Orlik grubodzioby - ginący orzeł z bagien / The Spotted Eagle - Vanishing Bird of the Marshes

G rzEGOrz M aciOrOwSki Jan L OntkOwSki tadEuSz M izEra

Orlik grubodzioby ginący orzeł z bagien e Spotted Eagle – Vanishing Bird of the Marshes Большой подорлик – исчезающий хищник болот

Orlik grubodzioby ginący orzeł z bagien e Spotted Eagle – Vanishing Bird of the Marshes Большой подорлик – исчезающий хищник болот

Publikacja wydana w ramach projektu OrLik Ptak JakicH MaŁO

Projekt wdrażany w partnerskiej współpracy stowarzyszenia Ptaki Polskie, komitetu Ochrony Orłów oraz Biebrzańskiego Parku narodowego.

Projekt Orlik ptak jakich mało LiFE08 nat/PL/000511 „zabezpieczenie populacji Orlika Grubodziobego Aquila clanga w Polsce: opracowanie krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne” sfinansowano ze środków komisji Europejskiej LiFE+, ze środków narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej oraz wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w Białymstoku. Projekt wspiera Spółdzielczy Bank rozwoju w Szepietowie.

www.orlikgrubodzioby.org.pl

G rzEGOrz M aciOrOwSki Jan L OntkOwSki tadEuSz M izEra

Orlik grubodzioby ginący orzeł z bagien e Spotted Eagle – Vanishing Bird of the Marshes Большой подорлик – исчезающий хищник болот

Poznań 2014

Recenzent prof. dr hab. Leszek Jerzak Redakcja tadeusz Mizera Korekta Marta idzik Ewa Gorzaniak Projekt okładki, układ typograficzny i skład wojciech Lachowski Druk drukarnia GraSPO czechy Zdjęcie na I stronie okładki dorosły samiec orlika grubodziobego nil z nadajnikiem GPS/GSM, dolina Biebrzy, 2012, Fot. kordian Bartoszuk Greater Spotted Eagle nicknamed nil, adult male with GPS/GSM datalogger, Biebrza Valley, 2012, Photo kordian Bartoszuk Взрослый самец большого подорлика nil с регистратором данных GPS/GSM, долина Бобры, 2012 г. Фото kordian Bartoszuk Zdjęcie na IV stronie okładki Samica orlika grubodziobego z pisklęciem Fot. antoni kasprzak Greater Spotted Eagle female with chick Photo antoni kasprzak Самка большого подорлика с птенцом Фото antoni kasprzak Tłumaczenie na język angielski dune translation agency Tłumaczenie na język rosyjski Jevgienij Liszczuk

iSBn 978-83-934094-4-15 EGzEMPLarz BEzPŁatnY agencja Promocyjno-wydawnicza uniGraF Józef kloska www.unigraf.bydgoszcz.pl info@unigraf.bydgoszcz.pl ©2014

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

Spis treści / Contents / Оглаление 1 wstęp introduction Введение

9 10 11

2 Podziękowania acknowledgements Благодарность

13 14 15

3 Historia badań History of research История исследований

16 21 23

4 Stanowisko systematyczne Systematic position Систематическая позиция

26 32 34

5 nazewnictwo nomenclature Номенклатура

37 38 39

6 Opisy szat description of plumages Описания оперения

40 49 52

7 identyfikacja hybrydów i odróżnianie od innych gatunków identification of hybrids and distinguishing them from other species Отличия от других видов

55 65 67

8 Pierzenie Moulting Линька

71 73 74

9 dymorfizm płciowy Sexual dimorphism Половой диморфизм

76 78 79

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

10 Historyczny i współczesny zasięg na świecie Historical and contemporary range around the world Историческая и современная область обитания в мире

81 83 85

11 Liczebność i trendy liczebności populacji światowej Population and trends in world population numbers Численность и тенденции глобальной популяции

89 90 91

12 Przyczyny spadku liczebności reasons for the decline in population Причины сокращения численности

92 94 96

13 Środowisko bytowania Habitat Среда обитания

100 115 121

14 występowanie w Polsce Occurrence in Poland Места обитания в Польше

128 131 133

15 Biologia i ekologia gatunku Biology and ecology of the species Биология и экология вида

136 170 181

16 Sposoby polowań Hunting methods Способы охоты

196 200 201

17 Pokarm Food Пища

204 207 209

18 akarofauna gniazd orlika grubodziobego acarofauna of Greater Spotted Eagle nests Акарофауна гнезд большого подорлика

211 212 214

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

19 zagrożenia dla populacji reats to the population Угрозы для популяции

216 225 228

20 Hybrydyzacja Hybridisation Гибридизация

232 236 238

21 Ochrona Protection Охрана

241 250 253

22 Orlik grubodzioby i jego sąsiedzi (różnorodność florystyczna i faunistyczna terenów lęgowych orlika grubodziobego) e Greater Spotted Eagle and its neighbours (floral and faunal diversity of the Greater Spotted Eagle breeding sites) Большой подорлик и его соседи (флористическое и фаунистическое разнообразие мест гнездования большого подорлика)

258 273

278

23 Orliki w filatelistyce Spotted eagles in philately Орлики в филателии

284 291 292

24 Literatura

294

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

1 Wstęp Bagienna dolina Biebrzy, największy obszar bagien i torfowisk niskich w środkowej Europie, od dawna budziła zainteresowanie ornitologów. Spośród 171 krajowych ostoi ptasich wyróżnia się tym, iż tylko tu można spotkać orlika grubodziobego oraz 8 innych zagrożonych globalnie gatunków ptaków. w dolinie stwierdzono 291 gatunków ptaków, w tym aż 195 o statusie lęgowym. na rozlewiskach Biebrzy zatrzymują się wielotysięczne stada migrujących batalionów. tu też gniazduje jedna z największych w Europie populacja wodniczki i bekasa dubelta. największą jednak atrakcją jest możliwość podziwiania bogatego zestawu skrzydlatych drapieżników. Przez lata twicherzy z wielu krajów ciągnęli nad Biebrzę jak do Mekki, by „zaliczyć clangę” – ptaka jakich mało. dolina Biebrzy to jedno z nielicznych miejsc w krajach uE, gdzie miłośnicy ptaków mogą zaobserwować owianego mgłą tajemnicy orlika grubodziobego. Podczas rozmów z obserwatorami ptaków w terenie okazało się, że najlepszą cechą umożliwiającą im odróżnienie orlika grubodziobego od orlika krzykliwego było dostrzeżenie antenki na grzbiecie. Minęło parę lat, nauczyliśmy się po właściwych cechach rozpoznawać nasze orliki. wiele z nich nosi imiona oraz nadajniki GPS. z niespotykaną nigdy wcześniej precyzją monitorujemy na ekranach komputerów ich codzienne losy. Ptak, który do niedawna był najsłabiej poznanym gatunkiem orła w Europie, staje się modelowym przykładem, jak dzięki specjalistycznemu oprzyrządowaniu można poznać jego biologię oraz chronić tereny żerowiskowe i lęgowiska. dzięki współpracy ornitologów z komitetu Ochrony Orłów i dyrekcji Biebrzańskiego Parku narodowego powstała strategia ochrony orlika grubodziobego. Ogromnym wsparciem była dotacja z projektu Life+ ORLIK PTAK JAKICH MAŁO, LIFE08 NAT/PL/000511 „Zabezpieczenie populacji orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce: opracowanie Krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne” (www.orlikgrubodzioby.org.pl). koordynacją działań zajęło się stowarzyszenie Ptaki Polskie. na łamach książki przedstawiamy wszystkie aspekty z życia orlika grubodziobego. autorzy oparli się na swoim bogatym doświadczeniu terenowym, wykorzystując wyniki ponad 20-letnich badań orlików w dolinie Biebrzy. nawiązaliśmy współpracę z badaczami ptaków z Białorusi, Estonii, Litwy, Łotwy, rosji i ukrainy, co umożliwiło zebranie informacji z całego niemal areału lęgowego tego gatunku. zgromadzono też bogatą dokumentację z zimowisk z Grecji, czarnogóry, a szczególnie z izraela i Omanu. Szczegółowo jest opisany wygląd ptaka umożliwiający odróżnienie go nie tylko od siostrzanego gatunku orlika krzykliwego, ale również od hybrydów obu tych gatunków. Opis biologii rozrodu oparty jest na wieloletnim monitoringu populacji biebrzańskiej.

Orlik grubodzioby jest gatunkiem migrującym. informacje o jego trasie migracji oraz o miejscach zimowania były dotychczas nad wyraz skąpe. Jako że jest to gatunek zagrożony globalnie, wymaga szczególnej ochrony na całym swoim areale lęgowym oraz na terenach, przez które przelatuje, a szczególnie tam, gdzie zimuje. zastosowanie nadajników satelitarnych umożliwiło precyzyjne poznanie tras migracji oraz zimowisk. Pozwoli to na skuteczniejszą ochronę. Przedstawiając różne aspekty życia orlików wykorzystaliśmy kilkaset publikacji, a w szczególności wyniki prac trzech konferencji poświęconych orlikom (Mizera & Meyburg 2005, Melnikov, dombrovski & Mishchenko 2008, Mirski 2012). niniejszą książkę oddajemy w ręce czytelników, by zapoznali się z tym tajemniczym ptakiem. w książce zawarto tekst w wersji angielskiej i rosyjskiej, co umożliwi dotarcie do szerokiego grona odbiorców. do książki dołączona jest płyta dVd z filmem „Orlik grubodzioby – ptak, jakich mało”, w którym ukazano sceny z życia rodzinnego orlika, których nigdy wcześniej nie sfilmowano. Żywimy głęboką nadzieję, że następne pokolenia nadal będą mogły podziwiać majestatyczne loty orlików grubodziobych w pięknej bagiennej dolinie Biebrzy.

Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

1 Introduction e marshy Biebrza Valley, the largest area of marshes and peat bogs in central Europe, has for a long time aroused the interest of ornithologists. Of the 171 national bird refuges it is distinguished by the fact that only here you can find Greater Spotted Eagle and eight other globally endangered bird species. ere were 291 species of birds reported in the valley, including as many as 195 with breeding status. e Biebrza marshes are a stopover for many thousands of flocks of migrating ruffs. is is also Europe’s place of nesting for some of the largest populations of the aquatic warbler and the great snipe. But the biggest attraction is the opportunity to enjoy a wide array of winged predators. For many years, twitchers from various countries set off to Biebrza as if it was Mecca in order to “mark off the clanga” – a bird like no other. Biebrza Valley is one of the few places in the Eu countries where bird lovers can observe the legendary and mysterious Greater Spotted Eagle. it transpired from the discussions with bird-watchers in the area that the best feature allowing them to distinguish the Greater Spotted Eagle from the Lesser Spotted Eagle was to see if it has a small antenna on its back. Several years have passed and we have learned to distinguish our spotted eagles by their relevant characteristics. Many of them have names, as well as GPS transmitters. with unprecedented precision we are monitoring their everyday adventures on computer screens. e bird, who until recently was the least known eagle species in Europe, is becoming a model example of how through specialized instrumentation one can get to know its biology and protect feeding and breeding grounds. anks to the cooperation of ornithologists from the Eagle Protection committee and the board of Biebrza national Park a strategy of protection for the Greater Spotted Eagle was established. it was largely supported by a grant from the project Life+ GREATER SPOTTED EAGLE – A BIRD LIKE NO OTHER, LIFE08 NAT/PL000511 “Securing the population of Aquila clanga in Poland: preparation of the National Action Plan and primary site conservation” (www.orlikgrubodzioby.org.pl). e coordination of activities was assumed by the association Polish Birds.

On the pages of this book we introduce all aspects of life of the Greater Spotted Eagle. e authors based the work on their extensive field experience using the results of over 20 years of researching spotted eagles in Biebrza Valley. we have established cooperation with bird researchers from Belarus, Estonia, Lithuania, Latvia, russia and ukraine, which enabled us to gather information from almost the entire breeding area of this species. an extensive documentation of wintering grounds from Greece, Montenegro, and especially from israel and Oman was also gathered. ere is a detailed description that allows to distinguish it not only from its sister species, the Lesser Spotted Eagle, but also from hybrids of both species. description of reproductive biology is based on the long-term monitoring of the Biebrza population.

Greater Spotted Eagle is a migratory species. information on its migration route and its wintering sites have so far been extremely scarce. Since it is a globally endangered species, it requires special protection across its entire breeding area and in the areas through which it passes, particularly the wintering sites. e use of satellite transmitters made it possible to know exactly their migration routes and wintering grounds, which will allow for more effective protection. to present different aspects of spotted eagles’ life we have used hundreds of publications, in particular the results of the three conferences (Mizera & Meyburg 2005, Melnikov, dombrovski & Mishchenko 2008, Mirski 2012). we hand over this book to our readers to introduce them to this mysterious bird. is book contains both English and russian versions of the text, which allows for reaching a broader group of readers. also attached to the book is a cd with a movie titled “Greater Spotted Eagle – a bird like no other”, which shows various scenes of family life of the Greater Spotted Eagles, never before filmed. we very much hope that the next generation will still be able to admire the flight of majestic Greater Spotted Eagles over the beautiful marsh valley of Biebrza.

Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

1 Введение Болотистая долина Бобры, крупнейший по площади район болот и низких торфяников в Центральной Европе, издавна вызывала интерес у орнитологов. Среди 171 рефугиума птиц в Польше она отличается тем, что только здесь можно встретить большого подорлика и 8 других видов птиц, которым грозит исчезновение в глобальном масштабе. В долине был обнаружен 291 вид птиц, в том числе 195 видов, которые здесь размножаются. В прибрежных болотах Бобры останавливаются многотысячные стада мигрирующих турухтанов. Здесь также гнездится одна из крупнейших в Европе популяция вертлявой камышовки и дупеля. Однако наиболее привлекает возможность наблюдения за большим многообразием крылатых хищников. На протяжении многих лет твитчеры из многих стран съезжались в долину Бобры как в Мекку – чтобы понаблюдать за «клангой» – птицей, каких мало. Долина Бобры – это одно из немногих в странах ЕС мест, в которых любители птиц могут наблюдать за окутанным тайной большим подорликом. Во время разговоров с наблюдателями за птицами на местности оказалось, что признаком, лучше всего позволяющим отличить большого подорлика от малого, является небольшая антенна на спине. Прошло несколько лет, мы научились отличать наших подорликов по соответствующим признакам. Многие из них имеют свои имена, на них установлены передатчики GPS. С невиданной до сих пор точностью мы следим на экранах компьютеров за их повседневной жизнью. Птица, до недавнего времени бывшая наименее изученным видом орла в Европе, становится наглядным примером того, как благодаря специальному оборудованию можно узнать ее биологию и охранять места охоты и гнездования. Благодаря сотрудничеству орнитологов из Комитета охраны орлов и дирекции Бобранского национального парка была разработана стратегия охраны большого подорлика. Существенной поддержкой стало выделение дотаций в рамках проекта Life+ ПОДОРЛИК, ПТИЦА, КАКИХ МАЛО, LIFE08 NAT/PL/000511, «Защита популяции большого подорлика Aquila clanga в Польше: разработка Государственного плана охраны и основные охранные мероприятия» (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Координированием действий занялась ассоциация Польские птицы. В настоящей книге представлены все аспекты жизни большого подорлика. Авторы основывались на богатом опыте работы на местности, используя результаты более чем 20-летнего изучения подорликов в долине Бобры. Мы также наладили сотрудничество с исследователями птиц из Беларуси, Эстонии, Литвы, Латвии, России и Украины, что позволило нам собрать сведения практически со всего ареала гнездования этого вида. Также была собрана обширная документация с мест зимовки в Греции, Черногории, а особенно – из Израиля и Омана. Детально описан внешний вид птицы, позволяющий отличить ее не только от родственного малого подорлика, но и от гибридов обоих этих видов. Описание биологии размножения основано на многолетнем мониторинге бобранской популяции. Большой подорлик – мигрирующий вид. Сведения о маршруте его миграции и местах зимовки до сих пор были чрезвычайно скудны. Учитывая то, что этому виду грозит исчезновение в глобальном масштабе, он нуждается в защите во всем своем ареале гнездования, а также на территории, через которые он пролетает, и в особенности – в местах зимовки. Использование спутниковых передатчиков позволило с точностью узнать маршруты миграции и места зимовки большого подорлика, что обеспечит более эффективную охрану этого вида. Представляя различные аспекты жизни подорликов, мы использовали несколько сотен различных публикаций, прежде всего – результаты работ трех конференций, представленные в трех изданиях (Mizera и Meyburg, 2005, Мельников, Домбровский и Мищенко, 2008, Mirski, 2012).

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Передаем настоящую книгу в руки Читателей, желающих ближе познакомиться с этой таинственной птицей. Книга содержит текст на английском и русском языке, что делает ее доступной для широкой аудитории. К книге прилагается диск dVd с фильмом «Большой подорлик – птица, каких мало» – в фильме показаны ранее не снимавшиеся сцены из семейной жизни подорликов. Мы искренне надеемся, что следующие поколения также смогут наслаждаться величественными полетами больших подорликов в прекрасной болотистой долине Бобры.

Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

2 Podziękowania autorzy składają serdeczne podziękowania wszystkim osobom i instytucjom, które umożliwiły prowadzenie badań i przyczyniły się do powstania niniejszej książki. Szczególnie dziękujemy za okazaną pomoc dyrekcji i pracownikom Biebrzańskiego Parku narodowego oraz leśnikom z nadleśnictw: rajgród, knyszyn i augustów. książka powstała dzięki wsparciu finansowemu komisji Europejskiej, narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej oraz wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w Białymstoku, w ramach projektu Life+ Orlik ptak jakich mało. dziękujemy stowarzyszeniu Ptaki Polskie za koordynację działań. w latach 1985–2013 prowadziliśmy prace terenowe, które umożliwiły zlokalizowanie gniazd orlików. te żmudne prace nie byłyby możliwe bez pomocy koleżanek i kolegów, którzy przez wiele godzin z zaangażowaniem, zarówno podczas srogich biebrzańskich zim, jak i w letnie upały, inwentaryzowali gniazda w bagiennych lasach oraz pomagali w budowie sztucznych gniazd. Przez te lata wspomagali nas członkowie i sympatycy komitetu Ochrony Orłów (kOO): Sylwester ayka, Paweł Baranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart, Michał Białek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz, Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karol chodkiewicz, Helena chwalińska, wojtek czarnowski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko, Grzegorz dąbrowski, katarzyna dolata, Ewa drabek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierz drumlak, roman drużga, wojciech dudziuk, Marek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki, Marcin Górecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków, Michał Jankowski, tomasz kaleta, antoni kasprzak, Marek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Leszczyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, artur Luty, wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, Marcin Malinowski, Mirosław Matras, zbigniew Mazur, Janusz Mendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz naderza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko, wojciech Plata, Bronisław Podhajski, Marian Podlecki, Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski, Sławomir Prokurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ranoszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski, Mariusz Salmanowicz, robert Sawko, adam Sieńko, arkadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek węgrzynowicz, andrzej wiczanowski, tomasz wiczanowski, włodzimierz wróblewski, Magdalena zagalska-neubauer i Henryk ziarko. Jedyną „zapłatą” za trud włożony w inwentaryzowanie gniazd była możliwość obserwacji naszego najrzadszego gatunku orła.

Szczególną wdzięczność jesteśmy winni kolegom z world working Group on Birds of Prey and Owls (wwGBP), dzięki którym mieliśmy możliwość prowadzić badania z użyciem nadajników satelitarnych oraz zebrać niezbędne doświadczenie w ich stosowaniu. w szczególności dziękujemy Berndowi i christiane Meyburgom oraz Joachimowi Matthesowi, kaiowi Graszynskiemu, Hindrichowi Matthesowi. dziękujemy gorąco kolegom za pomoc okazaną w realizacji badań. na różnych etapach powstawania książki wspierali nas: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), andrzej Bereszyński, ugis Bergmanis, Siergiej domashevsky, Valery dombrovsky, Michalis dretakis, eodoras kominos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak i Paul Sommer.

Podziękowania składamy Jevgienijowi Liszczukowi, Jevgienijowi Shergalinowi, Januszowi Sielickiemu, Viktorowi Belikowi oraz Mitchowi coleman, za trud włożony w przetłumaczenie tekstów i konsultacje. dziękujemy Marcie idzik za korektę i konsultacje z dziedziny lingwistyki.

Słowa podziękowań kierujemy do Pani „Broni” – Bronisławy kowalskiej, która wraz z mężem gościła nas przez wiele lat w swoim domu w Gugnach.

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

2 Acknowledgements e authors would like to thank all people and institutions who made the research possible and contributed to this book. we thank especially the Management and the employees of the Biebrza national Park and the foresters of the rajgród, knyszyn and augustów State Forests for their support. is book was published thanks to the financial contribution of the European commission, the national Fund for Environmental Protection and water Management and the regional Fund for Environmental Protection and water Management in Białystok as part of the Life+ project Greater Spotted Eagle – a bird like no other. we thank the organisation “Polish Birds” for the coordination of the activities.

Between 1985 and 2013 we carried out field works which helped in localization of the Spotted Eagles’ nests. ese strenuous works would not be possible without the help of our colleagues, who spent hours inventorying nests and building platforms during both severe winters as well as hot summers of Biebrza. during these years we were supported by members and friends of Eagle’s conservation committee (Ecc): Sylwester ayka, Paweł Baranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart, Michał Białek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz, Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karol chodkiewicz, Helena chwalińska, wojtek czarnowski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko, Grzegorz dąbrowski, katarzyna dolata, Ewa drabek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierz drumlak, roman drużga, wojciech dudziuk, Marek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki, Marcin Górecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków, Michał Jankowski, tomasz kaleta, antoni kasprzak, Marek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Leszczyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, artur Luty, wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, Marcin Malinowski, Mirosław Matras, zbigniew Mazur, Janusz Mendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz naderza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko, wojciech Plata, Bronisław Podhajski, Marian Podlecki, Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski, Sławomir Prokurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ranoszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski, Mariusz Salmanowicz, robert Sawko, adam Sieńko, arkadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek węgrzynowicz, andrzej wiczanowski, tomasz wiczanowski, włodzimierz wróblewski, Magdalena zagalska-neubauer i Henryk ziarko. e only “payment” we could offer for their efforts was the opportunity to observe our rearest eagle. we owe our special gratefulness to the colleagues of the world working Group on Birds of Prey and Owls (wwGBP), courtesy of whom we had the opportunity to perform research by means of satellite transmitters as well as gather the necessary experience of their usage. in particular we wish to thank Bernd u. Meyburg, Joachim Matthes, kai Graszynski, Hindrich Matthes and christiane Meyburg.

Our very warm thanks goes to our colleagues for their support during the research’ process. On various stages of this book we were supported by: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), andrzej Bereszyński, ugis Bergmanis, Siergiej domashevsky, Valery dombrovsky, Michalis dretakis, eodoras kominos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak and Paul Sommer. we would like to thank Jevgienij Liszczuk, Jevgienij Shergalin, Janusz Sielicki, Viktor Belik and Mitch coleman for their translation efforts and consultation. we thank Marta idzik for the proofreading and linguistic consultation. we address our thanks to Mrs. „Bronia” – Bronisława kowalska who, together with her husband, for many years provided us with accommodation in her house on Gugny.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

2 Благодарность Авторы сердечно благодарят всех людей и учреждения, которые поддержали проведение исследований и способствовали появлению настоящей книги. За оказанную помощь мы особенно благодарны Дирекции и сотрудникам Бобранского национального парка, а также лесникам Надлесничеств Райгруд, Кнышын и Августув. Книга была выпущена благодаря финансовой поддержке Европейской Комиссии, Национального фонда охраны окружающей среды и водного хозяйства, а также Воеводского фонда охраны окружающей среды и водного хозяйства в Белостоке, в рамках проекта Life+ Орлик, птица, каких мало. За координирование действий благодарим ассоциацию «Польские птицы». В 1985–2013 годах мы проводили работы на местности, позволившие локализировать гнезда подорликов. Эта кропотливая работа не была бы возможна без помощи наших Коллег, которые на протяжении долгих часов, суровой бобранской зимой и в летнюю жару, проводили инвентаризацию гнезд в болотистых лесах и помогали в строительстве искусственных гнезд. На протяжении этих лет нам помогали члены Комитета охраны орлов (kOO) и те, кто им симпатизировал: Sylwester ayka, Paweł Baranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart, Michał Białek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz, Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karol chodkiewicz, Helena chwalińska, wojtek czarnowski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko, Grzegorz dąbrowski, katarzyna dolata, Ewa drabek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierz drumlak, roman drużga, wojciech dudziuk, Marek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki, Marcin Górecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków, Michał Jankowski, tomasz kaleta, antoni kasprzak, Marek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Leszczyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, artur Luty, wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, Marcin Malinowski, Mirosław Matras, zbigniew Mazur, Janusz Mendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz naderza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko, wojciech Plata, Bronisław Podhajski, Marian Podlecki, Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski, Sławomir Prokurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ranoszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski, Mariusz Salmanowicz, robert Sawko, adam Sieńko, arkadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek węgrzynowicz, andrzej wiczanowski, tomasz wiczanowski, włodzimierz wróblewski, Magdalena zagalska-neubauer и Henryk ziarko. Единственной «платой» за труд, вложенный ими в инвентаризацию гнезд, была возможность наблюдения за самым редким у нас видом орла. Слова особой благодарности мы должны выразить своим Коллегам из Всемирной рабочей группы по соколообразным и совам (world working Group on Birds of Prey and Owls, wwGBP), благодаря которым мы имели возможность проводить исследования с использованием спутниковых передатчиков и получили необходимый опыт в их применении. Особую благодарность выражаем: Bernd u. Meyburg и Joachim Matthes, kai Graszynski, Hindrich Matthes и christiane Meyburg. Искренне благодарим наших Коллег за оказанную помощь в проведении исследований. На разных этапах работы над книгой нас поддержали: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), andrzej Bereszyński, ugis Bergmanis, Сергей Домашевский, Валерий Домбровский, Michalis dretakis, eodoras kominos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak и Paul Sommer. Благодарим Евгения Лищука, Евгения Шергалина, Janusz Sielicki, Виктора Белика и Mitch coleman – за труд, вложенный в перевод текстов и консультации. Благодарим Marta idzik за коррекцию и консультации в области лингвистики. Слова благодарности выражаем также Пани «Броне» – Bronisława kowalska, которая вместе с мужем на протяжении многих лет принимала нас в своем доме в Гугнах.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

3 Historia badań nie sposób dziś rozstrzygnąć, kiedy pojawił się orlik grubodzioby w dolinie Biebrzy. nie mamy żadnych dowodów archeozoologicznych. Prawdopodobnie ptaki te występowały w tej bagiennej dolinie od dawna. Pierwsze naukowe doniesienia o ich obserwacji zawdzięczamy zespołowi ornitologów kierowanych przez andrzeja dyrcza, którzy w latach 1966–1970 obserwowali w dolinie orliki grubodziobe w trzech rewirach (dyrcz i wsp. 1972). Było to w owym czasie jedyne miejsce w Europie, poza obszarem byłego zSrr, gdzie gatunek ten występował. wiadomość ta skłoniła osoby zainteresowane ptakami szponiastymi do odbycia ekspedycji. w 1974 roku zapoczątkował swoje prace w dolinie Bernd u. Meyburg, który wraz żoną christian oraz słowackim ornitologiem Janem Svelhlikiem przez 10 dni prowadzili obserwacje ptaków. niezależnie przyjechali też dwaj ornitolodzy z byłej nrd – Joachim Matthes i Martin neubauer. w roku 1979 po raz pierwszy zdołano potwierdzić fakt gniazdowania orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy. Po pięciu dniach obserwacji ptaków w południowym basenie zdołano zlokalizować zasiedlone gniazdo na świerku. w 1980 roku było ono ponownie zasiedlone. Skontrolował je Józef witkowski i znalazł pod nim szczątki cietrzewia i bażanta, co dodatkowo potwierdzało prawidłowość oznaczenia A. clanga. na terenie basenu środkowego znaleziono kolejne gniazdo (dyrcz i wsp. 1984).

Oba przypadki gniazdowania uzyskały akceptacje komisji Faunistycznej. znamienny był opis pary lęgowej z basenu południowego. Samica była ciemno ubarwiona, a samiec posiadał brązowe pokrywy skrzydłowe kontrastujące z ciemnymi lotkami. cecha ta wskazywała, iż samiec mógł być orlikiem krzykliwym. Szczęśliwie zachowała się dokumentacja fotograficzna wykonana przez tomasza kłosowskiego. z zachowanych archiwalnych zdjęć przedstawiających karmienie pisklęcia można dostrzec, że samiec był niewątpliwie orlikiem krzykliwym. w ten sposób doszło do stwierdzenia pierwszego lęgu mieszanego. warto przywołać dwa inne mniej znane fakty dotyczące występowania orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy. Pierwszy taki udokumentowany przypadek miał miejsce na początku lat 70.

■

■

■

Fot. 1/3. Samica orlika grubodziobego z pisklakiem – pierwszy udokumentowany przypadek gniazdowania w dolinie Biebrzy, 1980 (G.t. kłosowscy) Photo 1/3. Female Greater Spotted Eagle with her chick – the first documented case of nesting in the Biebrza Valley, 1980 (G.t. kłosowscy) Фото 1/3. Самка большого подорлика с птенцом – первый документированный случай гнездования в долине Бобры, 1980 (G.t. kłosowscy)

H I STOR IA BADAŃ

■

■

■

Fot. 2/3. Bernd u. Meyburg – pionier badań orlików grubodziobych z użyciem nadajników satelitarnych Photo 2/3. Bernd u. Meyburg – pioneer of using satellite transmitters in studies of Greater Spotted Eagles Фото 2/3. Bernd u. Meyburg – зачинатель исследований большого подорлика с использованием спутниковых передатчиков

w filmie dokumentalnym „w krainie łosi” w reżyserii i z komentarzem Joanny wierzbickiej znajdują się dwie sceny przedstawiające gniazdo orlika grubodziobego. w pierwszej małe puchowe pisklę konsumuje piskorza (Misgurnus fossilis), a w drugiej pokazano wyrośniętego podlota. charakterystyczne duże jasne plamy ułożone w dwóch rzędach na pokrywach skrzydłowych u podlota wskazują, że był to orlik grubodzioby. drugi dowód gniazdowania znajduje się w książce Greifvögel Europas (Mebs 1989). zdjęcie autorstwa P. zeiningera, wykonane prawdopodobnie w basenie środkowym w 1981 roku (eo Mebs – inf. ustna), przedstawia samicę orlika grubodziobego karmiącą puchowe pisklę.

Sytuacja polityczna w kraju w latach 80. spowodowała, że przez kilka lat ornitolodzy z niemiec nie przyjeżdżali w dolinę Biebrzy. w roku 1985 rozpoczął obserwacje Grzegorz Maciorowski. urodził się on w Grajewie i przez wiele lat obserwował ptaki w dolinie.

■

■

■

Fot. 3/3. Jan kowalski – ornitolog z Biebrzańskiego Parku narodowego, członek naszego zespołu badawczego Photo 3/3. Jan kowalski – ornithologist from the Biebrza national Park, member of our research team Фото 3/3. Jan kowalski – орнитолог Бобранского национального парка, член нашей группы

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

w latach 1988–1993 prowadził szczegółową inwentaryzację wszystkich gniazd ptaków szponiastych, co zaowocowało wykryciem kolejnych stanowisk lęgowych orlików grubodziobych. Liczbę par lęgowych w całej dolinie oszacowano na 12, w tym w środkowym basenie 8 par (Maciorowski i wsp. 1996). dane o tych stanowiskach zawiera też praca Pugacewicza (1995). w roku 1988 ornitolodzy z niemiec ponownie zawitali nad Biebrzę. Obserwowali orliki grubodziobe w kilku rewirach, lecz żadne gniazdo nie zostało zlokalizowane. w 1990 roku została przeprowadzona spektakularna akcja ratowania młodszego z dwojga piskląt. Młodsze pisklę zostało wyjęte z gniazda, sztucznie odchowane w Stacji badawczej PzŁ w czempiniu i ponownie podłożone do własnego gniazda (Meyburg & Pielowski 1991). Była to pierwsza w Polsce tego typu próba ratowania zagrożonego kainizmem młodego orła. akcja ta zakończyła się sukcesem.

Przełom w badaniach nastąpił w 1992 roku. rozpoczęto realizować projekt badawczy, w którym uczestniczyli pracownicy akademii rolniczej z Poznania, członkowie world working Group on Birds of Prey and Owls (wwGBP) oraz Biebrzańskiego Parku narodowego. rozpoczęto zakładanie nadajników radiowych i prowadzenie badań telemetrycznych. Po raz pierwszy w Polsce założony został na orlika nadajnik satelitarny (Ptt) o masie 48 gramów. Orlik grubodzioby był wcześniej tylko sporadycznie obrączkowany. Prawie nic nie było wiadomo o miejscach jego zimowania, jak i o migracji. za pomocą klasycznych metod z użyciem obrączek ornitologicznych nie można było, nawet teoretycznie, zebrać wystarczających informacji powrotnych pozwalających poznać trasy jego wędrówek oraz miejsc zimowania. w pracach terenowych aktywnie uczestniczył Jan kowalski (1950–2011). zespół wspomagał też Mike McGraddy. Po raz pierwszy udało się pochwycić dorosłego orlika grubodziobego – samicę. Ptak ten otrzymał dwa miniaturowe nadajniki VHS i Ptt.

■ ■ ■

Fot. 4/3. Badacze orlika grubodziobego Photo 4/3. researchers studying Greater Spotted Eagles Фото 4/3. Исследователи большого подорлика

H I STOR IA BADAŃ

■ ■ ■

Fot. 5/3. zanikający dawny tradycyjny wypas bydła (G.t. kłosowscy) Photo 5/3. Old, nearly obsolete traditional cattle pasturage (G.t. kłosowscy) Фото 5/3. Скот, идущий на пастбище (G.t. kłosowscy)

w roku 1996 odniesiono spektakularny sukces. Po raz pierwszy w historii badań ptaków szponiastych schwytano całą rodzinę orlików. dwa ptaki dorosłe oraz podlot otrzymały nadajniki satelitarne Ptt nowej generacji zasilane bateriami słonecznymi. zdołano szczegółowo poznać trasę ich przelotu do zambii, czadu i albanii (Meyburg i wsp. 1996, 2005). wiele nowych i zaskakujących danych dostarczył samiec. Ptak ten przekroczył równik, doleciał na południe afryki do Parku narodowego South Luangwa. w tej części kontynentu nigdy tego gatunku wcześniej nie obserwowano.

Miejscowa komisja Faunistyczna skomentowała ten fakt, iż to pierwszy zaakceptowany przypadek pojawienia się nowego gatunku, którego nikt (poza satelitą) nie zaobserwował. nasz samiec przebywał na niedostępnych rozlewiskach rzeki Luangwa. wiosną 1997 roku zespół nasz powiększył się o kolejnych dwóch badaczy: kaia Graszynskiego z Free university of Berlin oraz Bernharda komischke. Bernhard prowadził w ramach pracy magisterskiej żmudne obserwacje efektów polowań pary ptaków w środkowym basenie, co zaowocowało serią publikacji (komischke i wsp. 2001, Graszynski i wsp. 2002). w kolejnym sezonie zdołano pochwycić dorosłą samicę, która została zaopatrzona w nadajnik satelitarny Ptt. Jego bateria słoneczna okazała się bardzo sprawna, dzięki czemu zebrano rekordową liczbę wiadomości. Ptak ten migrował na zimowisko do delty rzeki Göksu na tureckim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Samicę, która corocznie odbywała wędrówkę do delty Göksu (B. Meyburg – inf. ustna), śledzono przez wiele sezonów. w 2013 roku nadal gniazdowała w dolinie Biebrzy, tworząc parę z samcem orlika krzykliwego.

Poważnym problemem w pracach terenowych są trudności w rozpoznawaniu obu gatunków orlików. niektórych osobników, obserwowanych nawet w dobrych warunkach pogodowych, nie sposób było oznaczyć. wykazywały cechy pośrednie pomiędzy obu gatunkami orlików. w 2000 i 2001

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

Fot. 6/3. Stogi na łąkach – tradycyjny rodzaj gospodarowania (G.t. kłosowscy) Photo 6/3. Haystacks on a meadow – element of traditional farming (G.t. kłosowscy) Фото 6/3. Стога на лугах – традиционный способ ведения хозяйства (G.t. kłosowscy)

roku zdołano potwierdzić, że oba gatunki tworzą pary mieszane i odchowują potomstwo. w obu przypadkach parę utworzyły samica A. clanga i samiec A. pomarina. analiza upierzenia kilkuset młodych osobników przyczyniła się do powstania obszernego artykułu o identyfikacji obu gatunków orlików i ich hybrydów (Lontkowski & Maciorowski 2010). dzięki współpracy z estońskim badaczem Ülo Väli zdołano potwierdzić za pomocą analiz dna, które osobniki są hybrydami, a które „czystymi – prawdziwymi” orlikami grubodziobymi. informacja ta jest cenna nie tylko z punktu widzenia poznawczego, ale również ochroniarskiego. te dwa siostrzane gatunki, choć gnieżdżą się w dolinie Biebrzy, wymagają odmiennych terenów łowieckich. Przystępując do działań z zakresu czynnej ochrony biotopów łowieckich, polegających na utrzymaniu wczesnowiosennych rozlewisk korzystnych dla orlika grubodziobego, trzeba wiedzieć bardzo precyzyjnie, który gatunek orlika tu występuje. Mieszańce bowiem mogą wykazywać pośrednie cechy nie tylko pod względem wyglądu, ale też i wyboru siedlisk. w 2004 roku po raz pierwszy wyprodukowano mały nadajnik satelitarny sprzężony z nadajnikiem GPS, który można było założyć orlikom. dzięki temu można zdobyć dane o miejscu przebywania ptaka z dokładnością ±20 m. Możliwe stało się wskazanie takich detali, jak np. drzew, na których ptak nocował, których używał jako zasiadki, ważnych łowisk i wiele innych. takie informacje pozwolą na dokładne wyznaczenie areałów osobniczych, żerowisk. Pozwala to zoptymalizować działania czynnej ochrony w parku narodowym. Będzie można wskazać takie obszary do wykaszania i odkrzaczania, które są rzeczywiście ważne z punktu widzenia ochrony ptaków. informacje zdobyte za pomocą nadajników GPS dostarczają też danych prawie całkowicie nieznanych dotychczas, np. na temat wysokości na jakiej ptak leci, tempa lotu aktywnego i podczas krążenia.

Gniazda ptaków są specyficznym mikrośrodowiskiem występowania wielu gatunków zwierząt bezkręgowych, dlatego w kręgu zainteresowań badaczy są drobne pajęczaki, roztocze, z rzędu Mesostigmata. Próbki wyściółki zawierają niekiedy setki tych bezkręgowców (Gwiazdowicz i wsp.

1999, 2000). Przy okazji kontroli gniazd zbierane są też wypluwki. współpraca ornitologów, genetyków, akarologów, teriologów i służb Biebrzańskiego Parku narodowego przyczyniła się do lepszego poznania tego zagrożonego gatunku. większy nacisk należy położyć na czynną ochronę siedlisk, by orlik grubodzioby zdołał przetrwać i mógł być nadal kojarzony z orłem bagiennych lasów doliny Biebrzy.

Tadeusz Mizera

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

3 History of research it is impossible to determine when the Greater Spotted Eagle first appeared in the Biebrza Valley as there is no zooarcheological evidence. ey have probably dwelt in the swampy valley since long ago. we owe the first scientific reports of their observations to the team of ornithologists led by andrzej dyrcz who, in the years 1966–1970, had been observing Greater Spotted Eagles at three territories in the valley (dyrcz et al. 1972). at that time, it was the only place in Europe, outside the territory of the former Soviet union, where the species occurred. is news prompted those interested in birds of prey, to arrange an expedition. in 1974 work began in the valley led by Bernd u. Meyburg who, with his wife christian and a Slovak ornithologist Jan Svelhlik have, carried out observations of birds for 10 days. independently, there also came two ornithologists from the former Gdr – Joachim Matthes and Martin neubauer. in 1979 it was possible to confirm for the first time that Greater Spotted Eagles had nested in the Biebrza Valley. aer five days of observing birds in the southern basin an occupied nest on a spruce was located. in 1980, it was again occupied. Józef witkowski had checked it and found underneath remains of black grouse and pheasant, which further confirmed the correct identification of A. clanga. in the central basin area another nest was found (dyrcz et al. 1984). Both evidences of nesting were approved by the Fauna commission (komisja Faunistyczna).e description of the breeding pair from the southern basin was significant. e female had dark plumage, whereas the male had brown wing coverts contrasting with dark remiges. is feature indicated that the male could be a Lesser Spotted Eagle. Luckily, the photographic documentation by tomasz kłosowski was preserved. e surviving archival photographs of feeding and hatching show that the male was undoubtedly a Lesser Spotted Eagle. it was the first occurrence of a mixed clutch being reported. it is worth recalling two other less known facts about the distribution of the Greater Spotted Eagle in the Biebrza Valley. e first such documented case occurred in the early 70s. in the documentary “in the land of the mooses” (“w krainie łosi”) directed and commented by Joanna wierzbicka there are two camera shots depicting a nest of the Greater Spotted Eagle. in the first, a small fuzzy chick feeds on a European weather loach (Misgurnus fossilis), and the other shows an advanced fledgeling. characteristic large bright spots arranged in two rows on the wing coverts of the fledgeling indicate that it was a Greater Spotted Eagle. another evidence of nesting is in the book Greifvögel Europas (Mebs 1989). a photo by P. zeininger, taken probably in the central basin in 1981 (eo Mebs – oral information), shows a female of the Greater Spotted Eagle feeding a fuzzy chick. due to the political situation in the country in the 80s, fellow bird watchers from Germany did not come to the Biebrza Valley for several years. in 1985, Grzegorz Maciorowski began his observations. He was born in Grajewo and for many years he had watched the birds in the valley. in the years 1988–1993 he carried out a detailed inventory of all the nests of birds of prey, which resulted in the discovery of successive nesting sites of Greater Spotted Eagles. e number of breeding pairs in the entire valley was estimated at 12, including 8 pairs in the central basin (Maciorowski et al., 1996). ose sites are also listed by Pugacewicz (1995). in 1988, fellow bird watchers from Germany visited the Biebrza Valley again. ey watched Greater Spotted Eagles at several territories, but no nest was located. in 1990 a spectacular rescue action of the younger of two chicks was conducted. e chick was removed from the nest and artificially reared in a research station of the Hunting association (PzŁ) in czempiń. and subsequently re-introduced to the nest (Meyburg & Pielowski 1991). it was the first attempt of it’s kind to save a young eagle threatened by cainism in Poland. e action was successful.

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

a breakthrough in the research occurred in 1992 when the implementation of the research project was initiated, in which participated the employees of the agricultural university (akademia rolnicza) of Poznań, members of the world working Group on Birds of Prey and Owls (wwGBP) and Biebrza national Park (Biebrzański Park narodowy). Planting of radio transmitters and telemetry research began. For the first time in Poland a satellite transmitter (Ptt) of 48 grams was placed on a spotted eagle. Previously, Greater Spotted Eagles were ringed only occasionally. almost nothing was known about its wintering grounds, nor about migration. using classical methods involving ornithological rings it was not possible, even in theory, to collect sufficient return messages providing data on its migration routes or its wintering grounds. Jan kowalski (1950–2011) actively participated in the field work, as did Mike McGraddy. For the first time we managed to capture an adult Greater Spotted Eagle – a female. e bird was equipped with two miniature transmitters VHS and Ptt. e year 1996 brought a spectacular success. For the first time in the history of research of birds of prey, an entire family of spotted eagles was captured. two adult birds and a fledgeling were equipped with new generation Ptt satellite transmitters powered by solar panels. is made possible to get to know in detail the route of their flight to zambia, chad and albania (Meyburg et al., 1996, 2005). a lot of new and surprising data was provided by the male. e bird had crossed the equator and flew to the south of africa to South Luangwa national Park. in this part of the continent the species has been never spotted before. e local Fauna commission acknowledged it was the first approved occurrence of the new species that no one (except the satellite) has sighted before. Our male dwelt in the inaccessible marshes of the Luangwa river. in the spring of 1997, our team welcomed two new researchers: kai Graszynski from the Free university of Berlin and Bernhard komischke. Bernhard conducted, as part of his master thesis, painstaking observations of the hunting results of a pair of birds in the central basin, which resulted in a series of publications (komischke et al. 2001, Graszynski et al. 2002). in the following season we managed to catch an adult female. e bird had been equipped with a Ptt satellite transmitter. e solar battery had proven to be very efficient, which enabled us to collect and record a number of statistics. is bird migrated to wintering grounds in the delta of the Göksuriver on the turkish coast of the Mediterranean. we were able to track the female, which every year travelled to the Göksu delta (B. Meyburg – oral information), for many seasons. in 2013, the bird still nested in the Biebrza Valley and made a pair with a male Lesser Spotted Eagle. a major problem in the field work is the difficulty in identifying both species of the spotted eagles. Some birds, even those observed in good weather conditions, were impossible to determine. ey had features common to both species. in 2000 and 2001 we managed to confirm that both species form mixed pairs and breed the offspring. in both cases, the pair was formed by a female A. clanga and a male A. pomarina. e plumage analysis of hundreds of young birds contributed to an extensive article on the identification of both species of spotted eagles and their hybrids (Lontkowski & Maciorowski 2010). in cooperation with the Estonian researcher ÜloVäli it was possible to confirm through dna analysis which birds are hybrids, and which are “pure – true” Greater Spotted Eagles. is information is valuable not only from the point of new knowledge acquired, but also protection. ese two sister species, although they nest in Biebrza Valley, require different hunting grounds. By taking action in the field of active protection of hunting biotopes, which involve maintainence of early spring backwaters favorable for Greater Spotted Eagles, we need to know very precisely which species occur here, as hybrids may have in-between features not only in terms of appearance, but also in those of selecting habitats. in 2004, for the first time a small satellite transmitter coupled to a GPS transmitter that could be planted on spotted eagles was produced. is would provide information about the whereabouts of the bird with an accuracy of ± 20 m. it also became possible to identify such details as trees where the bird spent the night or which is used as observation posts as well as important hunting grounds and many others. Such information facilitates the precise determination of home ranges and feeding grounds,

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

allowing the optimization of active conservation measures in the national park. it will be possible to identify the areas for removal of grass and bushes that are vital for the protection of birds. e information obtained using GPS transmitters also provide data almost completely unknown thus far, such as the altitude at which the bird is flying, the speed of the active flight and of the flight during circling.

Bird’s nests are a special microhabitat of many invertebrate species. we are among others interested by small mites from the Mesostigmata order. Samples of the nest padding sometimes contain hundreds of those invertebrates (Gwiazdowicz et al. 1999, 2000). when nests are checked, pellets are also collected. e cooperation of ornithologists, geneticists, acarologists, mammalogists as well as officers of the Biebrza national Park has contributed to a better knowledge of this endangered species. Further emphasis should be placed on the active protection of the habitats, so that the Greater Spotted Eagle will survive and continue to be associated with the eagles of the swampy forests in Biebrza Valley.

