-at-prestigious-sxsw-film-festival.

[292] Games (ang.). ironmaiden.com/ html, 2014-12-06. maiden-epics-come-to-rock-band.html, 2014-12-06.

[271] Iron Maiden w Polsce. sanktuariumfc.org/index.php?go= [293] Earthquake (ang.). rateyourmusic.com/release/comp/ artykuly_curtain, 2014-12-12. rock_aid_armenia/the_earthquake_album, 2014-12-06.

[272] Iron Maiden Tour (ang.). ironmaiden.com/tourdates.php, [294] Phenomena (ang.). fast-rewind.com/music_phenomena.

2014-12-12. htm, 2014-12-06.

[273] Iron Maiden 1984 (ang.). ironmaiden.com/ [295] Chemical Wedding (ang.). chemicalweddingmovie.co.uk, world-slavery-tour--$-$1984.html, 2014-12-12.

2014-12-06.

[274] Iron Maiden 1986 (ang.). ironmaiden.com/ [296] Beavis ‘n Butthead (ang.). imdb.com/title/tt0105950, somewhere-on-tour-1986-1987.html, 2014-12-12.

2014-12-06.

[275] Iron Maiden 1995 (ang.). ironmaiden.com/ [297] Headbanger’s Journey (ang.). imdb.com/title/tt0478209, the-x-factour-199596.html, 2014-12-12.

2014-12-06.

[276] Iron Maiden 1998 (ang.). ironmaiden.com/ [298] Bill Forster (ang.). billforster.com, 2014-12-06. virtual-xi-world-tour-1998.html, 2014-12-12.

[277] Iron Maiden 2000 (ang.). ironmaiden.com/ [299] BBC 6 Music (ang.). bbc.co.uk/radio2/shows/ mastersofrock/biography.shtml, 2014-12-06. brave-new-world-tour-2000.html, 2014-12-12.

[278] Iron Maiden 2003 (ang.). ironmaiden.com/ [300] EF1 (ang.). metalinsider.net/tag/ed-force-one, 2014-1206. dance-of-death-world-tour-2003.html, 2014-12-12.

[279] Iron Maiden 2005 (ang.). ironmaiden.com/ [301] Steve Harris (ang.). maidenfans.com/band/steve_harris, 2014-12-06. eddie-rips-up-world-tour-2005.html, 2014-12-12. (ang.). talkbass.com/threads/ [280] Iron Maiden 2008 (ang.). ironmaiden.com/ [302] RTTH gotta-clear-this-up-mates-steve-harris-gallop.245098, somewhere-back-in-time-world-tour-2008-1.html, 2014-12-06.

2014-12-12.

[281] Iron Maiden 2011 (ang.). ironmaiden.com/ [303] Dave Murray (ang.). fender.com/en-PL/series/artist/ dave-murray-stratocaster-maple-fingerboard-black, the-final-frontier-world-tour-2010.html, 2014-122014-12-06.

12.

[282] Iron Maiden 2013/14 (ang.). ironmaiden.com/ [304] Adrian Smith (ang.). dinosaurrockguitar.com/new/node/ 55, 2014-12-06. maiden-england-tour--$-$2014.html, 2014-12-12.

[283] Wheatus (ang.). vevo.com/watch/wheatus/ [305] Janick Gers (ang.). dinosaurrockguitar.com/new/node/ 860, 2014-12-06.

Teenage-Dirtbag/USSM20301686, 2014-12-06.

[284] Aqua (ang.).

2014-12-06.

youtube.com/watch?v=gz8loLIYc2Q, [306] Bruce Dickinson (ang.). dmme.net/interviews/dickinson. html, 2014-12-06.

34

16 PRZYPISY

[307] New Frontier (ang.). drumlessons.com/drummers/ [329] Universal (ang.). articles.latimes. nicko-mcbrain, 2014-12-06. com/2013/feb/14/entertainment/ la-et-ct-universal-music-agrees-to-sell-sanctuary-records-20130214, [308] Nicko’s Drumming (ang.). drumlessons.com/drummers/ 2014-12-08. nicko-mcbrain, 2014-12-06.

[330] BMG sings Sanctuary (ang.). musicweek.com/news/read/ [309] Dennis Stratton (ang.). getreadytorock.com/10questions/ bmg-signs-sanctuary-and-mute-catalogue-deal-with-pias/ dennis_stratton.htm, 2014-12-06.

054908, 2014-12-08.

[310] Clive Burr (ang.). ultimateclassicrock.com/ [331] BBC (ang.). news.bbc.co.uk/2/hi/business/6301077.stm, 2014-12-08. slash-dee-snider-clive-burr-twitter, 2014-12-06.

[311] Paul Di'Anno (ang.). truemetal.org/unstoppableforce/ [332] Phantom Music Management (ang.). showcase-music. com/company-details/phantom-music-management, interview20.html, 2014-12-06.

2014-12-08.

[312] Blaze Bayley (ang.). blazebayley.net/bio.htm, 2014-12[333] Iron Maiden to open the posh „Sanctum So06. (ang.). musicradar.com/news/guitars/ ho” hotel iron-maiden-to-open-the-posh-sanctum-soho-hotel-194065/, [313] Iron Maiden Facts (ang.). songfacts.com/facts-iron_ 2014-12-08. maiden.php, 2014-12-06.

[314] 12 Collection (ang.). my-iron-maiden-collection. [334] Soho (ang.). sanctumsoho.com/home, 2014-12-08. blogspot.com/2008/09/ [335] Sanctum Soho. tripadvisor.com/Hotel_ 12-collection-running-free-live-1985.html, 2014-12-06.

Review-g186338-d1382927-Reviews-Sanctum_ Soho_Hotel-London_England.html, 2014-12-08.

[315] Hear ‘n Aid (ang.). ultimateclassicrock.com/ iron-maiden-clive-burr, 2014-12-06.

[316] the truants (ang.). thetruantsuk.com, 2014-12-06.

[336] BBQ (ang.). rocknrollribs.org, 2014-12-08.

[337] Nicko’s Jamming (ang.). rocknrollribs.org, 2014-12-08.

[317] Rod’s on his bike (ang.). www.ironmaiden.com/ [338] Harris Sport (fr.). taringa.net/posts/deportes/9839128/ rods-on-his-bike-again---charity-auction.html, 2014Steve-Harris-y-su-amor-al-futbol.html, 2014-12-12.

12-06.

[339] Maiden Sport (ang.). ironmaidentime.com/ [318] Special Achievement Award fishdatabasetem1/page11.html, 2014-12-12. (ang.). www.ironmaiden.com/ [340] Iron Maiden PRL. metalmundus.pl/articles.php?article_ maiden-receive-special-achievement-award-at-nordoff-robbins. id=3162, 2014-12-12. html, 2014-12-06.

[319] Entervista (ang.). ironmaiden.es, 2014-12-06.

[341] Zderzenie Cywilizacji. wyborcza.pl/51,75475, 14209937.html?i=4, 2014-12-12.

[320] metal-shop/ironmaiden (ang.). metal-shop.eu, 2014-12[342] Bruce Dickinson Fencing (ang.). ultimateclassicrock.

06. com/bruce-dickinson-fencing, 2014-12-12.

[321] Iron Maiden Shop (ang.). ironmaiden.com, 2014-12-06.

[322] NECA Figures (ang.). necaonline.com, 2014-12-06.

[343] Golf (ang.). blabbermouth.net/news/ iron-maidens-nicko-mcbrain-talks-to-west-palm-beachs-98-7-the-gater-vid 2014-12-12.

[323] Iron Maiden Beer (ang.). ironmaidenbeer.com, 2014-12[344] Tennis (ang.). independent.co.uk/arts-entertainment/ 06. how-we-met-adrian-smith-and-pat-cash-1201042.html, 2014-12-12.

[324] Trooper announced as the official ale of Sonisphere Festival 2014 (ang.). ironmaiden.com, 2014-12-06.

[345] Virtual Team (ang.). pinkbike.com/photo/4127157/, 2014-12-12.

[325] Iron Maiden’s Trooper Beer to be canned for US market (ang.). blabbermouth.net, 2014-12-06.

[346] WCS (ang.). designermagazine.tripod.com/ WorldCupSongs2006.html, 2014-12-12.

[326] Dickinson determined to save (ang.). www.starpulse.com, 2014-11-23.

[347] Rosslyn Park (ang.). ironmaiden.com/ the-park-welcomes-trooper-beer.html, 2014-12-12.

[327] Around the world in 66 days (ang.). www.blabbermouth. net/news, 2014-11-23.

[348] Clash (ang.). clashmusic.com/feature/ 10-things-you-never-about-iron-maiden, 2014-12[328] Archives (ang.). web.archive.org/web/ 12.

20070927220028/http://www.sanctuaryrecords.co.

[349] Mutants (ang.). ironmaiden.com/tourdiary.php?td=928, uk/index.php?page=1&l1=6&l2=0&l3=0&rt=HL& 2014-12-12. article_id=1046,2014-12-08.