Tadeusz Mizera

3 История исследований Сегодня невозможно точно определить, когда большой подорлик появился в долине Бобры. В этом вопросе мы не располагаем никакими археологическими подтверждениями. Вероятно, эти птицы издавна населяют болотистую долину. Первыми научными упоминаниями о наблюдении за ними мы обязаны группе орнитологов под руководством andrzej dyrcz, которая в 1966–1970 годах наблюдала в долине больших подорликов на трех индивидуальных территориях (dyrcz и др., 1972). В то время это было единственное в Европе место, кроме территории бывшего СССР, в котором встречался этот вид. Эта новость склонила специалистов, интересующихся соколообразными, к организации экспедиций. В 1974 году свои работы в долине начал Bernd u. Meyburg, который вместе со своей женой christian и словацким орнитологом Janem Svelhlikiem в течение 10 дней наблюдал за птицами. Независимо от них в долину прибыли также два орнитолога из бывшей ГДР – Joachim Matthes и Martin neubauer. В 1979 году впервые удалось подтвердить факт гнездования большого подорлика в долине Бобры. Спустя пять дней наблюдения за птицами в южном бассейне, удалось найти заселенное гнездо на ели. В 1980 году гнездо вновь было занято. Проверял гнездо Józef witkowski, обнаруживший под ним также останки тетерева и фазана, что дополнительно подтверждало правильность определения A. clanga. На территории центрального бассейна было обнаружено еще одно гнездо (dyrcz и др., 1984). Оба случая гнездования были приняты Фаунистической комиссией. Примечательно было описание пары с выводком из южного бассейна. Самка имела темную окраску, однако у самца были бурые кроющие перья, контрастировавшие с темными маховыми перьями. Данная черта указывала на то, что самец мог быть малым подорликом. К счастью, сохранилась фотографическая документация, выполненная tomasz kłosowski. На сохранившихся архивных снимках, показывающих кормление птенца, можно видеть, что самец, безо всяких сомнений, был малым подорликом. Таким образом, был обнаружен первый смешанный выводок. Стоит упомянуть еще о двух менее известных фактах, касающихся жизни большого подорлика в долине Бобры. Первый документально подтвержденный случай имел место

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

в начале 1970-х годов. В документальном фильме «В краю лося» (режиссер и комментатор – Joanna wierzbicka) присутствуют две сцены, представляющие гнездо большого подорлика. В первом эпизоде маленький пуховой птенец съедает вьюна (Misgurnus fossilis), во втором показан подросший слеток. Характерные большие светлые пятна, расположенные в два ряда на накрыльях слетка, указывают на то, что это был именно большой подорлик. Второе подтверждение гнездования содержится в книге Greifvögel Europas (Mebs, 1989). Снимок P. zeiningerа, сделанный, вероятно, в центральном бассейне в 1981 году (eo Mebs – устная информация), представляет самку большого подорлика, кормящую пухового птенца. Политическая ситуация в Польше в 80-е годы привела к тому, что на протяжении нескольких лет коллеги из Германии не приезжали в долину Бобры. В 1985 году наблюдения начал Grzegorz Maciorowski. Он родился в городе Граево и на протяжении многих лет наблюдал за птицами в долине. В 1988–1993 годах он проводил подробную инвентаризацию всех гнезд соколообразных, что позволило открыть новые гнездовья больших подорликов. Во всей долине было отмечено, в общей сложности, 12 гнездовых пар, в том числе в центральном бассейне 8 пар (Maciorowski и др., 1996). Сведения об этих гнездовьях содержатся также в работе Pugacewicz (1995). В 1988 году коллеги из Германии вновь посетили долину Бобры. Они наблюдали за большими подорликами на трех индивидуальных территориях, однако не нашли ни одного гнезда. В 1990 году была проведена зрелищная акция по спасению младшего из двоих птенцов. Младший птенец был взят из гнезда, искусственно выкормлен на Исследовательской станции Польского союза охотников в Чемпине, а затем возвращен в собственное гнездо (Meyburg & Pielowski, 1991). Это была первая в своем роде попытка спасения молодого подорлика от каинизма в Польше. Сама операция завершилась успешно. Перелом в исследованиях наступил в 1992 году. Была начата реализация исследовательского проекта, в котором участвовали сотрудники Сельскохозяйственной академии из Познани, члены Всемирной рабочей группы по соколообразным и совообразным (world working Group on Birds of Prey and Owls, wwGBP), а также сотрудники Бобранского национального парка. Началась установка радиопередатчиков и проведение телеметрических исследований. Впервые в Польше к подорлику был прикреплен спутниковый передатчик (Ptt) массой 48 граммов. Большого подорлика ранее кольцевали лишь изредка. Почти ничего не было известно о местах его зимовки и путях миграции. При помощи классических методов с использованием орнитологических колец невозможно было даже теоретически собрать достаточные сведения, позволяющие узнать маршруты его перелетов и места зимовки. Активное участие в работах на местности принимал Jan kowalski (1950–2011). Нам помогал также Mike McGraddy. При этом впервые удалось поймать взрослую самку большого подорлика. К ней прикрепили два миниатюрных передатчика VHS и Ptt. В 1996 году удалось достичь значительного успеха. Впервые в истории изучения соколообразных была поймана целая семья подорликов. К двум взрослым птицам и слётку были прикреплены спутниковые передатчики Ptt нового поколения, работавшие на солнечных батареях. Удалось подробно изучить маршрут их перелета в Замбию, Чад и Албанию (Meyburg и др., 1996, 2005). Много новых и удивительных данных удалось получить благодаря самцу. Он пересек экватор и достиг Национального парка Саус-Луангва на юге Африки. В этой части континента данный вид никогда ранее не наблюдался. Местная Фаунистическая комиссия в связи с этим отметила, что это первый принятый случай появления нового вида, которого никто (кроме спутника) не заметил. Наш самец находился в недоступной пойме реки Луангва. Весной 1997 года наша группа пополнилась новыми исследователями: это были Каi Graszynski из Свободного университета Берлина и Bernhard komischke. Bernhard в рамках своей

ИС ТО РИ Я ИС С ЛЕДОВА НИ Й

магистерской работы вел рутинные наблюдения результатов охоты пары птиц в центральном бассейне, следствием чего стал ряд его публикаций (komischke и др., 2001, Graszynski и др., 2002). В следующий сезон нам удалось поймать взрослую самку. К этой птице мы прикрепили спутниковый передатчик Ptt. Благодаря отличной работе солнечной батареи передатчика, нам удалось собрать рекордный объем сведений. Птица мигрировала на зимовку в дельту реки Гексу на турецком побережье Средиземного моря. За самкой, ежегодно совершавшей перелет в дельту Гексу (B. Meyburg – устная информация), нам удавалось следить на протяжении многих сезонов. В 2013 году птица продолжала гнездиться в долине Бобры, спарившись с самцом малого подорлика. При работе на местности существенные проблемы создает слабое различие обоих видов подорлика. Невозможно было с точностью определить принадлежность некоторых особей, даже когда наблюдение за ними велось при хороших погодных условиях. У них отмечались промежуточные отличительные черты обоих видов подорликов. В 2000 и 2001 годах нам удалось подтвердить, что оба вида создают смешанные пары и совместно воспитывают потомство. В обоих случаях пару образовывали самка A. clanga и самец A. pomarina. Анализ оперения нескольких сотен молодых особей лег в основу написания обширной статьи об определении обоих видов подорликов и их гибридов (Lontkowski & Maciorowski, 2010). Благодаря сотрудничеству с эстонским исследователем Ülo Väli, при помощи анализа ДНК установлено, которые особи являются гибридами, а которые «чистыми-настоящими» большими подорликами. Данная информация ценна не только с познавательной точки зрения, но также с точки зрения защиты. Эти два вида хотя и гнездятся в долине Бобры, охотятся на разной территории. Реализуя действия по активной защите охотничьих биотопов, заключающиеся в поддержке ранневесенних пойм, благоприятных для большого подорлика, мы должны очень точно знать, какой вид подорлика здесь гнездится, так как гибриды могут характеризоваться промежуточными отличительными чертами не только касательно внешнего вида, но также выбора мест обитания. В 2004 году был впервые изготовлен небольшой спутниковый передатчик, объединенный с передатчиком GPS, который можно было надевать на подорликов. Это позволяет получать данные о местонахождении птицы с точностью ±20 м. Появилась также возможность получения таких детальных сведений, как, например, деревья, на которых птица ночевала или которые она использовала как засаду, основные места охоты и многое другое. Такие данные позволят точно определить ареалы особей, места их кормежки. Это дает также возможность оптимизировать работу активной охраны в национальном парке. Можно будет указывать определенные места для выкоса и очистки от кустарника, которые действительно будут иметь большое значение с точки зрения охраны птиц. Сведения, полученные при помощи передатчиков GPS, позволяют также получить данные, которые до сих пор оставались практически неизвестными – например, информацию о высоте полета птицы, темпе ее активного полета и полета во время парения. Гнезда птиц являются специфической микросредой обитания многих видов беспозвоночных. В сферу наших интересов входят мелкие паукообразные и клещи из отряда Mesostigmata. Анализ подстилки гнезда временами выявляет сотни этих беспозвоночных (Gwiazdowicz и др., 1999, 2000). При проверке гнезд собираются также погадки. Сотрудничество орнитологов, генетиков, акарологов, териологов и служб Бобранского национального парка позволило лучше узнать этот вид, которому угрожает исчезновение. Большее внимание необходимо уделить активной охране мест обитания – это поможет большому подорлику выжить, чтобы и далее оставаться символом орла болотистых лесов долины Бобры.

Tadeusz Mizera

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

4 Stanowisko systematyczne najstarsze skamieniałe ślady ptaków drapieżnych pochodzą z wczesnego trzeciorzędu, 30–50 mln lat temu, z osadów we Francji z późnego eocenu i wczesnego oligocenu, czyli 35 mln lat temu oraz z wczesnego oligocenu w południowej ameryce. Ptaki te przypominały wyglądem myszołowy, chociaż brak jest filogenetycznych powiązań z myszołowami współczesnymi (del Hoyo i wsp. 1994). takich powierzchownych podobieństw między grupami gatunków jest sporo wśród współcześnie żyjących szponiastych, co czyni ich systematykę niełatwą, nieco pogmatwaną, przez to niezupełnie jasną, a na pewno jeszcze nieostateczną. Brak nadal wskazówek pomagających określić przodków wspólnych i pokrewieństw z innymi grupami ptaków. chociaż w przewodnikach tuż przy ptakach szponiastych umieszczane są sokoły, to od dawna już wiadomo, że obie te grupy nie są spokrewnione ze sobą, a ich podobieństwo (ograniczone w zasadzie do wyglądu dzioba i szponów „drapieżnika“) jest wynikiem konwergencji, czyli upodabniania się w wyniku prowadzenia podobnego trybu życia. Orły należą do rzędu szponiastych accipitriformes. to charakterystyczna grupa, której gatunki są łatwo rozpoznawalne jako szponiaste. według najnowszej taksonomii systematyka tego rzędu wyróżnia trzy rodziny: sekretarz Sagittariidae, rybołowy Pandionidae i jastrzębiowate accipitridae. Orły, w tym orliki, należą do ostatniej rodziny. do niedawna orliki należały do rodzaju Aquila, razem z orłem przednim, cesarskim, stepowym i innymi. Ostatnie badania filogenetyczne wykazały jednak, że gatunki należące do tego rodzaju nie

■ ■ ■

ryc. 1/4. Orły Aquila na świecie (oryg. tomasz coa) Fig. 1/4. Aquila eagles in the world (orig. tomasz coa) Рис. 1/4. Орлы Aquila в мире (ориг. tomasz coa)

STA NOW ISKO SYSTEM AT YCZNE

■

■

■

Fot. 1/4. Orzeł przedni Aquila chrysaetos, ptak młodociany (pierwsza szata). zwracają uwagę białe plamy, niespotykane u orlików, Finlandia, 13.10.2011 (dick Forsman) Photo 1/4. e Golden Eagle Aquila chrysaetos, young bird (first plumage). white spots, absent in spotted eagles, can be noticed, Finland, 13.10.2011 (dick Forsman) Фото 1/4. Беркут Aquila chrysaetos, молодая птица (первое оперение). Внимание привлекают белые пятна, которые не встречаются у подорликов, Финляндия, 13.10.2011 (dick Forsman)

tworzą jednej (monofiletycznej) gałęzi z pozostałymi. Biorąc pod uwagę różnice morfologiczne (Parry i wsp. 2002) oraz genetyczne (Väli 2006), trzy gatunki orlików: grubodzioby Aquila clanga, krzykliwy A. pomarina oraz siostrzany gatunek orlik hinduski A. hastata tworzą oddzielny klad od pozostałych gatunków z rodzaju Aquila i Hieraaetus. Ostatecznie trzy gatunki orlików wydzielono w rodzaj Clanga.

Mamy więc orlika grubodziobego Clanga clanga, krzykliwego Clanga pomarina oraz hinduskiego Clanga hastata (wells & inskipp 2012, Gregor & dickinson 2012). czy jednak taka nomenklatura zostanie powszechnie przyjęta, czas pokaże. w niniejszym opracowaniu przyjęliśmy nazewnictwo obowiązujące do tej pory.

Gatunki pokrewne Poniżej przedstawiono gatunki orłów i orlików blisko spokrewnionych bądź z orlikiem grubodziobym, bądź występujące na obszarach, gdzie gniazduje lub zimuje orlik grubodzioby. najbliżej spokrewnionym gatunkiem orlika grubodziobego jest orlik krzykliwy Aquila pomarina. to nieco mniejszy i drobniejszy drapieżnik zamieszkujący lasy otoczone rozległymi terenami otwartymi, na których poluje. występuje na stosunkowo niewielkim obszarze w Europie centralnej i wschodniej. Gniazduje na obszarze położonym na wschód od Meklemburgii w niemczech, przez Polskę, kraje nadbałtyckie, Białoruś, po zachodnią rosję (wschodnia granica zasięgu niedokładnie jest znana), ukrainę i kaukaz. na południu naszego kontynentu zasiedla Słowację, Bułgarię

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

■

■

■

Fot. 2/4. Orzeł stepowy Aquila nipalensis w pierwszej szacie. Obecność białego pasa biegnącego wzdłuż skrzydła jest cechą diagnostyczną młodych orłów stepowych, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 2/4. e Steppe Eagle Aquila nipalensis in its first plumage. e white stripe running along the wing is a diagnostic feature of young Steppe Eagles, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 2/4. Степной орел Aquila nipalensis в первом оперении. Наличие белой бегущей полосы вдоль крыла – это отличительный признак молодых степных орлов, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Fot. 3/4. Orzeł sawannowy Aquila rapax. Przypomina upierzeniem orliki, ale orla głowa z potężnym dziobem czynią go bardziej orłem niż orlikiem, Etiopia, styczeń 2010 (Jan Lontkowski) Photo 3/4. tawny Eagle Aquila rapax. By its plumage, it resembles spotted eagles, but its eagle-like head with a powerful beak makes it an eagle rather than a spotted eagle, Ethiopia, January 2010 (Jan Lontkowski) Фото 3/4. Саванный орел Aquila rapax. Оперением напоминает подорлика, но орлиная голова с мощным клювом делают его скорее орлом, чем подорликом, Эфиопия, январь 2010 (Jan Lontkowski)

STA NOW ISKO SYSTEM AT YCZNE

i rumunię, sięga po turcję i północny iran. znaczna część jego areału pokrywa się z zachodnią częścią zasięgu orlika grubodziobego. w Polsce liczebność jego populacji lęgowej oceniana jest na ok.

2000 par. Pod względem biologii, zachowania, sposobu polowania i pokarmu jest bardzo podobny do orlika grubodziobego. choć lubi podmokłe lasy i łąki, jest mniej uzależniony od bagien niż orlik grubodzioby. Poluje również na suchych polach uprawnych i łąkach podgórskich. Gatunek migrujący. zimuje w afryce, na południe od równika.

Orlik hinduski Aquila hastata jest gatunkiem siostrzanym orlika krzykliwego; do niedawna traktowany był jako jego podgatunek. występuje w północnej części indii, Bangladeszu, być może w północno-wschodnim Pakistanie. Stanowiska dalej na wschód i południe wydają się być już nieaktualne. niewiele wiadomo o tym gatunku. Jako gatunek blisko spokrewniony z orlikiem krzykliwym charakteryzuje się podobną biologią, chociaż wszystkie znane lęgi zawierały tylko jedno jajo.

Poluje na zwierzęta przeciętnie większe niż to czyni orlik krzykliwy. Ssaki chwyta tylko okazjonalnie (Prakash 1996). Orlik hinduski jest gatunkiem osiadłym.

Orzeł przedni Aquila chrysaetos jest największym przedstawicielem rodzaju Aquila. Samica może ważyć ponad 6,6 kg, a rozpiętość skrzydeł sięga 230 cm. Ma również największy zasięg występowania. występuje bowiem na wielkich obszarach ameryki Północnej, Europy, azji oraz północnej afryki. w Polsce jest gatunkiem skrajnie nielicznym, z populacją liczącą ok. 35 par. zasiedla środowiska od stepu, sawanny, poprzez płaskie obszary otwartego terenu przy dużych drzewostanach,

■

■

■

Fot. 4/4. Orzeł cesarski Aquila heliaca w pierwszej szacie. Jak wszystkie duże orły, młode ptaki różnią się bardzo od dorosłych. charakterystyczne czarniawe kreskowanie na jasnej piersi oraz prążkowane wszystkie lotki odróżniają ten gatunek od orlików, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 4/4. e Eastern imperial Eagle Aquila heliaca in its first plumage. as is the case among all large eagles, young birds differ greatly from adults. characteristic blackish strokes visible on its bright breast and stripes on all the flight feathers differentiate this species from spotted eagles, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 4/4. Могильник Aquila heliaca в первом оперении. Как и все крупные орлы, молодые птицы сильно отличаются от взрослых. Характерные черноватые полосы на светлой груди и прожилки на всех маховых перьях отличают этот вид от подорликов, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

gdzie zakłada gniazda. występuje w górach, w tym w miejscach bezleśnych, budując gniazda na urwiskach skalnych; spotykany jest na wysokości ponad 2000 m n.p.m. w alpach, a w Himalajach nawet do 5500 m n.p.m. Jak u wszystkich gatunków orłów występuje u niego bardzo duże zróżnicowanie szat związane z wiekiem. Jest gatunkiem osiadłym, chociaż ptaki młode koczują na wielkich obszarach przez pierwszych 4–5 lat życia.

Orzeł stepowy Aquila nipalensis to gatunek azjatycki zamieszkujący step i półpustynie. Gniazda buduje głównie na ziemi lub skałkach. należy do najbardziej wyspecjalizowanych orłów. Jego pokarm w sezonie lęgowym stanowią niemal wyłącznie susły (do 98,5%), podczas gdy na zimowiskach poluje głównie na termity, szarańczę, wikłacze oraz gryzonie. Gatunek migrujący. zimowiska podgatunku orientalis znajdują się na Płw. arabskim, Bliskim wschodzie oraz we wschodniej i południowej afryce. Podgatunek nipalensis zimuje w południowej azji. w okresie migracji oraz zimą występuje na tych samych obszarach co nasze orliki, z którymi może być bardzo łatwo mylony ze względu na bardzo podobne ubarwienie w szatach przejściowych i dorosłych (ostatecznych). w Polsce stwierdzony 15 razy.

Orzeł sawannowy Aquila rapax to afrykański odpowiednik orła stepowego, a jeden z trzech wyróżnionych podgatunków, vindhiana, występuje w Pakistanie, indiach, nepalu i być może w Birmie. zasiedla luźne zadrzewienia, sawannę i step. w przeciwieństwie do orła stepowego gniazda buduje na szczycie kolczastych drzew. Jest licznym gatunkiem lęgowym, osiągając wysokie zagęszczenia

■

■

■

Fot. 5/4. Orzeł iberyjski Aquila adalberti, ptak dorosły. widoczne charakterystyczne białe pióra na ramionach, Hiszpania (Martijn de Jonge) Photo 5/4. e Spanish imperial Eagle Aquila adalberti, adult bird. characteristic white feathers can be seen on the shoulders, Spain (Martijn de Jonge) Фото 5/4. Испанский могильник Aquila adalberti, взрослая особь. Видны характерные белые перья на плечах, Испания (Martijn de Jonge)

STA NOW ISKO SYSTEM AT YCZNE

■

■

■

Fot. 6/4. Orzeł czarny Aquila verreauxii, ptak dorosły. upierzenie tego orła jest wyjątkowe i nie do pomylenia z czymkolwiek, Etiopia, styczeń 2010 (Jan Lontkowski) Photo 6/4. e Verreaux’s Eagle Aquila verreauxii, adult bird.

Plumage of this eagle is unique and unmistakable for anything else, Ethiopia, January 2010 (Jan Lontkowski) Фото 6/4. Кафрский орел Aquila verreauxii, взрослая птица. Этот орел имеет исключительное оперение, не позволяющее с кем-либо его спутать, Эфиопия, январь 2010 (Jan Lontkowski)

w afryce, a w indiach jest najliczniejszym z orłów. Pod względem upierzenia podobny jest do orła stepowego i orzełka afrykańskiego Hieraaetus wahlbergi. Gatunek osiadły.

Orzeł cesarski Aquila heliaca występuje na rozległym obszarze, od środkowej i wschodniej Europy na zachodzie po rejon Bajkału. zamieszkuje rozległe otwarte równiny, gdzie gnieździ się na pojedynczych drzewach. Ostatnio zasiedla też lasy w sąsiedztwie stepów, na których poluje na główną ofiarę, jaką jest suseł. Jako łowiska wykorzystuje też tereny rolnicze. Gatunek rzadki – od połowy ubiegłego wieku liczebność znacznie spadła na większości obszaru występowania. w wielu miejscach wyginął. wzrost odnotowano jedynie na niewielkim fragmencie europejskiego zasięgu na węgrzech i Słowacji, gdzie stanowiska lęgowe są specjalnie chronione. Gatunek wędrowny, z zimowiskami w afryce wschodniej, na Bliskim wschodzie, arabii Saudyjskiej oraz na południu i południowym wschodzie azji.

Orzeł iberyjski Aquila adalberti to jeden z najrzadszych gatunków szponiastych na świecie. całkowita liczebność szacowana jest na zaledwie 150 par. występuje jedynie na południu Hiszpanii, z pojedynczymi stwierdzeniami lęgów w Portugalii. zamieszkuje równiny i tereny nadmorskie z suchymi lasami dębowymi i sosnowymi. Poluje głównie na króliki. unika terenów przekształconych oraz obecności człowieka. Osiadły.

Orzeł czarny Aquila verreauxii to afrykański orzeł zamieszkujący południową i wschodnią część kontynentu oraz izolowane stanowiska na Płw. arabskim. związany jest ze skałami na zboczach górskich, górami, wąwozami, klifami, jarami i głębokimi dolinami rzecznymi ze stromymi brzegami. zasiedla tereny od poziomu morza aż do powyżej 5000 m. najbardziej wyspecjalizowany gatunek orła, jego pokarm w 90% stanowią góralki (Procavia, Heterohyrax). Jego występowanie związane jest głównie z obecnością tych ssaków. Gniazda buduje na klifach skalnych. to gatunek o wyjątkowym i niepowtarzalnym czarno-białym upierzeniu.

Jan Lontkowski

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

4 Systematic position e oldest fossilized remains of birds of prey date back to the early tertiary, 30–50 million years ago, from sediments in France from the late Eocene and early Oligocene – 35 million years ago, and from the early Oligocene from South america. ese birds resembled buzzards, although there is no phylogenetic relation with contemporary buzzards (del Hoyo et al.1994).

Such superficial similarities between different species groups are frequent among contemporary birds of prey, which makes their systematics quite complicated, somewhat confusing and therefore not entirely clear, and certainly still inconclusive. ere are still not enough clues that would help to determine the common ancestors and affinity with other groups of birds. although guides place falcons right beside birds of prey, it has long been known that these two groups are not related to each other, and their similarity (limited in fact to the appearance of the beak and ‘predator’ talons) is the result of convergence – assimilation caused by similar lifestyles. Eagles belong to the accipitriformes order. it is a distinctive group, the species of which are easily recognizable as birds of prey. according to the latest taxonomy, systematics of this order distinguish three families: the Secretary Bird (Sagittariidae), ospreys (Pandionidae) and hawks (accipitridae). Eagles, including spotted eagles, belong to the last family. until recently, eagles belonged to the Aquila genus along with the Golden Eagle, Eastern imperial Eagle, Steppe Eagle and others. recent phylogenetic studies have shown however, that the species belonging to this genus do not form a single (monophyletic) branch with the others. Given the morphological (Parry et al. 2002) and genetic differences (Väli 2006), three species of eagles: Greater Spotted Eagle (Aquila clanga), Lesser Spotted Eagle (A. pomarina) and their sister species indian Spotted Eagle (A. hastate), form a clade separate of other species of the Aquila and Hieraaetus genus. Eventually, three species of eagles were differentiated as Clanga genus. us, we have the Greater Spotted Eagle Clanga clanga, Lesser Spotted Eagle Clanga pomarina and indian Spotted Eagle Clanga hastata (wells & inskipp 2012, Gregor & dickinson, 2012). However, only time will tell if such nomenclature shall be universally accepted. in this study, we adopted the nomenclature in force so far.

Related species e following picture shows species of eagles and spotted eagles that are either closely related to the Greater Spotted Eagle or inhabiting areas where the Greater Spotted Eagles nest or spend winter. e species which is closest related with the Greater Spotted Eagle is the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina. it is a slightly smaller and lighter built predator living in forests surrounded by vast open areas that are it’s hunting grounds. it appears in a relatively small area in central and eastern Europe. it nests in an area reaching from east of Mecklenburg in Germany, through Poland, the Baltic countries, Belarus, to western russia (eastern limit of its range is not known precisely), ukraine and the caucasus. in the south of our continent it inhabits Slovakia, Bulgaria and romania, reaching turkey and northern iran. Much of its area overlaps with the western part of the distribution range of the Greater Spotted Eagle. in Poland, the size of its breeding population is estimated at about 2,000 pairs. in terms of biology, behaviour, hunting methods and food it is very similar to the Greater Spotted Eagle. although it does like marshy forests and meadows, it is less dependent on wetlands than

SYST E M ATIC POSITION

the Greater Spotted Eagle. it also hunts on dry cultivated fields and mountain meadows. it is a migratory species that spends winters in africa, south of the equator. indian Spotted Eagle Aquila hastata is a sister species of the Lesser Spotted Eagle and until recently it was considered its subspecies. it occurs in the northern part of india, Bangladesh and perhaps in the north-eastern Pakistan. Sites further to the east and south seem to be out of date already.

Little is known about this species. as a species closely related to the Lesser Spotted Eagle it has similar biology, although all known broods contained only one egg. it hunts for animals that are on average larger than those caught by the Lesser Spotted Eagle. Mammals are its prey only occasionally (Prakash 1996). indian Spotted Eagle is a sedentary species. e Golden Eagle Aquila chrysaetos is the largest representative of the Aquila genus. Females can weigh more than 6.6 kg and its wingspan may reach 230 cm. it also has the widest range, as it occurs on large areas of north america, Europe, asia and north africa. in Poland there are extremely few birds of this species, with a population amounting to about 35 pairs. e Golden Eagle can be found living in habitats ranging from steppe, savanna, through open land plains with large forested areas where it nests. is species occurs in the mountains, including treeless areas, building nests on cliffs. it has been encountered at an altitude of over 2,000 m above sea level in the alps, and up to even 5500 m above sea level in the Himalayas. as is the case of all eagle species, its plumage varies greatly depending on its age. it is a sedentary species, although young birds live a more nomadic life in large areas for the first 4–5 years of their life. e Steppe Eagle Aquila nipalensis is an asian species inhabiting the steppes and semi-deserts. it builds nests mainly on the ground or small rocks. it is among the most specialised of all eagles. its food during the breeding season consists almost exclusively of gophers (up to 98.5%), while at the wintering grounds it mainly hunts termites, locusts, weavers, and rodents. it is a migratory species. wintering grounds of its orientalis subspecies are located on the arabian Peninsula, in the Middle East as well as eastern and southern africa. e nipalensis subspecies spends winter in southern asia. during migration and in winter it occurs in the same areas as our spotted eagles, with which it can be easily confused due to the very similar colour of transitional and adult plumage (final). in Poland it was reported 15 times. e tawny Eagle Aquila rapax is an african equivalent of the Steppe Eagle, and one of the three distinguished subspecies, vindhiana, occurs in Pakistan, india, nepal, and perhaps in Burma. it inhabits loose woodlands, savannah and steppe. in contrast to the Steppe Eagle it builds its nests on top of thorny trees. it is a common breeding species which reaches high population level in africa, and in india it makes the biggest population among all eagles. in terms of plumage, it is similar to the Steppe Eagle and wahlberg’s Eagle Hieraaetus wahlbergi. it is a sedentary species. e Eastern imperial Eagle Aquila heliaca occurs over a wide area from central and eastern Europe in the west to the Lake Baikal region. it inhabits vast open plains, where it builds nests on single trees. recently it also inhabits forests located near grasslands, where it hunts for its main prey – the gopher. its hunting grounds also cover agricultural areas. it is a rare species – from the middle of the last century its number declined significantly in most of its area of occurrence. in many regions this species is extinct. e increase of its population was only reported over a small part of its European range in Hungary and Slovakia, where its breeding sites are specially protected. Migratory species with its wintering grounds in east africa, in the Middle East, Saudi arabia and southeast asia. e Spanish imperial Eagle Aquila adalberti is one of the rarest species of birds of prey in the world. its total number is estimated at only 150 pairs. it occurs only in the south of Spain, with few reports of breedings in Portugal. it inhabits plains and coastal areas with dry oak and pine forests. it mainly hunts for rabbits, avoiding strongly transformed areas and human presence. it is a sedentary species.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

e Verreaux’s Eagle Aquila verreauxii is an african eagle inhabiting southern and eastern parts of the continent and isolated sites on the arabian Peninsula. it prefers such places as rocks upon mountain slopes, mountains, gorges, cliffs, ravines and deep river valleys with steep edges. is species inhabits areas reaching from sea level up to 5000 m above. it is the most specialised species among eagles, with hyrax (Procavia, Heterohyrax) accounting for 90% of its food. its occurrence is mainly related to the presence of these mammals. it builds its nests on rocky cliffs. it is a species having unusual and unique black-and-white plumage.

Jan Lontkowski

4 Систематическая позиция Древнейшие окаменелые следы хищных птиц были обнаружены в раннем Третичном периоде, 30–50 млн. лет назад, в отложениях позднего Эоцена во Франции, то есть 35 млн. лет назад, а также в раннем Олигоцене в Южной Америке. Внешне эти птицы напоминали канюков, хотя какие-либо филогенетические связи с современными канюками отсутствуют (del Hoyo и др., 1994). Таких поверхностных сходств между группами видов довольно много среди живущих в настоящее время соколообразных, что делает их систематизацию задачей довольно сложной, несколько запутанной, и из-за этого не до конца ясной, а также наверняка неокончательной. До сих пор отсутствуют какие-либо четкие указания, позволяющие определить общих предков и родство с другими группами птиц. Хотя в проводниках в непосредственной близости от соколообразных располагаются соколы, уже давно известно, что две эти группы не родственны между собой, а их сходство (ограниченное, по сути, видом клюва и шпор «хищника») является результатом конвергенции, то есть обретения схожих признаков вследствие ведения похожего образа жизни. Орлы относятся к отряду соколообразных accipitriformes. Это характерная группа, виды которой легко определяются как соколообразные. Согласно новейшей таксономии, систематика этого отряда различает три семейства: секретари Sagittariidae, скопиные Pandionidae и ястребиные accipitridae. Орлы, в том числе подорлики, относятся именно к последнему из семейств. До недавнего времени подорлики относились к роду Aquila, вместе с беркутом, могильником, степным орлом и другими. Последние филогенетические исследования, тем не менее, показали, что виды, относящиеся к данному роду, не образуют одну (монофилетическую) ветвь с остальными. Учитывая морфологические (Parry и др., 2002) и генетические различия (Väli, 2006), три вида подорликов: большой подорлик Aquila clanga, малый подорлик A. pomarina и его сестринский вид индийский подорлик A. hastata, образуют кладу, отдельную от остальных видов рода Aquila и Hieraaetus. В конечном итоге, три вида подорликов были выделены в род Clanga. Итак, мы имеем большого подорлика Clanga clanga, малого подорлика Clanga pomarina и индийского подорлика Clanga hastata (wells & inskipp 2012, Gregor & dickinson 2012). Однако, станет ли такая номенклатура общепринятой, покажет время. В данной работе мы приняли номенклатуру, действовавшую до настоящего времени.

СИС Т Е М АТИЧ ЕСКАЯ ПО ЗИЦИЯ

Родственные виды Ниже представлены виды орлов и подорликов, родственных большому подорлику, или обитающих в районах гнездования или зимовки большого подорлика. Ближайшим родственником большого подорлика является малый подорлик Aquila pomarina. Это хищник несколько меньших размеров, населяющий леса, окруженные просторными открытыми территориями, на которых он охотится. Данный вид встречается на относительно небольшой территории в Центральной и Восточной Европе. Он гнездится в районах, расположенных на востоке от Мекленбурга в Германии, на территории Польши, Прибалтики, Беларуси, до западной России (восточная граница территории его обитания известна лишь приблизительно), Украины и Кавказа. На юге нашего континента он населяет Словакию, Болгарию и Румынию, достигая Турции и северного Ирана. Значительная часть его ареала совпадает с западной частью области обитания большого подорлика. В Польше численность его пригодной для размножения популяции оценивается приблизительно в 2000 пар. С точки зрения биологии, поведения, способа охоты и пищи он очень схож с большим подорликом. Хотя он и любит влажные леса и луга, он менее большого подорлика зависит от болотистой местности. Охотится также на сухих сельскохозяйственных угодьях и подгорных лугах. Это мигрирующий вид. Зимует в Африке на юг от экватора. Индийский подорлик Aquila hastata – это сестринский вид большого подорлика; до недавнего времени они рассматривались как один вид. Встречается в северной части Индии, Бангладеше, возможно также в северо-восточном Пакистане. Районы обитания далее на восток и юг кажутся более неактуальными. Об этом виде известно немного. Как близкий к большому подорлику вид, он отличается схожей биологией, хотя все известные выводки содержали только одно яйцо. Охотится в среднем на более крупных животных, чем большой подорлик. Млекопитающих ловит только изредка (Prakash, 1996). Индийский подорлик является оседлым видом. Беркут Aquila chrysaetos является крупнейшим представителем рода Aquila. Самка может весить более 6,6 кг, а размах крыльев достигает 230 см. Также имеет наибольшую область обитания. Встречается на больших территориях Северной Америки, Европы, Азии и северной Африки. В Польше является крайне немногочисленным видом, его популяция насчитывает около 35 пар. Населяет степи, саванны, равнинные открытые участки с большими древостоями, где разбивает свои гнезда. Встречается в горах, в том числе в безлесных местах, где строит гнезда на стенах скальных пропастей; встречается на высоте более 2000 м над уровнем моря в Альпах, а в Гималаях – даже до 5500 м над уровнем моря. Как и у всех видов орлов, его оперение существенно меняется с возрастом. Это оседлый вид, хотя молодые птицы кочуют на больших территориях первые 4–5 лет жизни. Степной орел Aquila nipalensis – это азиатский вид, населяющий степь и полупустыню. Гнезда строит преимущественно на земле или на скалах. Относится к самым обособленным орлам. Его пищу в брачный сезон составляют почти исключительно суслики (до 98,5%), в то время как на зимовке он охотится, в основном, на термитов, саранчу, ткачей и грызунов. Это мигрирующий вид. Места зимовки вида orientalis находятся на Аравийском полуострове, Ближнем Востоке, а также в восточной и южной Африке. Подвид nipalensis зимует в южной Азии. В период миграции и зимой встречается на тех же территориях, что и наши подорлики, с которыми его легко спутать из-за очень схожей окраски в переходном и взрослом (окончательном) оперении. В Польше наблюдался 15 раз. Саванный орел Aquila rapax – это африканский аналог степного орла, а один из трех выделенных подвидов, vindhiana, встречается в Пакистане, Индии, Непале и, возможно, в Бирме. Населяет участки с редкой древесной растительностью, саванну и степь. В отличие

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

от степного орла устраивает гнезда на верхушках хвойных деревьев. Этот многочисленный вид достигает высокой плотности популяции в Африке, а в Индии является самым многочисленным видом орлов. По оперению схож со степным орлом и африканским ястребиным орлом Hieraaetus wahlbergi. Оседлый вид. Могильник Aquila heliaca встречается на обширных пространствах от Центральной и Восточной Европы на западе до района Байкала. Населяет обширные открытые равнины, где гнездится на отдельно стоящих деревьях. В последнее время заселяет также леса вблизи степей, в которых охотится на свою основную жертву – суслика. В качестве охотничьих территорий использует также сельскохозяйственные угодья. Это редкий вид – с середины прошлого века его численность существенно сократилась на большей части территории. Во многих местах исчез. Увеличение численности было отмечено лишь на небольшом участке европейского региона в Венгрии и Словакии, где места его обитания и размножения находятся под охраной. Это перелетный вид с местами зимовки в восточной Африке, на Ближнем Востоке, в Саудовской Аравии, а также на юге и юго-востоке Азии. Испанский могильник Aquila adalberti – это один из самых редких видов соколообразных в мире. Общая численность оценивается всего лишь в 150 пар. Встречается только на юге Испании, отдельные места размножения были найдены в Португалии. Населяет. Кафрский орел Aquila verreauxii – это африканский орел, населяющий южную и восточную часть континента, а также отдельные участки на Аравийском полуострове. Предпочитает скалы на горных склонах, горы, овраги и глубокие речные долины с крутыми берегами. Населяет районы от уровня моря до высоты более 5000 м. Самый специализированный вид орла, его пищу на 90% составляют дамановые (Procavia, Heterohyrax). Места обитания этого орла связаны, преимущественно, с присутствием этих млекопитающих. Гнезда устраивает на скальных утесах. Этот вид отличается исключительным и неповторимым черно-белым оперением.

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

5 Nazewnictwo Orlik grubodzioby został opisany jako gatunek ptaka Aquila clanga w roku 1811 przez niemieckiego badacza i przyrodnika Petera Simona Pallas’a. został uznany za orła, na co wskazuje nazwa rodzajowa Aquila, oznaczająca właśnie orła. natomiast człon tzw. wyróżniający, czyli nazwa gatunkowa – clanga, oznacza w języku łacińskim „krzyk“. tak też brzmiała stara polska nazwa: orzeł dzwonnik. nazwa „orlik“ pojawiła się w języku polskim w XVi wieku (Strutyński 1972). inne stare nazwy to: orzeł plamisty, orzeł plamiec, orlik grubodzióby, orzeł grubodzióby, dzwonnik. tu warto zwrócić uwagę na fakt, że znamy 7 nazw polskich orlika grubodziobego, podczas gdy orlik krzykliwy ma ich aż 14. Świadczyć to może o ograniczonym areale występowania orlika grubodziobego w Polsce już w dawnych czasach, przez co nie wytworzyły się nazwy lokalne, regionalne. w innych językach część nazw odnosi się do cechy związanej z głosem, który wyróżnia oba gatunki orlików spośród orłów. w języku niemieckim brzmi: Schelladler (orzeł dzwoniący), we francuskim: aigle criard (orzeł krzykliwy), po rosyjsku (jedna z nazw): orieł krikun (orzeł krzykacz),

■ ■ ■

Orlik grubodzioby w innych językach brzmi następująco: e Greater Spotted Eagle is rendered in other languages as follows: Название большого подорлика на других языках:

L’aquila anatraia maggiore, włoski / italian / rajawali totol aquila macchiata итальянский Orel volavý czeski / czech მყივანი არწივი чешский

Orol škvrnitý słowacki / Slovak словацкий didysis erelis rėksnys litewski / Lithuanian Burung Lang Bintik литовский Vidējais ērglis łotewski / Latvian Бор бүргэд латышский Bastaardarend holenderski / dutch カラフトワシ голландский Águia-gritadeira portugalski / Portuguese Storskrikørn португальский Büyük orman kartalı turecki / turkish kiljukotka турецкий Çığırğan qartalça azerbejdżański / azeri Större skrikörn азербайджанский Fekete sas węgierski / Hungarian 乌鵰 венгерский Голям креслив орел bułgarski / Bulgarian Στικταετός болгарский Àguila cridanera kataloński / catalan Orao klokotaš каталонский Águila moteada hiszpański / Spanish Veliki klinkač испанский aigle criard francuski / French Голем орел кликач французский

indonezyjski / indonesian / индонезийский gruziński / Georgian грузинский Mali / in Mali Мали Montserrat Монтсеррат mongolski / Mongolian монгольский japoński / Japanese японский norweski / norwegian норвежский fiński / Finnish финский szwedzki / Swedish шведский chiński / chinese китайский grecki / Greek греческий chorwacki / croatian хорватский słoweński / Slovenian словенский macedoński / Macedonian / македонский

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

w języku bułgarskim: goliam kresliw orieł (duży głośny orzeł), w rumuńskim: acvilă țipătoare (orzeł krzykliwy). inną cechą wyróżnianą w nazwach jest plamkowane czy nakrapiane upierzenie, bowiem cechą charakterystyczną młodych orlików jest wyraźne nakrapianie zarówno na wierzchu, jak i na spodzie ciała, czym wyróżniają się spośród innych przedstawicieli rodzaju Aquila. i tak w języku polskim znajdujemy stare nazwy: orzeł plamisty oraz orzeł plamiec. w języku angielskim orlik grubodzioby to: Greater Spotted Eagle, co oznacza większego nakrapianego orła. Podobnie w języku hiszpańskim: águila moteada – oznacza orła marmurkowego oraz w szwedzkim: Större skrikörn (orzeł większy nakrapiany). Podobnie inne synonimiczne nazwy łacińskie odnoszą się do wyglądu: Aquila fusca (orzeł brązowy), Aquila maculata (orzeł plamkowany) i Aquila unicolor (orzeł jednobarwny).

Jeszcze inne nazwy są określeniem dużych rozmiarów (w odniesieniu do orlika krzykliwego). i tak: bolszoj podorlik (rus.) – duży podorlik wialiki arliec (biał.) – wielki orzeł suur-konnakotkas (est.) – duży orzeł wielikij pidorlik (ukr.) – podorlik wielki Jan Lontkowski

5 Nomenclature e Greater Spotted Eagle has been described as a bird species Aquila clanga in 1811, by a German scholar and scientist Peter Simon Pallas. it has been recognised as an eagle, as it is implied by the generic name Aquila, used to designate an eagle. However, the so-called distinctive element, or the species name – clanga, derives from a Latin word meaning ‘a cry’.

Similarly, its old Polish name “orzeł dzwonnik” was associated with its cry. e term ‘spotted eagle’ appeared in the Polish language in the sixteenth century and it coexisted with several other names (Strutyński 1972). it is worth noting that we know seven Polish terms used to refer to the Greater Spotted Eagle, while the Lesser Spotted Eagle has as many as 14 names. is may imply a limited area of the occurrence of the Greater Spotted Eagle in Poland even in days of old, which obviated the creation of local and regional names. in other languages some of the names refer to the voice quality that distinguishes the two species of spotted eagles from other eagles. us, in German the name is: Schelladler (ringing eagle), in French: aigle criard (crying eagle), in russian (one of the names): oryol krikun (screaming eagle), in Bulgarian: golyam kresliv orel (big loud eagle) or in romanian: acvilă țipătoare (screaming eagle). another characteristic reflected in eagles’ names is their spotted or speckled plumage, as young spotted eagles are distinctly spotted both on the top and the bottom of the body, which distinguishes them from other members of the Aquila genus. Many languages make a reference to this feature, including the English Greater Spotted Eagle, as well as the Spanish águila moteada – and the Swedish Större skrikörn. Similarly, other synonymous Latin names refer to their appearance: Aquila fusca (brown eagle), Aquila maculata (speckled eagle) and Aquila unicolor (monochrome eagle).

Other names refer to the large size of the bird (in the case of the Lesser Spotted Eagle).

Jan Lontkowski

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

5 Номенклатура Большой подорлик был описан как вид птицы Aquila clanga в 1811 году немецким исследователем и натуралистом Peter Simon Pallas. Был отнесен к орлам, на что указывает родовое название Aquila, обозначающее именно орла. В свою очередь, так называемая отличительная часть, то есть название вида – clanga, означает по-латыни «крик». Так звучало и польское название этой птицы: orzeł dzwonnik (орел-звонарь). Название orlik (подорлик) появилось в польском языке в XVi веке (Strutyński, 1972). Другие старые польские названия: orzeł plamisty (пятнистый орел), orzeł plamiec (орел-пятник), orlik grubodzióby (толстоклювый подорлик), orzeł grubodzióby (толстоклювый орел), dzwonnik (звонарь). Здесь стоит обратить внимание на тот факт, что нам известно 7 польских названий большого подорлика, в то время как у малого подорлика их целых 14. Это может свидетельствовать об ограниченном ареале проживания большого подорлика в Польше еще с давнего времени, изза чего не возникли локальные и региональные названия. На других языках часть названий связана с признаками, касающимися голоса, отличающего оба вида подорликов среди орлов. Так, по-немецки название звучит: Schelladler (звонящий орел), по-французски: aigle criard (крикливый орел), по-русски (одно из названий): орел-крикун, по-болгарски: голям креслив орел (большой крикливый орел), по-румынски: acvilă țipătoare (крикливый орел) Еще одной отличительной чертой в названиях является пятнистое оперение или оперение в крапинку, потому как характерным признаком молодых подорликов является наличие пятнышек как наверху, так и внизу тела – этим они также отличаются от других представителей рода Aquila. Так, в польском языке мы найдем следующие старые названия: orzeł plamisty (пятнистый орел) и orzeł plamiec (орел-пятник). На английском языке большого подорлика называют Greater Spotted Eagle, что означает большой пятнистый орел. Подобным образом и по-испански: águila moteada, то есть мраморный орел; и по-шведски: Större skrikörn (большой пятнистый орел). Другие синонимические латинские названия также связаны с внешним видом: Aquila fusca (коричневый орел), Aquila maculata (пятнистый орел) и Aquila unicolor (одноцветный орел). Другие названия указывают на большой размер (по сравнению с малым подорликом).

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

6 Opisy szat znajomość poszczególnych szat, czyli wyglądu upierzenia ptaków w zależności od wieku, jest bardzo ważna. na tej podstawie możemy przede wszystkim oznaczyć gatunek ptaka, a po drugie, znając wiek ptaka, możemy wnioskować o jego statusie. Ptak dorosły może gniazdować na terenie, na którym go obserwujemy, podczas gdy ptak niedojrzały nie.

Sylwetka i lot Orlik grubodzioby jest średniej wielkości drapieżnikiem, ale jest wyraźnie większy od myszołowa i nieco większy od orlika krzykliwego, lecz mniejszy od orła stepowego. zwarta sylwetka charakteryzuje się szerokimi skrzydłami, krótkim ogonem i proporcjonalnie stosunkowo dużą głową w porównaniu do tułowia i skrzydeł. na końcu skrzydła widocznych jest 7 „palców“. charakter lotu jest wyraźnie lżejszy od ciężkiego lotu dużych gatunków orłów, ale nie aż tak lekki, jak niemal myszołowaty orlika krzykliwego. w czasie lotu orlik grubodzioby trzyma skrzydła opuszczone w dół – są one wyraźnie „złamane“ w nadgarstku w porównaniu do łagodnego łuku skrzydeł u orlika krzykliwego.

■ ■ ■

ryc. 1/6. topografia ptaka z wierzchu (Jan Lontkowski) Fig. 1/6. topography of the upperside of the bird (Jan Lontkowski) Рис. 1/6. Топография птицы сверху (Jan Lontkowski)

Pokrywy 1. rzędu Primary-coverts Кроющие первостепенных маховых перьев (махов) Duże pokrywy Greater coverts Большие кроющие крыла Średnie pokrywy Median coverts Средние кроющие крыла Małe pokrywy Lesser coverts Малые кроющие крыла Potylica Nape Затылок

Lotki 1. rzędu Primaries Первостепенные маховые перья (махи) Lotki 2. rzędu Secondaries Второстепенные маховые перья (махи) Ogon/sterówki Tail/tecrices Рулевые перья Pokrywy nadogonowe Uppertail-coverts Кроющие рулевых Kuper Rump Надхвостье Barkówki Scapulars Поясница

OPIS S Z AT Y

Pokrywy 1. rzędu Primary-coverts Кробщие первостепенных маховых перьев Duże pokrywy Greater coverts Большие нижние кроющие

Lotki 2. rzędu Secondaries Второстепенные маховые перья

Średnie pokrywy Median coverts Средние нижние кроющие

Nogawica Trousers Штаны

Małe pokrywy Lesser coverts Малые нижние кроющие

Ogon Tail Хвост (рулевые перья)

Podbarkówki Axilaries Подплечевые (подмышечные)

Pokrywy podogonowe Undertail coverts Кробщие подхвостья

Gardło Throat Горло

Brzuch Belly Живот

Pierś Breast Грудь

■ ■ ■

Lotki 1. rzędu Primaries Первостепенные маховые перья

ryc. 2/6. topografia ptaka od spodu (Jan Lontkowski) Fig. 2/6. topography of the underside of the bird (Jan Lontkowski) Рис. 2/6. Топография птицы снизу (Jan Lontkowski)

w celu prawidłowego oznaczenia gatunku i wieku obserwowanego ptaka niezbędna jest znajomość poszczególnych części ptaka i jego partii upierzenia.

Pierwsza szata – juwenalna Ptaki młode, które opuściły gniazdo, charakteryzują się świeżym (niezniszczonym) upierzeniem, gdzie wszystkie pióra są w tym samym wieku, a więc wyglądają jednakowo. Jasne zakończenia pokryw skrzydłowych tworzą regularny wzór, bez luk spowodowanych przez wypadające pióra. to jedna z ważnych cech pozwalających na oznaczenie takiego osobnika jako ptaka w pierwszej (juwenalnej) szacie. wygląd orlika grubodziobego w tej szacie jest bardzo zmienny. często jest bardzo ciemny, wręcz czarniawy, szczególnie na głowie, szyi, górnej części tułowia oraz na pokrywach skrzydłowych. na potylicy brak jasnej pomarańczowej plamy. tułów jest ciemny, ale u części osobników na piersi zaznaczone jest jaśniejsze i rozmyte brązowe kreskowanie, które ku dołowi staje się coraz jaśniejsze, płowe czy niemal białawe, coraz węższe i bardziej ostro zaznaczone. nierzadko brzuch jest brązowy – im niżej, tym jaśniejszy, co czyni ptaka bardzo ciemnym z przodu, jaśniejącym ku tyłowi (porównaj fot. 4/6). wreszcie, niektóre osobniki są brązowe lub rdzawe na całym spodzie. Podogonie jest jasne, białawe lub kremowe. Ogon jest czarniawy, na końcu z rozmytym jasnym, białawym lub rdzawym paskiem końcowym.

Skrzydła od spodu na pokrywach podskrzydłowych są czarniawe, zauważalnie ciemniejsze od szarych lotek. to ważna cecha, widoczna z dużej odległości. Lotki drugorzędowe są delikatnie

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

Fot. 1/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga w pierwszej szacie. charakterystyczna ciemna, czarniawa głowa i pierś oraz pokrywy podskrzydłowe silnie kontrastujące z jaśniejszymi, szarymi lotkami.

Prążkowanie na lotkach 2. rzędu słabo zaznaczone, i brak go na lotkach 1. rzędu. u nasady zewnętrznych lotek dłoni biaława plama. Pokrywy podogonowe jasne, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 1/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, first plumage. e distinctive features include dark blackish head and breast and the underwing coverts, which are strongly contrasting with brighter, grey remiges. e striation on the secondaries is faintly distinguished, and there is no striation on the primaries. at the base of the outer hand remiges there is a whitish spot. e undertail coverts are bright, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 1/6. Большой подорлик Aquila clanga в первом оперении. Характерная темная, черноватая голова и грудь, а также кроющие перья под крылом сильно контрастируют с более светлыми, серыми маховыми перьями. Пятнистость на второстепенных маховых перьях слабо выражена, и отсутствует на первостепенных маховых перьях. У основания внешних маховых перьев кисти белое пятно. Кроющие перья подхвостья – светлые, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

prążkowane, chociaż prążki mogą być bardzo słabo zaznaczone i ledwo wyróżniające się na niewiele tylko ciemniejszym tle. Mogą jednak być wyraźnie zaznaczone na jasnym tle, przez co są dobrze widoczne. zawsze jednak ciemne prążki są wąskie, węższe niż jaśniejsze prążki tła między nimi. Prążkowanie na lotkach 2. rzędu jest nierównomierne; prążki ku końcowi lotki zanikają stopniowo, przez co końcówka pióra jest jasna, biaława, bez rysunku, co tworzy na skrzydle szerokie jasne i rozmyte zakończenie tylnej krawędzi. u niektórych osobników prążkowanie jest niemal niezaznaczone.

Lotki dłoni (pierwszorzędowe) są gładkie, bez prążków. u nasady dwóch–czterech zewnętrznych lotek widnieje wyraźne rozjaśnienie tworzące białawą plamkę widoczną z dużej odległości. z wierzchu ptaki w pierwszej szacie są zazwyczaj mocno nakrapiane białym rysunkiem utworzonym przez zakończenia pokryw skrzydłowych dużych i średnich, a niekiedy również małych. u takich ptaków wyraźnie zaznaczony jest pas wzdłuż dużych pokryw oraz szeroki pas, niekiedy wręcz nawet białawe pole, na ramionach (fot. 7/6). u wszystkich jednak pierwszorocznych osobników zaznaczone są co najmniej dwa wyraźne pasy. ważną cechą jest czarniawy wierzch skrzydeł, jednolity z czarniawymi lotkami, w przeciwieństwie do jaśniejszych, brązowych ramion u orlika krzykliwego.

Białawy jest również tylny brzeg skrzydła oraz koniec ogona, na którym jasny pasek zawsze jest rozmyty (w przeciwieństwie do ostro odciętego paska końcowego u orlika krzykliwego!). u wielu młodych orlików grubodziobych wewnętrzne lotki 1. rzędu są jaśniejsze od reszty i bez zaznaczonego prążkowania, co tworzy jaśniejszy klin w zgięciu skrzydła widoczny zarówno z wierzchu, jak i od spodu. charakterystyczne są również czysto białe stosiny wewnętrznych lotek dłoni, co z większej

OPIS S Z AT Y

■

■

■

Fot. 2/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga w pierwszej szacie. Prążkowanie na lotkach 2. rzędu mocno zaznaczone. Prążki jednak są bardzo wąskie z szerokimi przerwami między nimi, nie dochodzą do końca pióra, tworząc szeroki jasny pas wzdłuż tylnej krawędzi skrzydła. na spodzie tułowia zaznaczone szerokie brązowe kreskowanie, jaśniejsze na brzuchu, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 2/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, first plumage. e Striation on the secondaries is clearly distinguished. However, the stripes are very narrow with wide gaps between them, they do not reach the end of the feather, creating a wide bright band along the back edge of the wing. e bottom of the body distinguished with broad brown barring, which is lighter on the belly, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 2/6. Большой подорлик Aquila clanga в первом оперении. Отчетливая пятнистость на второстепенных маховых перьях. Тем не менее, пятна очень узкие, с широкими интервалами между ними, и не доходят до конца пера, образуя широкую светлую полосу вдоль заднего окончания крыла. Внизу туловища заметны широкие бурые полосы, более светлые на животе, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

odległości robi wrażenie szarego nalotu, zamiast białej plamy występującej u orlika krzykliwego. Białe są również szerokie końce pokryw nadogonowych, które tworzą szeroką plamę u nasady ogona. Powyżej tej plamy na kuprze zaznaczony jest rysunek, zwykle w kształcie jasnych, kremowych owalnych lub kroplowatych plam. te jasne plamy mogą być różnej wielkości, niekiedy tak duże, że cały kuper tworzy jasny obszar. ważną cechą tych plam jest to, że nigdy nie mają one kształtu ostrego, wąskiego trójkąta, jaki występuje u orlika krzykliwego.

Bardzo ważną cechą jest ubarwienie pokryw nadogonowych. to szczegół trudno zauważalny w terenie, ale jak zobaczymy później, to między innymi różnice w ubarwieniu tych piór są podstawą do oznaczenia mieszańców. u orlika grubodziobego pokrywy nadogonowe są generalnie dwubarwne – nasadowa część jest czarniawa, barwy grzbietu, natomiast końcowa część pióra tworzy szeroką białą plamę. te jasne zakończenia piór tworzą biały „sierpik“ u nasady ogona silnie kontrastujący z resztą czarniawego nadogonia. wśród orlików grubodziobach bardzo rzadko występuje jasna forma barwna zwana „fulvescens“.

Ptaki takie charakteryzują się bardzo jasnym upierzeniem tułowia i pokryw skrzydłowych, podczas gdy reszta upierzenia, tj. lotki i ogon pozostają czarniawe, jak u normalnie ubarwionych osobników.

Jasne partie upierzenia mogą być bardzo jasne i jednolite na całym spodzie w kolorze płowo-żółtawym, poprzez ciemniejsze żółte aż po brązowe w różnych odcieniach, niekiedy z kreskowanym rysunkiem na piersi (fot. 8/6). cechą tej formy jest równie jasny wierzch, grzbiet i pokrywy naskrzydłowe.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

■

■

■

Fot. 3/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga w pierwszej szacie. ciemniejszy osobnik z niewielkim tylko kontrastem między ciemnymi lotkami i resztą spodu skrzydła. Brak jednak wyraźnego prążkowania na lotkach, a na tułowiu widoczne jaśniejsze, brązowe kreskowanie, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 3/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, first plumage. it is a darker bird with only a small contrast between the dark remiges and the rest of the underside of the wing. However, there is no distinct striation on the remiges and on the body there is a brighter brown barring visible, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 3/6. Большой подорлик Aquila clanga в первом оперении. Более темная особь с незначительным контрастом между темными маховыми перьями и остальной нижней частью крыла. Однако отчетливая пятнистость на маховых перьях отсутствует, а на туловище виднеются более светлые, коричневые полоски, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Fot. 4/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, pierwsza szata. Osobnik kontrastowo ubarwiony z jasnymi lotkami. Bardzo ciemne pokrywy podskrzydłowe oraz głowa i pierś. reszta spodu jasna, brązowa.

Bardzo dobrze widoczne białe plamy u nasady lotek dłoni, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 4/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, first plumage. it is a bird with a contrast plumage and with bright remiges. e underwing coverts as well as the head and the breast are very dark. e rest of the bottom is bright, brown. ere are very well visible white spots at the base of the hand remiges, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 4/6. Большой подорлик Aquila clanga в первом оперении. Особь с контрастным окрасом со светлыми маховыми перьями. Очень темные кроющие перья под крыльями, головой и грудью. Остальная нижняя часть светлая, коричневая. Очень хорошо видны белые пятна у основания первостепенных маховых перьев кисти, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

OPIS S Z AT Y

■

■

■

■

■

■

Fot. 5/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, pierwsza szata. Bardzo jasny osobnik z ciemniejszym jedynie kapturem i przednim brzegiem skrzydła. na lotkach niemal brak prążkowania, a u nasady lotek dłoni widoczne białawe rozjaśnienie, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 5/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, first plumage. it is a very bright bird with only a darker hood and front edge of the wing. e primaries have almost no striation, at the base of hand remiges, whitish brightening is visible, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 5/6. Большой подорлик Aquila clanga, первое оперение. Очень светлая особь, более темный только капюшон и передняя кромка крыла. Пятнистость на маховых перьях почти отсутствует, а у основания маховых перьев кисти видны белые просветы, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

Fot. 6/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, pierwsza szata. wierzch ptaka z zaznaczonymi tylko dwoma białawymi rzędami perełek oraz białym, wąskim zakończeniem na lotkach. Głowa, grzbiet i wierzch skrzydeł czarniawe. na końcu ogona rozmyty jasny pasek końcowy, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 6/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, first plumage. e upper side of the bird is distinguished with only two whitish rows of drop-shaped spots and a white narrow tip on the remiges. e head, back and upper side of the wings are blackish. at the tip of the tail there is a diffuse terminal band, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 6/6. Большой подорлик Aquila clanga, первое оперение. Верх птицы только с двумя виднеющимися беловатыми рядами «жемчужин» и белым узким окончанием на маховых перьях. Голова, хребет и верх крыльев – черноватые. На окончании хвоста размытая светлая полоска, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Szaty immaturalne (niedojrzałe) Młode ptaki osiągają szatę ostateczną dopiero po 4–5 latach. w tym czasie szata młodociana stopniowo przekształca się w dorosłą. Szata druga niewiele różni się od pierwszej. Białe zakończenia piór wycierają się i stopniowo zanikają, przez co wszystkie białe pasy utworzone przez zakończenia piór stają się wąskie, a w wyniku pierzenia część piór wypada, co prowadzi do rozerwania ciągłości pasków. u ptaków w szatach przejściowych powstaje, mówiąc kolokwialnie, nieład w upierzeniu. również ciemne pióra tułowia i pokryw skrzydłowych płowieją w wyniku wielomiesięcznego wystawienia na prażące promienie słoneczne panujące podczas pobytu na zimowiskach. nowe pióra, które zastępują stare, są świeże i ciemne, w wyniku czego na ciele ptaka powstaje mozaika jasnych i ciemnych plam (por. fot. 10/6).

■

■

■

Fot. 7/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, pierwsza szata. Ptak z wierzchu z zaznaczonymi białawymi końcami pokryw skrzydłowych dużych i średnich oraz barkówek, tworzącymi jasny panel na ramionach. Brak jasnej plamy na potylicy. na końcu ogona słabo zaznaczony wąski i rozmyty pasek końcowy. również na końcach lotek tylko wąski biały pasek – równy na wszystkich lotkach, co wskazuje na pierwszą szatę, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 7/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, first plumage. e bird has on the top distinguished whitish tips of the large and medium wing coverts and scapulars which form a bright panel on the shoulders. ere is no bright patch on the nape. at the tip of the tail there is a narrow and diffuse terminal band. also on the tips of the remiges there is only a narrow white band – even on all the remiges, which indicates the first plumage, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 7/6. Большой подорлик Aquila clanga, первое оперение. Птица сверху имеет отчетливые беловатые окончания больших и средних кроющих перьев, а также перьев предплечья, образующие светлую область на плечах. Светлое пятно на затылке отсутствует. На окончании хвоста едва заметно обозначена узкая и размытая полоска. Также на конце маховых перьев виднеется только узкая белая полоска – ровная на всех маховых перьях, что указывает на первое оперение, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

OPIS S Z AT Y

■

■

■

Fot. 8/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, forma fulvescens. Jednolicie jasny spód, ale lotki i sterówki normalne, ciemne bez prążkowania, Oman, grudzień 2010 (dick Forsman) Photo 8/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, fulvescens type. e bottom is uniformly bright, but the remiges and rectrices are normal, dark without striation, Oman, december 2010 (dick Forsman) Фото 8/6. Большой подорлик Aquila clanga, форма fulvescens. Однотонный светлый низ, но первостепенные и второстепенные маховые перья нормальные, темные, без вкраплений, Оман, декабрь 2010 (dick Forsman)

■

■

■

Fot. 9/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, forma fulvescens. charakterystyczne dla tej formy barwnej są jasne ramiona i grzbiet kontrastujące z czarniawymi lotkami. wyraźne i równe białawe zakończenia pokryw i lotek wskazują, że to ptak w pierwszej szacie, Oman, listopad 2004 (dick Forsman) Photo 9/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, fulvescens type. a distinctive feature of this colouration type is bright shoulders and back, contrasting with blackish remiges. clear and uniform whitish tips of coverts and remiges indicate that this is a bird in its first plumage, Oman, november 2004 (dick Forsman) Фото 9/6. Фото 14. Большой подорлик Aquila clanga, форма fulvescens. Для этой цветовой формы характерны светлые плечи и хребет, контрастирующие с черноватыми маховыми перьями. Четкие и ровные окончания кроющих и маховых перьев указывают на то, что это птица в первом оперении, Оман, ноябрь 2010 (dick Forsman)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

■

■

■

Fot. 10/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, szata immaturalna. Szata przejściowa charakteryzuje się mieszanką piór, co czyni ptaka pstrym. Lotki bez widocznego prążkowania. u nasady zewnętrznych lotek dłoni wyraźne rozjaśnienie. ciemne pokrywy podogonowe wskazują, że ptak jest w 3. lub 4. szacie, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 10/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, an immature plumage. a transition plumage is characterized by mixed feathers, which makes the bird patchy-looking. e remiges are with no visible striation. at the base of the outer remiges of the hand there is distinct brightening. e dark undertail coverts indicate that the bird is in its 3rd or 4th plumage, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 10/6. Большой подорлик Aquila clanga, оперение незрелой птицы. Переходное оперение отличается смешением перьев, что делает птицу пестрой. Маховые перья без видимых пятен. У основания наружных маховых перьев кисти заметный просвет. Темные кроющие перья подхвостья указывают на то, что птица – в третьем или четвертом оперении, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski) Fot. 11/6. Orlik grubodzioby Aquila clanga, ptak dorosły. Szata dorosła charakteryzuje się jednolitym ubarwieniem, brakiem prążkowania, ciemnym podogoniem. Jedyna jaśniejsza plama to nasada zewnętrznych lotek dłoni, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 11/6. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga, an adult bird. e adult plumage is characterized by uniform colouration, lack of striation and a dark undertail. e only brighter spot is the base of the outer remiges of the hand, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 11/6. Большой подорлик Aquila clanga, взрослая птица. Оперение взрослой птицы отличается однотонным окрасом, отсутствием пятнистости, темным подхвостьем. Единственное более светлое пятно – это основание наружных маховых перьев кисти, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

u orlika grubodziobego w wyniku pierzenia kolejne generacje lotek stają się coraz ciemniejsze i bardziej jednolite, bowiem prążkowany wzór stopniowo na nich zanika. Głowa, tułów i pokrywy skrzydłowe pozostają nadal ciemne, czarniawe, jednak stopniowo stają się one bardziej brązowe, przez co przypominają inne gatunki, przede wszystkim orlika krzykliwego i orła stepowego (por. rozdział o odróżnianiu od innych gatunków). w wyniku tego maleje lub całkiem zanika charakterystyczny dla tego gatunku kontrast między ciemnymi pokrywami podskrzydłowymi a jaśniejszymi lotkami.

Szaty przejściowe charakteryzują się również zróżnicowaniem ubarwienia lotek w skrzydłach.

Stare lotki płowieją i jaśnieją, a nowe są ciemniejsze. widać to u ptaka w locie jako paskowany wzór na skrzydłach, pewnego rodzaju kod kreskowy. zmienia się również długość lotek i sterówek; nowe lotki są nieco dłuższe, przez co tylna krawędź skrzydła jest nieregularna, z wystającymi końcami nowych lotek. Ogon natomiast staje się krótszy. Sylwetka ptaka zmienia się ze smuklejszej ptaka młodego w szerokoskrzydłego i krótkoogonowego ptaka dorosłego.

Szata dorosła (ostateczna) w 5. lub 6. roku życia orlik grubodzioby uzyskuje ostateczną szatę dorosłą. upierzenie staje się niemal jednorodne pod względem ubarwienia. Ogólny koloryt jest brunatny, niekiedy z nieco tylko ciemniejszym tułowiem niż pokrywy podskrzydłowe, na których najciemniejsze są plamy w nadgarstkach. znikają wszelkie białe zakończenia czy obrzeżenia piór. Pokrywy podogonowe ciemnieją i są tej samej barwy co tułów. wszystkie lotki są również jednakowo ciemne, bez jaśniejszego klina w zgięciu skrzydła. znika z nich zupełnie prążkowanie. Ogólnie można stwierdzić, że w upierzeniu ptaka brak charakterystycznych cech. Jedynym jaśniejszym elementem na spodzie skrzydeł jest biaława plamka u nasady kilku zewnętrznych lotek dłoni. z wierzchu natomiast wyróżniają się jedynie białe stosiny lotek dłoni na ciemnym tle skrzydeł. u niektórych osobników (być może tych najstarszych, ale też w wyniku płowienia) pokrywy naskrzydłowe stają się nieco jaśniejsze, brązowe, czym przypominają dorosłe orliki krzykliwe. nigdy jednak u orlika grubodziobego nie występuje tak silny kontrast między jasnymi ramionami a ciemnym „siodłem“ na grzbiecie.

Jan Lontkowski

6 Description of plumages e knowledge of particular plumages, or of the appearance of birds’ plumage depending on their age, is very important. On this basis, we can, first of all, determine the particular species of birds, and secondly, knowing the age of the bird, we can make suppositions on its status. adult birds can nest in the area in which they are observed, while this is not the case for immature birds.

Silhouette and flight e Greater Spotted Eagle is a medium-sized predator, but it is visibly larger than a buzzard and slightly larger than the Lesser Spotted Eagle, but smaller than the Steppe Eagle. its compact silhouette

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

is characterized by broad wings, a short tail and proportionally a relatively large head compared to the body and wings. at the end of the wing 7 ‘fingers’ are visible. e nature of the flight is clearly lighter than the heavy flight of a large eagle species, but not as light as the almost buzzard-like flight of the Lesser Spotted Eagle. during the flight the Greater Spotted Eagle has its wings directed downwards, they are clearly ‘broken’ in the wrist, compared to a gentle wing arc in the Lesser Spotted Eagle.

For the correct determination of the species and age of the observed bird it is necessary to know particular parts of the bird and of its plumage.

First plumage – juvenile Young birds that have le the nest, have a fresh (undamaged) plumage, where all the feathers are of the same age, so they look identical. Bright tips of the wing coverts create a regular pattern, without gaps caused by falling out feathers. is is one of the key features allowing to determine such a case, as a bird in its first (juvenile) plumage. e appearance of the Greater Spotted Eagle in this plumage is very variable. Oen it is very dark, almost blackish, especially on the head, neck, upper body and wing coverts. On the nape there is no bright orange spot. e body is dark, but in some birds the breast is marked with lighter and diffuse brown barring that downward becomes brighter, fawn or almost whitish as well as narrower and more distinctly pronounced. e belly is oen brown. e lower, the brighter, which makes the bird very dark in front, brightening towards the back (see photo 4/6 ). Finally, some birds are brown or russet at the underside. e undertail is bright, whitish or cream. e tail is blackish, ending with a diffuse bright, whitish or russet terminal band. e underneath wings of the underwing coverts are blackish, noticeably darker than the grey remiges. is is an important feature visible from a distance. Secondaries are gently striped, although the stripes can be barely noticeable and barely stand out against the background which is only slightly darker. However, they can be clearly distinguished against a light background, which makes them well visible. But the dark stripes are always narrow, narrower than the lighter stripes of the background between them. e striations on the secondaries are uneven; towards the end the stripes gradually disappear, so that the tip is bright, whitish, without any pattern, which forms a broad bright and diffuse tip of the rear edge on the wing. in some birds the striation is virtually non-existent. e remiges of the hand (first row) are plain, without striation. at the basal part of two – four outer remiges, there appears distinct brightening, forming a whitish patch visible from a distance.

On their upper side, the birds in their first plumage are usually heavily mottled with a white pattern created by the tips of the large and medium wing coverts, and sometimes small ones as well. in birds like that, there is a clearly distinguished band along the large coverts and a wide band, or sometimes even a whitish spot, on the shoulders (photo 7/6). However, in all one-year-old birds there are at least two distinct bands. an important feature is the blackish upper side of the wings, uniform with the blackish remiges, in contrast to the brighter, brown shoulders in the Lesser Spotted Eagle. also the rear edge of the wing and the tip of the tail are whitish, and on the tail the bright band is always diffuse (as opposed to the sharply distinct terminal band in the Lesser Spotted Eagle!). Many young Greater Spotted Eagles have inner primaries brighter than the rest, and with no striation, which creates a brighter wedge-shaped spot in the bend of the wing visible both from the top and from the bottom. a distinctive feature are also the pure white rachides of the internal remiges of the hand, which from a distance look like a grey coating instead of the white spot in the Lesser Spotted Eagle. e wide tips of the upper tail coverts are also white and they form a large patch at the base of the tail. above the rump patch there is a pattern, usually in the form of a bright, cream oval or drop-shaped spots. ese bright spots can be of different sizes, sometimes so large that the entire rump forms a bright area. an important feature of these spots is that they never form a sharp, narrow triangle, which is present in the Lesser Spotted Eagle.

DE S C RI P TION OF PLUM AGES

a very important feature is the colouration of the upper tail coverts. is detail is hardly noticeable in the field, but as we shall see later, the differences in the colouration of these feathers are (among other things) the basis for the identification of hybrids. e Greater Spotted Eagle generally has twocolour upper tail coverts – the basal part is blackish, the same colour as the back, while the terminal part of the feather creates a large white spot. e bright tips of the feathers form a white sickle-shaped patch at the base of the tail strongly contrasting with the rest of the blackish uppertail. among Greater Spotted Eagles the so-called ‘fulvescens’ bright colouration form is extremely rare. e birds have a very bright plumage of the body and of the wing coverts, while the rest of the plumage, or the remiges and the tail are blackish as in normally coloured birds. e bright plumage parts can be very bright and uniform across the entire bottom of the buffish-yellowish colour, through darker yellow, to brown in various shades, sometimes with a barring pattern on the breast (photo 8/6). For this form, a bright top, back and upper wing coverts are also distinctive.

Immature plumages Young birds acquire their final plumage only aer 4–5 years. during this time, the juvenile plumage gradually turns into an adult one. e second plumage is not much different from the first one. white feathers tips wear off and gradually disappear, which makes all the white bands formed by feather tips become narrow, and as a result of moulting a part of the feather falls out, which breaks the continuity of the bands. For birds in their transition plumages there is formed, a disorder in the plumage so to speak. also, dark feathers of the body and of the wing coverts fade as a result of many months of exposure to the scorching sun’s rays while staying at the wintering grounds. e new feathers that replace the old ones are fresh and dark, which as a result, create a mosaic of bright and dark patches on the body of the bird (see photo 10/6). in Greater Spotted Eagles, as a result of moulting, successive generations of remiges become darker and more uniform, as the striped pattern on them gradually disappears. e head, body and wing coverts remain dark, blackish, but gradually they become browner, which makes the birds resemble other species, especially the Lesser Spotted Eagle and the Steppe Eagle (see chapter on distinguishing from other species). as a result, the contrast between the dark underwing coverts and lighter remiges characteristic of this species decreases or disappears entirely. transition plumages are also characterized by differences in colouration of the remiges in the wings. Old remiges fade and brighten, and new ones are darker. You can see it in birds in flight as a striped pattern on the wings, a kind of a bar code. also the length of remiges and rectrices changes, new remiges are slightly longer, which makes the rear edge of the wing irregular, with protruding tips of the new remiges, while the tail becomes shorter. e silhouette of the bird changes from the slender one of the young bird into a broad-winged and short-tailed adult bird.

Adult (final) plumage in the fih or sixth year of its life, the Greater Spotted Eagle acquires the final adult plumage. e plumage becomes almost uniform in colouring. e overall colour is dark brown, sometimes with the body only slightly darker than the underwing coverts, where the spots on the wrists constitute the darkest part. all white tips or lining of the feathers disappear. e undertail coverts get darker and become of the same colour as the body. all remiges are also equally dark, without a clearer wedgeshaped spot in the bend of the wing. eir striation disappears completely. in general it can be said that there are no characteristic features in the bird plumage. e only brighter element at the bottom

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

of the wings is a whitish small spot at the base of the outer remiges of the hands. On the top only white rachides of the remiges of the hand stand out against the dark background of the wings. in some birds (perhaps the oldest ones, but also due to fading) upperwing coverts become slightly brighter and brown, which makes them resemble adult Lesser Spotted Eagles. But in Greater Spotted Eagles there is never such a strong contrast between light shoulders and the dark ‘saddle’ on the back.

Jan Lontkowski

6 Описания оперения Очень важно знать, как выглядит оперение птиц в зависимости от возраста. На этом основании можно, прежде всего, определить вид птицы, а во-вторых, зная возраст птицы, можно сделать вывод о ее статусе. Взрослая птица может гнездиться на территории, на которой мы за ней наблюдаем, в то время как неполовозрелая – нет.

Фигура и полет Большой подорлик – это средней величины хищник, однако он существенно больше обыкновенного канюка и несколько больше малого подорлика, но меньше степного орла. Хорошо сложенный силуэт отличается широкими крыльями, коротким хвостом и относительно большой по сравнению с туловищем и крыльями головой. На окончании крыла заметны 7 «пальцев». Характер полета значительно легче, чем тяжелый полет больших видов орлов, но не настолько легок, как полет малого подорлика, весьма схожий с канюком. Во время полета большой подорлик держит крылья опущенными вниз, они заметно «заламываются» в запястье, по сравнению с плавной дугой крыльев у малого подорлика. Для правильного определения вида и возраста наблюдаемой птицы необходимо знать отдельные части птицы и участки его оперения.

Первое оперение – юношеское Оставившие гнездо молодые птицы отличаются свежим (неповрежденным) оперением, в котором все перья – одного возраста, поэтому и выглядят одинаково. Светлые окончания кроющих перьев крыла образуют правильный узор, без плешей, вызванных выпадением перьев. Это один из важных признаков, позволяющих определить особь как птицу в первом (юношеском) оперении. Внешний вид большого подорлика в этом покрове сильно различается. Часто цвет очень темный, даже черноватый, особенно на голове, шее, в верхней части туловища и на кроющих перьях крыльев. На затылке отсутствует светлое оранжевое пятно. Туловище темное, но у части особей на груди заметны более светлые и размытые бурые, соломенные или почти белые полосы, которые книзу становятся все светлее, уже и четче. Живот часто бурый, чем ниже, тем светлее, что делает птицу очень темной спереди, светлеющей

О П ИС А НИЯ ОПЕРЕНИ Я

к задней части (сравните фото 4/6). Наконец, некоторые особи снизу имеют полностью коричневую или ржавую окраску. Подхвостье светлое, беловатое или кремовое. Хвост чернаватый, со светлой, белой или ржавой полоской на окончании. Крылья снизу, на нижних кроющих перьях, имеют черноватый цвет, значительно темнее, чем серые маховые перья. Это важный признак, заметный с большого расстояния. Маховые перья второго ряда слегка пятнистые, хотя пятна могут быть нечеткими и едва заметными на незначительно более темном фоне. Тем не менее, они могут быть достаточно видимы на светлом фоне, благодаря чему хорошо заметны. Темные пятнышки всегда узкие – чем светлее пятна фона между ними, тем уже пятна. Пятнистость на второстепенных маховых перьях неравномерная; к концу пера пятна исчезают постепенно, из-за чего окончание пера остается светлым, беловатым, без узора, что образует на крыле широкое светлое и размытое окончание задней стороны. У некоторых особей пятнистость почти не заметна. Первостепенные маховые перья – гладкие, без пятнышек. У основания двух-четырех внешних маховых перьев виднеется четкое просветление, образующее беловатое пятно, заметное с большого расстояния. Сверху птицы в первом оперении, как правило, имеют белый пятнистый узор, образованный окончаниями больших и средних, а временами и малых кроющих перьев. У таких птиц четко заметна полоска вдоль больших кроющих перьев, а также широкая полоса, а временами даже белое поле, на плечах (фото 7/6). Тем не менее, у всех особей первого года жизни виднеются как минимум две четкие полоски. Важным признаком является черноватый верх крыльев, однотонный с черноватыми маховыми перьями, в отличие от более светлой, бурой плечевой части у малого подорлика. Беловатый цвет имеет также задний край крыла и окончание хвоста, на котором белая полоска размыта (в отличие от резко обрезанной полоски у малого подорлика!). У многих молодых больших подорликов внутренние первостепенные маховые перья светлее, чем остальные перья, и не имеют видимой пятнистости, что образует более светлый клин в изгибе крыла, заметный как сверху, так и снизу. Характерны также чисто белые стебли наружных маховых перьев кисти, что с большого расстояния создает впечатление серого налета, вместо белого пятна, заметного у малого подорлика. Белый цвет имеют также широкие окончания кроющих перьев над хвостом, образующие широкое пятно у основания хвоста. Выше этого пятна на гузке виднеется рисунок, как правило, в форме светлых, кремовых овальных пятен или точек. Эти пятна могут быть различных размеров, порою, они настолько велики, что вся гузка образует одну светлую область. Важным признаком этих пятен является то, что они никогда не имеют формы острого узкого треугольника, характерного для малого подорлика. Очень важным признаком является расцветка кроющих перьев над хвостом. Эта деталь тяжело заметна на открытой местности, тем не менее, как мы увидим ниже, именно различия в окрасе этих перьев являются, среди прочего, основанием для определения полукровок (гибридов). У большого подорлика кроющие перья над хвостом, как правило, двухцветные – часть у основания черноватая, в цвет хребта, в то время как окончание пера образует широкое белое пятно. Эти светлые окончания перьев образуют белый маленький «серп» у основания хвоста, сильно контрастирующий с остальной частью черноватого надхвостья. Среди больших подорликов очень редко встречается светлая цветовая форма, называемая fulvescens. Такие птицы отличаются очень светлым оперением туловища и кроющих перьев крыла, в то время как остальная часть оперения, то есть маховые перья и хвост, остаются черноватыми, как у особей с обычной окраской. Светлые партии оперения могут быть очень светлыми и однотонными на всей нижней части; они имеют соломенно-желтый, темно-желтый, аж до бурого цвет различных оттенков, временами – с полосатым узором на груди (фото 8/6). Характерным признаком этой формы является также светлый верх, хребет и кроющие перья над крыльями.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Оперение незрелых птиц Молодые птицы получают окончательное оперение только к четвертому-пятому году жизни. В это время юношеское оперение сменяется взрослым. Второе оперение немногим отличается от первого. Белые окончания перьев стираются и постепенно исчезают, из-за чего все белые полосы, образованные окончаниями перьев, становятся узкими, а вследствие линьки часть перьев выпадает, что ведет к нарушению непрерывности полос. У птиц в переходном оперении появляется, образно выражаясь, беспорядок в оперении. Также темные перья туловища и кроющих перьев крыла блекнут из-за многомесячного пребывания под палящим солнцем в местах зимовки. На смену старым перьям приходят новые, свежие и темные, вследствие чего на теле птицы появляется мозаика светлых и темных пятен (ср. фото 10/6). У большого подорлика вследствие линьки каждые следующие поколения перьев становятся все более темными и однотонными, потому как пятнистый узор на них постепенно исчезает. Голова, туловище и кроющие перья на крыльях остаются темными, черноватыми, однако постепенно их цвет меняется в сторону бурого, из-за чего они начинают напоминать другие виды, прежде всего малого подорлика и степного орла (см. глава об отличиях от других видов). Из-за этого ослабевает или полностью исчезает характерный для этого вида контраст между темными кроющими перьями под крыльями и более светлыми маховыми перьями. Переходное оперение характеризуется также появлением различий в окрасе маховых перьев на крыльях. Старые маховые перья блекнут и светлеют, а новые имеют более темный окрас. У птицы в полете это напоминает полосатый узор на крыльях, своего рода «штрих-код». Изменяется также длина первостепенных и второстепенных маховых перьев; новые маховые перья несколько длиннее, из-за чего задний край крыла становится неправильным, с выступающими окончаниями новых маховых перьев. Хвост, напротив, становится короче. Меняется и фигура птицы: более стройная фигура молодой особи превращается в ширококрылую и короткохвостую взрослую птицу.

Взрослое оперение (окончательное) На пятом или шестом году жизни большой подорлик получает окончательное взрослое оперение. Цвет оперения становится почти однотонным. Общий окрас – красновато-бурый, временами с туловищем, несколько более темным, чем кроющие перья под крыльями, на которых самыми темными являются пятна на запястьях. Исчезают все белые окончания или обода перьев. Кроющие перья подхвостья темнеют до того же цвета, что и туловище. Все маховые перья также имеют одинаковый темный цвет, без светлого клина в изгибе крыла. С них полностью исчезает пятнистость. В целом можно сказать, что в оперении птицы отсутствуют какие-либо характерные признаки. Единственным более светлым элементом снизу крыльев является беловатое пятно у основания нескольких наружных маховых крыльев кисти. Сверху, в свою очередь, выделяются только белые стволы маховых перьев на темном фоне крыльев. У некоторых особей (возможно, у самых старых, но также в результате потускнения) кроющие перья на крыльях становятся несколько более светлыми, охристыми, чем напоминают взрослых малых подорликов. Тем не менее, у большого подорлика никогда не заметен столь сильный контраст между светлыми плечами и темным «седлом» на хребте.

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

7 Identyfikacja hybrydów i odróżnianie od innych gatunków Hybrydy Świadomość istnienia hybrydów między dwoma gatunkami orlików oraz możliwość ich rozpoznania ma olbrzymie znaczenie poznawcze, ale również ochroniarskie. Jeśli chcemy bowiem chronić siedliska orlika grubodziobego, to musimy wiedzieć bardzo precyzyjnie, które z nich są odpowiednie dla tego gatunku. Mieszańce bowiem mogą wykazywać pośrednie cechy nie tylko pod względem wyglądu, ale też i wyboru siedlisk. Jeśli zatem nie będziemy w stanie rozpoznać hybrydów, to fałszywie możemy przyjąć, że zakres siedlisk preferowanych przez orlika grubodziobego jest

■

■

■

Fot. 1/7. Orlik grubodzioby Aquila clanga (z lewej) i orlik krzykliwy A. pomarina, ptaki młodociane. zwraca uwagę czarniawa głowa i ramiona u orlika grubodziobego w porównaniu do jaśniejszych i brązowych u orlika krzykliwego.

Ponadto u grubodziobego dziób jest wyższy, zajad sięgający dalej. zwracają też uwagę jasne zakończenia pokryw i lotek trzeciorzędowych, duże i szerokie (dick Forsman) Photo 1/7. Greater Spotted Eagle Aquila clanga (on the le) and Lesser Spotted Eagle A. pomarina, juvenile birds. characteristic are: the blackish head and shoulders in the Greater Spotted Eagle in comparison to brighter and brown ones in the Lesser Spotted Eagle. in addition, the beak of the Greater Spotted Eagle is higher, the gape reaches further, the bright tips of the coverts and tertiaries, which are large and broad (dick Forsman) Фото 1/7. Большой подорлик Aquila clanga (слева) и малый подорлик A. pomarina, незрелые птицы. Внимание привлекает черноватая голова и плечи у большого подорлика по сравнению с более светлыми и бурыми у малого подорлика. Кроме того, у большого подорлика клюв выше и заходит дальше, светлые окончания кроющих и третьестепенных маховых перьев – большие и широкие (dick Forsman)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

większy niż w rzeczywistości, a to może paradoksalnie przynieść więcej szkody niż pożytku, bowiem chronić będziemy również miejsca suboptymalne dla tego gatunku, ale doskonałe dla mieszańców.

Skutek ochroniarski oczywiście będzie odwrotny od zamierzonego; zamiast tworzyć enklawy siedlisk orlika grubodziobego, których nie zasiedla orlik krzykliwy, stworzymy warunki właśnie dla niego i hybrydów. dotyczy to również wszelkich innych aspektów życia orlików, takich jak zachowanie, wybór łowisk, terminy i trasy migracji, zimowiska itd. wnioski wyciągane z badań nad ptakami, których przynależności gatunkowej nie znamy, będą zatem błędne, a działania ochronne chybione. dlatego tak ważna jest zdolność rozpoznawania hybrydów. u orlików, podobnie jak u wielu innych gatunków, występuje znaczna zmienność osobnicza. Jednak mimo to zachodzenie cech diagnostycznych obu gatunków orlików w zasadzie nie występuje lub istnieje w bardzo ograniczonym zakresie. zatem oznaczanie jest teoretycznie stosunkowo proste. teoretycznie, bowiem w warunkach terenowych dostrzeżenie szczegółów ubarwienia, detali niezbędnych ■

■

orlik grubodzioby

■

mieszaniec

orlik krzykliwy

ryc. 1/7. Orlik grubodzioby Aquila clanga, orlik krzykliwy A. pomarina i mieszaniec. wierzch ptaków (oryg. Michał Skakuj). Szczegóły – patrz tekst Fig. 1/7. Greater Spotted Eagle Aquila clanga, Lesser Spotted Eagle A. pomarina and a hybrid. top side of the birds (orig.

Michał Skakuj). details – see text Рис. 1/7. Большой подорлик Aquila clanga, малый подорлик A. pomarina и гибрид. Вид птиц сверху (ориг. Michał Skakuj). Детали – см. текст

I DE N T YF IKACJA HYBRYD ÓW I ODRÓŻNIAN IE OD IN NYCH GATUNKÓW

do oznaczenia gatunku, jest bardzo trudne, a to powoduje, że i identyfikacja jest trudna, niekiedy wręcz niemożliwa. każde odstępstwo, mieszanina cech czy też obecność cech nietypowych dla któregokolwiek gatunku jest wskazówką, iż mamy do czynienia z mieszańcem. zakres zmienności ubarwienia hybrydów jest duży – od osobników niemal z kompletem cech orlika grubodziobego, poprzez różne stadia mieszane aż po niemal „czyste“ orliki krzykliwe. Problem się jednak potęguje, gdy zdamy sobie sprawę, że mieszańce są płodne, co oznacza, że potomstwo z kolejnych pokoleń będzie miało cechy coraz bardziej „rozmyte“ i coraz mniej jednoznaczne. a to sprawia, że oznaczanie staje się jeszcze trudniejsze.

Oznaczenia mieszańca, jako takiego, należy dokonywać na podstawie analizy zestawu pięciu cech upierzenia: plam na potylicy, pokryw nadogonowych, sterówek, lotek 2. rzędu i pleców. Już jedna sprzeczna cecha u ptaków młodych, sugerująca mieszańca, znajdowała potwierdzenie w bezpośredniej obserwacji rodziców (pary mieszane) oraz w dokonanych w laboratorium analizach dna.

■

■

orlik grubodzioby

■

mieszaniec

orlik krzykliwy

ryc. 2/7. Orlik grubodzioby Aquila clanga, orlik krzykliwy A. pomarina i mieszaniec. Spód ptaków (oryg. Michał Skakuj). Szczegóły – patrz tekst Fig. 2/7. Greater Spotted Eagle Aquila clanga, Lesser Spotted Eagle A. pomarina and a hybrid. Bottom side of the birds (orig.

Michał Skakuj). For details – see text Рис. 2/7. Большой подорлик Aquila clanga, малый подорлик A. pomarina и гибрид. Вид птиц снизу (ориг. Michał Skakuj). Детали – см. текст

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 2/7. Hybryda orlika grubodziobego x krzykliwego, Aquila clanga x pomarina. na potylicy brązowa plama charakterystyczna dla mieszańców, na kuprze jasne plamki w kształcie kropli. Pokrywy nadogonowe w typie orlika grubodziobego, ciemne, ale jaśniejsze od kupra, z dużą białawą plamą na końcu. Jasna końcówka na ogonie wąska i rozmyta, Bagna Biebrzańskie, lipiec 2009 (Jan Lontkowski) Photo 2/7. a hybrid of the Greater Spotted Eagle x Lesser Spotted Eagle, Aquila clanga x pomarina. On the nape there is a brown patch characteristic for hybrids, on the rump there are small bright drop-shaped spots. uppertail coverts are typical for the Greater Spotted Eagle, but brighter than the rump with a large whitish spot on the tip. e bright tip of the tail is narrow and diffuse, Biebrza Marshes, July 2009 (Jan Lontkowski) Фото 2/7. Гибрид большого и малого подорлика, Aquila clanga и pomarina. На затылке – характерное для гибридов бурое пятно, на гузке – светлые пятнышки в форме капель. Кроющие перья надхвостья напоминают большого подорлика, темные, но более светлые со стороны гузки, с большим беловатым пятном на конце. Светлое окончание на хвосте – узкое и размытое, Бобранские болота, июль 2009 (Jan Lontkowski)

Osobnik będący hybrydą może różnorodnie wyglądać. upierzenie hybrydów może być podobne do upierzenia któregoś z rodziców bądź wykazywać cechy całkiem odmienne. Poniżej przedstawiono zestaw cech umożliwiający oznaczenie hybrydy w terenie. Ponadto cechy te przedstawiono na rycinach 1/7 i 2/7 oraz na fot. 2/7.

Pokrywy nadogonowe. niespotykany u „czystych“ gatunków wzór może charakteryzować się ciemnym, brunatnym tłem z zaznaczonym jasnym, płowym klinem, o ostrym końcu zwróconym ku nasadzie pióra. inny typ ubarwienia pokrywy wskazujący na mieszańca to wzór bardzo podobny do orlika krzykliwego, tj. z małą plamką na końcu, ale ciemna nasada jest czarniawa, wyraźnie ciem-

I DE N T YF IKACJA HYBRYD ÓW I ODRÓŻNIAN IE OD IN NYCH GATUNKÓW

■

■

■

Fot. 3/7. Orlik krzykliwy Aquila pomarina, juvenilis. typowo ubarwiony młody osobnik. Jaskrawa plama na potylicy, na kuprze białe plamki w kształcie wąskich trójkątów o prostych bokach, pokrywy nadogonowe brązowe, jaśniejsze od kupra z owalną jasną plamą na końcu. Ogon z charakterystycznym ostro odciętym białawym paskiem końcowym, Bagna Biebrzańskie, lipiec 2008 (Jan Lontkowski) Photo 3/7. Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina, juvenilis. typically coloured young bird. a bright nape patch, on the rump has small white spots in the shape of narrow triangles with straight sides, brown uppertails coverts, brighter than the rump with an oval bright spot on the tips. tail with a characteristic whitish terminal band clearly standing out, Biebrza Marshes, July 2008 (Jan Lontkowski) Фото 3/7. Малый подорлик Aquila pomarina, juvenilis. Типичный окрас молодой особи. Яркое пятно на затылке, на гузке – белые пятна в форме узких треугольников с прямыми боками, кроющие перья надхвостья бурые, светлее со стороны гузки, с овальным светлым пятном на конце. Хвост с характерной, резко срезанной беловатой полоской, Бобранские болота, июль 2008 (Jan Lontkowski)

niejsza niż zwykle. inny wzór charakterystyczny tylko dla mieszańców to wzór typowy dla grubodziobego z bardzo dużym jasnym końcem, ale nasadową częścią jasną, typową dla orlika krzykliwego.

Rysunek na lotkach 2. rzędu. wzór, który jest charakterystyczny tylko dla mieszańców, to prążkowanie niemal do końca pióra, czym przypomina orlika krzykliwego, ale ostatni prążek jest najdelikatniejszy i poprzerywany. cały wzór zatem nie jest zanikający, jak u orlika grubodziobego, ani nie jest równy na całej długości, jak u orlika krzykliwego, ale ma wygląd pośredni.

Plama na potylicy. Jest brązowa, a nie pomarańczowa, i ciemniejsza niż u orlika krzykliwego. tak więc „typowy“ orlik grubodzioby czy krzykliwy, lecz z brązową plamą na potylicy, jest mieszańcem.

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 4/7. Orlik grubodzioby Aquila clanga, juvenilis. charakterystyczne: brak plamy na potylicy, czarniawe ubarwienie, na kuprze plamy duże i owalne, czarniawe pokrywy nadogonowe z wielkimi białawymi plamami na końcach. Jasne zakończenie ogona rozmyte, podobnie jak lotek 2. rzędu oraz pokryw 1. rzędu. diagnostyczny brak prążków na wewnętrznych lotkach 1. rzędu, Bagna Biebrzańskie, lipiec 2009 (Jan Lontkowski) Photo 4/7. Greater Spotted Eagle Aquila clanga, juvenilis. characteristic features: no nape patch, blackish colouration, large oval spots on the rump, blackish uppertails coverts with large whitish spots on the tips. Bright diffuse tip of the tail, same as secondaries and secondary coverts. diagnostic lack of striation on the inner primaries, Biebrza Marshes, July 2009 (Jan Lontkowski) Фото 4/7. Большой подорлик Aquila clanga, juvenilis. Характерные признаки: отсутствие пятна на затылке, черноватый окрас, на гузке большие и овальные пятна, черноватые кроющие перья надхвостья, с большими беловатыми пятнами на окончаниях. Светлое окончание хвоста размыто, как и у маховых перьев второго порядка и кроющих перьев первого порядка. Диагностическое отсутствие пятнышек на внутренних первостепенных маховых перьях, Бобранские болота, июль 2009 (Jan Lontkowski)

Oznaczanie mieszańców 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

cechy ptaków o ogólnym wyglądzie typu orlika krzykliwego to: plama na potylicy brązowa prążkowanie lotek 2. rzędu z przerywanym i delikatnym ostatnim prążkiem koniec ogona z rozmytą i wąską jasną krawędzią pokrywy nadogonowe z szeroką jasną plamą na końcu pokrywy nadogonowe o czarniawej części nasadowej rysunek na kuprze owalny lub zaokrąglony rozmyte, szerokie i tylko nieznacznie jaśniejsze od tułowia kreskowanie na piersi, z wyraźnym i jasnym kreskowaniem na brzuchu.

I DE N T YF IKACJA HYBRYD ÓW I ODRÓŻNIAN IE OD IN NYCH GATUNKÓW

cechy ptaków o ogólnym wyglądzie typu orlika grubodziobego to: obecność jaśniejszej plamy na potylicy prążkowanie lotek 2. rzędu równomierne na całej długości biaława, ostro odcięta pręga na końcu ogona jasne pokrywy nadogonowe z małą jasną plamką na końcu rysunek na dolnych plecach w kształcie wąskich klinów o prostych bokach wyraźne, wąskie i jasne kreskowanie na piersi brązowa barwa ramion. należy jednak podkreślić, iż zapewne istnieją osobniki ubarwione w taki sposób, że brak ewidentnie sprzecznych cech, a to, co widać, można określić mianem: „nietypowo ubarwiony orlik grubodzioby czy orlik krzykliwy“. część takich osobników, jeśli nie znamy rodziców, może pozostać niemożliwa do oznaczenia. należy też pamiętać, że mieszańce są płodne, więc rozmycie cech u wnuków może być trudne do jednoznacznego określenia.

– – – – – – –

■

■

■

Fot. 5/7. Orlik krzykliwy Aquila pomarina, juvenilis. charakterystyczny podwójny „przecinek“ w nadgarstku.