35

[350] Rasmus (ang.). ironmaiden-bg. [373] Fan Zine (port.). ironmaidensanctuaryfanzine.webs.com, com/en/imfc-wants-you-to-talk/ 2014-12-12. interview-with-rasmus-from-denmark-17062009.php, [374] HCW (ang.). ironmaiden.com/maiden-on-the-charge.

2014-12-12. html, 2014-12-12.

[351] Maiden Denmark (ang.). books.google.

[375] Bruce Air (ang.). alifewitheddie.blogspot.com/2010/09/ pl/books?id=idCmAwAAQBAJ&pg= bruce-air-t-shirt-design.html, 2014-12-12.

PT884&lpg=PT884&dq=rasmus+maiden+ denmark&source=bl&ots=r45BaqXBi6&sig= [376] IMOC (ang.). ironmaiden.com/ hW-Xs4vUUbYhGkvE1UiVjihuLg4&hl=pl&sa= imoc-competition-winner-interviews-nicko--janick.

X&ei=mMqKVMrWOoOvU8GBhOgD&ved= html, 2014-12-12.

0CFIQ6AEwBw#v=onepage&q=rasmus%20maiden% 20denmark&f=false, 2014-12-12.

[377] Jim fix it (ang.). theguardian.com/music/musicblog/ 2011/nov/02/jim-fix-it-iron-maiden, 2014-12-12.

[352] Mocolo (port.). http://anecdotariodelrock.blogspot.com/ 2014/03/marcos-motolo-el-pastor-evangelico-fan_6.

[378] 10 things you never know about Iron Maien (ang.). www. html,2014-12-12. clashmusic.com, 2014-11-23.

[353] 172 Tatuages (port.). g1.globo.com/ [379] Zapiski postmodernistyczne. www.fronda.pl, 2014-11musica/rock-in-rio/2013/noticia/2013/09/ 23. pastor-tem-172-tatuagens-do-iron-maiden-espalhadas-pelo-corpo.

[380] Song Facts (ang.). www.songfacts.com, 2014-11-23. htm, 2014-12-12.

[354] IM Brasil (port.). ironmaidenbrasil.com.br, 2014-12-12. [381] Nicko McBrain (ang.). rockgod.co.nz, 2014-11-23.

[355] IM666 (port.). ironmaiden666.com.br/, 2014-12-12.

[356] IM Spain (hiszp.). ironmaiden.es, 2014-12-12.

[382] ironmaiden.com: IRON MAIDEN announce new studio album 'THE FINAL FRONTIER' and North American Tour (ang.). [dostęp 2010-03-04].

[357] Maiden France (fr.). maidenfrance.fr, 2014-12-12.

[358] Maiden Bulgaria (bułg.). ironmaiden-bg.com, 2014-1212.

[359] Maiden Fans (ang.). maidenfans.com, 2014-12-12.

[360] SANKTUARIUM FORUM. sanktuariumfc.org/forum, 2014-12-12.

[361] SANKTUARIUM FC. sanktuariumfc.org, 2014-12-12.

[362] IM FC (ang.). ironmaiden.com/fanclub, 2014-12-12.

[363] Up The Irons (ang.). urbandictionary.com/define.php? term=up%20the%20irons, 2014-12-12.

[364] Religion (ang.). iron--maiden-is-my-religion.tumblr.com, 2014-12-12.

[365] FC FORZA (port.). forzafutbolclub.com, 2014-12-12.

[366] IM SILVA (port.). ironmaiden666.com.br/2014/10/ um-cara-chamado-iron-maiden.html#.VIrQKSuG-So, 2014-12-12.

[367] The Iron Maidens (ang.). theironmaidens.com, 2014-1212.

[368] HOM (ang.). hi-onmaiden.com, 2014-12-12.

[369] Powerslaves (ang.). powerslaves.net, 2014-12-12.

[370] UTI (ang.). uptheirons.nl, 2014-12-12.

[371] Iron Maidnem (węg.). ironmaidnem.hu/eng%2002% 20band.htm, 2014-12-12.

[372] i wiele innych IMR (cz.). ironmaiden-revival.webnode.cz, 2014-12-12.

17 Linki zewnętrzne • Oficjalna strona zespołu (ang.)

• Kategoria Iron Maiden w katalogu DMOZ (ang.)