Prążkowanie lotek sięga końca piór. Głowa brązowa. na piersi jasne, ostre kreskowanie, Egipt, październik 2010 (dick Forsman) Photo 5/7. Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina, juvenilis. characteristic double “commas” on the wrist. e barring of the secondaries reaches their tips. Brown head. Bright, clear barring of the chest, Egipt, October 2010 (dick Forsmann) Фото 5/7. Малый подорлик Aquila pomarina, juvenilis. Заметна характерная двойная «запятая» на запястье. Пятнистость на маховых перьях доходит до конца пера. Голова коричневая. На груди светлые, резкие штрихи, Египет, октябрь 2010 (dick Forsman)

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 6/7. Orlik krzykliwy Aquila pomarina, ptak dorosły z wierzchu. Jasne ramiona kontrastujące z ciemniejszym grzbietem i lotkami oraz rozjaśnienia u nasady wewnętrznych lotek dłoni są charakterystyczne dla tego gatunku, dolina Biebrzy, czerwiec 2009 (Jan Lontkowski) Photo 6/7. Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina, adult bird from the upperside. Pale shoulders contrasting with darker back and flight feathers as well as the pale base of the inner primaries are characteristic for the species, Biebrza Valley, June 2009 (Jan Lontkowski) Фото 6/7. Малый подорлик Aquila pomarina, взрослая особь, вид сверху. Светлые плечи с более темной спиной и маховыми перьями, а также более светлые основания внутренних маховых перьев на кисти – характерные признаки этого вида, Долина Бобры, июнь 2009 (Jan Lontkowski)

Gatunki podobne typowo ubarwiony orlik grubodzioby widziany w bardzo dobrych warunkach czy w ręku jest oznaczalny bez większych problemów. Jednak regułą jest, że ptaka widzimy w warunkach terenowych, często z większej odległości, przy niekorzystnych warunkach oświetleniowych i często tylko z jednej strony, zwykle od spodu. Sprawę oznaczenia komplikują dwa inne gatunki, orlik krzykliwy oraz orzeł stepowy, które mogą być bardzo podobne, co w warunkach terenowych niejednokrotnie powoduje, że widziany orzeł jest nieoznaczalny.

Orlik krzykliwy. Ogólnie ubarwienie bardziej brązowe niż brunatne. na spodzie skrzydeł w każdej szacie występują podwójne jasne przecinki w nadgarstku. u ptaków młodych, które są ciemniejsze, prążkowanie lotek jest wyraźniejsze, równomierne na całej długości lotek 2. rzędu i dochodzące

I DE N T YF IKACJA HYBRYD ÓW I ODRÓŻNIAN IE OD IN NYCH GATUNKÓW

■

■

■

Fot. 7/7. Orzeł stepowy Aquila nipalensis, subadultus. Lotki wyraźnie prążkowane. Prążki szerokie i z dużymi odstępami. na końcu lotek szeroki prążek końcowy, nigdy niewystępujący u orlików, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 7/7. Steppe Eagle Aquila nipalensis, subadultus. distinct striation on the remiges. Stripes are broad and with large gaps between them. On the tips of the remiges there is a broad terminal stripe, always absent in spotted eagles, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 7/7. Степной орел Aquila nipalensis, subadultus. Заметная пятнистость на маховых перьях. Широкие, с большими отступами пятна. На конце маховых перьев – широкое пятно, никогда не заметное у подорликов, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

niemal do końca pióra. z wierzchu wyraźne jaśniejsze ramiona kontrastujące z ciemnym grzbietem.

Przeciętnie jest to ptak delikatniejszej budowy, z węższymi skrzydłami.

Orzeł stepowy. Jednolicie ciemne dorosłe osobniki mogą być bardzo podobne do dorosłych orlików grubodziobych, u których lotki są gładkie, bez prążkowania. u niektórych jednak orłów stepowych prążkowanie może być bardzo delikatne, a w terenie niezauważalne, co skrajnie upodabnia oba gatunki. u orła stepowego brak na spodzie jasnej plamki u nasady zewnętrznych lotek dłoni. w dobrych warunkach, gdy rysunek na lotkach jest dostrzegalny, widać szeroki ciemnobrunatny pas wzdłuż tylnej krawędzi skrzydła, czego nigdy nie ma u orlików. Prążki są szerokie i rzadko rozmieszczone, czym bardziej przypominają orlika krzykliwego, ale nie grubodziobego. to ważna cecha ptaków w szatach immaturalnych, u których nie ma jeszcze szerokiego pasa na końcu, typowego dla osobników

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

Fot. 8/7. Orlik grubodzioby Aquila clanga, subadultus. Bardzo przypomina orła stepowego na zdjęciu 7/7. Jednak lotki ciemne, niemal gładkie, bez wyraźnego prążkowania. u nasady zewnętrznych lotek dłoni zaznaczona biaława plama, Oman, grudzień 2012 (Jan Lontkowski) Photo 8/7. Greater Spotted Eagle, Aquila clanga, subadultus. Very similar to the Steppe Eagle as shown in photo 7/7. But the remiges are dark, almost plain, with no pronounced striation. at the base of the outer remiges of the hand there is a whitish spot visible, Oman, december 2012 (Jan Lontkowski) Фото 8/7. Большой подорлик Aquila clanga, subadultus. Очень напоминает степного орла на фото 7/7. Однако маховые перья темные, почти гладкие, без видимой пятнистости. У основания наружных маховых перьев – беловатое пятно, Оман, декабрь 2012 (Jan Lontkowski)

dorosłych. we wszystkich szatach zwykle prążkowane są wszystkie lotki, z zewnętrznymi włącznie. na wierzchu skrzydeł w niewielkiej odległości zauważalne jest prążkowanie lotek (u dorosłych z szerokim pasem na końcu!), a lotki są jaśniejsze, szare w porównaniu z niemalże czarnymi, gładkimi lotkami orlika grubodziobego. często u dorosłych orłów stepowych widoczna jest jasna plama na potylicy, która nigdy nie występuje u orlika grubodziobego. ta jasna plama na potylicy oraz brak białawej plamki u nasady zewnętrznych lotek dłoni na spodzie skrzydła stanowią nierzadko jedyne cechy pozwalające na oznaczenie gatunku. zajad u orła stepowego jest bardzo wyrazisty, w przeciwieństwie do orlika krzykliwego i podobny jak u orlika grubodziobego, sięga jednak zazwyczaj dalej, aż do tylnej krawędzi oka, podczas gdy u orlika grubodziobego bliżej, bo do środka oka lub nieco poza środek. niektóre osobniki, obserwowane zwłaszcza w gorszych warunkach, mogą być niemożliwe do oznaczenia.

Jan Lontkowski

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

7 Identification of hybrids and distinguishing them from other species Hybrids awareness of the existence of hybrids of two species of eagles, and the possibility of their identification is very important in terms of acquiring knowledge, but also in protecting the birds. if we want to protect habitats of the Greater Spotted Eagle, we need to know precisely which ones are suitable for this species. Hybrids may have intermediary features not only in terms of appearance, but also of the selection of habitats. if, therefore, we will not be able to identify hybrids, we can make a false assumption that the range of habitats favoured by the Greater Spotted Eagle is larger than it actually is, and this may paradoxically cause more harm than good, as we will protect sites that are sub-optimal for this species, but perfect for its hybrids. e protection effect, of course, will be contrary to the desired one and instead of creating enclaves of Greater Spotted Eagle habitats that are not populated by Lesser Spotted Eagles, we will create conditions appropriate just for the latter and for the hybrids. is also applies to all other aspects of life of spotted eagles, such as behaviour, choice of hunting grounds, migration periods and routes, wintering grounds, etc. e conclusions drawn from researching birds belonging to an undetermined species will therefore be erroneous and protection measures would be misguided. erefore, it is important to be able to identify hybrids. in spotted eagles, as in many other species, there is a considerable variation in particular individuals. nevertheless, overlapping of the diagnostic features of both species of spotted eagles generally does not occur or occurs in a very limited scope. us, the identification is theoretically relatively simple. eoretically, because in field conditions it is very hard to notice details of colouring and minute elements necessary to determine the species, which makes the identification difficult and sometimes virtually impossible. any deviation, mixed features or presence of features atypical for any of the species, is an indication that we are dealing with a hybrid. e range of colouring in hybrids is very large – from individuals with an almost complete set of features of the Greater Spotted Eagle, through various mixed stages to almost ‘pure’ Lesser Spotted Eagles. e problem, however, intensifies when we realize that the hybrids are fertile, which means that the offspring of the next generations will have more and more ‘diffuse’ and more ambiguous features. is makes the identification even more difficult. identification of a hybrid, as such, should be made through analysing of a set of five plumage traits: nape patch, uppertail coverts, rectrices, secondaries and back. already one contradictory feature in young birds suggesting a hybrid was confirmed by direct observation of the parents (mixed pairs) and in dna analyses carried out in laboratory.

Hybrid birds may vary in appearance. Plumage of the hybrids may be similar to the plumage of its parent, or show quite different features. a set of features allowing for the identification of a hybrid in the field is presented below. Moreover, those features are shown in figures 1/7 and 2/7 and in photo 2/7.

Uppertail coverts. e pattern absent in ‘pure’ species can be characterized by a dark brown background with a bright buff wedge-shaped spot, with its distinguished, sharp end facing the base of the feather. another type of colouring of the covert indicating a hybrid is a pattern very similar to the Lesser Spotted Eagle, i.e. with a small spot at the tip, but the dark base is blackish, visibly darker than usual. another pattern unique to hybrids is a pattern typical for the Greater Spotted Eagle with a very large bright tip, but the basal part bright, typical of the Lesser Spotted Eagle.

Pattern on the secondaries. e pattern that is unique to hybrids is a striation reaching almost to the tip of the feather, in which it resembles the Lesser Spotted Eagle, but the last stripe is the least

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

pronounced and broken. e whole pattern is therefore not fading away, like in the Greater Spotted Eagle, nor is it uniform across the entire length, as it is in the Lesser Spotted Eagle, but it has an intermediary appearance.

Nape patch. it is brown, and not orange or darker as in the Lesser Spotted Eagle. So the ‘typical’ Greater Spotted Eagle or Lesser Spotted Eagle, but with a brown nape patch, is a hybrid.

Identification of hybrids characteristics of the birds of general appearance of the Lesser Spotted Eagle type are as follows: brown nape patch striation of secondaries with the last stripe broken and not very pronounced tip of the tail with diffuse and narrow bright edge uppertail coverts with a large bright spot on the edge uppertail coverts with blackish basal part rump pattern oval or rounded a diffuse, broad barring only slightly brighter than the body on the breast, with a clear and bright barring on the belly. characteristics of the birds of general appearance of the Greater Spotted Eagle type are as following: – a bright patch on the nape – striation of secondaries uniform across their entire length – whitish clearly cut band on the end of the tail – bright uppertail coverts with a small bright spot on the end – a pattern of spots in the shape of narrow wedges with straight sides on the lower back – distinct narrow bright barring on the breast – brown colour of the shoulders.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

it should be noted, however, that there are probably birds coloured in such a way that there are no clearly contradictory features, and what you see can be described as ‘unusually coloured Greater Spotted Eagle or Lesser Spotted Eagle’. a number of such birds, if we do not know their parents, may remain impossible to identify. we should also keep in mind that hybrids are fertile, so the diffusion of features in the third generation of the birds may make their conclusive identification difficult.

Similar species a typically coloured Greater Spotted Eagle seen in very good conditions or held in hand can be identified without any great difficulty. However, as a rule we can see the bird in field conditions, usually from a distance, under adverse lighting conditions, and oen only from one side, typically the bottom one. e matter is complicated by two other species, the Lesser Spotted Eagle and the Steppe Eagle, that can be very similar and in field conditions oen makes the observed eagle unidentifiable. e Lesser Spotted Eagle. Overall colouration rather brown than dark brown. at the bottom of the wings in every plumage there are double bright curved marks on the wrist. in young birds, which are darker, striation of the remiges is more pronounced, uniform across the entire length of the secondaries and reaching almost to the end of the feather. On the top side distinctly brighter shoulders are contrasting with a dark back. On average, it is a more finely built bird with narrower wings.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

e Steppe Eagle. uniformly dark adult birds can be very similar to adult Greater Spotted Eagles, which remiges are plain, without striation. in some Steppe Eagles, however, striation can be only slightly pronounced, and invisible in field conditions, which makes the two species virtually identical. in the Steppe Eagle on the bottom side there is no bright spot at the base of outer remiges of the hand. under good conditions, when the pattern on the remiges is visible, you can see a wide, darkbrown stripe along the rear edge of the wing, which is never present in spotted eagles. e stripes are broad and sparsely distributed, which makes them more typical for the Lesser Spotted Eagle, but not for the Greater Spotted Eagle. is is an important feature of birds in immature plumage which do not yet have a broad band belt at the end, characteristic in adult birds. all plumages usually have all remiges striped, including the outer ones. at the top side of the wings at a short distance a striation of remiges can be seen (in adult birds with a broad band at the end!) while the remiges are brighter and grey compared to almost black, plain remiges of the Greater Spotted Eagle. adult Steppe Eagles oen have a bright nape patch, which is never present in the Greater Spotted Eagle. e bright nape patch and no whitish spot at the base of the outer remiges of the hand on the underside of the wing, are oen the only characteristics that allow to identify the species. e gape in Steppe Eagles is very clearly pronounced in contrast to Lesser Spotted Eagles and similar to that of the Greater Spotted Eagle, but usually it reaches further, to the very rear edge of the eye, whereas in the Greater Spotted Eagle it is not that far, reaching only the middle of the eye or just a little further. Some birds, especially when observed in worse conditions, may be unidentifiable.

Jan Lontkowski

7 Отличия от других видов Гибриды Сознание существования гибридов между двумя видами подорликов, а также возможность их различения, имеет огромное значение для изучения и охраны этих птиц. Если мы хотим охранять места обитания большого подорлика, мы должны очень точно знать, какие из них соответствуют этому виду. Гибриды могут иметь промежуточные отличительные признаки не только по внешнему виду, но и по выбору мест обитания. Итак, если мы не будем в состоянии различать гибриды, мы можем ошибочно предполагать, что область мест обитания, предпочитаемых большим подорликом, обширнее, чем в действительности, а это может принести больше вреда чем пользы, так как мы будем учитывать также неоптимальные для этого вида места, которые, впрочем, отлично подходят для гибридов. Последствия для охраны подорлика, конечно, окажутся противоположными; вместо создания анклавов большого подорлика, в которых не гнездится малый подорлик, мы создадим отличные условия именно для малых подорликов и гибридов. Это касается также всех прочих аспектов жизни подорликов, а именно их поведения, выбора мест для охоты, сроков и маршрутов миграции, зимовок и т.д. Таким образом, результаты исследований птиц, видовую принадлежность которых мы не знаем, окажутся ошибочными, а меры по их охране – неверными. Поэтому способность распознования гибридов имеет настолько большое значение.

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

У подорликов, как и у многих других птиц, отмечается значительная индивидуальная изменчивость. Несмотря на это, наличие диагностических признаков обоих видов подорликов, в принципе не имеет места или встречается в очень ограниченных случаях. Это делает определение вида относительно простой задачей с теоретической точки зрения. Теоретической, потому как в условиях открытой местности определение характерных признаков окраса, деталей, необходимых для установления вида, является очень сложным, что делает идентификацию затруднительной, а временами даже невозможной. Любое отклонение, смесь или наличие признаков, нетипичных для какого-либо вида, указывает на то, что мы имеем дело с гибридом. Гибриды отличаются большой изменчивостью в окрасе – от особей, обладающих практически полным комплектом признаков большого подорлика, из-за различных стадий смешивания, до почти что «чистых» малых подорликов. Однако проблема усложняется, если принять во внимание, что гибриды способны к воспроизведению потомства, отсюда следует, что потомство в следующих поколениях будет иметь все более «размытые» и менее однозначные признаки. А это делает идентификацию еще труднее. Для определения гибрида необходим анализ комплекта пяти характерных признаков оперения: пятна на затылке, кроющих перьев надхвостья, первостепенных и второстепенных маховых перьев и спины. Наличие у молодых птиц даже одного несоответствующего признака, указывающего на гибрида, находило подтверждение в непосредственном наблюдении родителей (смешанные пары), а также в лабораторных анализах ДНК. Указанные признаки могут выглядеть либо четко, как признаки одного из родительских видов, либо различаться в большей или меньшей степени. Ниже показаны партии оперения вместе с узором (рис. 1/7, 2/7 и фото 2/7), отличающимся от узоров, типичных для видов родителей. Кроющие перья надхвостья. Не встречающийся у «чистых» видов узор может отличаться темным, красно-бурым фоном с видимым светлым, соломенно-желтым клином, острое окончание которого обращено к основанию пера. Другой тип окраски, указывающий на гибрид – это узор, очень похожий на малого подорлика, то есть с небольшим пятном на конце, однако темное основание имеет черноватый цвет и заметно темнее, чем обычно. Другой узор, характерный только для гибридов – это узор, типичный для большого подорлика, с очень большим светлым окончанием, но светлой частью основания, типичной для малого подорлика. Рисунок на второстепенных маховых перьях. Узор, характерный только для гибридов – это пятнистость почти до окончания пера, что напоминает малого подорлика, однако последнее вкрапление – самое нечеткое и прерывистое. Таким образом, весь узор не ослабевает как у большого подорлика, но остается неровным по всей длине, как у подорлика малого, то есть имеет промежуточный вид. Пятно на затылке. Пятно бурое, а не оранжевое; темнее, чем у малого подорлика. Следовательно, «типичный» большой или малый подорлик, имеющий все же бурое пятно на затылке, является гибридом.

Обозначение гибридов К характерным признакам относятся: Признаки птиц, общий вид которых близок к малому подорлику: 1. бурое пятно на затылке 2. пятнистость на второстепенных маховых перьях, с прерывающимся и нечетким последним рядом

О ТЛ И Ч И Я О Т ДР УГ ИХ ВИ ДОВ

3.

4.

5.

6.

7.

– – – – – – –

окончание хвоста с размытым и узким светлым краем кроющие перья надхвостья со светлым пятном на конце кроющие перья надхвостья с черноватой частью у основания овальный или закругленный рисунок на гузке размытые, широкие и лишь незначительно более светлые, чем туловище, полоски на груди, с видимыми светлыми полосками на животе. Признаки птиц, общий вид которых близок к большому подорлику: более светлое пятно на затылке пятнистость второстепенных маховых перьев расположена равномерно по всей длине беловатая, резко срезанная полоса на конце хвоста светлые кроющие перья надхвостья с небольшим светлым пятном на конце рисунок на нижней части спины в форме узких клиньев с прямыми боками четкие, узкие и светлые полоски на груди бурый окрас плеч.

При этом необходимо подчеркнуть, что, вероятнее всего, существуют особи, в окрасе которых отсутствуют явно противоположные признаки, что позволяет определить их как «большой или малый подорлик с нетипичной окраской». Возможно, нам не удастся точно идентифицировать часть таких особей, если нам неизвестны их родители. Следует также помнить, что гибриды способны к дальнейшему размножению, поэтому существует возможность возникновения сложностей в определении размытости признаков у особей во втором поколении (внуков).

Схожие виды Большой подорлик типичной окраски, наблюдаемый при очень хороших погодных условиях или на руке, идентифицируется без особых затруднений. Однако, как правило, за птицами мы наблюдаем на открытой местности, зачастую с довольно большого расстояния, при неблагоприятном освещении и часто только с одной стороны – в основном, снизу. Вопрос идентификации усложняют также два других вида, а именно малый подорлик и степной орел, которые могут быть очень похожи, из-за чего идентифицировать орла на открытой местности временами невозможно. Малый подорлик. Как правило, окрас скорее бурый, чем красно-бурый. Внизу крыльев в каждом оперении заметны просветы на запястье. У молодых птиц, отличающихся более темной окраской, пятнистость на маховых перьях более четкая, равномерная по всей длине второстепенных маховых перьев и доходящая почти до окончания пера. Сверху существенно более светлые плечи контрастируют с темным хребтом. Чаще всего, эта птица имеет более стройное сложение с более узкими крыльями. Степной орел. Однотонные темные взрослые особи могут быть очень похожи на взрослых больших подорликов, имеющих гладкие маховые перья без пятнистостей. Тем не менее, у некоторых степных орлов пятнистость может быть очень слабой, незаметной на открытой местности, что делает оба вида чрезвычайно похожими. У степного орла внизу отсутствует светлое пятно у основания наружных маховых перьев кисти. При хороших условиях, когда узор на маховых перьях хорошо заметен, видно широкую, красно-бурую полосу вдоль задней кромки крыла, чего никогда не наблюдается у подорликов. Пятна широкие и редкие, что более напоминает малого, а не большого подорлика. Это

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

– важный признак оперения незрелых птиц, у которых еще отсутствует типичная для взрослых широкая полоска у окончания. Во всех видах оперения, как правило, пятна имеют все маховые перья, включая наружные. На верхней стороне крыльев, на небольшом расстоянии заметны пятна на маховых перьях (у взрослых особей – с широкой полосой у окончания!), а сами маховые перья – более светлые, серые по сравнению с почти черными, гладкими маховыми перьями большого подорлика. У взрослых степных орлов часто заметно светлое пятно на затылке, которое никогда не встречается у большого подорлика. Это большое пятно на затылке, а также отсутствие беловатого пятнышка и основания наружных маховых перьев внизу крыла, нередко являются единственными признаками, позволяющими определить вид. Окончание клюва у степного орла очень четкое, в отличие от малого подорлика, и похоже на большого подорлика, однако обычно оно заходит дальше, до самого заднего края глаза, в то время как у большого подорлика оканчивается ближе, возле середины глаза или сразу за серединой. Определение некоторых особей, особенно наблюдающихся в горных условиях, может быть невозможным.

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

8 Pierzenie Ptaki charakteryzuje pokrycie ciała piórami. Pióra są wytworem naskórka i dopóki rosną, są żywe, a gdy osiągną ostateczną wielkość, zamierają. Oznacza to, że jeśli pióro zostanie złamane, wytarte na końcu czy zniszczone w inny sposób, nie odrasta i nie ulega „gojeniu się“. Po dłuższym czasie ulega zużyciu. Pióra zatem ulegają cyklicznej wymianie i taka wymiana piór nosi nazwę pierzenia. w zależności od wielkości ptaka, jak i od zachowań migracyjnych, cykl pierzenia, czyli od wymiany pierwszego pióra aż do ostatniego, trwa krócej lub dłużej, zwykle zawierając się w okresie roku. u dużych gatunków, jak na przykład u orłów, pierzenie trwa dłużej; często jeszcze w trzecim roku życia można stwierdzić lotki, które wyrosły w gnieździe, jako pisklęciu.

■ P10 P9 P8 P7 P6 P5 S14 S13

S12

S11 S10 S9

S8

S7

S6

S5

S4

S3

S2

S1

P1

P2

P3

P4

■

■

ryc. 1/8. kolejność pierzenia lotek u orłów (oryg. tomasz coa). Jasnobeżowe lotki są najstarszymi, juwenilnymi. w pierwszym pierzeniu (ryc. górna) wymianie ulegają p1–3, s1 oraz s10–14. w drugim pierzeniu (ryc. środkowa) wymianie ulegają kolejne 3–4 lotki dłoni, tj. p4–7 oraz kolejne wewnętrzne s4–5 i s7. w trzecim pierzeniu wymianie podlegają niemal wszystkie pozostałe lotki; zwykle pozostają 1–2 skrajne lotki dłoni, p9–10.

Fig. 1/8. Order of moulting of the remiges in eagles (orig. by tomasz coa). Bright beige remiges are the oldest, juvenile ones. in the first moulting (upper fig.) p1–3, s1 and s10–14 are replaced. in the second moulting, next 3–4 remiges of the hand, i.e. p4–7 and next inner ones s4–5 i s7 are replaced. in the third moulting almost all remaining remiges are replaced; 1–2 extreme remiges of the hand usually remain. Рис. 1/8. Очередность смены маховых перьев у орлов (ориг. tomasz coa). Ярко-бежевые перья – самые старшие, ювенильные. При первой линьке (верхний рисунок) сменяются p1–3, s1 и s10–14. При второй линьке заменяются следующие 3–4 первостепенных маховых, то есть p4–7 и следующие внутренние s4–5 и s7. При третьей линьке почти все оставшиеся маховые перья заменяются; 1–2 крайних первостепенных обычно остаются.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

u szponiastych ptaki młodociane pierzą się po raz pierwszy na wiosnę drugiego roku kalendarzowego i rozpoczynają pierzenie przed ptakami dorosłymi. wśród osobników dorosłych najpierw rozpoczynają pierzenie samice (w czasie wysiadywania i na etapie opieki nad małymi pisklętami), a później czynią to samce. wcześniej samce musiały zachować sprawność lotu, by wykarmić samicę i potomstwo. rozpoczęte pierzenie nie zawsze trwa nieprzerwanie aż do końca. u ptaków migrujących często pierzenie zostaje wstrzymane na okres wędrówki. u niektórych gatunków, np. u krogulca, pierzenie zostaje zawieszone w czasie, gdy pisklęta są w połowie wyrośnięte, a więc gdy zapotrzebowanie na pokarm jest największe. u dużych gatunków, u których wzrost nowych piór trwa dłużej, wymiana wszystkich lotek nie zdąży zamknąć się w ciągu jednego roku i jest kontynuowana w następnym sezonie. wymiana lotek odbywa się według stałego wzorca, chociaż różnego u różnych grup ptaków. u dużych szponiastych, w tym u orlików, pierzenie rozpoczyna się w kilku centrach, od wewnętrznych lotek 1. rzędu i postępuje na zewnątrz. w części ramieniowej skrzydła lotki rozpoczynają się wymieniać w czterech centrach pierzenia. Są to: zewnętrzna (pierwsza) lotka 2. rzędu, 5. lotka, 14. lotka oraz lotka 17., czyli trzeciorzędówki.

Jak zaznaczono na rycinie 1/8, początek jest prosty do oznaczenia. w kolejnych fazach (falach) łatwiej zauważać nowe lotki w części dłoniowej, czyli w lotkach 1. rzędu (p – skrót od ang. primaries). Pierwsze pierzenie ptaków młodych obejmuje zwykle trzy wewnętrzne lotki 1. rzędu oraz pierwszą lotkę 2. rzędu (s – skrót od ang. secondaries). równocześnie wymianie ulegają lotki 3. rzędu i wewnętrzne 2. rzędu. w następnym cyklu (następnym roku) wymianie ulegają kolejne 3–4 lotki 1. rzędu, a pozostałe zewnętrzne 3–4 lotki zostają niezmienione (ryc. 1/8, środkowa). Jednocześnie wymianie ulegają lotki 2. rzędu w czterech centrach (ryc. 1/8). w trzecim cyklu pierzenia, a więc w czwartej szacie ptaka, wymianie ulegają niemal wszystkie stare (tj. juwenilne) pióra z wyjątkiem 1–2 skrajnych zewnętrznych lotek dłoni (p9–10). ta skrajna lotka jest bardzo mocno zniszczona, wytarta, o zaostrzonym kształcie oraz jest wyraźnie mniejsza w porównaniu z nowymi, większymi lotkami o bardziej zaokrąglonym końcu. Jej obecność pozwala na w miarę precyzyjne oznaczenie wieku ptaka.

Jest on wówczas w trzecim kalendarzowym roku życia. w tym czasie rozpoczyna się druga tura wymiany lotek, począwszy ponownie od wewnętrznej p1. wszystkie lotki zostały już wymienione i określanie wieku staje się trudniejsze, bowiem nowe lotki są podobnej wielkości i mają podobny wzór; ocena wieku zatem staje się znacznie trudniejsza, a przede wszystkim mniej precyzyjna. u orlików grubodziobych każda kolejna fala pierzenia zmienia nieco rysunek na lotkach, tzn. kolejne generacje lotek są coraz mniej prążkowane, by w szacie ostatecznej, tj. po 4–5 latach, zostały zupełnie gładkie, bez zaznaczonego prążkowania. należy jednak pamiętać, że u orlika grubodziobego część młodych ptaków ma bardzo delikatne prążkowanie, a u niektórych osobników już pierwsza generacja lotek jest bez prążków. widoczna jest jednak w dalszym ciągu różnica długości lotek, jak i sterówek między starymi a nowymi piórami. znajomość pierzenia daje możliwość oznaczania wieku, co jest istotne, gdy obserwując ptaki, nie wiemy, czy stwierdzony w danym miejscu drapieżnik może być traktowany jako lęgowy, czy też nie.

Młode bowiem osobniki, które nierzadko wracają z zimowisk, nie zajmują terytoriów i nie przystępują do lęgów. umiejętność oznaczania wieku pozwala odpowiednio kwalifikować je jako ptaki nielęgowe. umiejętność oceny wieku ptaków ma podstawowe znaczenie również przy identyfikacji gatunku. należy bowiem pamiętać, że oba gatunki orlików w szatach immaturalnych mogą być bardzo podobne do siebie, jak również do orła stepowego, który sporadycznie zalatuje do naszego kraju (porównaj fot. 5/7 i 6/7).

Jan Lontkowski

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

8 Moulting Birds are characterised by a body covered with feathers. Feathers are the product of epidermis and as long as they grow, they live and when they reach their final size, they die. it means that if a feather is broken, worn out at its end or damaged otherwise, it does not regrow nor does it ‘heal’. aer a longer period, it wears up. Feathers therefore are cyclically replaced and this process is called moulting. dependent on the size of a bird as well as on its migratory behaviour, the moulting cycle or the period between replacement of the first feather to the very last one may be shorter or longer, usually taking place within one year. Moulting of large species, such as eagles, takes longer and oen even in the third year of life, remiges grown by the hatcher in the nest can be observed. in birds of prey, juvenile birds moult for the first time in the spring of the second calendar year and start moulting before adult birds. among adult birds, moulting of females begins first (during incubation and later when taking care of the hatchers) and is followed by males’. Before, males had to maintain the ability to fly without hindrance in order to feed the female and the offspring. e moulting, when started, is not always continued uninterrupted until the end. Moulting of migratory birds is oen ceased for the time of travel. in some species, e.g. in Eurasian Sparrowhawk, moulting is suspended while the chicks are half grown and when demand for food is the greatest.

For large species for which the growth of new feathers takes longer, replacement of all remiges will not be completed within one year and is continued in the next season. replacement of the remiges is carried out according to a constant pattern, although different in different groups of birds. in large birds of prey, including spotted eagles, moulting begins in a few spots, from the inner primaries and spreads further. in the brachial part of the wing, remiges start to be replaced in four moulting points. ese are: the outer (first) secondary, and 5th, 14th and 17th remige – tertiaries. as indicated in figure 1/8, the beginning is simple to mark. in subsequent phases (waves) it is easier to notice the new remiges in the hand part or in primaries (p). e first moulting of the young birds usually includes three inner primaries and the first secondary (s). at the same time tertiaries and inner secondaries are being replaced. in the next cycle (next year) subsequent 3–4 primaries are interchangeably replaced, while the outer 3–4 remiges remain (fig. 1/8, in the middle) not replaced. at the same time secondaries are replaced in four points (fig. 1/8). in the third moulting cycle or in the fourth plumage of the bird, almost all old (i.e. juvenile) feathers are replaced with the exception of 1–2 extreme outer remiges of the hand (p9–10). e extreme remix is very badly damaged, worn, has a pointed shape and it is significantly smaller in comparison with the new, larger remiges with a more rounded tip. its presence allows a precise determination of the age of the bird which is at that time in the third calendar year of its life. at that time, a second round of replacement of the remiges begins, starting again from the inner p1. all remiges have already been replaced and determination of age becomes more difficult, as the new remiges are similar in size and have a similar pattern. age determination therefore becomes much more difficult and above all, less precise. in Greater Spotted Eagles, each new wave of moulting slightly changes the pattern on the remiges which means that successive generations of remiges are less and less striped, to become in the final plumage, i.e. aer 4–5 years, completely plain, without marked striation. we must bear in mind, however, that in Greater Spotted Eagle a part of young birds have a very subtle striation and that already some birds’ first generation of remiges is without striation. Yet there is still a difference visible in the length of the remiges as well as rectrices between old and new feathers.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

knowledge of moulting gives us the opportunity to determine the age of a bird which is important when watching birds we do not know whether a raptor reported in a given area can be considered a breeding one or not. it is because the young birds which oen return from their wintering grounds do not occupy territories or start breeding, the ability of determining their age allows to properly qualify them as non-breeding birds. e ability to assess the age of birds is essential also to identify the species. we must remember that two species of eagles in immature plumage can be very similar to each other as well as to Steppe Eagle which occasionally visits our country (see photo 5/7 and 6/7).

Jan Lontkowski

8 Линька Птицы отличаются тем, что их тело покрыто перьями. Перья формируются из эпидермиса и остаются живыми на протяжении всего времени своего роста, отмирая после достижения окончательных размеров. Это означает, что если перо будет сломано, вытерто у конца или иным образом повреждено, оно не отрастает и не «заживает». После длительного времени перо изнашивается. Таким образом, перья циклически сменяются, а такая замена перьев называется линькой. В зависимости от размера птицы, а также от ее миграционного поведения, цикл линьки, то есть время от замены первого пера до последнего, длится меньше или дольше, оставаясь, как правило, в пределах одного года. У больших видов, например у орлов, линька длится дольше, так что временами еще на третьем году жизни можно обнаружить маховые перья, которые выросли у птенца еще в гнезде. У соколообразных молодые птицы впервые линяют весной второго календарного года, причем линька у них начинается раньше, чем у взрослых особей. У взрослых птиц линька сначала начинается у самок (во время высиживания яиц и на этапе ухода за маленькими птенцами), и позже – у самцов. До этого самцы должны сохранять летные навыки, чтобы прокормить самку и потомство. Начавшаяся линька не всегда длится непрерывно до самого конца. У мигрирующих птиц линька часто приостанавливается на время перелета. У некоторых видов, например у ястребаперепелятника, линька временно прекращается, когда птенцы уже наполовину подросли, то есть когда потребность в пище становится наиболее ощутимой. У крупных видов, у которых рост нового оперения длится дольше, замена маховых перьев не успевает закончиться за один год и продолжается в следующем сезоне. Замена маховых перьев проходит по неизменной схеме, хотя эта схема и различается у разных групп птиц. У крупных соколообразных, в том числе у подорликов, линька начинается в нескольких центрах, от внутренних первостепенных, и развивается во внешнем направлении. В плечевой части крыла маховые перья начинают сменяться в четырех центрах линьки. Это: внешнее (первое) второстепенное маховое перо, 5-ое маховое перо, 14-ое маховое перо и 17-ое маховое перо, то есть третьестепенные перья.

Л И Н ЬК А

Как показано на рисунке 1/8, начало линьки определить довольно просто. На следующих фазах (волнах) легче заметить новые маховые перья на кистевой части, то есть среди первостепенных маховых перьев (p – сокращение от англ. primaries). Первая линька молодых птиц затрагивает, как правило, три внутренних первостепенных маховых пера и первое второстепенное перо (s – сокращение от англ. secondaries). Одновременно меняются третьестепенные перья и внутренние второстепенные перья. В следующем цикле (на следующий год) сменяются еще 3–4 первостепенные маховые пера, а остальные 3–4 внешних пера не изменяются (рис. 1/8). В то же время сменяются маховые перья второго порядка в четырех центрах (рис. 1/8). В третий цикл линьки, то есть в четвертом оперении птицы, сменяются почти все старые (то есть ювенильные) перья, за исключением 1–2 крайних внешних маховых перьев кисти (p9–10). Это крайнее перо очень сильно изношено, истерто, имеет заостренную форму и заметно меньшие размеры по сравнению с другими, более крупными перьями с закругленным окончанием. Наличие этого пера позволяет достаточно точно определить возраст птицы. Оно указывает на то, что данная особь – на третьем календарном году жизни. В это время начинается второй этап смены маховых перьев, которая также проходит с внутреннего пера p1. Все маховые перья уже сменились, и определение возраста усложняется, потому как новые перья имеют схожие размеры и схожий узор, что делает оценку возраста птицы более сложной и, прежде всего, менее точной. У больших подорликов каждая следующая волна линьки несколько изменяет рисунок на маховых перьях, то есть каждое следующее поколение перьев становится менее пятнистым. В окончательном оперении, то есть после 4–5 лет жизни, остаются полностью гладкие, без видимой пятнистости, перья. Однако следует помнить, что у большого подорлика часть молодых птиц имеет едва заметную пятнистость, а у некоторых особей пятна отсутствуют уже на первом поколении маховых перьев. Заметной, тем не менее, остается разница в длине старых и новых маховых перьев, а также рулевых перьев. Знание процессов линьки позволяет определить возраст птицы, что имеет большое значение, если при наблюдении за птицей нам неизвестно, можно ли считать замеченного в данном месте хищника гнездящимся или нет. Молодые особи, которые нередко возвращаются с зимовки, не занимают территории и не гнездятся, и умение определить возраст позволяет классифицировать их как негнездящихся птиц. Умение определить возраст птицы имеет существенное значение также при определении вида. Следует помнить, что оба вида подорликов в незрелом оперении могут быть очень похожи друг на друга, а также на степного орла, который изредка залетает на территорию Польши (фото 5/7 и 6/7).

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

9 Dymorfizm płciowy dymorfizm płciowy to zróżnicowanie morfologiczne między osobnikami różnej płci tego samego gatunku. u większości rodzin ptaków samiec jest większy od samicy. u ptaków szponiastych jest zgoła inaczej, tutaj samice są większe od samców. różnice te mogą być niewielkie, ale w skrajnych przypadkach samica może mieć masę ciała niemal dwukrotnie większą niż samiec. zjawisko to nosi nazwę „odwróconego dymorfizmu płciowego“ (newton 1979). wielu badaczy łączyło odwrócony dymorfizm z drapieżniczym trybem życia, wskazując na występowanie tego zjawiska u niespokrewnionych grup, jak wydrzyki czy sowy. do koncepcji tej nie przystaje fakt, iż odwrócony dymorfizm występuje również wśród takich grup, jak kolibry odżywiające się nektarem kwiatów, jak również u niektórych siewkowych odżywiających się bezkręgowcami oraz u innych grup (Simmons 2000). Spośród 32 rodzin ptaków, u których stwierdzono odwrócony dymorfizm, aż 24 to przedstawiciele prowadzący niedrapieżniczy tryb życia (Jehl & Murray 1986). zatem ptaki drapieżne (nie tylko szponiaste) stanowią zaledwie 25% rodzin z odwróconym dymorfizmem. Są więc raczej w mniejszości. z drugiej jednak strony w grupie ptaków szponiastych Accipitriformes zjawisko odwróconego dymorfizmu występuje najliczniej, u wielu gatunków spośród wielu rodzajów (newton 1979). wśród ptaków szponiastych zjawisko odwróconego dymorfizmu związane jest z dietą. u gatunków odżywiających się głównie padliną czy też ofiarami wolno poruszającymi się, jak owady, ślimaki, płazy, dymorfizm zaznaczony jest w minimalnym tylko stopniu. u gatunków polujących na szybsze ofiary, jak drobne gryzonie czy gady, różnica jest wyraźniejsza, podczas gdy u gatunków chwytających drobne ptaki w locie jest największa. najdobitniej różnica ta jest zaznaczona u krogulca Accipiter nisus. to bardzo ciekawa zależność, ale w związku z tym nasuwają się pytania: czy to samice stają się większe, czy też samce mniejsze? Skoro zróżnicowanie rozmiarów związane jest z płcią, to czy taka zależność powstała w wyniku doboru naturalnego, czy też doboru płciowego (który niekoniecznie musi wyrażać się w bezpośrednim dostosowaniu cech do zwiększenia szans przeżycia)? u orlika grubodziobego różnice między samcem a samicą są niewielkie, jednak odpowiedzi na te pytania mogą mieć zasadnicze znaczenie dla populacji tego gatunku na obszarze wspólnego występowania z orlikiem krzykliwym (por. rozdział o hybrydyzacji). u gatunków chwytających drobną i ruchliwą ofiarę, w szczególności drobne ptaki, regułą jest, że im mniejszy osobnik, tym sprawniejszy. w okresie przed składaniem jaj oraz w czasie wysiadywania i karmienia małych piskląt to samiec musi karmić samicę, a nieco później również małe pisklęta. zatem im bardziej sprawny (mniejszy), tym skuteczniejszy myśliwy w chwytaniu trudnej ofiary (andersson & norberg 1981). Oczywiście, gdyby samiec był większy, to mógłby chwytać większe ofiary; jednak im większa ofiara, tym jest mniej liczna, a tym samym na większym obszarze i dłużej musiałby szukać pokarmu. Pisklęta, zwłaszcza małe, muszą być karmione częściej niż starsze.

Ponadto gdyby samiec był zbliżony wielkością do większej samicy, to oba ptaki konkurowałyby o ten sam rodzaj pokarmu, co zmuszałoby je do powiększania terytorium łowieckiego, a to z kolei może doprowadzić do konkurowania z sąsiadami. Jednocześnie większym samicom przypisuje się możliwość skuteczniejszej obrony lęgu przed drapieżnikami. ale i w tym przypadku to mniejsze samce biorą na siebie niemal cały ciężar atakowania intruza, podczas gdy samica nadal pozostaje na gnieździe.

Jednak w przypadku orlika grubodziobego ptaki obu płci polują na podobne ofiary, którymi w większości są drobne ssaki wielkości nornika czy karczownika bądź (w latach „niemysich“) żaby

DYMORF I ZM PŁCIOWY

■ ■

■

Fot. 1/9. Samiec i samica orlika grubodziobego karmią pisklę. Materiał z kamery (Grzegorz Maciorowski) Photo 1/9. Male and female Greater Spotted Eagles feeding a chick. image from an internet camera (Grzegorz Maciorowski) Фото 1/9. Самец и самка большого подорлика кормят птенца. Фотография из веб-камеры (Grzegorz Maciorowski)

i pisklęta drobnych ptaków. Brak natomiast w ich diecie drobnych, trudnych do schwytania w locie ptaków. dlaczego zatem samice są większe?

Bez względu na rodzaj ofiar różnych gatunków wykazano pozytywną korelację wielkości samicy z sukcesem rozrodczym u krogulca (newton 1979) oraz orlika krzykliwego (Lõhmus & Väli 2004). zatem samce mogą być zainteresowane skojarzeniem się z większymi samicami. z drugiej jednak strony samice również dokonują wyboru partnera. drobniejszy, bardziej sprawny samiec jest atrakcyjny dla samicy i jako taki stanowi atrybut, o który warto konkurować z innymi samicami. a w walce między osobnikami tej samej płci siła, a tym samym wielkość, ma znaczenie. widzimy zatem, że przy tworzeniu się par działają oba czynniki doboru: naturalny, poprzez wybór mniejszych samców jako bardziej sprawnych myśliwych, gwarantujących dostarczanie pokarmu od etapu przed złożeniem jaj aż do połowy okresu przebywania piskląt w gnieździe oraz dobór płciowy poprzez konkurencję pomiędzy samicami o zasoby, jakim jest odpowiedni rewir gniazdowy wraz ze sprawnym samcem. taka mieszana strategia rozrodu może, niestety, nieść negatywne skutki dla losów lokalnej populacji orlika grubodziobego (patrz rozdział o hybrydyzacji).

Jan Lontkowski

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

9 Sexual dimorphism Sexual dimorphism is a morphological variation between individuals of different sexes in the same species. in most families of birds, the male is larger than a female. in birds of prey it is quite the opposite – females are larger than males. ese differences may be small but in extreme cases, the female may weigh twice as much as the male. is phenomenon is called ‘reverse sexual dimorphism’ (newton 1979).

Many researchers associated reversed dimorphism with a predatory lifestyle, indicating the occurrence of this phenomenon in unrelated groups such as skuas or owls. is concept is not supported by the fact that reversed dimorphism is also present in groups such as hummingbirds feeding on the nectar of flowers as well as in some charadriiformes feeding on invertebrates and also in other groups (Simmons 2000). Of the 32 families of birds in which reversed sexual dimorphism was reported, as many as 24 lead a non-predatory lifestyle (Jehl & Murray 1986). us, birds of prey (not only accipitriformes) represent only 25% of families with reversed dimorphism. erefore, they are rather in the minority. On the other hand, in Accipitriformes bird of prey group, dimorphism reverse phenomenon occurs most frequently, in many species of various genus (newton 1979). among the birds of prey, the phenomenon of reverse dimorphism is related to their diet. in species that feed mostly on carrion or slow-moving preys, such as insects, snails or amphibians, the dimorphism is present only to a minimal extent. in species hunting faster preys such as small rodents or reptiles, the difference is more pronounced, while in species hunting small birds in flight, it is the largest. is difference is most clearly indicated by the Sparrowhawk Accipiter nisus. it is a very interesting dependence, however in this context questions arise: is it females becoming larger or males becoming smaller? Since size differences are related to gender, whether such a dependence is the result of natural or sexual selection. what is not necessarily expressed in immediate adjustment of features to improve chances of survival? in the Greater Spotted Eagle, differences between male and female are small but the answers to these questions may be crucial for the population of this species in the occurrence area shared with Lesser Spotted Eagle (see chapter on hybridisation). among species hunting small and fast-moving preys (especially small birds) it is the rule that the smaller the bird, the more agile it is. in the period before laying eggs and during hatching and feeding the hatched, it is the male that must feed the female and a little later hatched young as well. us, the more agile (the smaller), the more effective the hunter is at hunting a difficult prey (andersson & norberg 1981). Of course, if the male was larger, it could hunt larger preys but the larger the prey, the less numerous it is and thus it is distributed over a larger area and the bird would have to search for food for a longer period. chicks, especially small ones, need to be fed more oen than older ones. Furthermore, if the male was similar in size to the larger female, both birds would compete for the same kind of food which would force them to enlarge the hunting territory, and this in turn could lead to competition with neighbours. at the same time, larger females are attributed the ability to defend hatchlings against predators more efficiently. But in this case, it is the smaller males that take on almost the entire burden of attacking an intruder while the female stays on the nest.

However, in the case of Greater Spotted Eagle, birds of both sexes hunt similar prey, which are mostly small mammals in the size of a common vole or a European water vole or (in ‘non-mouse’ years) frogs and chicks of small birds. However, small birds difficult to catch on the wing are absent in the diet. So why are females larger? irrespective of the kind of preys of various species, a positive correlation between the size of the female and reproductive success has been proved in Sparrowhawk (newton 1979) and in Lesser

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

Spotted Eagle (Lõhmus & Väli 2004). us, males may be interested in matching larger females. On the other hand, females also choose their partner. e finer and more agile male is attractive to females and as such it constitutes the attribute for which it is worth competing with other females. and in the struggle between birds of the same sex, their strength, and consequently, their size is of importance. erefore we see that in formation of pairs, both selection factors apply: natural selection, by choosing smaller males as more agile hunters, thus ensuring supplies of food from the stage before eggs are having to be laid, until the middle of the period where chicks are in the nest and sexual selection through competition between females for resources, that is a suitable nesting territory together with an agile male. is mixed breeding strategy may, unfortunately, have negative consequences for the fate of the local population of Greater Spotted Eagle (see the chapter on hybridisation).