36

18

18 18.1

TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

Text and image sources, contributors, and licenses Text

• Iron Maiden Source: http://pl.wikipedia.org/wiki/Iron%20Maiden?oldid=41453290 Contributors: Polimerek, Jersz, Blueshade, Jonasz, Joi, Grzebo, Tawbot, Seldon, Olafbot, Robbot, Qba, Tsca, Cobolt, Selena von Eichendorf, Pottero, LukKot, Tsca.bot, Voytek s, Roo72, Egon, Pimke, Amber, Kirq, Nightspirit, Derbeth, Catz, ABach, Visor, Swordsman, WarX, Joymaster, Stv, Yarl, Krzysiu, Prometheus, ArCgon, Radosław Ziomber, LION, Paweł ze Szczecina, Buldożer, SpiderMum, Wiktoryn, FlaBot, YurikBot, MesserWoland, Klapi, Ajsmen91, Jagger, Eskimbot, Margoz, Qwertyy, MelancholieBot, Krzyyy, Dij Schdzjarvk, Yenidai, Cheetah1212, Dodek, PMG, MalarzBOT, Sir Lothar, PG, Michał Sobkowski, DingirXul, Botev, Wpedzich, Mateusz210, Lolek01, Thijs!bot, Jrmo, Knoss, Kwalasek, Madameart, Rechta, Szczepan1990, JAnDbot, BzBot, WTM, Chilton, G.bot, Glysiak, Bugbot, Zawodnikus, Xett, Aradek, Enjoy, Mszpadel17, Mpfiz, SashatoBot, Stv.bot, Idioma-bot, VolkovBot, TXiKiBoT, Leopold, Maikking, Bukaj, Phoenix94, AlleborgoBot, ImreKiss, Kkingstoun, SieBot, Loveless, Peter1975, Lavep, Pitak, MastiBot, Szczepan.bot, Farmer Jan, Septuater, Ozzykrm, NickyBot, KamikazeBot, Ewa2007, BOTarate, Alexbot, Darkicebot, ClueBot, Ozzykrm666, Kobrabones, Marcingastol, Bulwersator, LaaknorBot, Zabijaka707, Luckas-bot, Ptbotgourou, JacKowski, Nivlheim, AlohaBOT, Tomaslaw, ArthurBot, Wachu95, Mikołka, Cojan, Frater Lucifer, Xqbot, Cynko, MerlLinkBot, ToBot, MBot, Smergold, RibotBOT, Jckowal, Harry-C, Jee.van.Cleef, TobeBot, DixonDBot, Marek545, Ferrari pila, Ominous, Tar Lócesilion, La Noirceur, Ptjackyll, EmausBot, Madeline 7, Coka7196, Macuk, Groovyx, Mr. Kiwi, Anhate, ChuispastonBot, Mjbmrbot, FaustPOLSKA, Stanko, Itokyl, StanderTojas, Paweł Ziemian, Kissandra, Dexbot, Człowiek Nienawiści, Himiltruda, Emptywords, Parzydełko, Cyfrowy, Mrówka, TarBot, Addbot, Adamosy, Jórczak, Milosz860, Sliwma, Happy Keys, RALFFPL, Tatooine oraz Anonymous: 249

18.2

Images

• Plik:A_Matter_of_Life_and_Death_Tour.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/A_Matter_of_Life_ and_Death_Tour.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Green Original artist: Mike Goren • Plik:Blaze_Bayley_Eternal_Flame.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/Blaze_Bayley_Eternal_Flame. jpg License: Public domain Contributors: Transferred from en.wikipedia; Transfer was stated to be made by User:Maquesta. Original artist: Original uploader was Andy5190 at en.wikipedia • Plik:Commons-logo.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg License: Public domain Contributors: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to be slightly warped.) Original artist: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created by Reidab.