Jan Lontkowski

9 Половой диморфизм Половой диморфизм – это морфологическое различие между особями разного пола одного и того же вида. У большинства семейств птиц самец больше самки. В свою очередь у соколообразных наблюдается обратная закономерность – здесь самки крупнее самцов. Такие различия могут быть незначительными, но в крайних случаях масса тела самки может быть почти вдвое большей, чем масса самца. Данное явление называется «обратным половым диморфизмом» (newton, 1979). Многие исследователи связывали обратный диморфизм с хищным образом жизни, указывая на то, что данное явление отмечается у неродственных групп, например у поморниковых или сов. С данной концепцией не сходится тот факт, что обратный диморфизм встречается также среди таких групп как колибри, питающиеся цветочным нектаром, или среди некоторых ржанкообразных, питающихся беспозвоночными, и у других групп (Simmons, 2000). Среди 32 семейств птиц, у которых отмечается обратный диморфизм, представители 24 семейств ведут нехищный образ жизни (Jehl и Murray, 1986). Таким образом, хищные птицы (не только соколообразные) составляют лишь 25% семейств с обратным диморфизмом, то есть находятся в меньшинстве. Тем не менее, в группе соколообразных Accipitriformes случаи обратного диморфизма являются наиболее многочисленными и отмечаются у многих видов среди многих родов (newton, 1979). Среди соколообразных явление обратного диморфизма связано с рационом. У видов, питающихся в основном падалью или медленно движущимися жертвами, например насекомыми, улитками, земноводными, диморфизм проявляется лишь в минимальной степени. У видов, охотящихся за более быстрыми жертвами, например грызунами или пресмыкающимися, данное различие более заметно, в то время как у видов, охотящихся на мелких птиц в полете, это различие выражено наиболее сильно. Более всего эта разница заметна у ястребаперепелятника Accipiter nisus. Эта зависимость весьма интересна, однако в связи с ней возникают некоторые вопросы: это самки увеличиваются в размерах, или уменьшаются самцы? Поскольку разница в размерах

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

связана с полом, возникла ли такая зависимость вследствие естественного отбора, или вследствие отбора полового (который не всегда выражается в непосредственной адаптации признаков для повышения шансов выжить)? У большого подорлика различия между самцом и самкой незначительны, однако ответы на эти вопросы могут иметь принципиальное значение для популяции этого вида на территории его совместного обитания с малым подорликом (см. глава о гибридизации). У видов, охотящихся на мелкую и подвижную добычу, в особенности на мелких птиц, как правило, чем особь меньше, тем она ловчее. В период перед откладыванием яиц, а также во время высиживания и кормления маленьких птенцов именно самец должен кормить самку, а несколько позже – и молодых птенцов. Потому, чем ловчее (меньше) самец, тем лучше у него получается охотиться за сложной добычей (andersson и norberg, 1981). Конечно, если бы самец был больше, у него лучше получалось бы охотиться на крупную добычу; однако, чем крупнее добыча, тем менее она многочисленна, а это означает, что пищу пришлось бы искать на большей территории и дольше. Птенцов, особенно маленьких, нужно кормить чаще, чем взрослых. Кроме того, если бы самец был приблизительно тех же размеров, что и самка, обе птицы конкурировали бы за одну и ту же пищу, что вынуждало бы их расширять территорию охоты, а это, в свою очередь, могло бы стать причиной конкуренции с соседями. В то же время, более крупным самкам принято приписывать способность более действенной защиты гнезда от хищников. Однако, на самом деле именно самцы принимают на себя практически все бремя схватки с незваным гостем, в то время как самка продолжает оставаться на гнезде. Тем не менее, в случае большого подорлика особи обоих полов охотятся на подобную добычу, которой, чаще всего становятся мелкие млекопитающие размеров темной или водяной полевки, или (в «немышиные» годы) лягушки и птенцы мелких птиц. При этом в рационе отсутствуют мелкие птицы, которых тяжело поймать на лету. Тогда почему же самки все-таки больше? Независимо от типа добычи, составляющей пищу разных видов, была установлена прямо пропорциональная зависимость между размерами самки и успешным рождением потомства у ястреба-перепелятника (newton, 1979) и малого подорлика (Lõhmus и Väli, 2004). Поэтому самцы могут быть заинтересованы спариванием с более крупными самками. С другой стороны, самки также выбирают партнера. Меньший, более проворный самец, привлекателен для самки, становясь предметом, достойным конкуренции с другими самками. А в борьбе между особями одного пола сила, а значит и размер, имеет значение. Итак, мы видим, что при образовании пар действуют оба фактора отбора: естественный, из-за выбора самцов меньших размеров как более проворных охотников, гарантирующих пропитание от этапа с момента откладывания яиц до середины периода пребывания птенцов в гнезде, а также половой отбор, из-за возникающей среди самок конкуренции за ресурсы, которыми является соответствующая территория для гнезда вместе с проворным самцом. Такая смешанная стратегия размножения может, к сожалению, иметь негативные последствия для судьбы локальной популяции большого подорлика (см. глава о гибридизации).

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

10 Historyczny i współczesny zasięg na świecie Zasięg występowania i liczebność Obszar, na którym gniazduje orlik grubodzioby, jest ogromny. rozciąga się bowiem od Europy środkowej i wschodniej na zachodzie po azję południowo-wschodnią, aż po wybrzeża Morza Japońskiego. Przechodzi więc przez całą azję i część wschodnią Europy. dementiev & Gladkov (1951) w monografii „Pticy Sovietskovo Sojuza” przedstawili zasięg gniazdowania orlika grubodziobego od terenów wschodniej Europy, na zachód do obwodu kaliningradzkiego, poprzez węgry, chorwację, na wschód do kraju nadmorskiego i północno-wschodnich chin; na południe do Macedonii, dobrudży, północnej ukrainy, dolnej wołgi (obwód kujbyszewski), południowego zaurala (troick), dalej w strefie lasostepu południowo-zachodniej Syberii, północną Mongolię (kentej), Mandżurię i kraj nadmorski, wreszcie w chinach (dolina Jangcy). na północ po Hołmogor, być może do środkowej Peczory, w zauralu do ujścia rzeki kondy (ok. 60°), okolic miast Surdut, tomsk, Jenisejsk. w południowo-wschodnim zabajkalu do mniej więcej czity i Sreteńska, nad amurem do jez. iwan, ujścia kumary i ussuri. Granice zasięgu zarówno w Europie, jak i w azji, są niedokładnie poznane.

Stepanyan (1990) przedstawił zasięg występowania orlika grubodziobego w nieco inny sposób. autor ten granice odniósł do równoleżników. i tak orlik grubodzioby występuje w Eurazji od południowej Finlandii, Polski, rumunii, byłej Jugosławii, na wschód do kraju Przymorskiego i północno-wschodnich chin. na północ sięga do południowej Finlandii, w europejskiej części rosji na północ do ok. 64°, na uralu do 64°, w dolinie Obu do 62°, w dolinie Jeniseju do 63°, na Przedbajkale do 54°, na zabajkale do 53°, w dolinie amuru i przypuszczalnie w kraju Przymorskim do 49°. na południu zasięg obejmuje Macedonię, dobrudżę, znaczne połacie ukrainy do ok. 50° i dolinę wołgi do 53°. w zachodniej Syberii granica zasięgu przebiega w północnym kazachstanie do 52°, biegnie przez południowo-zachodni ałtaj, kenteję, północną część chińskiej prowincji Hebej.

Orlik grubodzioby na obszarze swojego występowania gniazduje plamowo, zasiedlając odpowiednie środowiska, głównie doliny rzek, tereny bagienne czy inne obszary podmokłe. Ponieważ środowiska tego typu są rozmieszczone bardzo nierównomiernie, zatem i orlik grubodzioby gniazduje lokalnie. na obszarze Białorusi jeszcze niedawno liczebność populacji lęgowej oceniano na zaledwie 10–15 par (Hagemeijer & Blair 1997). Obecnie, na podstawie badań terenowych w latach 1999–2005, oszacowano wielkość populacji na 150–200 par. to zaskakujące odkrycie. aż 70% par gnieździ się na południu kraju, na Polesiu w dolinie Prypeci (dombrovski & ivanovsky 2005). wydaje się, że jest to jedno z największych znanych obecnie skupień par lęgowych orlika grubodziobego na jednym zwartym obszarze, na całym jego areale występowania. wysoka liczebność i zagęszczenie (3,1–5,0, średnio 4,4 par/100 km2) związane są z optymalnym środowiskiem, jakim są bagienne lasy liściaste otoczone bagnami i torfowiskami. na Litwie liczebność orlika grubodziobego to prawdopodobnie tylko 4 pary. Oprócz tego w ok.

15 rewirach stwierdzono pary mieszane. Miejsca gniazdowania związane są z zalewowymi łąkami na zachodzie i pojezierzami na wschodzie kraju (treinys 2005). Jednak ostatnia ocena tego samego autora wskazuje na drastyczny spadek liczebności. Orlik grubodzioby na Litwie pojawia się tylko na przelotach i od czasu do czasu gniazduje w parach mieszanych z orlikiem krzykliwym (treinys 2012). na Łotwie prawdopodobnie gniazdowało kilka par orlika grubodziobego (Bergmanis 2012), chociaż ostatnio nie stwierdzono już żadnej „czystej“ pary (u. Bergmanis, inf. ustna). w Estonii wielkość populacji lęgowej oceniano na 20–30 par (Väli i wsp. 2005). i tu stanowiska lęgowe zlokalizowane były na terenach nadrzecznych z zalewowymi łąkami. w Estonii również

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

znaczny odsetek stanowiły pary mieszane z orlikiem krzykliwym; w 20 terytoriach jedynie w 9 pary tworzyły dwa orliki grubodziobe, w pozostałych samiec był orlikiem krzykliwym (Väli i wsp. 2005).

Jednak w roku 2011 stwierdzono już tylko 1 parę orlika grubodziobego i 4 pary mieszane (Sellis 2012). dalej na północ znane jest tylko pojedyncze stanowisko lęgowe w Finlandii, które – wydaje się – że zajmowane jest efemerycznie (http://atlas3.lintuatlas.fi/results/species/%20spotted%20eagle). na ukrainie obecnie liczebność szacowana jest na 10–20 par. Orliki grubodziobe notowane były na południu kraju oraz w regionie Lwowa. Ostatnio odkryto kilka par lęgowych na zachodzie ukrainy, przy granicy z Białorusią (domashevsky 2012). wreszcie rosja – kraj, w którym znajduje się lwia część areału lęgowego orlika grubodziobego.

Obszar ten jest ogromny, szacunkowo liczący blisko 9 mln km2. Główne populacje lęgowe w europejskiej części kraju rozmieszczone są w środkowej i południowej części strefy lasów, od podstrefy tajgi środkowej do lasostepu. i tu głównym zajmowanym siedliskiem jest podmokły las (98%), głównie ols (71%). rozmieszczenie orlika grubodziobego w tej części rosji jest rozproszone i związane z występowaniem zalewowych lasów bagiennych. Obecnie można wyróżnić kilka oddzielnych populacji ograniczonych do większych kompleksów leśnych. Są to obszary dniepro-desneński, Mieszczorski, klaźmisko-Ługski, dubieński, zawiadowski i inne. największe znane obecnie skupienia to populacja dubieńska i dniepro-desneńska, które liczą odpowiednio 11–13 i 6–16 par. Poza tymi obszarami orlik grubodzioby spotykany jest tylko wyjątkowo. zagęszczenie par lęgowych w obwodzie moskiewskim i nowogrodzkim wynosi ok. 0,07 pary/100 km2 (Mischenko & Melnikov 2012). w ostatnich latach na obszarze od rzeki Oki na Powołżu do dorzecza Jeniseju w Środkowej Syberii stwierdzono blisko 500 rewirów orlika grubodziobego. Omawiany obszar obejmuje trzy największe regiony: wołga–ural, gdzie stwierdzono 166 rewirów, zachodnia Syberia z 285 rewirami oraz region ałtajsko-Sajański z 45 rewirami. największe zgrupowanie w europejskiej części rosji (ponad 100 par) koncentruje się w dorzeczu rzeki Biała, w regionie wołga–ural. w dorzeczach wołgi i kamy orlik grubodzioby zamieszkuje wszystkie większe obszary wodno-błotne na terenach zalewowych rzek (karyakin i wsp. 2012). w zachodniej Syberii duże zgrupowania gniazdujących orlików grubodziobych (ponad 100 par) znajdują się w dorzeczu rzeki toboł, dorzeczu rzeki iszym, nizinie Barabińskiej i lasach ałtajskich (karyakin i wsp. 2012) na całym obszarze (europejska część rejonu wołga–ural i zachodnia Syberia) o łącznej powierzchni blisko 1,5 mln km2 liczebność orlika grubodziobego szacowana jest na 1607–1960 par. Szacunki te dotyczą jedynie tych obszarów, na których potwierdzono występowanie tego gatunku. warto zaznaczyć, iż potencjalnie odpowiedni lęgowy biotop leśny stanowi ok. 10% powierzchni całkowitej. Poza tym obszarem istnieje ogromny teren odpowiednich siedlisk do gniazdowania, liczący niemal 900 tys. km2. Są to Bagna wasiukańskie, dorzecze środkowego Obu, irtysza i inne. Miejsca te są zbliżone do siedlisk na obszarze zbadanym, jednak brak danych z tamtych terenów. Przyjmując jednak, że orlik grubodzioby może tam występować w podobnych ilościach, można przyjąć, iż łączna liczebność może wzrosnąć co najmniej 3–5 krotnie (karyakin 2008, karyakin et al 2012). warto też dodać, iż zdarzają się przypadki gniazdowania orlika grubodziobego poza granicą zwartego zasięgu. Przykładem może być zagnieżdżenie się samicy w parze z samcem orlika krzykliwego w północnych niemczech, w okolicach rostoku, w roku 2002. Para ta powracała przez kolejne lata w to samo miejsce, wyprowadzając pomyślnie młode. w roku 2004 w tym samym regionie zagnieździła się druga samica, również w parze mieszanej z samcem orlika krzykliwego (Meyburg i wsp. 2005). Stwierdzenia te są bardzo ciekawe, bowiem potwierdzają, że w przypadku braku partnera własnego gatunku orlik grubodzioby tworzy pary mieszane. Ponadto wskazują, że emigranci-założyciele pojawiają się od czasu do czasu, podejmują wędrówkę „w jedną stronę“, która może zakończyć się sukcesem w postaci zajęcia terytorium, stworzenia pary i odchowania potomstwa.

Jan Lontkowski

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

■ ■ ■

ryc. 1/10. areał występowania orlika grubodziobego Fig. 1/10. Here is a map of the occurrence area of the Greater Spotted Eagle Рис. 1/10. Ареал обитания большого подорлика

10 Historical and contemporary range around the world Range and population e area where the Greater Spotted Eagle nests is huge, as it extends from central and eastern Europe in the west to south-east asia and the coast of the Sea of Japan. us, it covers the whole of asia and the eastern part of Europe. dementiev & Gladkov (1951) in their book “Ptitsy Sovietskovo Sojuza” (“Birds of the Soviet union”) presented the nesting range of the Greater Spotted Eagle from the lands of eastern Europe; in the west to the kaliningrad Oblast, Hungary and croatia, and in the east to Primorsky krai in russia and north-east china; and in the south to Macedonia, dobruja, northern ukraine, the lower Volga (kuibysheve region), the southern part of the area beyond the ural Mountains (troitsk), and then further into the forest steppe zone of southwestern Siberia, northern Mongolia (kentej), Manchuria and Primorsky krai, and finally into china (the Yangtze river valley). in the north it covers the Holmogor, perhaps to central Pechora, in the area beyond the ural Mountains to the mouth of the konda river (about 60°), and the area around the towns of Surdut, tomsk, and Yeniseysk. in south-eastern transbaikal, it ranges to the area of chita and Sretensk, in the area of the amur river to Lake ivan, and the mouths of the kumara and ussuri rivers. e limits of its range both in Europe and in asia are not precisely known.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Stepanyan (1990) presented the range of the Greater Spotted Eagle in a somewhat different way. e author based the boundaries on the parallels. us, the Greater Spotted Eagle inhabits Eurasia from southern Finland, Poland, romania, and the former Yugoslavia, to in the east Primorsky krai and north-eastern china. to the north it extends to the south of Finland, in the European part of russia to the north to about 64°, in the ural Mountains also to 64°, in the Ob river valley to 62°, in the valley of the Yenisei to 63°, the area around Lake Baikal to 54°, in transbaikal to 53°, and in the valley of the amur river and probably in the Primorsky krai to 49°. in the south, the range includes Macedonia, dobruja, large areas of ukraine to about 50°, and in the valley of the Volga to 53°. in western Siberia the range reaches in northern kazakhstan to 52°, and it runs through the south-western altai, kentej, and the northern part of the chinese Hebei province. e Greater Spotted Eagle within its range nests in very specific sites, settling in suitable habitats, especially river valleys, marshes and other wetlands. Since habitats of this type are distributed very unevenly, the Greater Spotted Eagle nests only in certain places. in the territory of Belarus the breeding population was not long ago estimated at only 10–15 pairs (Hagemeijer & Blair 1997). currently, based on field research carried out between 1999–2005, the population was estimated at 150–200 pairs. is is an astounding discovery. as many as 70% of the pairs nest in the south of the country, in Polesia in the valley of the Pripyat river (dombrovski & ivanovsky 2005). it seems that this is one of the largest currently known populations of Greater Spotted Eagle breeding pairs in one compact area within the entire area of its range. e high number and density (3.1–5.0, on average 4.4 pairs per 100 km2) are associated with having an optimal habitat, which is marshy deciduous forests surrounded by marshes and peat bogs. in Lithuania, the population of the Greater Spotted Eagle amounts probably to only 4 pairs. in addition, in about 15 territories mixed pairs have been reported. nesting sites are associated with flood-meadows in the west and lake regions in the east of the country (treinys 2005). However, the final evaluation by the same author points to a drastic decline in the population. in Lithuania, the Greater Spotted Eagle appears only while transiting the country and occasionally nests in pairs mixed with Lesser Spotted Eagles (treinys 2012). in Latvia, several pairs of Greater Spotted Eagle have probably nested (Bergmanis 2012), although recently no ‘pure’ pair has been reported at all (u. Bergmanis, oral source). in Estonia, the size of the breeding population has been estimated at 20–30 pairs (Väli et al. 2005).

Here, the breeding sites were also located in riverside areas with flood-meadows. in Estonia the number of pairs mixed with Lesser Spotted Eagles also amounted to a significant part of the population: in 20 territories only 9 pairs consisted of two Greater Spotted Eagles, in the other ones the male was a Lesser Spotted Eagle (Väli et al. 2005). However, in 2011, only one pair of Greater Spotted Eagles and four mixed pairs were reported (Sellis 2012).

Further north only one breeding site in Finland is known, which seems to be occupied only sporadically (http://atlas3.lintuatlas.fi/results/species/%20spotted%20eagle). in ukraine, the current population is estimated at 10–20 pairs. Greater Spotted Eagles have been reported in the south of the country and in the region of Lviv. a few breeding pairs in western ukraine, near the border with Belarus, were discovered recently (domashevsky 2012).

Finally we come to russia, the country which makes up the vast majority of the Greater Spotted Eagle’s breeding area. e area is huge, estimated at nearly 9 million km2. e main breeding populations in the European part of the country are located in the central and southern parts of the forest zone, from the middle taiga subzone to the forest steppe zone. also here, the main habitat of the eagle is wet forest (98%) – mainly alder groves (71%). distribution of the Greater Spotted Eagle in this part of russia is scattered and associated with flooded wetland forests. currently, we can distinguish several separate populations restricted to larger forest regions. ese are the areas of the dnieper and desno, Meshchera, klyazma and Lug, dubno, zawiad and others. e largest populations currently

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

known are those around the dubno, and the dnieper and desno, ones that number 11–13 and 6–16 pairs respectively. e Greater Spotted Eagle is only occasionally seen outside these areas. e density of breeding pairs in the Moscow and novgorod oblasts equals about 0.07 pairs per 100 km2 (Mischenko & Melnikov 2012). in recent years, in the area from the Oka river in the Volga region to the Yenisei river basin in central Siberia, nearly 500 territories of the Greater Spotted Eagle have been reported. e area in question includes three major regions: Volga-ural, where 166 territories have been reported, western Siberia with 285 territories and the altaysky-Sayansky district with 45 territories. e largest population in the European part of russia (over 100 pairs) is concentrated in the Biala river basin, in the Volga-ural region. in the basins of the Volga and kama rivers, the Greater Spotted Eagle inhabits all large wetlands in the areas flooded by rivers (karyakin et al. 2012). in western Siberia, large groups of nesting Greater Spotted Eagles (over 100 pairs) are located in the basin of the river tobol, the ishim river basin, Baraba steppe and the altai forests (karyakin et al. 2012). e entire area (the European part of the Volga-ural region and west Siberia) with a total area of nearly 1.5 million km2 hosts a population of Greater Spotted Eagles estimated at 1607–1960 pairs. ese estimates apply only to those areas where the occurrence of the species has been confirmed. it is worth noting that the potentially suitable breeding forest biotope accounts for about 10% of the total area. Outside this zone, there is a huge area of suitable habitat for nesting that amounts to almost 900 thousand km2. is includes the Vasyugan Swamp, and the basins of the central Ob river, of the irtysh river and others. ese sites are similar to the habitats in the researched area, but there is no data from these sites. assuming, however, that the Greater Spotted Eagle may occur in similar numbers there, it can be assumed that the total population could increase at least 3–5 times (karyakin 2008, karyakin et al. 2012). it is also worth noting that there are cases of the Greater Spotted Eagle nesting outside the boundary of the compact range. For example, a female paired with a male Lesser Spotted Eagle nested in northern Germany near rostock in 2002. e couple returned during following years to the same place, successfully rearing their offspring. in 2004, in the same region, another female also nested in a mixed pair with a male Lesser Spotted Eagle (Meyburg et al. 2005). ese findings are very interesting, as they confirm that in the absence of a partner of their own species Greater Spotted Eagles create mixed pairs.

Secondly, they show that there appear from time to time immigrant-settlers, who take the ‘one-way’ journey, which may be successful in terms of occupying a territory, forming a pair and rearing offspring.

Jan Lontkowski

10 Историческая и современная область обитания в мире Область обитания и численность Территория, на которой гнездится большой подорлик, огромна. Она простирается от Центральной и Восточной Европы на западе до Юго-восточной Азии, до самого побережья Японского моря. Таким образом, территория обитания большого подорлика проходит через всю Азию и восточную часть Европы. Дементьев и Гладков (1951) в монографии «Птицы

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Советского Союза» представили область гнездования большого подорлика следующим образом: от восточной части Европы на запад, до Калининградской области, через Венгрию, Хорватию; на восток – до Приморского края и северо-восточного Китая; на юг – до Македонии, Добруджи, северной Украины, нижней Волги (Куйбышевская область), южного Зауралья (Троицк), и далее, в лесостепной полосе юго-западной Сибири, в северной Монголии (Кентей), Манчжурии и Приморском Крае, и, наконец, в Китае (долина Янцзы). На севере – до Холмогора, возможно до центральной Печоры, в Зауралье – до устья реки Конды (прибл. 60°), окрестностей городов Сургут, Томск, Енисейск. В юго-западном Забайкалье – приблизительно до городов Чита и Сретенск, на Амуре – до озера Иван, устья Кумары и Уссури. Границы области обитания как в Европе, так и в Азии, с точностью не известны. Степанян (1990) представил область обитания большого подорлика несколько иначе. Автор основывал представленные данные на географических параллелях. Итак, большой подорлик обитает в Евразии, от южной Финляндии, Польши, Румынии, бывшей Югославии, на восток – до Приморского края и северо-восточного Китая. На севере область его обитания достигает южной Финляндии, в европейской части России – приблизительно до 64°, на Урале – до 64°, в долине Оби – до 62°, в долине Енисея – до 63°, на Прибайкалье – до 54°, на Забайкалье – до 53°, в долине Амура и, предположительно, в Приморском крае – до 49°. На юге эта область охватывает Македонию, Добруджу, значительные регионы Украины, приблизительно до 50°, в долине Волги – до 53°. В западной Сибири граница области обитания проходит в северном Казахстане до 52°, проходя далее через юго-западный Алтай, Хэнтэй, северную часть китайской провинции Хэбэй. Большой подорлик на этой территории гнездится на определенных участках, заселяя районы с соответствующей для него средой обитания – преимущественно долины рек, болотистые участки или другие заболоченные территории. Поскольку места такого типа располагаются очень неравномерно, большой подорлик гнездится локально. На территории Беларуси еще до недавнего времени численность гнездящихся птиц оценивалась всего лишь в 10–15 пар (Hagemeijer и Blair, 1997). В настоящее время, в результате проведенных в 1999–2005 г. исследований на местности, численность популяции была оценена в 150–200 пар. Это поразительное открытие. До 70% пар гнездится на юге страны, на Полесье, в долине Припяти (dombrovski и ivanovsky, 2005). Похоже, что это один из наиболее густонаселенных известных участков на всем ареале большого подорлика. Высокая численность и плотность (3,1–5,0, в среднем 4,4 пары/100 км2) связаны с тем, что болотистые лиственные леса, окруженные болотами и торфяниками, являются оптимальной средой для этой птицы. В Литве численность большого подорлика составляет, похоже, всего лишь 4 пары. Кроме того, было выявлено около 15 индивидуальных участков смешанных пар. Места гнездования связаны с подтапливаемыми лугами на западе и поозерьем на востоке страны (treinys, 2005). Однако последняя оценка того же автора указывает на резкое сокращение численности. Большой подорлик в Литве появляется только на перелетах и время от времени гнездится в смешанных парах с малым подорликом (treinys, 2012). В Латвии, похоже, гнездилось несколько пар большого подорлика (Бергманис, 2012), хотя в последнее время не было замечено уже ни одной «чистой» пары (u. Bergmanis, устная информация). В Эстонии численность гнездящихся птиц оценивалась приблизительно в 20–30 пар (Väli и др., 2005). Здесь места гнездования также находились возле рек с затапливаемыми лугами. В Эстонии также было отмечено большое количество пар, смешанных с малым подорликом; из 20 индивидуальных территорий только 9 пар были образованы большим подорликом, в остальных самцом был малый подорлик (Väli и др., 2005). Однако в 2011 г. наблюдалась уже только одна пара большого подорлика и 4 смешанные пары (Sellis, 2012).

ИС ТО РИ ЧЕ СКАЯ И С ОВ РЕМЕННАЯ ОБЛАС ТЬ ОБИТА НИЯ В МИРЕ

Далее на север известно уже только одно место гнездования в Финляндии, которое птицы, как кажется, занимают лишь изредка (http://atlas3.lintuatlas.fi/results/species/%20spotted%20eagle) В Украине численность большого подорлика в настоящее время оценивается в 10–20 пар. Большие подорлики были замечены на юге страны, а также недалеко от Львова. В последнее время было обнаружено несколько гнездящихся пар на западе Украины, вблизи границы с Беларусью (domashevsky, 2012). И, наконец, Россия, страна, в которой расположена львиная доля ареала гнездования большого подорлика. Эта территория огромна и оценивается приблизительно в 9 млн. км2. Основные гнездящиеся популяции в европейской части России размещаются в центральной и южной части лесополосы, от полосы центральной тайги до лесостепи. Здесь основные места обитания сосредоточены в подтапливаемых лесах (98%), в основном ольховых (71%). Места обитания большого подорлика в этой части России достаточно рассеяны и связаны с наличием подтапливаемых болотистых лесов. В настоящее время можно выделить несколько отдельных популяций, ограниченных крупными лесными массивами. Это Днепро-Деснянский, Мещерский, Клязьминско-Лухский, Дубенский, Завядовский и другие районы. В настоящее время наибольшая плотность популяции была отмечена в Дубенском и ДнепроДеснянском районах, в которых гнездятся, соответственно, 11–13 и 6–16 пар. За пределами этих районов большой подорлик встречается только в порядке исключения. Плотность гнездящихся пар в Московской и Новгородской области составляет около 0,07 пары/100 км2 (Мищенко и Мельников, 2012). В последние годы на территории от реки Ока на Поволжье до бассейна Енисея в Центральной Сибири было отмечено около 500 индивидуальных территорий большого подорлика. Указанная территория включает три крупнейших региона: Волга-Урал, где отмечено 166 индивидуальных территорий, Западная Сибирь с 285 индивидуальными территориями, а также Алтайско-Саянский регион с 45 индивидуальными территориями. Наибольшая концентрация в европейской части России (более 100 пар) была отмечена в бассейне реки Белая в регионе Волга-Урал. В бассейнах Волги и Кабы большой подорлик населяет все крупные водно-болотистые участки в поймах рек (Карякин и др., 2012). В Западной Сибири большие популяции гнездящихся больших подорликов (более 100 пар) обитают в бассейне реки Тобол, реки Ишим, на Барабинской низине и в алтайских лесах (Карякин и др., 2012) На всей территории (европейская часть района Волга-Урал и Западная Сибирь), общая площадь которой составляет около 1,5 млн. км2, численность большого подорлика оценивается в 1607–1960 пар. Данные расчеты касаются только тех территорий, на которых обитание этого вида было подтверждено. Стоит отметить, что потенциально соответствующий для гнездования биотоп составляет приблизительно 10% общей площади территории. Кроме этих участков существует еще огромная территория подходящих мест для гнездования, насчитывающая почти 900 тыс. км2. Это Васюганские болота, бассейн центральной Оби, Иртыша и другие. Эти места находятся вблизи исследованных территорий, однако данные о них отсутствуют. Тем не менее, если предположить, что большой подорлик там может обитать в подобных количествах, можно сделать заключение, что его общая численность будет, по меньшей мере, в 3–5 раз больше (Карякин, 2008, Карякин и др., 2012). Следует также добавить, что встречаются случаи гнездования большого подорлика за пределами областей компактного обитания. В качестве примера можно привести гнездование самки в паре с самцом малого подорлика в северной Германии, в окрестностях Ростока, в 2002 году. Эта пара несколько лет подряд возвращалась на то же место, успешно выводя потомство. В 2004 году в этом же регионе устроила гнездо вторая самка, также в смешанной паре

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

с самцом малого подорлика (Мeyburg и др., 2005). Эти сведения весьма интересны, так как они подтверждают, что в случае отсутствия партнера собственного вида большой подорлик создает смешанные пары. Во-вторых, они указывают, что эмигранты-основатели временами появляются, начиная путешествие «в одну сторону», причем такое путешествие может оказаться удачным, позволить занять территорию, создать пару и вырастить потомство.

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

11 Liczebność i trendy liczebności populacji światowej Orlik grubodzioby związany z siedliskami lasów bagiennych zawsze był skryty, trudno dostępny, a przez to trudno poznawalny. na dodatek,w zachodniej części areału występuje gatunek siostrzany, orlik krzykliwy. to gatunki o podobnej biologii i podobnym wyglądzie. Przez długie lata identyfikacja obu gatunków nastręczała wielkich trudności. Jeszcze w latach 80. ubiegłego stulecia zapisywano widziane orły jako pomarina/clanga. Problemy z identyfikacją były przyczyną błędnych oznaczeń i obecnie w większości przypadków niemożliwe jest rozstrzygnięcie, stanowiska których gatunków wykrywano. w konsekwencji nie jesteśmy w stanie dzisiaj powiedzieć, czy pojawienie się orlika grubodziobego w nowych miejscach, czy też zniknięcie w innych, jest faktem, czy też wynikiem błędnych oznaczeń w przeszłości.

Mówiąc o trendach liczebności, odnosimy dane współczesne do wcześniejszych, zebranych na tym samym terenie podobną metodą. niestety, takich badań i ich wyników prawie nie ma. na Białorusi zaledwie 20 lat temu całą populację lęgową szacowano na 10–15 par (Hagemejir & Blair 1997). dzisiaj wiemy o 150–200 parach lęgowych. nie oznacza to jednak radykalnego wzrostu liczebności w tym kraju, a jedynie odzwierciedla dokładne poznanie stanu obecnego. Jednak w ciągu 10 lat badań stwierdzono spadek liczebności orlika grubodziobego. w latach 2009–2010 skontrolowano 75 stanowisk znanych z lat 2000–2003. Jedynie 50 było nadal zasiedlonych. w ciągu ostatnich 10 lat stwierdzono spadek o ok. 33% na siedliskach przekształconych. dotyczy to głównie pojedynczych par, poza zwartym zasięgiem populacji poleskiej. na obszarze naturalnym, nieprzekształconym, liczebność populacji lęgowej na razie jest stabilna (dombrovski 2012). dane dotyczące terenu rosji, leżące poza areałem występowania orlika krzykliwego, mają tę zaletę, że dotyczą wyłącznie orlika grubodziobego. wyniki jednak są mało precyzyjne, chociaż wskazują jednoznacznie na trendy spadkowe. w latach 30. orlik grubodzioby był jednym z najpospolitszych gatunków orłów na obszarze lasostepu w rejonie rzeki angary. Obecnie się już tam nie gnieździ. na równinie irkucko-czeremchowskiej występuje prawdopodobnie więcej niż 15–20 par. w obwodzie irkuckim w 1998 roku podczas liczeń prowadzonych z samochodu na dystansie 5235 km stwierdzono 11 orlików, w 1999 roku na odcinku 6050 km odnotowano 10 ptaków, podczas gdy w 2005 roku na odcinku 3500 km widziano 3 osobniki. Liczebność orlika grubodziobego w obwodzie irkuckim oszacowano w 1996 roku na ok. 40 par, ale w 2005 roku już tylko 30 par (ryabtsev 2005). największy spadek odnotowano w rezerwacie im. darwina (obwód wołogodzki), gdzie na powierzchni 112 000 ha prowadzono monitoring liczebności orlika grubodziobego w latach 1949–2006. w latach 50. ptaki gniazdowały w zagęszczeniu 1,25 par/100 km2, by po 57 latach spaść do zaledwie 0,1 pary/100km2 (Babushkin & kuznecov 2008).

O liczebnościach i trendach populacji na pozostałym obszarze azji, poza rosją, niewiele wiadomo.

Jan Lontkowski

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

11 Population and trends in world population numbers e Greater Spotted Eagle, associated with wetland forest habitats, has always been secretive, difficult to find and therefore difficult to identify. in addition, in the western part of the area, its sister species the Lesser Spotted Eagle occurs. e two are species of both similar biology and appearance.

For years, the identification of the two species posed great difficulties. Even in the 1980s, eagles seen were recorded as pomarina/clanga. identification problems were the cause of erroneous determinations and now in most cases it is impossible to work out which species were discovered at which sites. as a result, we cannot say today whether the appearance of the Greater Spotted Eagle in new places, or its disappearance in others, is a fact or a result of erroneous determinations in the past. when speaking of population trends, we can compare contemporary data to previous ones, collected in the same area by a similar method. unfortunately, there is virtually no research or findings of this kind. in Belarus, only 20 years ago, the entire breeding population was estimated at 10–15 pairs (Hagemejir & Blair 1997). today we know of about 150–200 breeding pairs. is does not however imply a radical increase in the population in this country, but merely reflects a clear understanding of the status quo. But over a period of 10 years of research, a decline in the population of the Greater Spotted Eagle was observed. in 2009–2010, 75 sites known from the years 2000 to 2003 were inspected. Only 50 were still inhabited. Over the past 10 years a decrease of about 33% in transformed habitats has been observed. is applies mainly to single pairs, beyond the compact range of the Polesia population. in natural, untransformed habitats, the breeding population has finally stabilised (dombrovski 2012). data concerning the territory of russia, beyond the area of occurrence of the Lesser Spotted Eagle, have the advantage that they concern only the Greater Spotted Eagle. e results, however, are not very precise, although they do show clear evidence of downward trends. in the 1930s, the Greater Spotted Eagle was one of the most common species in the forest steppe in the area of the angara river. currently, it does not nest there anymore. e irkutsk-cheremkhovo plain probably counts more than 15–20 pairs. in the irkutsk oblast in 1998, during counts conducted from a car over a distance of 5235 km, 11 spotted eagles were seen; in 1999, over a distance of 6050 km, 10 birds were recorded, while in 2005, over a distance of 3500 km, three birds were reported. e population of the Greater Spotted Eagle in the irkutsk oblast was estimated in 1996 at about 40 pairs, but in 2005 only at 30 pairs (ryabtsev 2005). e biggest drop was recorded in the darwin reserve (Vologda oblast), where in an area of 112 000 ha a survey of the population of the Greater Spotted Eagle was carried out in the years 1949–2006. in the 50s, birds nested in a density of 1.25 pairs/100 km2 which fell aer 57 years to just 0.1 pairs/100km2 (Babushkin & kuznetsov 2008).

Little is known about population numbers and population trends in the remaining territory of asia outside of russia.

Jan Lontkowski

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

11 Численность и тенденции глобальной популяции Большой подорлик, связанный с болотистыми лесными зонами, всегда был птицей скрытой, труднодоступной и, как следствие, сложной в изучении. Кроме того, в западной части ареала обитает его сестринский вид, малый подорлик. Эти виды имеют схожую биологию и внешний вид. На протяжении многих лет определение обоих видов создавало ощутимые трудности. Еще в 80-е годы прошлого века замеченные орлы описывались как pomarina/clanga. Проблемы с определением вида были причиной ошибочных описаний, так что в настоящее время в большинстве случаев невозможно определить, какой именно вид был обнаружен в том или ином месте. Как следствие, сегодня мы не в состоянии сказать, является ли появление большого подорлика в новых местах или его исчезновение в других районах реальным фактом, либо же результатом ошибочного определения вида в прошлом. Говоря о тенденциях изменения численности, мы сопоставляем современные данные с более ранними, собранными на той же территории подобным методом. К сожалению, такие исследования и их результаты почти отсутствуют. В Беларуси еще 20 лет назад вся половозрелая популяция оценивалась в 10–15 пар (Hagemejir и Blair, 1997). Сегодня нам известно о 150–200 гнездящихся парах. Тем не менее, это не означает радикального увеличения численности в данной стране, а лишь отражает результаты более точных исследований. Однако на протяжении 10 лет исследований был отмечен спад численности большого подорлика. В 2009–2010 гг. было проверено 75 мест его обитания, известных еще с 2000–2003 гг. Только 50 из них оставались заселенными. Спад, отмеченный за последние 10 лет, составил приблизительно 33% на участках, преобразованных под влиянием человеческой деятельности. Это касается, преимущественно, отдельных пар, селившихся за пределами территорий плотной полесской популяции. На натуральных, не измененных человеческой деятельностью территориях, численность популяции пока что остается стабильной (Домбровский, 2012). Данные относительно территории России, расположенной за пределами ареала обитания малого подорлика, имеют одно преимущество, состоящее в том, что они касаются только большого подорлика. Тем не менее, эти результаты отличаются недостаточной точностью, хотя и указывают однозначно на тенденцию к уменьшению численности. В 30-е годы большой подорлик был одним из наиболее распространенных видов орлов в лесостепи в районе реки Ангары. В настоящее время он там уже не гнездится. На Иркутско-Черемховской равнине обитает, похоже, более 15–20 пар. В Иркутской области в 1998 году, во время подсчетов, проводившихся из автомобиля на дистанции 5235 км, было обнаружено 11 орликов, в 1999 году на отрезке 6050 км было отмечено 10 птиц, в то время как в 2005 году на отрезке 3500 км были замечены только 3 особи. Численность большого подорлика в 1996 году была оценена приблизительно в 40 пар, а в 2005 году – уже только 30 (Рябцев, 2005). Самый значительный спад был отмечен в Дарвинском заповеднике (Вологодская область), где на площади 112 000 га в 1949–2006 годах проводился мониторинг численности большого подорлика. В 50-е годы птицы гнездились с плотностью 1,25 пары/100 км2, а спустя 57 лет плотность их обитания сократилась до всего лишь 0,1 пары/100 км2 (Бабушкин и Кузнецов, 2008). О численности и тенденциях изменения популяции на остальной территории Азии за пределами России известно немного.

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

12 Przyczyny spadku liczebności Zagrożenia w środowisku zamieszkałym przez nas i „przyrodę“ zachodzą w sposób niemal ciągły zmiany mniejsze i większe, które w różny sposób oddziałują na wszystkie jego elementy. także na ptaki szponiaste, do których należy orlik grubodzioby. to bardzo specyficzna, wyjątkowa grupa ptaków. Są to bowiem drapieżniki, bez których nie może funkcjonować żaden ekosystem, zespół wszelkich organizmów żywych występujących na danym terenie. to grupa ptaków, która w nas – ludziach, od wieków, od zawsze wzbudza emocje, od pozytywnej fascynacji „władcami przestworzy“, będących symbolem siły, zręczności, szybkości i majestatycznego lotu, po skrajnie negatywną, jaką wywiera najgorszy wróg, konkurent, szkodnik.

Ptaki szponiaste to zróżnicowana grupa licząca ponad 300 gatunków, z czego w Polsce występuje 36. wśród nich są gatunki stosunkowo liczne, których populacja lęgowa w Polsce wynosi 50 000–60 000 par, jak w przypadku myszołowa, naszego najliczniejszego drapieżnika. Są gatunki nieliczne, jak na przykład kobuz czy trzmielojad, których liczebność szacujemy na kilka tysięcy par. Są też gatunki bardzo nieliczne, liczące po kilkadziesiąt czy kilkaset par oraz gatunki skrajnie nieliczne, których na obszarze całego kraju mamy zaledwie 10–40 par. i do nich należy orlik grubodzioby. dlaczego tak jest? Skąd takie zróżnicowanie? dlaczego myszołów, który gniazduje na terenach zadrzewionych, a poluje na terenach otwartych na drobne kręgowce, a więc podobnie jak orlik, jest tak liczny, a orlik nie. Otóż dla myszołowa zadrzewieniem, w którym może się zagnieździć, jest wielki kompleks 180-letniego starodrzewu, ale też niewielkie zadrzewienie śródpolne, a nawet pojedyncze drzewo w krajobrazie rolniczym. i tu dochodzimy do sedna sprawy, jakim są wymagania środowiskowe.

Orlik grubodzioby jest specjalistą, to „orzeł bagienny“, który gniazda buduje w zabagnionych olsach i brzezinach, a poluje na otwartych, przyległych, rozległych terenach bagien. Podmokłe tereny są niezbędnym warunkiem występowania i pod tym względem jest gatunkiem konserwatywnym. dawniej, kiedy obszary bagien były rozsiane po całym kraju, orlik grubodzioby mógł sobie „pozwolić“ na konserwatyzm. Obecnie jednak kurczenie się obszarów bagiennych oraz degradacja w wyniku osuszania oraz zarastania istniejących stanowi największe zagrożenie dla tego gatunku. na lęgowiskach orliki to gatunki dwusiedliskowe; gniazdują w lasach, a polują na terenach otwartych. zagrożenie dotyczy zatem obu tych siedlisk. Lasy bagienne, w których orliki grubodziobe budują gniazda, są wycinane. w rosji nastąpiła zmiana w prawie, która pozwala na eksploatację lasów, w tym tych na terenach chronionych. konsekwencje widać już po pierwszym roku. na obszarze gniazdowania 40 par orlika grubodziobego w roku 2012 połowa lasu została wycięta (i. karyakin, inf. ustna). zatem zarówno osuszenie bagien stanowiących łowiska na obszarach lęgowych, jak i zniszczenie drzewostanów (nawet jeśli łowiska nie ulegną zmianom) kończą się eksterminacją. na olbrzymich obszarach areału orlika grubodziobego odpowiednie siedliska stanowią tylko mały odsetek powierzchni. Są to stosunkowo wąskie pasy wzdłuż zalewowych dolin rzecznych bądź obszary bagienne, gdzie rosną liściaste bądź mieszane lasy bagienne. dalej od doliny, gdzie lasy przechodzą w suchą tajgę, orlik już nie wnika. Budowa zbiorników zaporowych na rzekach powoduje zalanie doliny wraz z nadbrzeżnymi lasami, często na wielu kilometrach. zniszczenie każdego skupienia par lęgowych ma ogromne znaczenie dla całej populacji. należy bowiem zdać sobie sprawę, że na obszarze ok. 9 mln km2 gniazduje 3000–6000 par orlika grubodziobego. dla porównania w Polsce, (0,312 mln km2) i to tylko w części wschodniej i północnej kraju, gniazduje ok. 2000 par orlika krzykliwego. to ukazuje, jak bardzo rozrzedzona jest populacja orlika grubodziobego. taka sytuacja może

PR Z YC Z YN Y SPADKU L IC ZEBNOŚCI

■ ■ ■

Fot. 1/12. Samiec orlika grubodziobego Bruzda, zastrzelony w czarnogórze, listopad 2012 (Mihailo Jovicevic) Photo 1/12. Bruzda, the Greater Spotted Eagle male shot in Montenegro, november 2012 (Mihailo Jovicevic) Фото 1/12. Самец большого подорлика Брузда, застреленный в Черногории, ноябрь 2012 (Mihailo Jovicevic)

sprawić, iż znalezienie partnera oraz odpowiedniego miejsca gniazdowego może być dużym problemem i w konsekwencji prowadzić do zaniku gatunku na wielkich obszarach. kolejnym zagrożeniem dla orlika grubodziobego, jako populacji na znacznych połaciach areału występowania w rosji, kazachstanie i Mongolii, jest używanie środków chemicznych do trucia gryzoni. Są to środki rozrzucane z samolotu na wielkich obszarach. Efektem ubocznym jest masowe padanie wszystkich drapieżników żywiących się gryzoniami.

Orlik grubodzioby jest gatunkiem unikającym ludzi. Gniazda buduje w odległości ok. kilometra od najbliższych zabudowań. Jest też bardzo płochliwym ptakiem. Obecność ludzi w bliskim sąsiedztwie gniazda może prowadzić do opuszczenia lęgu. niekontrolowany lub nadmierny ruch turystyczny, a więc i zbyt bliska lokalizacja szlaków turystycznych na terenach chronionych, działalność fotografów chcących sfotografować gniazda z ptakami, mogą mieć negatywny wpływ na sukces lęgowy. kłusownictwo jaj i piskląt dla kolekcjonerów stanowi również poważne zagrożenie, zwłaszcza na terenach, gdzie orlik jest bardzo rzadki, w tym również w Polsce. Lęgi rzadkich gatunków są szczególnie atrakcyjne dla kolekcjonerów, stąd dodatkowe zagrożenie z tej strony. wreszcie, mówiąc o zagrożeniach na lęgowiskach, należy wymienić hybrydyzację z orlikiem krzykliwym, co może wprowadzić „zanieczyszczenia“ genotypu orlika grubodziobego. wydaje się, że zjawisko krzyżowania obu gatunków orlików jest zjawiskiem stosunkowo niedawnym, ale postępującym. w niektórych rejonach wspólnego występowania obu gatunków odsetek par mieszanych sięga 60%. degradacja siedlisk bagiennych wydaje się sprzyjać tworzeniu par mieszanych poprzez wnikanie

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

orlika krzykliwego w miejsca poprzednio przez niego niezasiedlane, jako zbyt bagniste. (więcej szczegółów na temat tego zagrożenia w rozdziale o hybrydyzacji).

Orlik grubodzioby jest gatunkiem migrującym, który podejmuje każdego roku wędrówkę na zimowiska, by wiosną powrócić. to niebezpieczny okres dla ptaków, szczególnie młodych, podejmujących wędrówkę po raz pierwszy.

Linie przesyłowe stanowią śmiertelną przeszkodę. Ptaki rozbijają się o przewody, ale znacznie częściej ulegają śmiertelnemu porażeniu, siadając na słupach, gdzie linie zawieszone są zbyt blisko siebie bądź zbyt blisko konstrukcji podtrzymującej. Podobnie rozwój elektrowni wiatrowych niesie ze sobą ryzyko rozbijania się ptaków o wirniki. zimowiska zlokalizowane są w znacznej części wokół Morza Śródziemnego, gdzie ludność prawie wszystkich krajów nagminnie strzela do migrujących ptaków. Szczególnie niebezpiecznym miejscem jest Liban, gdzie każdego roku, z racji na masowy przelot nad tym krajem, strzelanych jest kilkadziesiąt tysięcy ptaków, w tym wiele tysięcy dużych ptaków, jak szponiaste, bociany czy pelikany, na których chłopcy i mężczyźni ćwiczą strzelanie do lecących celów.

Obszar samego zimowiska również niesie ryzyko śmierci. chociaż w niektórych krajach afrykańskich nie poluje się na ptaki, przez co nie ma bezpośredniego zagrożenia ze strony człowieka, to porażenia prądem siadających na słupach ptaków jest znaczne. Ponadto w przypadku wystąpienia plagi szarańczy czy w niektórych regionach wikłaczy (Ploceidae) podejmowane są na dużą skalę działania zwalczające, głównie przez stosowanie silnych środków trujących rozpylanych przez samoloty na dużych obszarach. w takich sytuacjach ginie praktycznie wszystko, co żyje, a takie lokalne źródła pokarmu ściągają bardzo wiele drapieżników, w tym wiele orłów.

Jak zatem widać, zagrożeń jest co niemiara, na każdym etapie cyklu rocznego, na każdym niemal obszarze występowania. niszczone są lęgowiska i łowiska. zabijane są same ptaki, które w dodatku giną przez przypadek na liniach wysokiego napięcia, wiatrakach czy też giną trute niejako przy okazji. istnieje więc potrzeba działań ochronnych zarówno biernych, przez nowelizację prawa (i jego przestrzeganie!), jak i czynnych, przez minimalizację zagrożeń (stosowanie izolatorów na słupach przesyłowych), budowanie sztucznych platform w drzewostanach zdewastowanych, a przede wszystkim ochronę siedlisk. duże znaczenie ma również działalność edukacyjna podnosząca świadomość myśliwych.

Jan Lontkowski

12 Reasons for the decline in population reats in an environment inhabited by us and ‘nature’, there are almost continual changes, large and small, which affect all its elements in various ways. ese are, among other things, birds of prey, which include the Greater Spotted Eagle. is is a very unusual and unique group of birds, as they are predators, which are indispensable for the functioning of an ecosystem, a complex group of all the living organisms that are to be found within a given area. is is a group of birds that has always produced an emotional bond in us, ranging from a positive fascination with ‘the rulers of the skies’,

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

a symbol of strength, agility, speed, and majestic flight, to the extremely negative one, produced by a bird being seen as our worst enemy, a competitor or a pest.