• Plik:Disambig.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/72/Disambig.svg License: Public domain Contributors: Praca własna. Original Commons upload as Logo Begriffsklärung.png by Baumst on 2005-02-15. Original artist: Stephan Baum (converted to SVG by different users, see below) • Plik:Flag_of_England.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/be/Flag_of_England.svg License: Public domain Contributors: Praca własna Original artist: (Vector graphics by Nicholas Shanks) • Plik:G-STRX_B757-28A_Astraeus(Iron_Maiden)_PMI_10MAY11_(5708213174).jpg Source: http://upload.wikimedia.org/ License: wikipedia/commons/b/b4/G-STRX_B757-28A_Astraeus%28Iron_Maiden%29_PMI_10MAY11_%285708213174%29.jpg CC BY-SA 3.0 Contributors: Flickr Original artist: Ken Fielding • Plik:IRON_MAIDEN_-_Manchester_Apollo_-_1980.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d4/IRON_ MAIDEN_-_Manchester_Apollo_-_1980.jpg License: CC BY-SA 2.0 Contributors: Flickr: IRON MAIDEN - Manchester Apollo - 1980 Original artist: Harry (Howard) Potts • Plik:IRON_MAIDEN_MAIDEN_ENGLAND_TOUR_2013_SANTIAGO_CHILE.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/8/82/IRON_MAIDEN_MAIDEN_ENGLAND_TOUR_2013_SANTIAGO_CHILE.jpg License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Uptheirons4ever • Plik:Information_icon.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/35/Information_icon.svg License: Public domain Contributors: en:Image:Information icon.svg Original artist: El T • Plik:IronMaidencollage2.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ed/IronMaidencollage2.jpg License: CC BYSA 2.0 Contributors: • File:Steve Harris 521.jpg Original artist: File:Steve Harris 521.jpg: adels • Plik:Iron_Maiden,_olympiastadion,_Helsinki,_8.7.2011_(20).JPG Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/ba/ Iron_Maiden%2C_olympiastadion%2C_Helsinki%2C_8.7.2011_%2820%29.JPG License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Markus Rantala (Makele-90) • Plik:Iron_Maiden,_olympiastadion,_Helsinki,_8.7.2011_(7).JPG Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/27/ Iron_Maiden%2C_olympiastadion%2C_Helsinki%2C_8.7.2011_%287%29.JPG License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Markus Rantala (Makele-90) • Plik:Iron_Maiden_-_Twickenham_London_-_050708.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7c/Iron_ Maiden_-_Twickenham_London_-_050708.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden - Twickenham London - 05/07/08 Original artist: Mark Freeman • Plik:Iron_Maiden_-_bass_and_guitars_30nov2006.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/eb/Iron_Maiden_ -_bass_and_guitars_30nov2006.jpg License: CC-BY-SA-3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Darz Mol • Plik:Iron_Maiden_05.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Iron_Maiden_05.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: http://www.flickr.com/photos/fcatalina/2910584136/in/faves-46355917@N04/ Original artist: Fernando Catalina Landa • Plik:Iron_Maiden_125.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d5/Iron_Maiden_125.jpg License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własna Original artist: De-fexxx666

18.3

Content license

37

• Plik:Iron_Maiden_2014_in_Poznań_HDR.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/Iron_Maiden_2014_in_ Pozna%C5%84_HDR.jpg License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Klapi • Plik:Iron_Maiden_47f_b.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/Iron_Maiden_47f_b.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: http://www.flickr.com/photos/grut/2541272640/in/faves-46355917@N04/ Original artist: Anne Varak • Plik:Iron_Maiden_Airport_Costa_Rica2.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/97/Iron_Maiden_Airport_ Costa_Rica2.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden Airport Costa Rica Original artist: adels • Plik:Iron_Maiden_Janick_Gers.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/48/Iron_Maiden_Janick_Gers.jpg License: CC BY-SA 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden @ Bluesfest July 6 2010 Original artist: Scott Penner • Plik:Iron_Maiden_London_2013.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Iron_Maiden_London_2013.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden Original artist: wonker • Plik:Iron_Maiden_in_Bercy_2.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/da/Iron_Maiden_in_Bercy_2.jpg License: GFDL Contributors: Praca własna Original artist: Metalheart • Plik:Iron_Maiden_in_San_Sebastian.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c1/Iron_Maiden_in_San_ Sebastian.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Iron Maiden Original artist: Fernando Catalina Landa • Plik:Leganés-Iron_Maiden_(1999).jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7d/Legan%C3%A9s-Iron_ Maiden_%281999%29.jpg License: CC BY 2.0 Contributors: Flickr: Leganés-Iron Maiden (1999) Original artist: Alberto Carrasco Casado • Plik:Neutral_panda.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f7/Neutral_panda.svg License: Public domain Contributors: Praca własna Original artist: • pl.wiki: Karol007 • Plik:Sonisphere_Pori_2010.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/94/Sonisphere_Pori_2010.jpg License: GFDL Contributors: Praca własna Original artist: Bubamara • Plik:Steve_Harris_football.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b1/Steve_Harris_football.jpg License: CC BY-SA 2.0 Contributors: Flickr: IMG_1808.JPG Original artist: John Griffiths • Plik:The_Iron_Maidens.jpg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/The_Iron_Maidens.jpg License: CC BY-SA 3.0 Contributors: Praca własna Original artist: Phantom91406 • Plik:Trooper_beer.1.JPG Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/10/Trooper_beer.1.JPG License: CC0 Contributors: Praca własna Original artist: LeeKeoma • Plik:Wikiquote-logo.svg Source: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Wikiquote-logo.svg License: Public domain Contributors: ? Original artist: ?

18.3

Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0