Birds of prey are a diverse group of more than 300 species, of which 36 live in Poland. among them are relatively numerous species whose breeding population in Poland amounts to 50 000–60 000 pairs, as is the case of the buzzard, our most common bird of prey. ere are rare species, such as the hobby or honey buzzard, whose population is estimated at several thousand pairs. and there are very rare species, amounting to several tens or hundreds of pairs and finally, extremely rare species of which we have only 10–40 pairs across the country. and it is to this group that the Greater Spotted Eagle belongs. why is that? why such diversity? why are buzzards, which nest in wooded areas and hunt small vertebrates in open areas, just like spotted eagles, so numerous, and spotted eagles are not? well, it is so because the buzzard can nest not only in the great expanse of a 180 year old tree, but also in small woods in fields and even on a single tree in an agricultural landscape. and here we come to the point, that is, to the environmental requirements. e Greater Spotted Eagle is a specialist, it is a ‘marsh eagle’, which builds its nests in marshy alder and birch groves, and hunts in open areas adjacent to vast wetlands. wetlands are an indispensable condition for this eagle and in this respect it is a conservative species. in the past, when marshes were scattered throughout an entire country, the Greater Spotted Eagle could ‘afford’ to be conservative. today, however, the shrinkage and degradation of wetlands through drainage as well as the overgrowth of existing ones is the greatest threat to the species. in breeding grounds, spotted eagles are a double-site species: they nest in woods and hunt in open areas. erefore, the danger concerns both of these habitats. Marsh forests, where Greater Spotted Eagles build their nests, are being cut down. in russia there was a change in the law that allows for the exploitation of forests, including those in protected areas. consequences can be seen aer the first year already. Of an area where 40 pairs of Greater Spotted Eagle nested in 2012, half was cut down (i. karyakin, oral source). us, both the drying of the marshes which are the hunting ground in breeding areas and the destruction of forests (even if the hunting grounds remain unchanged) ends with extermination. in large expanses of the Greater Spotted Eagle’s area, suitable habitats amount only to a small percentage of the area. ese are relatively narrow strips running along river valleys that are flooded or wetlands, covered by deciduous or mixed marsh forests. Further away from the valley, where forests give way to dry taiga, spotted eagles do not penetrate. construction of dammed reservoirs on rivers causes flooding of the valley together with coastal forests, oen at a distance of many kilometres. e destruction of a single group of breeding pairs is of great importance for the entire population. it is necessary to realise that an area of about 9 million km2 is a nesting ground for 3000–6000 pairs of Greater Spotted Eagles.

For comparison, in Poland (0.312 million km2), and only in the eastern and northern parts of the country, there nest about 2,000 pairs of Lesser Spotted Eagles. is shows how sparse is the population of the Greater Spotted Eagle. Such a situation may make finding a partner and a suitable nesting site a serious problem, and consequently may lead to the disappearance of the species in large areas. another threat to the Greater Spotted Eagle as a population in large tracts of russia, kazakhstan and Mongolia, is the use of chemicals for poisoning rodents. ese are substances spread from a plane over large areas. a side effect is the death on mass of all predators that feed on the rodents. e Greater Spotted Eagle is a species that avoids people. it builds its nests approximately one kilometre from the nearest buildings. it is also a very flighty bird. e presence of people in close proximity to the nest may lead to the bird leaving its brood. uncontrolled or excessive tourist traffic, and therefore too close a location to tourist trails in protected areas, and the activity of photographers who want to take pictures of nests with birds, may all have a negative impact on breeding success. e poaching of eggs and hatchlings for collectors is also a serious threat, especially in areas where spotted eagles are very rare, including in Poland. Broods of rare species are particularly attractive to collectors, hence another threat from that direction.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Finally, speaking of the dangers to be found in breeding grounds, one should mention the hybridisation of the Lesser Spotted Eagle, which can lead to the ‘polluting’ of the Greater Spotted Eagle genotype. it seems that the phenomenon of crossing of both species of spotted eagles is a relatively recent, yet progressive phenomenon. in some areas where both species are to be found, the percentage of mixed pairs reaches 60%. e degradation of wetland habitats seems to favour the formation of mixed pairs through the penetration of the Lesser Spotted Eagle into sites which it didn’t inhabit previously, due to them being too marshy. (More details about this danger can be found in the chapter on hybridisation.) e Greater Spotted Eagle is a migratory species, which every year sets off on a journey to wintering grounds only to come back in spring. is is a dangerous period for the birds, especially young ones, which undertake the journey for the first time. transmission lines make a deadly obstacle. Birds crash into the wires, but more suffer a deadly electric shock when sitting on pylons, where the lines are hung too close together or too close to the supporting structure. Similarly, the development of wind farms carry the risk of birds flying into turbine blades. wintering grounds are largely located in the Mediterranean area, where the people of almost all countries commonly shoot at migratory birds. Lebanon is an especially dangerous place, where every year, due to the mass flight of birds over the country, tens of thousands are shot, including many thousands of large birds, such as birds of prey, storks and pelicans, which are used by boys and men to practise shooting at flying targets. e area of the wintering ground itself also carries the risk of death. although in some african countries birds are not hunted, and therefore there is no immediate threat from man, a considerable number of birds that sit on poles are electrocuted. in addition, in the event of a plague of locusts, or in some regions weavers (Ploceidae), counter operations are undertaken on a large scale, primarily through the use of powerful toxic substances sprayed from an aircra over large areas. in such cases, almost every living thing is killed, and the local food sources thus created attract a lot of predators, including many eagles. as we can see there is no end to the threats at every stage of the annual cycle in almost every area of the bird’s range. Breeding and hunting grounds are being destroyed. Birds themselves are being killed, which in addition die by accident crashing into power lines and wind turbines, or occasionally poisoned. erefore, there is a need for both passive protective measures, through amendments made to the law (and its observance!) and active ones, through minimising risks (the use of insulators on transmission pylons), building artificial platforms in damaged forests and, above all, the protection of habitats. what is also of the utmost importance, is educational activities in order to raise awareness among hunters.

Jan Lontkowski

12 Причины сокращения численности Угрозы В среде, которую мы заселяем совместно с «природой», практически постоянно происходят менее или более значительные изменения, оказывающие различное воздействие на разные элементы этой среды. К таким элементам относятся, среди прочего, соколообразные

П Р И ЧИ Н Ы С ОКРА ЩЕНИ Я Ч ИС ЛЕННО С ТИ

птицы, к числу которых и принадлежит большой подорлик. Это весьма специфическая, исключительная группа птиц, хищники, без которых не может функционировать ни одна экосистема, комплекс всех живых организмов, встречающихся на данной территории. Это группа птиц, которая в нас – людях – издревле, с давних времен, вызывает эмоциональные переживания, от позитивного восхищения «повелителями поднебесья», символом силы, ловкости, быстроты и величественного полета, до чувств крайне негативных, вызываемых злейшим врагом, конкурентом, вредителем. Соколообразные – это большой и неоднородный отряд, насчитывающий около 300 видов, из которых в Польше встречаются 36. Среди них есть виды относительно многочисленные, способная к размножению популяция которых составляет в Польше 50–60 тысяч пар, как, например, обыкновенный канюк, наш самый многочисленный хищник. Есть малочисленные виды, как, например, чеглок или осоед, численность которых оценивается в несколько тысяч пар. Есть и очень малочисленные виды, насчитывающие по нескольку десятков или сотен пар, а также крайне малочисленные, которых на территории всей Польши встречается всего лишь 10–40 пар. Именно к таким и относится большой подорлик. Почему это так? Откуда такая разница? Почему канюк, который, как и орлик, гнездится на лесистых участках и охотится на открытом пространстве на мелких позвоночных, настолько многочислен, а подорлик – нет? Итак, канюк может гнездиться не только в большом комплексе 180летнего спелого леса, но и в небольших полевых лесных массивах, и даже на отдельно стоящих деревьях в сельскохозяйственной местности. Именно здесь мы доходим до сути дела, которой являются требования, связанные с окружающей средой. Большой подорлик является специфической птицей, это «болотный орел», который устраивает свои гнезда в заболоченных ольховых и березовых лесах, а охотится на прилегающих открытых болотистых территориях. Наличие заводненных участков является обязательным условием для его обитания, поэтому данный вид можно считать консервативным. Раньше, когда болотистые местности встречались на всей территории Польши, большой подорлик мог «позволить» себе такой консерватизм. Однако в настоящее время сокращение болотистых территорий и их деградация, вызванная осушением и зарастанием, представляет собой наибольшую угрозу для этого вида. На территориях гнездования подорлики представляют собой вид, имеющий две территории обитания; они гнездятся в лесах, а охотятся на открытых участках. Таким образом, угроза касается обеих этих территорий. Болотистые леса, в которых большие подорлики устраивают гнезда, вырубаются. В России в законодательство были введены изменения, разрешающие промышленное использование леса, в том числе на охраняемых территориях. Последствия заметны уже спустя один год. Половина территории, на которой гнездилось 40 больших подорликов, в 2012 году была вырублена (И. Карякин, устная информация). Таким образом, как осушение болот, являющихся местом охоты на территории гнездования, так и уничтожение лесных массивов (даже если охотничьи территории изменены не будут), ведут к уничтожению этого вида. На огромных территориях ареала большого подорлика зона его обитания составляет лишь небольшой процент от общей площади. Это относительно узкие полосы вдоль затопляемых речных долин или болотистые территории, на которых растут лиственные или смешанные заболоченные леса. Дальше от долины, где леса переходят в сухую тайгу, подорлик уже не проникает. Строительство водохранилищ на реках приводит к затоплению долины вместе с прибрежными лесами, зачастую на многокилометровых отрезках. Уничтожение любого места компактного обитания гнездящихся пар имеет огромное значение для всей популяции. Здесь следует учитывать то, что на территории около 9 млн. км2 гнездуется около 3000–6000 пар большого подорлика. Для сравнения, в Польше (0,312 млн. км2), причем

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

только в восточной и северной части страны, гнездуются около 2000 пар малого подорлика. Это показывает, насколько разрежена популяция большого подорлика. По этой причине поиск партнера и подходящего места для гнезда может стать большой проблемой и, как следствие, привести к исчезновению вида на больших территориях. Еще одной угрозой для популяции большого подорлика на значительных территориях ареала его обитания в России, Казахстане и Монголии является использование химических веществ для борьбы с грызунами. Такие химические вещества распыляются с самолетов на больших площадях. Побочным эффектом этой борьбы является массовая гибель всех хищников, питающихся грызунами. Большой подорлик – это вид, который избегает людей. Свои гнезда он устраивает на расстоянии приблизительно одного километра от ближайших построек. Это также очень пугливая птица. Присутствие человека по соседству с гнездом может вынудить подорлика покинуть свое жилище. Неконтролируемое или чрезмерное туристическое движение, а значит и слишком близкое соседство с туристическими маршрутами на охраняемых территориях, деятельность фотографов, желающих сфотографировать гнезда с птицами, могут иметь негативное воздействие на успешное размножение вида. Браконьерская охота на яйца и птенцов также представляет серьезную угрозу, особенно в местах, где подорлик встречается очень редко, в том числе в Польше. Гнезда редких видов особенно привлекательны для коллекционеров, что дополнительно усиливает опасность. Наконец, говоря об угрозах в местах гнездования, следует отметить гибридизацию с малым подорликом, что может вести к «загрязнению» генотипа большого подорлика. Похоже, явление скрещивания обоих видов подорликов является относительно недавним, но прогрессирующим процессом. В некоторых районах совместного обитания обоих видов доля смешанных пар достигает 60%. Деградация болотистых районов, вероятно, способствует возникновению смешанных пар, ввиду проникновения малого подорлика в места, в которых он ранее не обитал из-за их чрезмерной заболоченности. (Более детальная информация о данной угрозе содержится в главе о гибридизации.) Большой подорлик – это мигрирующий вид, который ежегодно улетает на зимовку и возвращается весной. Время миграции – это опасный период для птиц, особенно молодых, впервые совершающих перелет. Смертельную опасность представляют линии электропередач. Птицы разбиваются о провода, но еще чаще гибнут от поражения электрическим током, садясь на столбы в местах, в которых линии проходят слишком близко друг от друга или к несущей конструкции. Развитие ветряных электростанций также создает опасность гибели птиц от ударов о лопасти. Места зимовки в большинстве своем расположены вокруг Средиземного моря, где жители практически всех стран зачастую стреляют по мигрирующей птице. Наиболее опасным местом является Ливан, в котором ежегодно, из-за массового перелета птиц над этой страной, убивают несколько десятков тысяч птиц, в том числе тысячи таких крупных птиц как соколообразные, аисты или пеликаны – юноши и мужчины таким образом упражняются в стрельбе по летящим целям. Само место зимовки также смертельно опасно. Хотя в некоторых африканских странах охота на птиц не ведется, из-за чего непосредственная угроза со стороны человека отсутствует, частым явлением становится гибель садящейся на столбах птицы от поражения электрическим током. Кроме того, в случае нашествия саранчи или, в некоторых регионах, ткачиковых (Ploceidae), предпринимаются масштабные мероприятия по борьбе с ними, в основном посредством использования сильных отравляющих веществ, которые распыляются с самолетов на больших территориях. В таких ситуациях гибнет практически все живое, а такие локальные места кормежки привлекают много хищников, в том числе много орлов.

П Р И ЧИ Н Ы С ОКРА ЩЕНИ Я Ч ИС ЛЕННО С ТИ

Как видно из описанного выше, количество угроз весьма велико на всех этапах годичного цикла, практически во всех местах обитания птицы. Уничтожаются места гнездования и охоты. Самих птиц убивают во время охоты, кроме того птица случайно гибнет на линиях высокого напряжения, ветрогенераторах или от случайных отравлений. Это обуславливает необходимость мер по защите данного вида – как пассивной, посредством обновления законодательства (и его соблюдения!), так и активной, посредством минимизации угроз (использование изоляторов на столбах линий электропередач), строительства искусственных платформ в поврежденных лесных массивах, а прежде всего – посредством защиты мест обитания. Большое значение также имеет образовательная деятельность, повышающая сознательность охотников.

Jan Lontkowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

13 Środowisko bytowania rozległy obszar występowania orlika grubodziobego rozciągający się od wybrzeży Oceanu Spokojnego aż po wschodnią Polskę obejmuje szereg różnorodnych środowisk. we wschodniej części areału orzeł ten zasiedla centralną i południową Syberię. Główna część azjatyckiej populacji jako tereny lęgowe wykorzystuje różnego rodzaju mokradła położone w południowej strefie tajgi. rozległe bagna o wysokim stopniu lesistości położone są przede wszystkim w wielkich dolinach rzecznych. ich niedostępność sprawia, że tereny te należą do najsłabiej poznanych biotopów. na południu orlik grubodzioby związany jest z formacją lasostepu, gdzie rozległe trawiaste przestrzenie z niewielkimi wypiętrzeniami terenu porastają różnego rodzaju lasy tworzone m.in. przez modrzew syberyjski, sosny i brzozy. ciągnące się setkami kilometrów stepy obfitują w liczne drobne zwierzęta, m.in. susły długoogoniaste (Urocitellus undulatus), którymi orlik ten się odżywia. Są to miejsca najliczniejszego występowania orlików. na obszarze tym spotyka się również enklawy, w których stepy sąsiadują z licznymi jeziorami i bagnami. Orliki grubodziobe znajdują w nich optymalne warunki do rozrodu i żerowania. Ptaki korzystają z obfitej bazy pokarmowej, zarówno z licznej fauny środowisk bagiennych, jak i stepowych. Obszary te posiadają jeszcze jedną niezmiernie istotną dla tego ptaka cechę – położone są z dala od siedzib ludzkich.

■ ■ ■

Fot. 1/13. Biotop lęgowy orlika grubodziobego na Syberii, okolice nowosybirska, lipiec 2012 (kordian Bartoszuk) Photo 1/13. Breeding biotope of the Great Spotted Eagle in Siberia, novosibirsk area, July 2012 (kordian Bartoszuk) Фото 1/13. Биотоп гнездования большого подорлика в Сибири, окрестности Новосибирска, июль 2012 (kordian Bartoszuk)

ŚROD OW ISKO BY TOWANIA

■ ■ ■

Fot. 2/13. Biotop orlika grubodziobego nad Prypecią (Grzegorz Maciorowski) Photo 2/13. Biotope of the Greater Spotted Eagle near Pripyat river (Grzegorz Maciorowski) Фото 2/13. Биотоп большого подорлика на берегах Припяти (Grzegorz Maciorowski)

czynnik ten, niezależnie od miejsca jego występowania na świecie, zawsze odgrywa znaczącą rolę przy zasiedlaniu terenu i decyduje o miejscu wyboru na gniazdo. Orlik znany jest bowiem ze swego silnego lęku przed człowiekiem. w Europie takich spokojnych, trudno dostępnych, obfitych w pokarm terenów pozostało bardzo mało. rozległe, niezmienione przez człowieka bagna należą do najrzadszych biotopów starego kontynentu i na takich właśnie obszarach bytują resztki populacji. Ma to miejsce w europejskiej części rosji, Łotwie, Litwie, Estonii, ukrainie i Białorusi. Są to głównie torfowiska, chociaż czasami zdarza się, że ptak zasiedla inne bagna w pobliżu zbiorników wodnych (Lõhmus & Väli 2005, treinys 2005). centrum europejskiego występowania gatunku znajduje się na Białorusi, gdzie gniazduje najliczniejsza populacja licząca 150–200 par. najważniejszą ostoją jest poleska część dorzecza Prypeci, gdzie gniazduje około 70% wszystkich par. Ptaki te zasiedlają rozległe torfowiska, głównie przejściowe i wysokie, a w pobliżu samej rzeki torfowiska niskie. największy obszar dwóch pierwszych typów torfowisk nazywany jest Olmańskimi Bagnami. Po stronie ukraińskiej jest to rezerwat rivnenski zapowiednik – położony w pobliżu miejscowości Sarny.

Prawdopodobnie gniazduje tu ponad 20 par. Położone po obu stronach Prypeci torfowiska są miejscem niezwykłym. te niezamieszkałe tereny ciągną się dziesiątkami kilometrów. na torfowiskach występują mineralne wypiętrzenia, zwane ostrowami, pokryte lasami. w bezodpływowych nieckach gromadzących wodę opadową tworzą się torfowiska wysokie. na obszarach dodatkowo zasilanych przez wody gruntowe powstają torfowiska przejściowe. Są to miejsca niezwykle bogate w rzadkie gatunki roślin i zwierząt, stanowią prawdziwy raj dla przyrodnika. w szacie roślinnej występują charakterystyczne torfowce Sphagnopsida, tworzące typowe dla siebie poduchy, na których

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 3/13. wiosenne rozlewiska. to od nich najmocniej uzależniony jest w Polsce ten ginący gatunek, dolina Biebrzy, kwiecień 2013 (Grzegorz Maciorowski) Photo 3/13. Spring backwaters. ey are decisive for the survival of these species being on its way to extinction in Poland, Biebrza Valley, april 2013 (Grzegorz Maciorowski) Фото 3/13. Затопляемые весной территории. Именно от них в Польше чаще всего зависит этот исчезающий вид, долина Бобры, апрель 2013 (Grzegorz Maciorowski)

zobaczyć możemy owadożerne rosiczki Drosera sp. Masowo występuje tam żurawina (Vaccinium oxycoccus), której zbiór owoców jest jednym z podstawowych źródeł utrzymania miejscowej ludności.

Liczne turzyce, wełnianki, luźne płaty trzciny i szereg innych bagiennych roślin tworzą niezapomniane krajobrazy. wśród ptaków rzadkich w centralnej części Europy licznie gniazduje cietrzew, dla którego wyniesienia są doskonałą areną tokowisk. zaobserwować też można zagrożoną w skali globu wodniczkę (Acrocephalus paludicola), gadożera (Circaetus gallicus) i puszczyka mszarnego (Strix nebulosa). z gadów występują tu żółw błotny (Emys orbicularis) i gniewosz plamisty (Coronella austriaca). w niewielkich kępach lasu występujących na ostrowach gnieździ się orlik grubodzioby. idąc powoli po lekko falującej pod naszym ciężarem, przesyconej wodą powierzchni torfowiska lub brodząc w płytkiej wodzie, wkraczamy w niemal już niespotykany w Europie świat tego rzadkiego orła – bezludny, pierwotny krajobraz, zdawałoby się całkowicie niedostępnych bagien, na których przyroda rządzi się swoimi prawami. Od wczesnej wiosny orliki krążą nad rozległymi bagnami Prypeci. niezbyt wysokie zagęszczenie ofiar sprawia, że często poszczególne stanowiska gniazdowe orlika grubodziobego rozdzielone są kilkoma kilometrami otwartej przestrzeni terenów łowieckich. Podobne tereny bagienne w Polsce zostały zmeliorowane, pocięte kanałami i rowami, a wielkie torfowiska przekształcono w nisko kośne łąki.

ŚROD OW ISKO BY TOWANIA

■

■

■

Fot. 4/13. na początku maja część łowisk orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy zakwita milionami kaczeńców (cezary korkosz) Photo 4./13. at the beginning of May a part of the hunting grounds of the Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley blooms with millions of marsh marigolds (cezary korkosz) Фото 4/13. В начале мая часть мест охоты большого подорлика в долине Бобры расцветает миллионами болотных калужниц (cezary korkosz)

we wschodniej Polsce rozciągały się niegdyś wielkie bagna położone na Polesiu oraz w dolinach narwi i Biebrzy. Przeszły one głębokie zmiany spowodowane działalnością człowieka i skurczyły się do niewielkich enklaw, głównie środkowego i dolnego basenu Biebrzy. Liczne kanały i rowy melioracyjne osuszyły niemal wszystkie dogodne biotopy lęgowe orlików. charakterystycznym miejscem występowania orlika grubodziobego są torfowiska niskie, wśród których wznoszą się różnej wielkości bagienne lasy. Orliki preferują te położone w bezpośrednim sąsiedztwie rzek, gdzie wczesnowiosenne zalewy tworzą niedostępną strefę rozlewisk. wczesnowiosenne rozlewiska są ważne też z kilku innych powodów – gromadzą się tam licznie ptaki wodno-błotne, w polowaniu na które orliki grubodziobe się wyspecjalizowały. rozlewiska stanowią barierę dla orlika krzykliwego, który terenów takich unika. wielkie połacie bagien stanowią mozaikę różnych środowisk, przeplatane są trzcinowiskami, mannowiskami, wysoko kępowymi turzycowiskami, luźnymi kępami wierzb i pojedynczymi drzewami. Miejsca te są niedostępne, wręcz odludne. Orliki grubodziobe w takich miejscach są bezpieczne – mogą ze spokojem odpoczywać, tokować, kopulować i skutecznie polować. dalej od rzeki, gdzie kończy się strefa zalewów, wkraczają niższe turzycowiska, na których orlik styka się z gospodarką człowieka. na terenach, gdzie przesuszenie nie zmieniło jeszcze drastycznie krajobrazu, a wysoki poziom wód gruntowych utrzymuje się niemal do lipca, łąki kosi się dopiero latem. do niedawna był to

■ ■

■

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 5/13. różnego rodzaju turzycowiska są nieodłącznym elementem jego łowisk (Grzegorz Maciorowski) Photo 5/13. Mud sedges of various kinds are an inseparable element of hunting grounds of the Greater Spotted Eagle (Grzegorz Maciorowski) Фото 5/13. Различные заросли осоки – неотъемлемый элемент мест его охоты (Grzegorz Maciorowski)

Fot. 6/13. Ptaki preferują bagienne biotopy o mozaikowatej strukturze (Grzegorz Maciorowski) Photo 6/13. Birds prefer mosaic structure wetland biotopes (Grzegorz Maciorowski) Фото 6/13. Птицы предпочитают болотистый биотопы мозаичной структуры (Grzegorz Maciorowski)

ŚROD OW ISKO BY TOWANIA

■

■

■

Fot. 7/13. Stogi na turzycowiskach to ginący element krajobrazu, z którego do niedawna korzystały orliki (cezary korkosz) Photo 7/13. Haystacks at mud sedges are a disappearing element of the landscape. until recently it had been used by spotted eagles (cezary korkosz) Фото 7/13. Стога на зарослях осоки – исчезающий элемент пейзажа, который еще до недавнего времени использовали подорлики (cezary korkosz)

ekstensywny sposób gospodarowania. Małe, wyżej położone łączki pośród wielkich przestrzeni bagien są dla orlików jak dobrze zastawiony stół. tuż po skoszeniu ptaki mają łatwy dostęp do pokarmu w postaci często rannych drobnych ssaków, ptaków i płazów. Jest im tam łatwiej zdobyć pokarm niż w turzycowisku, gdzie potencjalna ofiara ma wiele dróg ucieczki. w tym krajobrazie powszechne do lat 90. były stogi siana. Ptaki wykorzystywały je jako czatownie do polowania z tzw. „zasiadki”. Można by powiedzieć, że tak powinien wyglądać modelowy przykład łowiska orlika grubodziobego.

Badania prowadzone od ćwierćwiecza w dolinie Biebrzy wykazały, że orlik grubodzioby to ptak preferujący urozmaicony bagienny krajobraz. wielkość oraz położenie terenów łowieckich poszczególnych par zmienia się w trakcie sezonu w zależności od dostępności pokarmu. Orliki potrafią wyżywić siebie i swojego potomka niekiedy z zaledwie 1500 ha bogatego w pokarm łowiska, ale czasami potrzebują do tego rewiru o powierzchni 3000 ha. niestety, w całej kotlinie Biebrzańskiej jest zaledwie kilka tysięcy hektarów takich najbardziej optymalnych biotopów. w rewirach, gdzie o pokarm w pobliżu gniazda jest trudno, zdarzają się sytuacje, w których orliki odlatują od niego nawet na odległość kilku kilometrów. niestety, w wyniku przesuszenia kotliny, będącej skutkiem wcześniejszych prac melioracyjnych, część otwartych bagien sukcesywnie zarasta lekko nasiennymi gatunkami drzew – brzozą omszoną i olszą czarną. na tych obszarach, gdzie wystąpiły wcześniej pożary trawiące również część pokładów torfu, obficie pojawiła się osika. dawne tereny łowieckie orlików ulegają w niektórych okolicach zanikowi. charakterystyczne dla ptaków występujących w kotlinie Biebrzańskiej jest to, że zwłaszcza w drugiej części sezonu lęgowego, kiedy rolnicy prowadzą sianokosy na nisko kośnych łąkach, drapieżniki te intensywnie korzystają z tego rodzaju łowisk.

■ ■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 8/13. Orliki chętnie korzystają z łąk kośnych – zwłaszcza w okresie wychowywania piskląt (Grzegorz Maciorowski) Photo 8/13. Greater Spotted Eagles frequently use low hay meadows, especially at the time of rearing (Grzegorz Maciorowski) Фото 8/13. Подорлики охотно пользуются покосными лугами – особенно в период воспитания птенцов (Grzegorz Maciorowski)

coraz częściej ptaki trafiają na zmienione przez człowieka biotopy. rozległe bagna zastąpiono na wielu obszarach kośnymi łąkami, a nawet różnego rodzaju polami uprawnymi. Obecnie na bagnach biebrzańskich coraz większe zagrożenie stanowi zmiana struktury upraw. dawne łąki po osuszeniu zamieniane są na pola uprawne, gdzie sieje się na dużych obszarach kukurydzę. tego typu gospodarka rolna degraduje łowiska orlików.

Migracja, zimowiska Orlik grubodzioby jest gatunkiem wędrownym. w porównaniu z orlikiem krzykliwym jest gatunkiem bardziej zimnolubnym; sięga nieco dalej na północ, przylatuje wcześniej i odlatuje później. z tym również związane są jego tereny zimowania, które nie sięgają tak daleko na południe, jak gatunku pokrewnego. Jesienią ptaki podejmują wędrówkę na zimowiska, która rozpoczyna się w połowie września, lecz niektóre osobniki zwlekają z odlotem do ostatnich dni października. Początek wędrówki jest prawdopodobnie uzależniony od warunków pogodowych, położenia zimowisk i indywidualnych cech osobniczych oraz populacyjnych. Jedyna monitorowana rodzina orlików migrowała różnymi trasami na trzy oddzielne zimowiska (Meyburg i wsp. 2005).

Jeszcze dwadzieścia lat temu o wędrówkach i położeniu zimowisk orlików grubodziobych wiedziano niewiele. cramp & Simmons (1980) wśród zimowisk wymieniają Bałkany, dolinę rzeki Po we włoszech, bagna camargue we Francji oraz turcję, izrael, iran i irak. Licznie ptaki miały zimować w delcie nilu, w Etiopii i Erytrei. część ptaków zimuje w południowej azji, od Pakistanu, północnych

ŚROD OW ISKO BY TOWANIA

indii i południowego nepalu i dalej po Płw. indochiński, a ostatnio nawet sięgając do Sumatry, na południe i wschód chin oraz okazjonalnie do Japonii (Ferguson-Lees & christie 2001). rewolucyjny przełom w badaniach migracji ptaków nastąpił po zastosowaniu miniaturowych nadajników telemetrycznych Ptt (Platform telemetry transmitter). Pierwsze duże i ciężkie nadajniki zakładano na ssaki już w latach 1970. Postęp technologiczny spowodował zminiaturyzowanie nadajników do masy 60 gramów, co umożliwiło zainstalowanie ich na dużych gatunkach ptaków. Prekursorem tej metody był Bernd u. Meyburg. Pionierskie prace zapoczątkowano w 1995 roku poprzez zamontowanie na grzbiecie samicy orlika grubodziobego nadajnika satelitarnego. Ptak ten był śledzony przez satelitę arGOS. nadmienić należy, iż stosując tradycyjne metody badań wędrówek ptaków poprzez zakładanie obrączek, można uzyskać przeważnie tylko jedną wiadomość powrotną o oznakowanym osobniku. znalazca martwego ptaka z obrączką musi poinformować o tym zdarzeniu Stację Ornitologiczną. w przypadku zastosowania nadajnika satelitarnego uzyskuje się tysiące informacji dotyczących jednego osobnika. rozwój technologiczny sprawił, że można na bieżąco śledzić miejsce przebywania ptaka za pomocą logera GPS GSM. zarówno nadajniki satelitarne, jak i logery to urządzenia niewielkie. ich ciężar nie przekracza 5% masy ciała ptaka, a wręcz wynosi najczęściej 3%, czyli w przypadku orlików około 30–40 g. zakładane są w postaci plecaka zamontowanego za pomocą szelek z teflonu lub neoprenu. Samo urządzenie umieszczone jest na miękkiej neoprenowej podkładce. Logery GPS GSM to urządzenia używane zaledwie od kilku lat, najnowsze zdobycze techniki w służbie ornitologii. nadajniki satelitarne to urządzenia bardzo drogie, kosztowne jest też pozyskiwanie danych. Logery GPS GSM są znacznie tańsze. inny jest również system zbierania i przesyłania danych w obu urządzeniach. nadajniki satelitarne pracują w oparciu o system namierzających je satelitów, które przesyłają dane do centrali. Ptak z nadajnikiem może więc być namierzany w dowolnej części świata, a dane przesyłane są zazwyczaj bez żadnych przeszkód. Jest to korzystne, zwłaszcza podczas migracji, gdy ptak znajduje się na bezludnych obszarach. Loger natomiast działa w oparciu o sieć telefonii komórkowej, której zasięg w niektórych krajach jest ograniczony. Będąc poza zasięgiem telefonii, loger zbiera dane lokalizacyjne, ale może je przesłać za pomocą wiadomości SMS dopiero wtedy, gdy ptak znajdzie się ponownie w zasięgu sieci. w takim przypadku przez kilka – kilkanaście tygodni nie będziemy mieli wiadomości o ptaku. częstotliwość zbierania danych lokalizacyjnych poprzez nadajniki satelitarne (Ptt) programowana jest w momencie produkcji i nie można jej później zmienić. to ich niewątpliwa wada. w logerach GPS GSM częstość pozyskiwania danych można zmieniać w miarę zaistniałych potrzeb za pomocą komend SMS. Obydwa rodzaje nadajników zasilane są z baterii ładowanej za pomocą energii słonecznej. Gdy nastąpi długi okres załamania pogody lub gdy ptak przebywa na silnie zacienionym gnieździe, loger można zaprogramować na rzadsze nadawanie, oszczędzając tym samym energię. w nadajniku satelitarnym nie jest to możliwe. w okresie niekorzystnej pogody dochodzi do wyładowania nadajnika i czasami trzeba czekać nawet kilka tygodni na ponowne jego naładowanie. często dochodzi też do zakłócenia pracy nadajnika, której efektem może być utrata części cennych danych. niewątpliwie znacznym ograniczeniem w obu urządzeniach jest trwałość baterii. zakładając taki nadajnik, trzeba się liczyć z tym, że może on funkcjonować stosunkowo krótko – czasami zaledwie przez jeden rok. Jest też jeszcze jedna wada tego rozwiązania technicznego, o której rzadko się pisze. to możliwość odcięcia nadajnika przez ptaka w najmniej oczekiwanym momencie. część ptaków takie urządzenia odcina – niektóre niemal tuż po zamontowaniu.

Ostry dziób z łatwością radzi sobie z cienkimi szelkami. należy więc takie straty danych brać pod uwagę. niekiedy zakłada się nadajniki, których mocowanie jest zszywane za pomocą nici biodegracyjnych. Odpadają one samoistnie od ptaka. za zgodą ministra środowiska rozpoczęto w roku 1992 wspólny projekt badawczy realizowany przez pracowników ówczesnej akademii rolniczej z Poznania oraz członków wwGBP pod kierunkiem Bernda Meyburga. Pierwsze nadajniki założono młodym ptakom, a dopiero w 1995 roku

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 9/13. dorosły samiec orlika grubodziobego z logerem GPS GSM (Grzegorz Maciorowski) Photo 9/13. an adult male Greater Spotted Eagle with a GPS GSM logger (Grzegorz Maciorowski) Фото 9/13. Взрослый самец большого подорлика с регистратором данных GPS/GSM (Grzegorz Maciorowski)

osobnikom dorosłym. w latach 1992–2006 zdołano założyć nadajniki Ptt 18 ptakom, w tym 15 orlikom grubodziobym, 1 orlikowi krzykliwemu oraz 2 mieszańcom międzygatunkowym. uzyskane w tym okresie informacje pozwoliły poznać część szlaków migracyjnych polskiej populacji orlików grubodziobych (Meyburg i wsp. 1995, 1997, 1998, 2005). w 1996 roku po raz pierwszy w historii badań ptaków monitorowano całą rodzinę orlików grubodziobych (Meyburg i wsp. 2005). w latach 2011–2013 kontynuowano badania w ramach projektu LiFE+ Orlik Ptak Jakich Mało. Łącznie w tym okresie założono nadajniki Ptt oraz logery na 29 ptaków, w tym 21 orlików grubodziobych, 4 orliki krzykliwe i 4 mieszańce międzygatunkowe. trasy wędrówek niektórych ptaków można śledzić na bieżąco na stronie internetowej projektu: www.orlikgrubodzioby.org.pl. Od kilku lat badania telemetryczne orlików grubodziobych prowadzi się również w Estonii (http://birdmap.5dvision.ee/). w roku 2013 rozpoczęto pionierskie prace w zachodniej Syberii. założono pierwszy loger GPS GSM na młodego orlika grubodziobego. trasę wędrówki tego osobnika można śledzić na bieżąco na stronie http://aqc.aquila-it.pl.

Po sezonie lęgowym orliki grubodziobe migrują na zimowiska. Położenie zimowisk dorosłych ptaków jest najprawdopodobniej bardzo stabilne. Świadczą o tym dane z monitorowanych dwóch osobników; samica regularnie zimowała przez sześć sezonów w turcji w delcie rzeki Göksu na wybrzeżu Morza Śródziemnego, a samiec w zambii w parku narodowym South Luangwa (Meyburg i wsp. 1998, 2005). Młode ptaki wydają się najpierw poznawać szerszy obszar na potencjalnym zimowisku, by później zatrzymać się w miejscu najbardziej dla nich odpowiednim. tylko nieliczne osobniki próbują pozostawać na zimowisku w centralnej Europie. Są to jednak tylko pojedyncze ptaki, które najprawdopodobniej pochodzą z północno-wschodniej Europy. Jesienny przelot gatunku

ŚROD OW ISKO BY TOWANIA

■

■

■

ryc. 1/13. trasy jesiennej migracji 6 samców orlików grubodziobych – dane uzyskane za pomocą nadajników satelitarnych zakładanych na ptaki w roku 2011. zośka i Jerzy osobniki pierwszoroczne (oryg.)

Fig. 1/13. routes of the autumn migration of six male Greater Spotted Eagles – data obtained using satellite transmitters placed on birds in 2011. zośka and Jerzy are first year birds (orig.) Рис. 1/13. Маршруты осенней миграции 6 самцов большого подорлика – данные, полученные при помощи спутниковых передатчиков, установленных на птицах в 2011 г. Зоська и Ежи – особи первого года жизни (ориг.)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 10/13. zimowisko orlików grubodziobych, okolice araxos, Grecja 2012 (Grzegorz Maciorowski) Photo 10/13. Greece – a wintering ground of Greater Spotted Eagles, araxos area, Greece 2012 (Grzegorz Maciorowski) Фото 10/13. Место зимовки больших подорликов, вокруг Араксос, Греция 2012 (Grzegorz Maciorowski)

kończy się zwykle w listopadzie, chociaż niektóre młode ptaki jeszcze w grudniu szukają dogodnych miejsc do przezimowania.

Badania wykazały, że europejskie orliki grubodziobe mają trzy trasy migracyjne. najważniejsza z nich, w której bierze udział najwięcej ptaków, biegnie wzdłuż łuku karpat w kierunku cieśniny Bosfor, a następnie przecina w kierunku południowo-wschodnim turcję i dalej wiedzie wzdłuż brzegu Morza Śródziemnego, przez Bliski wschód do północnej afryki. tam, najczęściej pod koniec listopada, ptaki kończą wędrówkę. zimowiska znajdują się w południowym Egipcie, Sudanie, Sudanie Południowym oraz czadzie. trasy wędrówek czterech dorosłych i dwóch młodych samców w 2012 roku przedstawiono na rycinie 1/13. dorosłe ptaki doleciały do Sudanu i Sudanu Południowego. Młode zimowały w Egipcie oraz na krecie. Przeanalizowano szczegółowo trasę wędrówki jesiennej samca nila (ryc. 3/13). Opuścił on tereny lęgowe 10 października i dotarł po 38 dniach (18 listopada) na zimowisko w Sudanie Południowym. Jesienią pokonał dystans 8225 km, lecąc przeciętnie 217 km dziennie. najdłuższy jednodniowy przelot wyniósł 490 km nad pustynią w Sudanie. Bywały dni, gdy odpoczywał, nie przemieszczając się wcale, lub polował (prawdopodobnie z zasiadki), przemieszczając się zaledwie 30 km. Ptak leciał zazwyczaj najkrótszą trasą przez turcję, wybrzeże Morza Śródziemnego, doleciał nad zatokę Sueską, tu nieco się „pogubił”, dolatując do zatoki akaba. nie zaryzykował przelotu zaledwie 30 km nad wodami zatoki Sueskiej, zawrócił, lecąc kilkaset kilometrów na północ wzdłuż wybrzeża do Suezu i stąd skierował się prosto na południe wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza czerwonego, dolatując na zimowisko w Sudanie Południowym. Stosunkowa niewielka część ptaków zatrzymuje się wcześniej w turcji, izraelu i być może w innych krajach bliskiego wschodu, a także Półwyspu arabskiego. druga główna trasa przelotu przecina karpaty i biegnie na Bałkany. tutaj ptaki rozpraszają się po zimowiskach w krajach śródziemnomorskich. nasze badania wykazały, że ważnym terenem

ŚROD OW ISKO BY TOWANIA

■ ■

■

Fot. 11/13. w górzystej części krety orliki poszukują podobnie jak sępy padłych zwierząt gospodarskich (Grzegorz Maciorowski) Photo 11/13. in the mountainous part of crete spotted eagles look for, just like vultures, dead domestic animals (Grzegorz Maciorowski) Фото 11/13. В горных районах Крита подорлики ищут падаль скота, так же как грифы (Grzegorz Maciorowski)

zimowania jest Grecja. Orliki wykorzystują w tym kraju trzy główne typy krajobrazu – dwa z nich to środowiska bagienne, trzeci to wzgórza porośnięte zbiorowiskiem makii śródziemnomorskiej. w deltach rzek, a także zatokach morskich, obficie występuje niska roślinność częściowo lub całkowicie zalewana przez słone wody Morza Egejskiego i Morza Śródziemnego. charakterystyczną rośliną tych okolic jest soliród (Salicornia europaea). tereny te w okresie jesienno-zimowym cechują się obfitością migrujących ptaków – głównie siewek, czapli i ptaków blaszkodziobych, które stanowią dla orlika grubodziobego główne źródło pokarmu. w bezpośrednim sąsiedztwie takich terenów występują także rozległe trzcinowiska i sitowiska poprzecinane taflą wody, wśród których orliki często polują. do znanych greckich zimowisk gatunku należą delty rzek Evros i kalamas oraz morska zatoka amvrakikos. w miejscach tych zimuje prawdopodobnie ponad 50 orlików grubodziobych. niektóre ptaki bytują na mniejszych bagniskach – w dzień poszukując na nich pokarmu, by na nocleg schronić się w zaroślach porastających okoliczne wzgórza. zarośla tworzone głównie przez krzewy z rodzaju Flomis oraz drzewa – oliwkę i dęby (głównie Quercus macrolepis i Quercus coccifera) – stanowią ważne schronienie dla nocujących ptaków, a zapewne nie bez znaczenia jest też fakt, że na wzgórzach nietrudno znaleźć martwe zwierzęta gospodarskie – kozy, owce lub bydło, którymi najczęściej nikt już się nie interesuje. Orliki nie gardzą padliną. na najdalej na południowy wschód wysuniętym europejskim zimowisku, malowniczej krecie, ptaki wykorzystują podobne krajobrazy – sąsiedztwo nielicznych zbiorników wodnych lub porośnięte luźną roślinnością śródziemnomorską wzgórza obfitujące w padlinę zwierząt domowych. trzeci szlak migracyjny przebiega z północnego wschodu na południowy zachód Europy w kierunku Półwyspu iberyjskiego oraz prawdopodobnie Półwyspu apenińskiego. tą trasą migruje zapewne najmniejsza liczba europejskich orlików grubodziobych. również nieliczne ptaki z Polski lecą

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

ryc. 2/13. rozmieszczenie zimowisk orlika grubodziobego (oryg.)

Fig. 2/13. distribution of wintering grounds of the Greater Spotted Eagle (orig.) Рис. 2/13. Места зимовки большого подорлика (ориг.)

w tym kierunku. Świadczą o tym dwie wiadomości powrotne o ptakach stwierdzonych w Hiszpanii i Francji. rozmieszczenie zimowisk w azji Mniejszej i na Bliskim wschodzie jest jeszcze niewystarczająco poznane. w turcji, podobnie jak w Grecji, są to mokradła położone blisko Morza czarnego i Morza Śródziemnego. w izraelu najbardziej znanym zimowiskiem jest dolina Hula, gdzie corocznie zimuje ponad 70 orlików grubodziobych (dan i wsp. 2005).

Główne zimowiska europejskich orlików grubodziobych znajdują się w północno-wschodniej części afryki. Obejmują wielkie bagienne tereny położone na pograniczu Sudanu z Sudanem Południowym, enklawy zieleni wzdłuż nilu, niewielkie enklawy zieleni pośród pustynnej części Egiptu, Libii, czadu i Etiopii. w latach 1995–2013 zaopatrzono w nadajniki satelitarne Ptt lub logery GPS GSM 16 dorosłych orlików grubodziobych. Spośród nich aż 9 (70%) miało zimowiska w afryce, w tym 6 w Sudanie i Sudanie Południowym, 2 w zambii i 1 w czadzie (Meyburg i wsp. 1998, 2005, nowe dane). rozmieszczenie zimowisk przedstawiono na rycinie 2/13.

ŚROD OW ISKO BY TOWANIA

■

■

■

ryc. 3/13. trasa całorocznej wędrówki dorosłego samca nila A. clanga; jesień 2012 i powrót wiosną 2013 (oryg.)

Fig. 3/13. Migrating route of an individual adult male nil Aquila clanga; autumn 2012 and return in spring 2013 (orig.) Рис. 3/13. Маршрут годового перелета взрослого самца Нила, A. clanga; осень 2012 и возвращение весной 2013 (ориг.)

wędrówka wiosenna z zimowisk na tereny lęgowe odbywa się niemal po tej samej trasie, którą ptaki przebyły jesienią. Początek wiosennej migracji jest rozciągnięty w czasie i trwa najprawdopodobniej od końca lutego do pierwszych dni kwietnia. Powrót na lęgowiska odbywa się zwykle szybciej. Przykładowo samiec nil zimujący w Sudanie Południowym w ciągu 30 dni powrócił do doliny Biebrzy. Opuścił zimowisko dość późno, dopiero 12 marca i na lęgowisko dotarł 10 kwietnia. Przelot wiosenny trwał o 8 dni krócej, częściowo poprzez krótszą trasę 7801 km oraz nieco szybsze tempo przelotu. Przeciętnie nil leciał 260 km dziennie (ryc. 3/13).

Przylot na tereny lęgowe następuje najczęściej od końca marca do końca drugiej dekady kwietnia. Orliki grubodziobe gniazdujące we wschodniej Polsce przylatują w okresie od 1 do 20 kwietnia, chociaż niektóre osobniki prawdopodobnie pojawiają się na lęgowisku już w końcu marca. Ptaki przylatują pojedynczo i spotykają się z partnerami dopiero w rewirach lęgowych. nasze monitorowane dorosłe orliki grubodziobe powracały na tereny lęgowe regularnie pomiędzy 10 a 14 kwietnia 2012 roku (n=4) oraz pomiędzy 10 a 12 kwietnia 2013 roku (n=4).

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

ryc. 4/13. trasa migracji młodocianego samca hybrydy rudego w latach 2012–2013 (oryg.)

Fig. 4/13. Migration route of a young male Spotted Eagle hybrid named rudy in 2012–2013 (orig.) Рис. 4/13. Маршрут миграции молодого самца, гибрида Рудого в 2012–2013 (ориг.)

dwa osobniki tworzące parę i ich potomka monitorowano w 1996 roku. każdy z ptaków udał się na zimowisko indywidualnie i do tego do odległych miejsc. Samica do czadu, samiec do zambii, a młody na Płw. Bałkański (Meyburg i wsp. 2005). Obalono w ten sposób powszechny pogląd, iż ptaki lecą całymi rodzinami, a młody ptak poznaje trasę wędrówki, przebywając ją pierwszy raz z rodzicami.

Odmiennie przebiega migracja osobników młodocianych. wygląda na to, że nie jest ona jeszcze ściśle ukierunkowana i w dużej mierze jest dziełem przypadku. Ptaki młodociane z doliny Biebrzy zimowały bliżej niż osobniki dorosłe, przeważnie w Grecji, turcji, Egipcie i izraelu. Jeszcze mniej przewidywalna jest strategia migracji i zimowania mieszańców między dwoma gatunkami orlików. zimowiska orlika grubodziobego i krzykliwego nie pokrywają się. Można domniemywać, iż strategie zimowania hybrydów będą pośrednie lub zbliżone do któregoś gatunku. Pierwszą odpowiedź w tej sprawie przyniósł młody mieszaniec z dolnego Basenu Biebrzy o imieniu rudy. Jesienią 2012 samiec rudy migrował typowym szlakiem wzdłuż łuku karpat, poprzez Bosfor, turcję, wybrzeże Morza Śródziemnego, Egipt, Sudan, doleciał aż do kenii, gdzie spędził zimę. trasę 10 780 km pokonał w 72

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

dni. Odmiennie przebiegała jego wędrówka wiosenna. w porównaniu do osobników dorosłych, których trasa migracji wiodła niemal po trasie wędrówki jesiennej, dwulatek obrał krótszą trasę przez Etiopię, wzdłuż wybrzeży Morza czerwonego i Morza Śródziemnego. w Syrii zmienił kierunek migracji. dalsza trasa wiodła przez turcję do wschodniego wybrzeża M. czarnego. następnie ptak przeleciał przez Gruzję i doleciał do południowej rosji. zaleciał w okolice rostowa nad donem, następnie udał się na ukrainę (okolice dniepropietrowska i charkowa) i nieoczekiwanie skręcił na wschód do rosji. wiosnę i lato dwuletni samiec spędził w okolicy woroneża. tereny te są położone około 1100 km od doliny Biebrzy (ryc. 4/13). trasa migracji wiosennej wyniosła 10 293 km i trwała zaledwie 42 dni. tempo wędrówki było więc szybsze o prawie 100 km/dzień.

Jesienią 2013 roku, podczas drugiej migracji, rudy obrał inną trasę wędrówki. Początek nastąpił 29 września. Przebiegała ona od terenów południowej rosji do wybrzeża Morza kaspijskiego i dalej wiodła przez azerbejdżan. następnie ptak pokonał kraje Bliskiego wschodu, przeleciał przez Półwysep arabski do wybrzeża Morza czerwonego. rudy leciał wzdłuż wybrzeża i po pokonaniu cieśniny Bab el Meldeb dotarł do afryki. dalej trasa migracji wiodła przez Etiopię, kenię i tanzanię. Pod koniec listopada ptak dotarł do zambii, gdzie prawdopodobnie będzie zimował.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

13 Habitat area of occurrence of the Greater Spotted Eagle stretching from the coast of the Pacific Ocean to eastern Poland includes a number of diverse environments. in the eastern part of the area, the eagle inhabits central and southern Siberia. e main part of the asian population uses, as breeding grounds, various types of wetlands in the southern taiga zone. Vast highly forested wetlands are located primarily in great river valleys. due to their inaccessibility, those areas are among the least known biotopes. in the South, the Greater Spotted Eagle is associated with the forest-steppe formation, where the vast grassy areas with small terrain elevations are covered with various types of forests consisting of trees such as Siberian larches, pines and birches. e steppes, stretching over hundreds of kilometres, abound in numerous small animals, including long-tailed ground squirrels (Urocitellus undulatus), on which Greater Spotted Eagles feed. ese are the areas where the Greater Spotted Eagles are the most common. ere are also enclaves in this region where the steppe neighbours numerous lakes and marshes, constituting optimal conditions for breeding and feeding for Greater Spotted Eagles. Birds use the abundant food base of the various fauna from both marshes and steppe habitats. ese areas have yet another extremely important feature for the bird – they are located away from human settlements. is factor, regardless of where it occurs in the world, has always played a significant role in populating of land and it is decisive when it comes to the choice of the nest. it is because the eagle is well-known for its great fear of humans. in Europe, there is only a very small number of such quiet, difficult to reach areas abounding in food. Vast wetlands unaltered by men are among the rarest habitats of the old continent and on such areas dwell remains of the population. is is the case of the European part of russia, of Latvia, Lithuania, Estonia, ukraine and Belarus. ese are mostly peat bogs, however sometimes Greater Spotted Eagles inhabit different marshes near water reservoirs (Lõhmus & Väli 2005, treinys 2005).

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

e centre of occurrence of the species in Europe is located in Belarus where nests the largest population of 150–200 pairs. e most significant refugium is the part of Pripyat river basin in Polesie where nests about 70% of all pairs. e birds inhabit vast peat bogs, mostly transitional and high ones, and close to the river – low peat bogs. e largest area of the first two types of peat bogs is called Olmańskie Marshes. On the ukrainian side, it is rivnenski zapowiednik reserve located near the village of Sarny.

Probably more than 20 pairs nest here. Peat bogs located on both sides of Pripyat are a unique place. ese uninhabited areas stretch over the distance of dozens of kilometres. in the bogs area there are mineral upheavals known as ostrovs, covered with forests. High peat bogs are formed in closed drainage basins that collect rainwater. in areas additionally fed by groundwater, transitional peat bogs are created. ese areas are extremely rich in rare species of plants and animals. ey constitute a real paradise for scientists. e vegetation includes characteristic Sphagnopsida peat-mosses that create distinctive cushions, on which we can observe Drosera sp carnivorous sundews. it also abounds in cranberry (Vaccinium oxycoccus), harvesting the berries of which is one of the main sources of income of the local population. Many sedges, cotton grasses, loose pieces of reed and a number of other wetland plants create unforgettable landscapes. among the birds which are rare in the central part of Europe, there are many nesting grouses for which the ground elevations are perfect tooting grounds. e globally endangered aquatic warbler, Short-toed Snake Eagle (Circaetus gallicus) and the Great Gray Owl (Strix nebulosa) also occur here. e reptiles are represented by the European pond turtle (Emys orbicularis) and the smooth snake (Coronella austriaca). e Greater Spotted Eagle nests in small clumps of forest on ostrovs. when walking slowly on a peat bog surface supersaturated with water which billows slightly under our weight or wading in shallow water, we enter the almost non-existent in Europe world of this rare eagle – the uninhabited, pristine landscape of marshes which seem completely inaccessible, the reign of nature itself. From early spring, spotted eagles are circling over the vast Pripyat marshes. due to a rather low prey abundance, nesting grounds of the Greater Spotted Eagle are separated by several kilometres of open area hunting grounds. Similar wetlands in Poland were drained, cut through with canals and ditches, and the large peat bogs transformed into low hay meadows. in eastern Poland there were once large marshes located in Polesie and in the narew and Biebrza valleys. ey have undergone large changes caused by human activity and shrunk to small enclaves, mainly the central and lower basin of Biebrza. numerous canals and drainage ditches dried up almost all breeding biotopes suitable for spotted eagles. e characteristic habitat of Greater Spotted Eagle are fens, overgrown with marsh forests of various sizes. Spotted eagles prefer those areas located in the immediate vicinity of the rivers, where early spring backwaters create an inaccessible wetland area. Early spring backwaters are also important for several other reasons – many water birds gather there hunting, which Greater Spotted Eagles are already expert at. Backwaters are the barrier for the Lesser Spotted Eagle, which avoids such areas. e great marsh’s expanse is a mosaic of diverse habitats; they are interwoven with reed beds, reed manna grass beds, high mud sedges, loose clumps of willows and single trees. ese sites are inaccessible, even secluded. Greater Spotted Eagles are safe in such places – they can rest, toot, breed and hunt successfully. Further from the river, where the inundation zone ends, lower mud sedges start, there the spotted eagle enters into contact with human economy. in areas where drying has not yet changed the landscape dramatically, and groundwater level remains high almost until July, the meadows are mown no sooner than in summer. until recently, it was the extensive farming. Small elevated meadows in the midst of the expanse of the marshes are for spotted eagles a sort of a welllaid table. immediately aer mowing, the birds have easy access to food in the form of killed small mammals, birds and amphibians. it is easier for them to obtain food there than at a mud sedge, where the potential prey has a number of escape routes. Haystacks were common for this landscape up to the 90’s. Birds use them as look-out to perch hunt. You could say that this is how a model of a hunting ground of a Greater Spotted Eagle should look like.

HA BI TAT

research conducted for over a quarter of a century in Biebrza Valley has presented that Greater Spotted Eagle is a bird preferring a varied marshy landscape. e size and location of hunting grounds of each pair changes throughout the season depending on the availability of food. Spotted eagles are sometimes able to feed themselves and their offspring using just 1000 ha surface of a hunting ground rich in food, however now and again to do that they need an area of 3000 ha. unfortunately, the entire Biebrza Valley contains only a few thousand hectares of the most optimal biotopes of this kind. in the areas, where it is difficult to acquire food near the nest, there occur situations in which eagles fly away from it even at a distance of several kilometres. unfortunately, due to the drying of the Valley which is the result of previous drainage activity, a part of the open marshes gradually overgrows with small-seeded tree species – downy birch and black alder. in those areas where fires occurred consuming a part of peat deposits, a lot of aspen appeared. in some areas, former hunting grounds of spotted eagles disappear. what is characteristic for birds in Biebrza Valley is that, especially in the second part of the breeding season, when farmers carry out haying at low hay meadows, the predators put this kind of a hunting ground to good use.

More and more oen, the birds find biotopes altered by man. Vast wetlands were in many areas replaced with hay meadows and even with various types of farmland. currently at Biebrza marshes, changing of the farming structure is a growing threat. Former meadows aer being dried are converted into farmland, where the corn is sown on large areas. is type of farming damages hunting grounds of the spotted eagles.

Migration, wintering areas Greater Spotted Eagle is a migratory species. in comparison with the Lesser Spotted Eagle it is a more psychrophilic one; its distribution ranges a little further to the north, it arrives sooner and departs later. is is also related to its over-wintering areas which do not reach as far south as those of its related species. in the autumn, the birds set off for the journey to their over-wintering areas which begins in mid-September, however some individuals wait to take to the wing until the last days of October. e moment of departure is probably dependent on weather conditions, location of the overwintering areas as well as on individual and population differences. e only monitored family of spotted eagles migrated via various routes to three separate wintering grounds (Meyburg et al. 2005). no longer than twenty years ago, little was known about migrations and location of over-wintering areas of the Greater Spotted Eagles. cramp & Simmons (1980) list as over-wintering areas as Balkans, Po Valley in italy, camarque marshes in France as well as turkey, israel, iran, and iraq. numerous birds were to winter in the delta of nile, in Ethiopia and Eritrea. Some birds winter in southern asia, from Pakistan, northern india and southern nepal, reaching the indochinese Peninsula, and recently even Sumatra, to the southern and eastern china and occasionally to Japan (Ferguson-Lees & christie 2001). a revolutionary breakthrough in researching bird migration occurred aer miniaturised Ptt (Platform telemetry transmitter) telemetry transmitters have been used. First large and heavy transmitters were placed on mammals by the 1970s. technological progress has resulted in miniaturisation of transmitters to 60 grams of weight, enabling for them to be placed on a large bird species. e precursor of this method was Bernd u. Meyburg. e pioneering works were initiated in 1995 by placing a satellite transmitter on the back of a female Greater Spotted Eagle. e bird was tracked by the arGOS satellite. it should be noted that the traditional methods of studying birds’ migration by tagging them with rings provide only one ringing recovery about the tagged bird. e finder of a dead bird tagged with a ring must inform Ornithological Station about the event. in case of using a satellite transmitter, thousands of information concerning one bird specimen are obtained.

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

technological development has made it possible to track the whereabouts of the bird using a GPS GSM logger. Both satellite transmitters and loggers are small devices. eir weight does not exceed 5% of the weight of a bird, which in the case of spotted eagles amounts to 30–40 g. ey are placed in the form of a backpack mounted by means of a harness made of teflon or neoprene. e device itself is placed on a so neoprene pad. GSM GPS loggers have been in use for only a few years, they are a cutting edge technology in the service of ornithology. Satellite transmitters are very expensive, as obtaining the data is. GSM GPS loggers are much cheaper. e system for collecting and transmitting data in both devices is different. Satellite transmitters operate on the basis of a system of satellites which track them. en the satellites transmit data to the centre. a bird with a transmitter can therefore be tracked in any part of the world and the data is sent without hindrance. is is advantageous especially during the migration, when the bird is in uninhabited areas. e logger, on the other hand, operates on the basis of a mobile phone network, the extent of which is in some countries limited. Being out of reach of the network, the logger collects location data, however it can send it via text messages only when the bird is again within reach of the network. in this case, for a few or a dozen of weeks we will have no news of the bird. e frequency of collecting location data by satellite transmitters (Ptt) is programmed at the time of manufacture and cannot be changed later. it is their undeniable shortcoming. in GPS GSM loggers, frequency of data collection can be modified whenever such need arises, by using SMS commands. Both types of transmitters are powered by solar energy batteries. in case of a long period of bad weather or if a bird stays in the heavily shaded nest, the logger can be programmed to lower transmission, thus saving energy. is is not possible in case of a satellite transmitter. during bad weather, the transmitter discharges and sometimes you have to wait a few weeks until it recharges. Oen the work of the transmitter is disturbed, what may result in loss of some valuable data. undoubtedly, a significant limitation in case of both devices is the battery life. when placing such a transmitter, it must be taken in the account that it can function relatively short, sometimes only for one year. ere is another disadvantage to this technical solution. it is rarely mentioned. it is the possibility of the bird cutting off the transmitter when you least expect it. Some birds cut off the devices – some almost immediately aer it has been placed. eir sharp beak easily deals with the thin harness. we must therefore take such losses into account. Sometimes transmitters with fixing made of biodegradable thread are used. ey fall off from the bird by themselves. with the approval of the Minister of the Environment, in 1992 a joint research project was launched. it was carried out by members of wwGBP under Bernd Meyburg. e first transmitters were placed on young birds, and only in 1995 on adult ones. in the years 1992–2006 Ptt transmitters were successfully placed on 18 birds, including 15 Greater Spotted Eagles, one Lesser Spotted Eagle and 2 interspecific hybrids. e information obtained during this period enabled them to get to know a part of the migration routes of the population of Polish Greater Spotted Eagles (Meyburg et al. 1995, 1997, 1998, 2005). in 1996, for the first time in the research history, the entire family of Greater Spotted Eagles was monitored (Meyburg et al. 2005). in the years 2011–2013 the research under the LiFE+ GrEatEr SPOttEd EaGLE – a Bird LikE nO OtHEr project was continued. in total, Ptt transmitters and loggers were placed during this period on 29 birds, including 21 Greater Spotted Eagles, four Lesser Spotted Eagles and four interspecific hybrids. Migration routes of some birds are kept up to date on the project website: www.orlikgrubodzioby.org.pl. For several years, telemetric research of Greater Spotted Eagles has been also carried out in Estonia (http://birdmap.5dvision.ee/). Pioneer work in the centre of the breeding area began in 2013. with the support of the Polish company “aquila”, the first GPS GSM logger was placed on a young Greater Spotted Eagle in western Siberia. e itinerary of the journey of this bird can be followed on the website http://aqc.aquila-it.pl. aer the breeding season, Greater Spotted Eagles migrate to over-wintering areas. Location of the wintering grounds of adult birds is probably very stable. is is evident with data from the two

HA BI TAT

monitored individuals; the female wintered regularly for six seasons in turkey in Göksu delta on the Mediterranean coast and the male in zambia in the South Luangwa national Park (Meyburg et al., 1998, 2005). Young birds seem to first explore a wider area of the potential wintering ground to later stay at a site which they find most appropriate. Only a few individual birds try to remain on wintering grounds in central Europe. However, these are only single birds that most probably come from north-eastern Europe. autumn migration of the species usually ends in november, although some young birds are still in search of suitable sites to spend the winter during december. e research has shown that the European Greater Spotted Eagles have three migration routes. e major one, chosen by most birds, runs along the carpathian arc in the direction of the Bosporus Strait and then to the south-east, it crosses turkey and goes further along the Mediterranean coast through the Middle East to north africa. it is usually by the end of november that the birds end their journey in there. e over-wintering areas are located in southern Egypt, Sudan, South Sudan and chad. itinerary of the journey of four adults and two young males in 2012 is shown on figure 1/13. adult birds reached Sudan and southern Sudan. e young ones wintered in Egypt and crete. we analysed in detail the autumn migration route of the male nicknamed nil (fig. 3/13). it le the breeding grounds on 10 October and arrived aer 38 days (on 18 november) on the wintering ground in southern Sudan. in autumn it covered a distance of 8225 km, flying an average of 217 km a day. e longest one-day distance was 490 km above the desert in Sudan. ere were days when it rested without moving at all or when it hunted (probably perch hunted) by covering only 30 km. e bird usually chose the shortest route through turkey, Mediterranean coast, it got to the Gulf of Suez, it got there a bit “confused” reaching the Gulf of aqaba. it did not venture flying just 30 kilometres above the waters of the Gulf of Suez, it turned back a few hundred kilometres to the north, flying along the coast heading towards Suez and from there it headed straight south along the west coast of the red Sea, reaching the wintering ground in South Sudan. a relatively small number of birds stopped on their way in turkey, israel, and perhaps in other countries of the Middle East and those of the arabian Peninsula. e second major flight route crosses the carpathian Mountains and runs to the Balkans. Here birds disperse at the wintering grounds in the Mediterranean countries such as Serbia, croatia, Montenegro and albania. Our research has shown that Greece is an important wintering area. Spotted eagles use three main types of landscape in this country – two of them are wetlands, and the third are hills overgrown with Mediterranean maquis vegetation. in the river deltas as well as marine bays abound in low vegetation, which is partially or completely flooded by salty waters of the aegean Sea and the Mediterranean. a characteristic plant of this area is Glasswort (Salicornia europaea). in autumn and winter, these areas are characterised by an abundance of migrating birds – mainly plovers, herons and birds of the anseriformes family, which are the main source of food for the Greater Spotted Eagle. in the direct vicinity of such areas are also vast reedbeds and reed marshes divided by track of water, where spotted eagles oen hunt. e famous Greek wintering grounds of the species include the Evros and kalamas river deltas and the amvrakikos marine bay. Probably, over 50 Greater Spotted Eagles spend winter there.

Some birds dwell in smaller marshes – during the day scanning them for food, and at night taking shelter in the bushes overgrowing the surrounding hills. Scrubs mainly consisting of the genus Flomis shrubs and trees – olive and oak (mainly Quercus macrolepis and Quercus coccifera) – are important refuge for birds spending the night there, and what probably is as important, that on the hills cadavers of farm animals such as goats, sheep or cattle are easy to find especially that usually no one is interested in those anymore. Spotted eagles do not despise carrion. at the wintering ground located at the extreme southeast tip of Europe, the picturesque island of crete, the birds use similar landscapes – vicinity of the few water reservoirs or hills grew by the Mediterranean loose vegetation abounding in carrion of domestic animals. e third migration route runs from the north-east to south-west Europe towards the iberian Peninsula and probably the apennine peninsula. is route is probably used by the smallest number

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

of European Greater Spotted Eagles. also, few birds from Poland choose this direction, as evidenced by the two ringing recoveries of the birds found in Spain and France. distribution of the wintering grounds in asia Minor and the Middle East is still insufficiently researched. in turkey, as in Greece, those are wetlands located near the Black Sea and the Mediterranean. in israel, the most famous wintering ground is the Hula valley, where more than 70 Greater Spotted Eagles spend winter every year (dan et al. 2005).

Major wintering grounds of the European spotted eagles are located in the north-eastern part of africa. ese include large wetlands located between Sudan and South Sudan, a green enclave along the nile river, small greenery enclaves in the midst of the desert part of Egypt, Libya, chad and Ethiopia. in the years 1995–2013, 16 adult Greater Spotted Eagles were equipped with Ptt satellite transmitters or GPS GSM loggers. as much as 9 (70%) had their wintering grounds in africa, of which 6 in Sudan and South Sudan, 2 in zambia and 1 in chad (Meyburg et al., 1998, 2005, new data). wintering grounds distribution is shown on figure 2/13. e spring journey from the wintering grounds to brooding areas covers almost the same route, which the birds have chosen in autumn. Starting point of the spring migration is stretched in time and probably occurs from the end of February until the first days of april. return to the brooding grounds is usually faster. For example, it took 30 days for a male nicknamed nil which wintered in South Sudan to return to Biebrza Valley. it le the wintering ground quite late, no sooner than on 12 March, and it reached the brooding ground on 10 april. e spring flight lasted eight days less, partially because of the shorter route – 7801 km and a slightly faster rate of passage. On average, nil flew 260 km per day (fig. 3/13). arrival at the breeding grounds usually takes place from late March to the end of the second decade of april. Greater Spotted Eagles nesting in eastern Poland arrive within the period between 1 and 20 april, although some birds probably appear at the brooding ground already by the end of March. e birds come alone and they meet with their partners only in brooding areas. e adult Greater Spotted Eagles, which we have monitored returned to brooding grounds regularly between 10 and 14 april 2012 (n = 4) and between 10 and 12 april 2013 (n = 4). two specimens forming pair and their offspring were monitored in 1996. Each of the birds came to wintering grounds separately and, moreover to distant places. e female went to chad, the male to zambia, and the young to Balkan Peninsula (Meyburg et al. 2005). us the common belief that birds fly with their entire families, and the young bird learns the itinerary of the journey by making it together with its parents for the first time was debunked.

Migration of juvenile birds takes a different course. it seems not to be strictly determined, and in most cases it is nothing more than accidental. in general, young birds from the Biebrza Valley tend to winter nearer than adult ones, most common in Greece, turkey, Egypt and israel. e migration and wintering strategy of hybrids between the two species of spotted eagles is even more unpredictable. e wintering grounds of the Greater Spotted Eagle and the Lesser Spotted Eagle do not overlap. One can presume that wintering strategies of hybrids should be alike or similar to the preferences of one of the species. is matter was first clarified by a young hybrid from the Lower Basin of the Biebrza Valley named rudy. in autumn, rudy migrated taking the typical route along the carpathian Mountains, through Bosphorus, turkey, over Mediterranean coastline, Egypt, Sudan and finally reaching kenia, where it spent winter. within 72 days it covered the a 10 780 km distance. although his spring journey took a different course. comparing to the routes of the adult birds, in which the spring migration route was practically identical to the autumn route, the two-year-old bird chose the shorter route through Ethiopia and along red Sea and Mediterranean coastlines. in Syria it decided to change its the direction of its flight. its further route was through turkey up to the eastern shore of the Black Sea. en the bird flew across Georgia and reached southern russia. it arrived in the area of rostov-on-don, and then it flew to ukraine (area of dnepropetrovsk and charkov) to unex-

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

pectedly turn east towards russia. e two-year-old bird spent spring and summer in the Voronhez area, located about 1100 km away from the Biebrza Valley (fig. 4/13). e spring migration route covered about 10 293 km and only took 42 days. us, the travelling speed increased by almost 100 km per day. in autumn 2013, the bird chose a different migration route. it set off on 29 of September. e route went along the territories of southern russia and the coastline of the caspian Sea, and further through azerbaijan. next, the bird flew across the countries of the Middle East, and over the arabian Peninsula to reach the coast of the red Sea. rudy flew along the coast and aer passing the Bab-el-Mandeb Strait, it reached africa. en the route went through Ethiopia, kenya and tanzania. By the end of november, the bird reached zambia where it will probably spend the winter.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

13 Среда обитания Обширная территория обитания большого подорлика, простирающаяся от побережья Тихого океана до восточной Польши, охватывает целый ряд регионов с различными условиями. В восточной части ареала этот орел населяет центральную и южную Сибирь. Большая часть азиатской популяции в качестве мест для гнездования использует различные болотистые участки, расположенные в южной полосе тайги. Обширные болотистые участки с высоким уровнем лесистости находятся, прежде всего, в больших речных долинах. Из-за их недоступности эти территории относятся к наименее изученным биотопам. На юге большой подорлик связан с лесостепной полосой, где обширные травянистые пространства с небольшими возвышенностями покрыты различными лесами, в которых растут, преимущественно, сибирская лиственница, сосны и березы. Простирающиеся на сотни километров степи обильно населены мелкими животными, в том числе длиннохвостыми сусликами (Urocitellus undulatus), которыми питается большой подорлик. Это – места наиболее многочисленного обитания подорликов. На этой территории встречаются также анклавы, в которых степи соседствуют с многочисленными озерами и болотами. Большие подорлики находят в них оптимальные условия для размножения и кормежки. Птицы пользуются обильной пищевой базой – как из разнообразной фауны болотистых участков, так и в степных районах. Эта территория отличается еще одной невероятно важной для этой птицы особенностью: она расположена вдали от мест проживания человека. Этот фактор, независимо от его географического положения, всегда играет важную роль при заселении территории и является решающим при выборе места для гнезда, так как этот вид орлов известен своим страхом перед человеком. В Европе таких спокойных, труднодоступных, богатых пищей мест осталось очень немного. Обширные, не измененные человеческой деятельностью болота, относятся к самым редким биотопам старого света, и именно на таких территориях обитают сохранившиеся здесь остатки популяции. Это характерно для европейской части России, Латвии, Литвы, Эстонии, Украины и Беларуси. Прежде всего это торфяники, хотя временами большой подорлик населяет и другие болотистые участки вблизи водоемов (Lõhmus и Väli 2005, treinys, 2005).

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Центр европейского обитания вида расположен в Беларуси, в которой живет самая многочисленная популяция, насчитывающая 150–200 пар. Самым надежным убежищем является полесская часть бассейна Припяти, где обитают около 70% всех пар. Птицы населяют обширные торфяники, в основном переходные и высокие, а вблизи самой реки – низкие торфяники. Наибольший участок двух первых типов торфяников называется Ольманскими болотами. С украинской стороны это Ровенский заповедник, расположенный вблизи города Сарны. Здесь гнездится приблизительно 20 пар больших подорликов. Расположенные по обе стороны Припяти торфяники представляют собой довольно необычное место. Эти ненаселенные территории простираются на десятки километров. На торфяниках встречаются покрытые лесами минеральные возвышенности, называемые островами. В бессточных низменностях, в которых скапливается вода от осадков, образуются высокие торфяники. На участках, дополнительно подпитываемых грунтовыми водами, появляются переходные торфяники. Это места, чрезвычайно богатые редкими видами растений и животных, и представляющие собой истинный рай для натуралиста. В растительном покрове встречается характерный торфяной мох, образующий типичные подушки, на которых можно встретить насекомоядную росянку (Drosera sp.). Здесь в большом количестве растет клюква (Vaccinium oxycoccus), сбор плодов которой является одним из основных источников дохода для местного населения. Многочисленная осока, пушица, отдельные заросли камыша и ряд других болотных растений создают незабываемые пейзажи. Из числа редких в Центральной Европе птиц здесь гнездится тетерев, для которого возвышенности являются идеальной ареной для токования. Здесь можно встретить вертлявую камышовку (Acrocephalus paludicola), змееяда (Circaetus gallicus) и бородатую неясыть (Strix nebulosa), которым грозит вымирание во всем мире. Из пресмыкающихся здесь встречаются болотная черепаха (Emys orbicularis) и обыкновенная медянка (Coronella austriaca). В небольших лесных зарослях на островах гнездится большой подорлик. Медленно продвигаясь по колеблющейся под нашим весом, пропитанной водой поверхности торфяника, временами преодолевая мелководье, мы попадаем в почти исчезнувший в Европе мир этого дикого орла – безлюдный, первобытный пейзаж, казалось бы, полностью недоступных болот, на которых природа живет по своим собственным законам. С ранней весны подорлики кружат над просторными болотами Припяти. Из-за не очень высокой плотности добычи отдельные гнезда большого подорлика разделены несколькими километрами открытого пространства охотничьих участков. На схожих болотистых территориях в Польше была проведена мелиорация, они были разделены каналами и рвами, а большие торфяники были изменены в покосные луга. В восточной Польше некогда простирались большие болота, расположенные на Полесье, а также в долинах Нарвы и Бобры. Эта местность подверглась глубоким изменениям, вызванным деятельностью человека, уменьшившись до небольших анклавов, в основном центрального и нижнего бассейна Бобры. Многочисленные мелиорационные каналы и рвы осушили практически все подходящие для гнездования подорликов биотопы. Характерным местом обитания большого подорлика являются низкие торфяники, покрытые болотистыми лесами разных размеров. Подорлики предпочитают территории, расположенные в непосредственной близости от рек, где паводки ранней весной образуют недоступные затопленные участки. Ранневесенние паводки важны также по нескольким иным причинам – в этих местах собираются многочисленные водно-болотные птицы, к охоте на которых приучились большие подорлики. Затопленные водой участки являются естественным барьером для малого подорлика, который избегает такой местности. Большие болотистые массивы образуют мозаику самых разнообразных природных условий, переплетающихся с тростниковыми зарослями, высокими зарослями осоки, вербы

СР Е Д А О БИТА НИ Я

и отдельно стоящими деревьями. Эти места недоступны, даже безлюдны. Большие подорлики в таких местах могут чувствовать себя в безопасности, они могут спокойно отдыхать, токовать, спариваться и удачно охотиться. Дальше от реки, где заканчивается полоса затапливаемых земель, начинаются более низкие осоковые заросли, в которых подорлик сталкивается с деятельностью человека. В той местности, где осушение еще не привело к радикальному изменению пейзажа, а высокий уровень грунтовых вод сохраняется практически до июля, покос лугов начинается только летом. До недавнего времени это был экстенсивный способ ведения хозяйства. Небольшие, расположенные выше луга, становятся для подорликов богато накрытым столом среди болот. Сразу после покоса птицы получают легкий доступ к пище в виде убитых мелких млекопитающих, птиц и земноводных. Там им легче найти пищу, чем в осоковых зарослях, где у потенциальной добычи есть много путей бегства. Неизменным атрибутом этого пейзажа до 90-х годов были стога сена. Птицы использовали их как укрытие для охоты из так называемой «засады». Можно сказать, что именно так должна выглядеть образцовая модель мест охоты большого подорлика. Исследования, проводившиеся в долине Бобры последние четверть века, показали, что большой подорлик – это птица, предпочитающая разноображенный болотный пейзаж. Размеры и расположение охотничьих территорий отдельных пар меняются на протяжении сезона, в зависимости от доступности пищи. Подорлики способны прокормить самих себя и выводок всего лишь с 1500 гектаров богатой пищей территории, однако временами для этого им необходима территория, достигающая по площади 3000 га. К сожалению, во всей Бобранской котловине таких наиболее оптимальных биотопов осталось лишь несколько тысяч гектаров. На некоторых территориях, на которых пищи вблизи гнезда недостаточно, подорликам временами приходится отлетать от своего гнезда на расстояние, достигающее нескольких километров. К сожалению, вследствие высушивания котловины, вызванного проводившимися ранее мелиорационными работами, часть открытых болот постепенно зарастает деревьями с легкими семенами – березой пушистой и ольхой черной. На тех участках, на которых ранее возникали пожары, сжигавшие часть запасов торфа, в большом количестве распространилась осока. На прежних охотничьих территориях подорлики в некоторых районах исчезают. Для птиц, обитающих в Бобранской котловине, характерно то, что эти хищники, особенно во второй части сезона гнездования, когда крестьяне косят сено на лугах с низким покосом, часто используют эти места для охоты. Птицы все чаще сталкиваются с биотопами, измененными в результате человеческой деятельности. Обширные болота во многих местах сменились покосными лугами, или даже различными возделываемыми полями. В настоящее время все большую опасность для бобранских территорий представляет изменение структуры возделывания. Бывшие луга после их осушения превращаются в поля, на которых на больших территориях высеивается кукуруза. Сельское хозяйство такого типа ведет к ухудшению охотничьих территорий подорликов.

Миграция, зимовка Большой подорлик – перелетная птица. По сравнению с малым подорликом это более холодолюбивый вид; территория его обитания заходит несколько дальше на север, он прилетает раньше и улетает позже. С этим связаны также места его зимовки, которые не заходят так далеко на юг, как у его родственника. Осенью птицы начинают перелет в места зимовки – большинство улетает в середине сентября, но некоторые особи задерживаются до последних дней октября. Начало перелета, вероятнее всего, зависит от погодных условий, расположения мест зимовки и индивидуальных склонностей каждой отдельной особи и популя-

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

ции в целом. Единственная наблюдавшаяся семья подорликов мигрировала разными маршрутами на три отдельных места зимовки (Meyburg и др., 2005). Еще двадцать лет назад о перелетах и расположении мест зимовки больших подорликов было известно немного. cramp и Simmons (1980) в числе мест зимовки указывают Балканы, долину реки По в Италии, болота Камарк во Франции, а также Турцию, Израиль, Иран и Ирак. Большое количество птиц, согласно их данным, зимовало в дельте Нила, в Эфиопии и Эритрее. Часть птиц зимует в южной Азии, от Пакистана, северной Индии и южного Непала, до Индокитайского полуострова, а в последнее время – даже до Суматры, на юге и востоке Китая, а также, временами, в Японии (Ferguson-Lees и christie, 2001). Революционный перелом в изучении миграции птиц произошел после начала использования миниатюрных телеметрических передатчиков Ptt (Platform telemetry transmitter). Первые большие и тяжелые передатчики устанавливались на млекопитающих еще в 70-е годы двадцатого века. Технологический прогресс позволил уменьшить передатчики, масса которых составила лишь 60 граммов, что обеспечивало возможность их установки на крупных видах птиц. Первопроходцем этого метода стал Bernd u. Meyburg. Свои пионерские работы он начал в 1995 году, установив на спине самки большого подорлика спутниковый передатчик. Слежение за птицей осуществлялось через спутник arGOS. В 1996 году впервые в истории исследований птиц проводилось слежение за целой семьей больших подорликов (Meyburg и др., 2005). В 2011–2013 годах были продолжены исследования в рамках проекта LiFE+ Подорлик – птица, каких мало. За этот период передатчики Ptt и логгеры были закреплены, в общей сложности, на 29 птицах, в том числе на 21 большом подорлике, 4 малых подорликах и 4 межвидовых гибридах. Маршруты перелетов некоторых птиц можно постоянно отслеживать на Интернет-сайте проекта: www.orlikgrubodzioby.org.pl. Масштабные исследования в данной области проводятся в Польше (Meyburg и др., 1998, 2005), а в последнее время также в Эстонии (http://birdmap.5dvision.ee/). В 2013 году начались пионерские работы в западной Сибири. Первый логгер GPS GSM был установлен на молодом большом подорлике. Маршрут перелетов этой особи можно отследить на сайте http://aqc.aquila-it.pl. Расположение мест зимовки взрослых птиц, похоже, остается стабильным. На это указывают данные, полученные от двух наблюдаемых особей; самка регулярно на протяжении шести сезонов зимовала в Турции, в дельте реки Гексу на побережье Средиземного моря, а самец – в Замбии, в национальном парке Саус-Луангва (Meyburg и др., 1998, 2005). Молодые особи, похоже, сначала исследуют большую территорию в потенциальном месте зимовки, чтобы затем остановиться в месте, которое им наиболее подходит. Лишь немногочисленные особи пытаются оставаться на зимовку в Центральной Европе. Тем не менее, это отдельные птицы, которые, скорее всего, прилетают сюда из северо-восточной Европы. Осенний перелет птиц оканчивается обычно в ноябре, хотя некоторые молодые особи еще в декабре ищут подходящие места для зимовки. Как показали исследования, европейские большие подорлики имеют три маршрута миграции. Самый крупный из них, которым пользуется наибольшее количество птиц, проходит вдоль дуги Карпат в направлении пролива Босфор, а затем в юго-восточном направлении пересекает Турцию, проходя далее, вдоль побережья Средиземного моря, через Ближний Восток в северную Африку. Там, чаще всего в конце ноября, птицы завершают свой перелет. Места их зимовки расположены в южном Египте, Южном Судане, а также в Чаде. Маршруты перелетов четырех взрослых и двух молодых самцов в 2012 году представлены на рисунке 1/13. Взрослые птицы долетели до Судана и Южного Судана. Молодые зимовали в Египте и на Крите. Был проведен детальный анализ маршрута осеннего перелета самца Нила (рис. 3/13). Он вылетел из места гнездования 10 октября, достигнув 18 ноября зимовки

СР Е Д А О БИТА НИ Я

в Южном Судане. Осенью он преодолел расстояние 8225 км, пролетая в среднем 217 км в день. Самый длинный однодневный перелет составил 490 км над пустыней в Судане. Бывали дни, когда самец отдыхал, совсем не передвигаясь, или охотился (вероятнее всего, из укрытия), преодолевая всего лишь 30 км. Птица обычно летела по самому короткому маршруту, через Турцию, побережье Средиземного моря, достигнув Суэцкого залива, где она несколько «растерялась», долетев до Залива Акаба. Самец не рискнул преодолеть лишь около 30 км над Суэцким заливом, и пролетел несколько сотен километров на север, вдоль побережья к Суэцу, направившись оттуда прямо на юг вдоль западного побережья Красного моря и долетев на место зимовки в Южном Судане. Относительно небольшая часть птиц останавливается раньше, в Турции, Израиле и, возможно, также в других странах Ближнего Востока и Аравийского полуострова. Второй основной маршрут перелета пересекает Карпаты и ведет на Балканы. Здесь птицы разлетаются на зимовку в такие страны Средиземного моря как Сербия, Хорватия, Черногория и Албания. Наши исследования показали, что важным местом зимовки является также Греция. В этой стране подорлики используют в основном три типа ландшафта – два из них – это болотистые области, а третий – это возвышенности, покрытые зарослями средиземноморского маквиса. В дельтах рек, а также в морских заливах, в больших количествах встречается низкая растительность, которая частично или полностью затапливается солеными водами Эгейского и Средиземного моря. Характерным растением для этих районов является солерос (Salicornia europaea). В осенне-зимний период эти районы отличаются большими скоплениями мигрирующей птицы – в основном ржанок, цаплей и гусеобразных, которые являются основным источником пищи для большого подорлика. В непосредственной близости от таких участков очень часто располагаются также большие торфяники и заросли камыша, пересеченные полосами воды – в этих местах подорлики часто охотятся. К известным греческим местам зимовки этого вида относится дельта рек Еврос и Каламас, а также морской залив Амвракикос. В этих местах, вероятно, зимует более 50 больших подорликов. Некоторые птицы обитают на меньших болотистых участках – днем они ищут здесь пищу, чтобы вечером скрыться в зарослях, покрывающих окрестные холмы. Эти заросли образуют, преимущественно, кустарники рода Flomis и деревья – оливки и дубы (в основном Quercus macrolepis и Quercus coccifera); кроме того, что эти места являются удобным ночлегом для птицы, на холмах нетрудно также найти мертвых сельскохозяйственных животных – коз, овец или крупный рогатый скот – которыми чаще всего никто уже не интересуется. Подорлики не брезгуют падалью. На самом южном европейском месте зимовки – живописном Крите – подорлики занимают похожие места – соседство немногочисленных водоемов или покрытые редкой средиземноморской растительностью холмы, на которых легко можно найти падаль домашних животных. Третий маршрут миграции проходит с северо-востока на юго-запад Европы, в направлении Иберийского полуострова, а также, вероятно, Апеннинского полуострова. Этот маршрут использует для миграции, вероятно, наименьшая группа больших подорликов. В этом направлении летят также немногочисленные птицы из Польши. На это указывают два сообщения о возвращении птиц, замеченных в Испании и во Франции. Расположение мест зимовки в Малой Азии и на Ближнем Востоке пока еще достаточно не изучено. В Турции, так же как и в Греции, такими местами являются плавни, расположенные вблизи Черного и Средиземного морей. В Израиле наиболее известным местом зимовки является долина Хула, где ежегодно зимуют около 70 больших подорликов (dan и др., 2005). Основные места зимовки европейских больших подорликов находятся в юго-восточной части Африки. Они занимают большие болотистые территории, расположенные на границе

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Судана и Южного Судана, анклавы зелени вдоль Нила, небольшие анклавы зелени в пустынной части Египта, Ливии, Чада и Эфиопии. В 1995–2013 годах спутниковые передатчики Ptt или логгеры GPS GSM были установлены на 16 взрослых больших подорликах. Среди них 9 особей (70%) зимовало в Африке, в том числе 6 в Судане и Южном Судане, 2 в Замбии и 1 в Чаде (Мeyburg и др., 1998, 2005, новые данные). Расположение мест зимовки представлено на рисунке 2/13. Весенний перелет с мест зимовки к местам гнездования происходит почти по тому же маршруту, который птицы пролетали осенью. Весенняя миграция у птиц начинается в разное время и длится, скорее всего, от конца февраля до первых дней апреля. Возвращение в места гнездования проходит, как правило, быстрее. Например, самец Нил, зимовавший в Южном Судане, за 30 дней вернулся в долину Бобры. Он оставил зимовку довольно поздно, 12 марта, и достиг места гнездования к 10 апреля. Весенний перелет длился на 8 дней меньше, отчасти за счет более короткого маршрута, 7801 км, но и благодаря несколько более высокой скорости перелета. В среднем Нил пролетал 260 км в день (рис. 3/13). Возвращение на место гнездования длится, чаще всего, с конца марта до конца второй декады апреля. Большие подорлики, гнездящиеся в восточной Польше, прилетают в период с 1 по 20 апреля, хотя некоторые особи, вероятно, появляются здесь уже в конце марта. Птицы прилетают по одному и встречаются с партнерами только на своих индивидуальных участках. Взрослые большие подорлики, за которыми мы наблюдали, возвращались в места гнездования регулярно в период с 10 по 14 апреля 2012 года (n=4) и с 10 по 12 апреля 2013 года (n=4). Две особи, составлявшие пару, а также их потомок, наблюдались в 1996 году. Каждая из птиц отправилась на зимовку отдельно, причем в отдаленные друг от друга места. Самка полетела в Чад, самец в Замбию, а молодой подорлик – на Балканский полуостров (Мeyburg и др., 2005). Это позволило опровергнуть общепринятое мнение о том, что птицы осуществляют перелеты целыми семьями, а молодая особь узнает маршрут перелета, преодолевая его в первый раз со своими родителями. Иначе проходит миграция молодых особей. Похоже, она еще не имеет строгого направления и в значительной мере является делом случая. Как правило, молодые птицы из долины Бобры зимовали ближе, чем взрослые особи, преимущественно в Греции, Турции, Египте и Израиле. Еще тяжелее прогнозировать стратегию миграции и зимовки гибридов двух видов подорликов. Места зимовки большого и малого подорликов не совпадают. Можно предположить, что стратегии зимовки гибридов будут либо смешанными, либо приближенными к одному из видов. Первый ответ на данный вопрос принес молодой гибрид из нижнего бассейна Бобры по имени Руды. Осенью 2012 года самец Руды мигрировал по обычному пути вдоль дуги Карпатских гор, через Босфор, Турцию, побережье Средиземного моря, Египет и Судан, и достиг Кении, где провел зиму. Маршрут протяженностью 10 780 км он преодолел за 72 дня. Иначе выглядел весенний перелет. По сравнению с взрослыми особями, маршрут миграции которых проходил практически по маршруту осеннего перелета, двухлетний самец выбрал более короткий путь через Эфиопию и вдоль побережья Красного и Средиземного моря. В Сирии он изменил направление миграции. Далее маршрут вел через Турцию, вдоль побережья Черного моря. После этого самец пролетел через Грузию, достигнув юга России. Птица долетела в окрестности Ростова-на-Дону, а затем отправилась в Украину (в окрестности Днепропетровска и Харькова), после чего неожиданно повернула на восток, в Россию. Весну и лето двухлетний самец провел в окрестностях Воронежа. Эти места расположены приблизительно в 1100 км от долины Бобры (рис. 4/13). Маршрут весенней миграции составил 10 293 км, причем перелет длился всего 42 дня. Таким образом, скорость перелета была выше почти на 100 км/день.

СР Е Д А О БИТА НИ Я

Осенью 2013 года птица выбрала другой маршрут перелета. Миграция началась 29 сентября. Маршрут проходил от юга России до побережья Каспийского моря, а затем через территорию Азербайджана. После этого, преодолев страны Ближнего Востока, птица пролетела через Аравийский полуостров до побережья Красного моря. Руды летел вдоль берега и, после пересечения Баб-эль-Мандебского пролива, достиг Африки. Далее маршрут миграции проходил через Эфиопию, Кению и Танзанию. В конце ноября самец достиг Замбии, где, скорее всего, и будет зимовать.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

14 Występowanie w Polsce zachodnia granica zasięgu orlika grubodziobego przebiega przez tereny wschodniej Polski. współczesny areał występowania gatunku prawdopodobnie nie zmienił się od ubiegłych stuleci. trudności w rozpoznawaniu obu gatunków orlików sprawiają, że wiele dawnych informacji w świetle obecnej wiedzy uznać należy za wątpliwe. w Lubelskiem, zdaniem taczanowskiego (1882), orlik grubodzioby miał występować nawet liczniej niż orlik krzykliwy. choć autor ten opierał się na analizie osobników strzelonych, to informacja o żółtym kolorze tęczówek niektórych z tych ptaków budzi wątpliwości co do poprawności oznaczeń. Bursztynowożółta tęczówka jest uznawana za cechę gatunkową A. pomarina. nadmienić należy, że współcześnie orlik krzykliwy w Lubelskiem występuje powszechnie, a jego krewniak nie gniazduje. znane są tylko pojedyncze pary mieszane. dane o lęgach w XiX w. z terenu Śląska, z braku okazów dowodowych, też budzą wątpliwości. Biotop lęgowy śląskich ptaków odpowiada bardziej orlikowi krzykliwemu. wszystkie współczesne miejsca gniazdowania orlików grubodziobych w Polsce znajdują się w rozległej bagiennej dolinie rzecznej, natomiast jego krewniak powszechnie gnieździ się w lasach Beskidów. najwięcej doniesień z XiX w. i początku XX w. o gniazdowaniu orlika grubodziobego pochodziło z Mazur. Obserwowano je w Puszczy Piskiej, w okolicach kętrzyna, Ostródy, Susza, nidzicy

■ ■ ■

Fot. 1/14. Samica orlika grubodziobego z pary mieszanej na Lubelszczyźnie (rafał Siek) Photo 1/14. a Greater Spotted Eagle female of a mixed pair in the area of Lublin (rafał Siek) Фото 1/14. Самка большого подорлика смешанной пары на Люблинщине (rafał Siek)

W YST Ę P OWAN IE W POLS CE

■ ■ ■

ryc. 1/14. współczesne rozmieszczenie orlika grubodziobego w Polsce (oryg.)

Fig. 1/14. contemporary occurrence of Greater Spotted Eagle in Poland (orig.) Рис. 1/14. Современное расположение большого подорлика в Польше (ориг.)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

i nad jez. Oświn (tischler 1941, tomiałojć 1990). współcześnie na Mazurach znanych jest kilkaset gniazd orlików krzykliwych, lecz nie stwierdzono żadnego lęgu orlika grubodziobego. niewątpliwie orlik grubodzioby gniazdował w Puszczy Białowieskiej. w 1929 roku znaleziono tam jego gniazdo, a w kolekcji muzeum w Białowieży znajdują się skórki dwóch dorosłych okazów.

Pozyskano je prawdopodobnie we wschodniej, bardziej błotnistej części puszczy po obecnej stronie białoruskiej, gdzie i współcześnie gatunek ten gniazduje (tomiałojć & Stawarczyk 2003). zdementować należy informację o gniazdowaniu orlika grubodziobego w rudce, pow. Bielsk Podlaski. w krajowej literaturze powoływano się na pracę rydzewskiego (1949), który przytacza wiadomość powrotną o orliku grubodziobym z obrączką nr c 12562, oznakowanym w dniu 17 czerwca 1935 roku w rudce. Osobnik ten został znaleziony 5 stycznia 1938 r. w trzecinach, pow. wysokie Mazowieckie. Ponowna analiza dokumentów, szczęśliwie zachowanych w archiwum Stacji Ornitologicznej w Gdańsku wykazała, że hrabina róża Potocka w dniu 17 czerwca 1935 r. w jednym gnieździe zaobrączkowała aż trzy pisklęta A. clanga oraz dwa pisklęta tego samego gatunku w innym gnieździe! z zachowanej dokumentacji wynika, że domniemany orlik grubodzioby to był jastrząb Accipiter gentilis. we współczesnej literaturze istnieją informacje o gniazdowaniu orlików grubodziobych w Lasach Łukowskich (1975–1976), Sobiborskich (1960, 1981) i Janowskich (1985) oraz w Puszczy kozienickiej (1976–1979). Przypadki te nie zostały zweryfikowane przez komisję Faunistyczną. Późniejsze obserwacje dokonane przez członków kOO nie potwierdziły obecności orlików grubodziobych na tych stanowiskach. w świetle współczesnej wiedzy wątpliwości budzi również opisany przypadek lęgu z aż dwoma odchowanymi młodymi z terenu Bieszczad z 1959 roku.

Obserwacje ptaków dorosłych zweryfikowane przez komisję Faunistyczną, widzianych w sezonie lęgowym poza doliną Biebrzy, mogą być jedynie wskazówką do dalszych poszukiwań, choć w żadnym z tych miejsc nie odnotowano zachowań sugerujących gniazdowanie. Oznaczenia z lat 80. i wcześniejsze budzą wątpliwości, gdyż w tamtym okresie nie znano cech diagnostycznych orlików. w wielu przypadkach nie ma pewności co do oznaczenia wieku ptaków, zatem mogły to być osobniki młode, niedojrzałe. nigdzie też nie zachowała się jakakolwiek dokumentacja lęgów. Obecnie wszelkie obserwacje tego gatunku, poza doliną Biebrzy, podlegają weryfikacji komisji Faunistycznej.

Jedynym miejscem regularnego gniazdowania orlika grubodziobego w kraju jest kotlina Biebrzańska. regularne badania zapoczątkowane zostały tam w roku 1966 (dyrcz i wsp. 1972). do roku 1970 zdołano wykryć ptaki w trzech rewirach. w latach 1979–1982 stwierdzono gniazda dwóch par (dyrcz i wsp. 1984). warto przywołać mniej znany fakt dotyczący występowania orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy. Pierwszy udokumentowany przypadek gniazdowania orlika grubodziobego miał miejsce na początku lat 70. w filmie dokumentalnym „w krainie łosi” znajdują się dwie sceny przedstawiające gniazdo orlika grubodziobego. w pierwszej małe puchowe pisklę konsumuje piskorza (Misgurnus fossilis), a w drugiej pokazano wyrośniętego podlota. charakterystyczne duże jasne plamy ułożone w dwóch rzędach na pokrywach skrzydłowych u podlota wskazują, że był to orlik grubodzioby. w 1979 roku po raz pierwszy zdołano potwierdzić fakt gniazdowania orlika grubodziobego w basenie południowym. w roku 1980 parę utworzyły samica A. clanga i samiec A. pomarina. dokumentację fotograficzną wykonał tomasz kłosowski. w ten sposób potwierdzono pierwszy lęg mieszany. Plakat z tym zdjęciem, przedstawiający samicę karmiącą pisklę, był wydany przez kOO. w 1985 roku rozpoczęto systematyczne i ukierunkowane obserwacje ptaków szponiastych w całej kotlinie Biebrzy. w latach 1988–1993 dokonano inwentaryzacji gniazd we wszystkich lasach środkowego i południowego basenu. Stwierdzono 12 par, w tym 8 par w basenie środkowym (Maciorowski 1993, Maciorowski i wsp. 1996). dane o tych stanowiskach zawiera też praca Pugacewicza (1995). do roku 1997 zinwentaryzowano rewiry 14–15 par (adamski i wsp. 1999, Mizera i wsp.

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

2001). w kolejnych latach stwierdzono 3 nowe rewiry, lecz maksymalna liczba rewirów zajętych w jednym sezonie wyniosła 16. w latach 2006–2010 stwierdzono 12–17 par z udziałem obu osobników A. clanga (Maciorowski 2012). Ponadto gniazdowały pary mieszane lub takie, w których co najmniej jeden z osobników był hybrydą międzygatunkową. w latach 2006–2010 stwierdzono 8–13 takich par (Maciorowski 2012).

Szczegółowe poszukiwania orlików grubodziobych poza kotliną Biebrzy zaowocowały nieoczekiwanymi stwierdzeniami. w latach 2008–2012 na krowim Bagnie, pow. włodawski, stwierdzono lęg mieszany samicy orlika grubodziobego z samcem orlika krzykliwego. Lęg podobnej pary mieszanej stwierdzono w pow. hajnowskim. w obu przypadkach pary mieszane odchowały potomstwo (komisja Faunistyczna 2010, 2011, 2012). krajowa populacja lęgowa orlika grubodziobego, uwzględniając pary mieszane oraz pary z udziałem osobników będących hybrydami, oscyluje wokół 25.

Biorąc pod uwagę, że 1–2 pary mieszane orlików od kilku lat gniazdują w północnych niemczech – około 700 km od Bagien Biebrzańskich (Meyburg i in. 2005) – nie można wykluczyć, że kojarzenie się tych dwóch gatunków ma miejsce również na Mazurach i na Pomorzu.

Tadeusz Mizera

14 Occurrence in Poland e western range of the Greater Spotted Eagle runs through eastern Poland. e contemporary area of occurrence probably has not changed for several centuries. due to difficulties in identifying both species of spotted eagles, a lot of previous information in the light of current knowledge should be considered dubious. according to taczanowski (1882) in Lubelskie province the spotted eagle would occur even more oen than the Lesser Spotted Eagle. although the author based his work on an analysis of specimens which were shot, the information about yellow iris colour of some of the birds has raised doubts as to the correctness of the identification. an amber-yellow iris is considered characteristic of the species A. pomarina. One shall mention that nowadays the Lesser Spotted Eagle is common in the Lublin province, while its relative does not nest there. ere are only few mixed pairs known. data about hatching in the nineteenth century from Silesia area also raise doubts especially in the absence of evidence specimens. Hatching biotope of the Silesian birds is more typical for the Lesser Spotted Eagle. all contemporary nesting sites of Greater Spotted Eagles in Poland are located in the vast marshy river valley, while its relative commonly nests in the forests of the Beskid Mountains.

Most reports from the nineteenth and early twentieth century regarding nesting of the Greater Spotted Eagle came from Masuria. ey were observed in the Pisz Forest (Puszcza Piska), near kętrzyn, Ostróda, Susz, nidzica and near the Oświn lake (tischler 1941, tomiałojć 1990). contemporarily in Masuria are several hundred known nests of Lesser Spotted Eagles, but there was no hatching of Greater Spotted Eagle reported. without doubt, the Greater Spotted Eagle nested in the Białowieża Virgin Forest (Puszcza Białowieska). in 1929 its nest had been found there, and in the collection of the museum in Bialowieża are two adult skin specimens. ey were probably obtained in the eastern, more muddy part of the

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

forest at what is now the Belarusian side, where the species nests contemporary as well (tomiałojć & Stawarczyk 2003).

One shall deny the information about Greater Spotted Eagle nesting in rudka, in Bielsk Podlaski municipality. e domestic literature referred to the work by rydzewski (1949), who cites ringing recoveries about a Greater Spotted Eagle wearing the ring number c 12562, ringed on 17 June 1935 in rudka. e bird was found on 5 January 1938 in trzeciny (wysokie Mazowieckie county). re-examination of the documents, which were fortunately preserved in the archives of the Ornithological Station in Gdańsk, showed that on 17 June 1935 the countess róża Potocka had ringed as much as three chicks of A. clanga in a single nest and another two chicks of the same species in another nest! e surviving documentation indicates that the alleged Greater Spotted Eagle was in fact a hawk Accipiter gentilis. contemporary literature provides information of Greater Spotted Eagles nesting in Łukowski Forest (1975–1976), Sobiborski Forest (1960, 1981) and Janowski Forest (1985) and as well in kozienicki Forest (1976–1979). ose occurrences have not been verified by the Faunistic commission. Later observations carried out by members of the Eagle Protection committee did not confirm the presence of Greater Spotted Eagles on those sites. Pursuant to contemporary knowledge, the described case from the year 1959 of hatching with as many as two started youngsters in the area of Bieszczady Mountains is also questionable.

Observations of adult birds which had been seen during the breeding season outside the Biebrza Valley and which have been verified by the Fauna commission, should only be treated as a guideline for further research, however in any of those places no signs of nesting behavior was noticed.

Markings from the 80s and previously are raising doubts, especially the diagnostic features of spotted eagles were not known in that time. in many cases, there is no certainty as to the determination of the age of the birds, so they might have been young or not fully adult. e hatching documentation has not been preserved. currently any observations of this species outside the Biebrza valley are subject to verification by the Fauna commission. e only place of regular nesting of Greater Spotted Eagle in Poland is the Biebrza Valley. regular research was initiated there in 1966 (dyrcz et al. 1972). up to 1970 birds were discovered in three areas. in the years 1979–1982 nests of two pairs were reported (dyrcz et al. 1984). worth recalling is a less known fact concerning the distribution of the Greater Spotted Eagle in the Biebrza valley. e first documented case of spotted eagle nesting in the area occurred in the early 70s. in the documentary “in the land of mooses” (W krainie łosi) there are two scenes showing the spotted eagle nest. in the first one, a small fuzzy chick feeds on a European weather loach (Misgurnus fossilis), and the other shows a grown-up fledgeling. characteristic large bright spots arranged in two rows on the wing coverts of the fledgeling indicate that it was a Greater Spotted Eagle.

For the first time in 1979 it was possible to confirm the nesting of Greater Spotted Eagle in the southern basin. in 1980 a female A. clanga and a male A. pomarina formed a pair. Photographic documentation was made by tomasz kłosowski. us the first mixed breed was confirmed. Poster of this photograph, depicting a female feeding a chick, was released by the Eagle Protection committee.

Systematic and targeted observations of birds of prey throughout the Biebrza valley began in 1985. in the years 1988–1993 an inventory was made of nests in all the forests of the central and southern basin. 12 pairs, of which 8 were in the central basin were reported (Maciorowski 1993, Maciorowski et al., 1996). data of these sites are included in the publication by Pugacewicz (1995). areas of 14–15 pairs were catalogued by 1997 (adamski et al. 1999, Mizera et al. 2001). in following years, 3 new areas were reported, but the maximum number of areas taken during one season was 16. in the years 2006–2010, 12–17 pairs were reported including two specimens of A. clanga (Maciorowski 2012).

Further occurred nesting of mixed pairs or of those in which at least one of the birds was an interspecific hybrid. in the years 2006–2010, 8–13 such pairs were reported (Maciorowski 2012).

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

detailed search for Greater Spotted Eagles outside Biebrza Valley resulted in unexpected findings. in 2008–2012 at krowie Bagno (włodawa county) a mixed breed of a Greater Spotted Eagle female and a Lesser Spotted Eagle male was reported. Brood of a similar pair was reported in the Hajnówka county. in both cases, the offspring of mixed pairs was reared (Fauna commission 2010, 2011, 2012). e native breeding population of the Greater Spotted Eagle, amounts to approximately 25, especially taking into account mixed pairs and pairs including hybrid birds. taking into regards that 1–2 mixed pairs of spotted eagles have been nesting for several years in northern Germany – about 700 km from the Biebrza Marshes (Meyburg et al. 2005) – it is possible that the cross-breeding between these two species also occurs in Masuria and Pomerania.

Tadeusz Mizera

14 Места обитания в Польше Западная граница территории обитания большого подорлика проходит через восточную Польшу. Современный ареал обитания вида, скорее всего, за последние века не изменился. Из-за трудностей в определении разных видов подорликов предыдущие сведения, в свете имеющихся сегодня знаний, следует признать сомнительными. В Люблинском воеводстве, по мнению taczanowski (1882), большой подорлик был даже более многочислен, чем малый. Хотя этот автор основывался на анализе застреленных особей, сведения о желтом цвете радужной оболочки глаз этих птиц вызывают сомнения относительно правильности определения вида. Янтарно-желтая радужная оболочка считается видовым признаком A. pomarina. Следует также отметить, что в настоящее время малый подорлик в Люблинском воеводстве встречается повсюду, а его родственник здесь не гнездится. Известны только единичные смешанные пары. Данные о гнездовании в XiX веке на территории Силезии, по причине отсутствия достаточных подтверждений, также вызывают сомнения. Биотоп гнездования силезских птиц отвечает, скорее, малому подорлику. Все современные места гнездования большого подорлика в Польше находятся в обширной болотистой речной долине, в то время как его родственник гнездится в лесах Бескидов. Больше всего сообщений о гнездовании большого подорлика в XiX и в начале XX века поступало из Мазур. Больших подорликов видели в Пишской пуще, в окрестностях Кентшина, Оструды, Суша, Нидзицы, а также вблизи озера Освин (tischler 1941, tomiałojć 1990). В настоящее время на Мазурах известно несколько сотен гнезд малых подорликов, однако ни одно гнездо большого подорлика здесь обнаружено не было. Большой подорлик наверняка гнездился в Беловежской пуще. В 1929 году там было обнаружено его гнездо, а в коллекции музея в Беловеже хранятся шкурки двух взрослых особей. Вероятнее всего, они были найдены в восточной, более болотистой части пущи, которая в настоящее время находится на территории Беларуси – здесь этот вид гнездится и в настоящее время (tomiałojć и Stawarczyk, 2003). Необходимо опровергнуть сведения о гнездовании большого подорлика в Рудке, в повяте Бельск Подляски. В польской литературе присутствовали ссылки на работу rydzewski (1949),

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

который приводит сообщение о возврате большого подорлика с кольцом номер c 12562, которым он был окольцован 17 июня 1935 года в Рудке. Данная особь была обнаружена 5 января 1938 года в Тшечинах, в повяте Высоке Мазовецке. Повторный анализ документов, которые, к счастью, сохранились в архиве орнитологической станции в Гданьске, показал, что графиня róża Potocka 17 июня 1935 года в одном гнезде окольцевала троих птенцов A. сlanga, и еще двух птенцов этого же вида в другом гнезде! Из сохранившейся документации следует, что предполагаемый большой подорлик оказался в действительности ястребом Accipiter gentilis. В современной литературе встречаются упоминания о гнездовании больших подорликов в Луковских лесах (1975–1976), в Собиборских (1960, 1981) и Яновских (1985) лесах, а также в Козенецкой пуще (1976–1979). Эти случаи не были подтверждены Фаунистической комиссией. Последующие наблюдения, проводившиеся членами Комитета по защите орлов, не подтвердили присутствия больших подорликов в этих районах. Учитывая современные знания, сомнения вызывает также описанный случай обнаружения на территории Бещад в 1959 году гнезда с двумя подросшими птенцами. Подтвержденные Фаунистической комиссией случаи наблюдения взрослых птиц, замеченных в сезон гнездования за пределами долины Бобры, могут лишь указывать направление дальнейших поисков, хотя ни в одном из указанных мест не были отмечены признаки, указывающие на гнездование. Определения, проводившиеся в 80-е годы и в более ранние периоды, вызывают сомнения, потому как в то время не были известны диагностические признаки подорликов. Во многих случаях отсутствует уверенность относительно правильности определения возраста птиц, следовательно, это могли быть молодые, незрелые особи. Нигде также не сохранилось никакой документации, касающейся гнездования. В настоящее время все наблюдения за этим видом, кроме долины Бобры, должны быть подтверждены Фаунистической комиссией. Единственным местом регулярного гнездования большого подорлика в Польше является Бобранская котловина. Регулярные исследования там были начаты в 1966 году (dyrcz и др., 1972). До 1970 года удалось обнаружить птиц на трех индивидуальных территориях. В 1979–1982 годах были обнаружены гнезда двух пар (dyrcz и др., 1984). Стоит вспомнить и о малоизвестном факте, касающемся обитания большого подорлика в долине Бобры. Первый документально подтвержденный случай гнездования большого подорлика в долине Бобры был отмечен в начале 70-х годов. В документальном фильме «В стране лоси» содержатся две сцены, показывающие гнездо большого подорлика. На первой маленький пуховой птенец съедает вьюна (Misgurnus fossilis), в то время как на второй показан подросший подлетыш. Характерные большие светлые пятна, расположенные в два ряда на надкрыльях подлетыша, указывают на то, что это был именно большой подорлик. В 1979 году впервые удалось подтвердить факт гнездования большого подорлика в южном бассейне. В 1980 году пару образовали самка A. clanga и самец A. pomarina. Фотографическую документацию этого выполнил Тоmasz kłosowski. Таким образом, был подтвержден первый случай смешанного спаривания. Плакат с этим снимком, на котором показана самка, кормящая птенца, был опубликован Комитетом по охране орлов. В 1985 году начались систематические и целенаправленные наблюдения за соколообразными во всей Котловине Бобры. В 1988–1993 годах была проведена инвентаризация гнезд во всех лесах центрального и южного бассейна. Было обнаружено 12 пар, из которых 8 пар – в центральном бассейне (Maciorowski, 1993, Maciorowski и др., 1996). Данные об этих участках содержит также работа Pugacewicz (1995). До 1997 года была проведена инвентаризация индивидуальных территорий 14 –15 пар (adamski и др., 1999, Mizera и др., 2001). В следующие годы были обнаружены 3 новых индивидуальных участка, однако максимальное количество индивидуальных территорий, занятых в одном сезоне, составило 16. В 2006–2010

М Е С ТА ОБИТА НИ Я В ПОЛЬШЕ

годах было обнаружено 12–17 пар, состоявших из двух особей A. clanga (Maciorowski, 2012). Кроме того, гнездовались также смешанные пары или пары, в которых хотя бы одна из особей была межвидовым гибридом. В 2006–2010 годах было обнаружено 8–13 таких пар (Maciorowski, 2012). Целенаправленные поиски больших подорликов за пределами Котловины Бобры привели к неожиданным результатам. В 2008–2012 годах на болотах Крове Багно, Влодавский повят, была обнаружена смешанная пара самки большого подорлика с самцом малого подорлика. Гнездо такой же смешанной пары было обнаружено в Хайновском повяте. В обоих случаях смешанные пары воспитывали потомство (Фаунистическая комиссия 2010, 2011, 2012). В целом количество гнездующихся пар большого подорлика, с учетом смешанных пар и пар с участием гибридных особей, колеблется в районе 25. Принимая во внимание то, что 1–2 смешанные пары подорликов уже долгие годы гнездятся в северной Германии – приблизительно в 700 км от Бобранских болот (Meyburg и др., 2005) – нельзя исключать, что спаривание этих двух видов имеет место также на Мазурах и в Поморье.

Tadeusz Mizera

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

15 Biologia i ekologia gatunku Znakowanie indywidualne Orliki grubodziobe do niedawna uznawano za najmniej zbadany gatunek orłów. rzadkość występowania, problemy z identyfikacją oraz bagienne niedostępne środowisko, w którym gniazdują, sprawiały, że ilość informacji o ich trybie życia, biologii rozrodu, była niezwykle skąpa. z uwagi na niemal całkowity brak wiadomości powrotnych o obrączkowanych ptakach nic nie było wiadomo o wieku przystępowania do rozrodu, długości życia, szlakach migracyjnych, miejscach zimowania i innych aspektach. By wypełnić tę lukę, przystąpiono do indywidualnego znakowania młodych osobników. wszystkie młode osobniki otrzymywały kolorowe obrączki z alfanumerycznym kodem (cyfra plus litera). w latach 2000–2004 używano żółtych plastykowych obrączek. Od roku 2005 wprowadzono system znakowania orlików dwiema kolorowymi obrączkami z dwucyfrowym kodem numerycznym. kod ten powtarzany jest na każdej obrączce. Szeroki dwubarwny pas na skoku ptaka z indywidualnym numerem zwiększa szansę odczytu u ptaków siedzących na gnieździe lub ziemi, gdzie zwykle gałęzie lub roślinność zasłaniają przynajmniej częściowo skoki ptaka. ułatwia też odczyt w sytuacjach, gdy pióra na nogach przesłaniają jedną obrączkę. Położenie kolorowych obrączek u każdego z gatunków jest inne. dorosłe i młode orliki grubodziobe oraz mieszańce międzygatunkowe otrzymywały obrączki na lewy skok, a orliki krzykliwe na skok prawy. zastosowano kombinację czterech kolorów: białego, żółtego, niebieskiego i czerwonego. na drugi skok każdy osobnik otrzymywał standardową obrączkę metalową Stacji Ornitologicznej w Gdańsku. do końca 2013 roku oznakowano w ten sposób 49 orlików grubodziobych, 94 orliki krzykliwe oraz 28 mieszańców międzygatunkowych. wzrost liczby obserwatorów ptaków zaopatrzonych w dobrej klasy sprzęt optyczny – w Europie i na trasach migracji – dawał nadzieję, że liczba informacji o orlikach grubodziobych wzrośnie.

■

■

■

Fot. 1/15. zimowa inwentaryzacja gniazd w dolinie Biebrzy (Paweł Mirski) Photo 1/15. winter inventory of nests in Biebrza Valley (Paweł Mirski) Фото 1/15. Зимняя инвентаризация гнезд в долине Бобры (Paweł Mirski)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■ ■ ■

Fot. 2/15. Młody orlik grubodzioby z kolorowymi obrączkami, lipiec 2012 (Grzegorz Maciorowski) Photo 2/15. a young Greater Spotted Eagle with coloured rings, July 2012 (Grzegorz Maciorowski) Фото 2/15. Молодой большой подорлик с цветными кольцами, июль 2012 (Grzegorz Maciorowski)

kolorowymi obrączkami powszechnie znakuje się młode orliki grubodziobe w innych krajach. na Białorusi zakładane są obrączki niebieskie, w Estonii białe, a na ukrainie szare. Orliki krzykliwe, poza Polską, obrączkowane są w ten sposób na Białorusi, w Estonii, Litwie, Łotwie, Słowacji i niemczech (dravecký i wsp. 2008). dotychczas biebrzańskie orliki grubodziobe noszące kolorowe obrączki zaobserwowano w Hiszpanii, Francji, niemczech, danii, czarnogórze, Grecji, izraelu i Egipcie.

■

■

■

Fot. 3/15. wiosenne poszukiwanie gniazd (wojciech czarnowski) Photo 3/15. Spring search for nests (wojciech czarnowski) Фото 3/15. Поиски гнезд весной (wojciech czarnowski)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

■

■

■

Fot. 4/15. Młody orlik krzykliwy. widoczna obrączka z numerem 84 (kordian Bartoszuk) Photo 4/15. Young Lesser Spotted Eagle.

Visible ring with number 84 (kordian Bartoszuk) Фото 4/15. Молодой малый подорлик. Заметно кольцо с номером 84 (kordian Bartoszuk)

Fot. 5/15. Montowanie nadajnika na młodego orlika grubodziobego, dolina Biebrzy (antoni kasprzak) Photo 5/15. Mounting a transmitter on a young Greater Spotted Eagle, the Biebrza Valley (antoni kasprzak) Фото 5/15. Прикрепление передатчика к молодому большому подорлику, долина Бобры (antoni kasprzak)

Potwierdzono, że ptaki dorosłe powracają do swoich gniazd i rewirów. niekiedy zajmują nowe rewiry, zwłaszcza po utracie partnera. dzięki obserwacjom ptaków z kolorowymi obrączkami zdołano ustalić wiek pierwszego gniazdowania. dwa samce wyklute w dolinie Biebrzy przystąpiły do rozrodu po 5 latach. zajęły rewiry w odległości zaledwie 8 i 17 km od miejsca narodzin. w roku 2010 rozpoczęto obserwację ptaków przy gniazdach za pomocą kamer zasilanych panelami słonecznymi. Panele ustawiono kilkaset metrów od gniazd. zasilały one 4 małe kamery pracujące od świtu do zmierzchu. ukryto je w listowiu w pobliżu gniazd. dzięki nagraniom uzyskano pierwszy w historii zapis z życia rodzinnego orlików grubodziobych. Poznano przebieg opieki rodzicielskiej, aktywność dobową, zestaw ofiar przynoszonych do gniazda, nadbudowywanie gniazda świeżym materiałem i wiele innych aspektów. kamery te posłużyły też do realizacji filmu pt. „Orlik grubodzioby – ptak jakich mało” w reżyserii ireneusza chojnackiego.

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■

■

■

■

■

■

Fot. 6/15. dorosły orlik grubodzioby z 2 obrączkami, dolina Biebrzy 2012 (Grzegorz Maciorowski) Photo 6/15. adult male Greater Spotted Eagle with two rings, Biebrza Valley 2012 (Grzegorz Maciorowski) Фото 6/15. Взрослый большой подорлик с 2 кольцами, долина Бобры, 2012 (Grzegorz Maciorowski)

Fot. 7/15. Młody orlik grubodzioby oznakowany w dolinie Biebrzy, zaobserwowany na zimowisku (widoczna obrączka z napisem 3d), izrael 2010 (omas krumenacker) Photo 7/15. a young Greater Spotted Eagle tagged in Biebrza Valley, observed on the wintering ground (visible ring with the inscription 3d), israel 2010 (omas krumenacker) Фото 7/15. Замеченный на зимовке молодой большой подорлик, окольцованный в долине Бобры (заметно кольцо с надписью 3d), Израиль, 2010 (omas krumenacker)

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 8/15. ta samica orlika grubodziobego zmieniła gniazdo i partnera, przemieszczając się do sąsiedniego rewiru oddalonego o 3,5 km, dolina Biebrzy 2012 (antoni kasprzak) Photo 8/15. is female Greater Spotted Eagle has changed her nest and her partner by moving to a neighbouring home range 3.5 km away, Biebrza Valley 2012 (antoni kasprzak) Фото 8/15. Эта самка большого подорлика сменила гнездо и партнера, переместившись на соседний участок, располагавшийся на расстоянии 3,5 км от предыдущего, долина Бобры, 2012 (antoni kasprzak)

■

■

■

Fot. 9/15. Para mieszana z pisklakiem.

Materiał z kamery, dolina Biebrzy 2011 (ireneusz chojnacki) Photo 9/15. Mixed pair with a chick. camera footage, Biebrza Valley 2011 (ireneusz chojnacki) Фото 9/15. Смешанная пара с птенцом. Материал с камеры, долина Бобры, 2011 (ireneusz chojnacki)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■

■

■

■ ■ ■

Fot. 11/15. kamera przy gnieździe (Grzegorz Maciorowski) Photo 11/15. Video camera at the nest (Grzegorz Maciorowski) Фото 11/15. Камера возле гнезда (Grzegorz Maciorowski)

Fot. 10/15. Panele słoneczne zasilające kamery filmowe (Paweł Mirski) Photo 10/15. Solar panels providing power to video cameras (Paweł Mirski) Фото 10/15. Солнечные панели, питающие видеокамеры (Paweł Mirski)

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 12/15. dorosły samiec orlika grubodziobego – Henryk. zaobrączkowany jako pisklę w 2005 r., odłowiony w rewirze w 2011 r., 8 km od miejsca wyklucia (kordian Bartoszuk) Photo 12/15. adult male Greater Spotted Eagle – Henryk. ringed as a chick in 2005, hunted in home range in 2011 8 km from the place of hatching (kordian Bartoszuk) Фото 12/15. Взрослый самец большого подорлика – Хенрик. Самец был окольцован птенцом, в 2005 г., впоследствии был выловлен на своем участке в 2011 г., в 8 км от места своего рождения (kordian Bartoszuk)

Drzewostany gniazdowe i budowa gniazd w syberyjskiej tajdze, w rozległych lasach dolin rzecznych rozciągających się na wielkich przestrzeniach wschodniej rosji znaleziono dotychczas 170 gniazd tych ptaków. w lasostepach ałtaju gniazda są lokalizowane nawet w niewielkich zadrzewieniach, w sąsiedztwie rozległych trawiastych przestrzeni (karyakin 2008b). w Europie gatunek ten związany jest z różnej wielkości lasami położonymi na bagnach. ich wielkość jest zmienna i wydaje się zależeć od spokoju w okolicy – im dalej od siedzib ludzkich, tym częściej zdarza się znaleźć gniazdo nawet w niewielkich kępach lasu lub w skrajnych przypadkach nawet na pojedynczych drzewach. w taki sposób orliki grubodziobe gniazdują w najbardziej niedostępnych bagnach Prypeci. na niewielkich wyniesieniach zwanych ostrowami, pośród bagien, wśród kilkudziesięciu, a czasami nawet kilku drzew na nich rosnących, orliki wybierają sobie miejsce na gniazdo. Budują je na drzewie i jeśli miejsce okaże się bezpieczne do odchowywania potomstwa, to wykorzystują je przez wiele lat. najczęściej wybierane drzewa gniazdowe na Białorusi to sosny, olsze czarne i brzozy (dombrovsky & ivanowsky 2005). w dolinie Biebrzy typowe miejsce gniazdowania to duży, ponad 100-hektarowy mocno zabagniony las położony w znacznej odległości od siedzib ludzkich i trudno dostępny. Jest to najczęściej ols, bagienna brzezina lub bardzo rzadko grąd w otoczeniu bagien (tab. 1/15).

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

tabela 1/15. Lokalizacja gniazd orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy* Liczba gniazd zespół roślinny A. clanga

Pary mieszane A. clanga x A. pomarina

Ols właściwy Carici-elongate-Alnetum

47

13

Brzezina moczarowa Salici-Betuletum

30

9

Ols / brzezina moczarowa Carici-elongate-Alnetum / Salici-Betuletum

5

0

Grąd TilioCarpinetum

4

3

Ols / grąd Carici-elongate-Alnetum / TilioCarpinetum Brzezina moczarowa / grąd Salici-Betuletum / TilioCarpinetum

2

1

1

4

Biel elypteri-Betuletum

1

0

razem

90

30

*za Maciorowski i wsp. 2005, uzupełnione

■

■

■

Fot. 13/15. Gniazdo orlika grubodziobego na sośnie, dolina Prypeci, ukraina, maj 2012 (Grzegorz Maciorowski) Photo 13/15. a nest of the Greater Spotted Eagle on a pine tree, Pripyat Valley, ukraine, May 2012 (Grzegorz Maciorowski) Фото 13/15. Гнездо большого подорлика на сосне, долина Припяти, Украина, май 2012 (Grzegorz Maciorowski)

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 14/15. Stary ols to najczęściej wybierany przez orlika grubodziobego typ lasu w dolinie Biebrzy (Grzegorz Maciorowski) Photo 14/15. Old alder groves are the forest type most commonly chosen by the Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley (Grzegorz Maciorowski) Фото 14/15. Большой подорлик в долине Бобры чаще всего выбирает старый ольшаник (Grzegorz Maciorowski)

■

■

■

Fot. 15/15. Bagienne brzeziny obok olsów – najbardziej preferowane drzewostany gniazdowe orlików grubodziobych w dolinie Biebrzy (Grzegorz Maciorowski) Photo 15/15. apart from alder groves, birch groves are the nesting forest sites most preferred by Greater Spotted Eagles in Biebrza Valley (Grzegorz Maciorowski) Фото 15/15. Болотистый березняк вблизи ольшаников – излюбленный гнездовой древостой большого подорлика в долине Бобры (Grzegorz Maciorowski)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

na południu kotliny Biebrzańskiej, gdzie bagna są najmniej zmienione przez działalność człowieka, orliki zakładają gniazda w rozległych olsach. Biebrzańskie olsy wiosną – w okresie budowy i zajmowania gniazd – to drzewostany trudno dostępne, zazwyczaj zalane. wybór miejsca gniazdowego nie jest sprawą przypadku i zawsze podyktowany jest troską o bezpieczeństwo lęgu. to lokalne uwarunkowania decydują o sposobie ukrycia gniazda. w miejscach, gdzie ptaki czują się najbezpieczniej, może dojść do budowy gniazda nawet na pojedynczym niskim drzewie pośrodku trudnego do przebycia bagna. im trudniej dostępne gniazdo, tym szanse na odchowanie pisklęcia są większe.

Gniazdo jest umieszczone na drzewie, do którego ptak może swobodnie dolecieć. Może to być sąsiedztwo nieużywanej od wielu lat linii oddziałowej, zarastającej drogi, niewielkiej polany czy naturalnego przerzedzenia w drzewostanie powstałego po powalonych drzewach. w dolinie Biebrzy orliki grubodziobe budują gniazda niemal wyłącznie na gatunkach drzew liściastych. Mimo że w wielu okolicach w lasach licznie występuje świerk, który jest dogodny do budowy gniazd dla większości ptaków szponiastych, to nigdy nie stwierdzono, by para orlików grubodziobych zbudowała od podstaw swoje gniazdo na tym gatunku drzewa. nieliczne lęgi orlików grubodziobych na świerkach miały miejsce w gniazdach wybudowanych przez inny gatunek. Być może jest to związane z faktem, że dolot

tabela 2/15. drzewa gniazdowe dwóch gatunków orlików oraz par mieszanych w dolinie Biebrzy w latach 1988–2013* Liczba gniazd Gatunek drzewa A. clanga

A. pomarina

Pary mieszane A. clanga x A. pomarina

Olsza czarna Alnus glutinosa

49

44

8

Brzoza omszona Betula pubescens

35

48

11

Lipa drobnolistna Tilia cordata

2

0

1

dąb szypułkowy Quercus robur

2

0

1

Osika Populus tremula

1

0

0

Świerk Picea abies

0

52

13**

Brzoza brodawkowata B. pendula

0

0

1

Sosna Pinus silvestris

0

2

0

na ziemi

1

0

0

razem

90

146

35

*za Maciorowski i wsp. 2005, uzupełnione, **samiec A. pomarina

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

Fot. 16/15. Olsze czarne to na Bagnach Biebrzańskich najczęściej wybierane przez orlika rubodziobego drzewa do budowy gniazd (antoni kasprzak) Photo 16/15. Black alders are the most commonly selected by the Greater Spotted Eagle trees for building nests in Biebrza Marshes (antoni kasprzak) Фото 16/15. В Бобранский болотах большой подорлик для строительства гнезд чаще всего выбирает черную ольху (antoni kasprzak)

do gęstej korony świerka jest zwykle utrudniony. w Polsce orliki grubodziobe najczęściej wybierają olsze czarne i brzozy omszone, bardzo rzadko dęby szypułkowe, lipy lub osiki. w ciągu 30 lat badań gatunku w Polsce stwierdzono tylko jedno gniazdo na sośnie, która stosunkowo często wybierana jest w innych krajach. tak charakterystyczny dla lasów wschodniej części kraju świerk jest często wybierany przez pokrewnego orlika krzykliwego, u którego ponad 1/3 gniazd budowana jest na tym gatunku drzewa (tab. 2/15). wysokość umieszczenia gniazda na drzewie jest zmienna i w znacznym stopniu zależna od panujących warunków terenowych. na Bagnach Biebrzańskich wysokość posadowienia takiego gniazda waha się od 4,5 do niemal 20 metrów. najczęściej jednak ptaki budują gniazdo na wysokości 13–17 metrów nad ziemią. Sposób posadowienia gniazda na drzewie jest zmienny i zależny od lokalnych możliwości. najstabilniejsze gniazda posadowione są w kielichach, czyli rozwidleniu kilku grubych konarów wyrastających na jednej wysokości z głównego pnia; nieco mniej stabilne są te budowane przy pniu na odchodzących od niego gałęziach. rzadko budowane są gniazda na bocznych gałęziach – prawdopodobnie z uwagi na niewielką ich stabilność i małą ilość drzew z taką możliwością posadowienia gniazda. wyjątkowo raz stwierdzono gniazdo naziemne. Gniazdo umieszczone było na platformie korzeniowej olszy w zalanym wodą bagiennym lesie, zbudowane w sąsiedztwie starego nieużywanego gniazda.

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

Gniazdo orlika grubodziobego to konstrukcja zbudowana z cienkich gałęzi odłamywanych przez ptaki z drzew. takie świeże, sprężyste gałązki gwarantują odpowiednią wytrzymałość budulca. wielkość samego gniazda zależy od kilku czynników. Mają na nią wpływ: podstawa, na której budowane jest gniazdo, długość okresu jego użytkowania oraz indywidualne predyspozycje ptaków. największe gniazda budowane przez orliki grubodziobe miały średnicę ponad 150 cm, najmniejsze około 70 cm. Ptaki szukają drzewa, do którego mogą swobodnie dolatywać, o odpowiednio ukształtowanej koronie, dającej solidną podstawę pod przyszłe gniazdo. takie warunki spełnia niewiele drzew. niekiedy ptaki budują gniazda na jemiołach porastających brzozy bądź w różnego rodzaju „czarcich miotłach”. Jest to jednak kruche oparcie, często niewytrzymujące masy dużego gniazda, w efekcie czego dochodzi do jego upadku i straty całego lęgu. na wielkość gniazda ma też wpływ liczba sezonów jego użytkowania. te największe to gniazda wieloletnie dobrze ukryte, ze swobodnym dolotem, solidnie posadowione, w których ptaki odchowują przez wiele lat pisklęta.

Gniazdo może być zbudowane z gałązek różnych gatunków drzew, najczęściej tych najłatwiej dostępnych. w warunkach biebrzańskich są to zazwyczaj gałązki olsz lub brzóz. na początku sezonu lęgowego pod koniec marca lub w kwietniu są to nieulistnione gałązki. wówczas tuż przed złożeniem jaj ptaki kończą wielodniową pracę, przystrajając gniazdo zielonymi gałązkami jemioły, świerka lub sosny (jeśli można znaleźć je w okolicy), a w samym jego środku moszczą niewielką nieckę ze źdźbeł traw i turzyc. ten przystrojony delikatnymi częściami roślin środek gniazda, zwany czarą, posiada niewielkie zagłębienie od 1 do 5 cm, w które samica złoży 1 do 2 jaj. w trakcie sezonu lęgowego gniazdo jest systematycznie nadbudowywane ulistnionymi gałązkami drzew (głównie liściastych).

■ ■ ■

Fot. 17/15. typowe gniazdo na brzozie omszonej (antoni kasprzak) Photo 17/15. a typical nest on a downy birch (antoni kasprzak) Фото 17/15. Типичное гнездо на березе пушистой (antoni kasprzak)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 18/15. Gniazdo orlika krzykliwego na świerku (Grzegorz Maciorowski) Photo 18/15. a nest of the Lesser Spotted Eagle on a spruce (Grzegorz Maciorowski) Фото 18/15. Гнездо малого подорлика на ели (Grzegorz Maciorowski)

■

■

■

Fot. 19/15. Gniazdo orlika grubodziobego na olszy w luźniejszej części drzewostanu, dolina Biebrzy 2005 (Grzegorz Maciorowski) Photo 19/15. a nest of the Greater Spotted Eagle on an alder in the less dense region of the forest, Biebrza Valley 2005 (Grzegorz Maciorowski) Фото 19/15. Гнездо большого подорлика на ольхе, в более свободной части древостоя, долина Бобры, 2005 (Grzegorz Maciorowski)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

Gałązki te, nawet kilkaset, przynosi głównie samica. wraz z rozwojem listowia zmianie ulega też sam drzewostan gniazdowy – bagienny liściasty las o znacznie ograniczonej widoczności stanowi doskonałą kryjówkę dla gniazda. duże znaczenie ma obecność w pobliżu gniazda drzewa z suchymi konarami, na którym ptaki dorosłe odpoczywają i obserwują okolicę.

Sezon lęgowy, toki Ptaki powracają z zimowisk i zajmują terytorium. Poszczególne terytoria są stabilne i są użytkowane przez dziesięciolecia. w zależności od tego, jak przebiega wędrówka poszczególnych ptaków, a także od warunków pogodowych, jakie zastaną po przylocie na lęgowiska, sezon lęgowy poszczególnych par może być nieco przesunięty w czasie. za początek sezonu lęgowego przyjęto pojawienie się ptaków w rewirze. zazwyczaj orliki grubodziobe gniazdujące w dolinie Biebrzy rozpoczynają sezon lęgowy na przełomie pierwszej i drugiej dekady kwietnia. tylko nagłe nawroty zimy mogą powodować, że okres ten jest przesunięty na drugą połowę kwietnia lub w skrajnych przypadkach nawet na początek maja.

Od przylotu następuje okres wzmożonej aktywności w postaci lotów godowych, kopulacji oraz wyboru drzewa gniazdowego i budowy gniazda. w przypadku gdy jeden z ptaków nie powrócił, trwają poszukiwania nowego partnera. zazwyczaj ptaki powracają do ubiegłorocznego gniazda, zwłaszcza jeśli szczęśliwie odchowały w nim potomstwo. czasami dochodzi do zmiany miejsca gniazdowego, gdy dotychczas zajmowany rewir uległ zniszczeniu (wycięto drzewostan gniazdowy bądź drastycznie zmieniono charakter żerowiska) albo pojawiło się zagrożenie dotychczas niespotykane – pojawił się człowiek lub zagnieździł się bielik. niektóre ptaki, prawdopodobnie te, których zimowiska położone są blisko, pojawiają się na terenach lęgowych nawet już w marcu (zdarza się, że w łagodne zimy obserwuje się pojedyncze ptaki już w lutym). Osobniki te przebywają najczęściej w okolicy swojego drzewostanu gniazdowego i odwiedzają go, od czasu do czasu przynosząc świeże

■ ■ ■

ryc. 1/15. Lot tokowy orlika grubodziobego (oryg. tomasz coa) Fig. 1/15. a courtship flight of the Greater Spotted Eagle (orig. tomasz coa) Рис. 1/15. Брачный полет большого подорлика (ориг. tomasz coa)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■

■

■

Fot. 20–25/15. kopulacja orlików krzykliwych, niemcy 29.04.2012 (omas krumenacker) Photo 20–25/15. Mating of Lesser Spotted Eagles, Germany 29.04.2012 (omas krumenacker) Фото 20–25. Спаривание малых подорликов, Германия, 29.04.2012 (omas krumenacker)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 26/15. w końcu kwietnia lub na początku maja samica składa 1 lub 2 jaja (Grzegorz Maciorowski) Photo 26/15. in late april or in early May a female lays 1 or 2 eggs (Grzegorz Maciorowski) Фото 26/15. В конце апреля или в начале мая самка откладывает 1 или 2 яйца (Grzegorz Maciorowski)

gałęzie na gniazdo. Szczytem aktywności związanej z przystąpieniem do lęgu jest kwiecień. w sąsiedztwie wybranych przez pary drzewostanów gniazdowych ptaki wykonują loty tokowe. warunkiem przystąpienia do nich jest jednak odpowiednia aura – słoneczna pogoda i obecność odpowiednich prądów wznoszących. toki tego orła to seria widowiskowych pikowań i wznoszeń, wykonywanych najczęściej na znacznej wysokości (nawet kilkaset metrów nad ziemią) i towarzyszących im wzajemnych nawoływań (ryc. 1/15).

Ptaki po uzyskaniu odpowiedniej wysokości nurkują ze złożonymi skrzydłami, by po chwili ze znaczną prędkością wznieść się w górę. te dwie sekwencje opadania i wznoszenia z częściowo złożonymi skrzydłami są powtarzane wielokrotnie. w lotach tokowych uczestniczą obydwa ptaki.

Podczas tych popisów może dochodzić do wykonywania widowiskowych przewrotów lub bardzo rzadko do sczepienia się szponami i wspólnego opadania wirujących wokół siebie orlików. zaobserwowano, że takie popisy tokowe mogą być wykonywane samotnie przez samca także w późniejszym okresie, kiedy w gnieździe jest już pisklę. tokują intensywnie również ptaki, które nie złożyły jaj. w rewirach zajmowanych przez pojedyncze ptaki do lotów takich dochodzi przez cały sezon lęgowy. zdarza się, że tokujący ptak po serii takich popisów z wielkiej wysokości z dużą prędkością opada wprost w drzewostan gniazdowy w pobliże gniazda, znikając z oczu obserwatorowi.

Po serii lotów tokowych trwających kilka dni dochodzi do kopulacji. Ptaki zazwyczaj wybierają do tego celu drzewo rosnące w centrum rewiru gniazdowego. wówczas to można zaobserwować rzadkie u tego gatunku zjawisko – dwa ptaki siedzące obok siebie. Później na taki luksus wspólnego przesiadywania nie będzie już czasu. Samica nie zawsze kopuluje tylko z jednym samcem. czasami rewiry odwiedzane są przez osobniki z innych rewirów bądź ptaki, które takiego terytorium jeszcze nie posiadają. te starsze, bardziej doświadczone ptaki, bronią jednak swojego terytorium i praw

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

przeganiając intruzów. nowy przybysz może jednak zwyciężyć w rywalizacji i posiąść terytorium.

Sama kopulacja trwa bardzo krótko i jest przez ptaki wielokrotnie powtarzana. zachowanie to obserwowano najczęściej w godzinach przedpołudniowych. Sekwencje zachowań pary orlików krzykliwych podczas kopulacji przedstawiono na fotografiach 20–25. w tym samym, okresie kiedy ptaki tokują i kopulują, trwa budowa (lub naprawa) gniazda.

Gniazdo zbudowane jest z kilkuset gałęzi, a każdą z nich trzeba ułamać z drzewa. Po zbudowaniu gniazda, jego przystrojeniu oraz odpowiednim wymoszczeniu samica składa w niewielkim, specjalnie do tego celu przygotowanym zagłębieniu 1 lub 2 białawe, nieregularnie brązowo plamkowane jaja.

Plamkowanie to jest intensywniejsze na tępym końcu, a w miarę wysiadywania jajo nieco ciemnieje na skutek zabrudzenia i wytarcia przez samicę. Średnie wymiary jaj to 54 x 68 mm, skrajne 55–71 x 44–58 mm. w odróżnieniu od jaj gatunku pokrewnego jaja orlika grubodziobego są bardziej chropowate, nie mają połysku, a pory w skorupce są widoczne gołym okiem. Prześwit skorupy jest zielony (Gotzman & Jabłoński 1972). Podobne wymiary jaj stwierdzono u ptaków gniazdujących w rosji: 54,4 x 68,9 mm (karyakin 2008c). Jaja orlika krzykliwego są nieco mniejsze (63 x 53 mm) i mocniej plamkowane. Skorupka ich jaj jest drobnoziarnista i niezbyt gruba. dawna literatura podaje, że orlik grubodzioby potrafi znieść nawet 3 jaja, jednak współczesne badania nie potwierdziły tego faktu.

Samica zaczyna wysiadywanie od chwili zniesienia pierwszego jaja. wysiadywanie trwa niemal bez przerw przez 42 do 44 dni. zdarza się, że samica jest zmieniana przez partnera, jednak jest to zjawisko rzadko obserwowane. Przez okres inkubacji samiec poluje, karmi partnerkę i prawdopodobnie przynosi nowe gałęzie do wzmacniania konstrukcji gniazda. chroni też gniazdo przed drapieżnikami – przegania inne gatunki, które mogą zagrażać bezpieczeństwu lęgu, ze szczególną zaciętością atakując przelatujące w okolicy bieliki. Jest to okres newralgiczny – może dojść do straty lęgu – ptaki mogą porzucić jaja, gdy są często niepokojone przez człowieka. Pozostawione bez opieki jaja mogą zostać wyziębione lub zrabowane przez ptaki krukowate pilnie wypatrujące takich okazji do zdobycia pokarmu. wreszcie na sukces wysiadywania mogą mieć wpływ panujące warunki pogodowe, takie jak długotrwałe ochłodzenia z nawrotami opadu śniegu lub długotrwałymi deszczami. w końcu kwietnia nad Biebrzą nagłe załamania pogody nie należą do rzadkości. Orlik grubodzioby to jednak przede wszystkim gatunek wytrzymały na ochłodzenia i najczęściej, jeśli już dojdzie do złożenia jaj, wytrwale je ogrzewa aż do wyklucia piskląt. wydaje się, że znacznie ważniejsze są załamania pogody tuż przed złożeniem jaj (najczęściej przypadające na trzecią dekadę kwietnia). wówczas część ptaków po prostu nie składa jaj mimo wcześniej przygotowanych do tego celu gniazd. również istotny wpływ na nieprzystępowanie do rozrodu ma pojawianie się ludzi w pobliżu gniazd.

Pisklęta, kainizm, opieka nad młodymi w podmokłym lesie środkowej Europy, pośród morza bagiennej zieleni, roju komarów i różnych odgłosów bagien, w gnieździe strzeżonym nieustannie przez rodziców pojawiają się pisklęta. Początkowo z jaj dochodzą głosy popiskujących młodych, wkrótce pojawiają się pęknięcia w skorupce.

Ponieważ samica rozpoczęła wysiadywanie tuż po złożeniu pierwszego jaja, to i pisklęta pojawiają się w gnieździe w odstępie kilku dni. Pierwszy wykluwa się – „kain”. dwa lub trzy dni później, niekiedy nawet tydzień, kluje się drugie pisklę – „abel”. część ptaków przestaje wysiadywać zaraz po wykluciu się pierwszego pisklęcia. wówczas to drugie jajo pozostaje niewyklute. Gdy w gnieździe pojawia się drugie pisklę, dochodzi do konfliktu. Starsze pisklę, mimo że jeszcze tak niewielkich rozmiarów, ma ostry dziób i szpony. Pisklak nieustannie nęka swoje młodsze rodzeństwo. dziobie je tak długo, aż najczęściej poważnie poraniony, pozbawiony skóry na głowie, zakrwawiony młody ginie

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 27/15. Świeżo wyklute pisklę orlika grubodziobego, dolina Biebrzy, czerwiec 2002 (Grzegorz Maciorowski) ■ Photo 27/15. a newly hatched chick of the Greater Spotted Eagle, Biebrza Valley, June 2002 (Grzegorz Maciorowski) ■ Фото 27/15. Только что проклюнувшийся птенец большого подорлика, долина Бобры, июнь 2002 (Grzegorz Maciorowski) ■

■ ■

■

Fot. 28/15. dwa pisklęta orlika grubodziobego 3- i 1-dniowe, dolina Biebrzy, czerwiec 2002 (Grzegorz Maciorowski) Photo 28/15. two one-day-old and three-day-old chicks of the Greater Spotted Eagle, Biebrza Valley, June 2002 (Grzegorz Maciorowski) Фото 28/15. Два птенца большого подорлика в возрасте 3 и 1 дня, долина Бобры, июнь 2002 (Grzegorz Maciorowski)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

(fot. 30/15). dysproporcja wielkości pomiędzy rodzeństwem 1- vs. 3-dniowym jest znacząca. cel tego działania jest tylko jeden – należy pozbyć się niewygodnego konkurenta. zjawisko to nazywamy kainizmem. walka piskląt odbywa się w obecności samicy, która nie ingeruje w zachowanie potomstwa.

Los słabszego jest przesądzony – jest rozerwany przez samicę i posłuży za pokarm dla silniejszego pisklęcia lub – rzadziej – jest wyrzucony z gniazda. Mniej strawne fragmenty ciała, jak głowa, kończyny, są zjadane przez matkę. wyjątkowo zdarza się, że nawet 5-tygodniowy młody orlik pada ofiarą silniejszego kaina (fot. 31/15).

Składanie dwóch jaj z pozoru wydaje się marnotrawstwem, skoro młodsze pisklę ginie w wyniku konfliktu ze starszym. uważa się, że drugie jajo ptaki składają, by zwiększyć szansę, gdyby z pierwszego nie wykluł się pisklak (newton 1979). wykazano eksperymentalnie, że agresja pomiędzy pisklętami trwa do momentu zaniku w ich upierzeniu puchu (Meyburg 1974a). w dolinie Biebrzy zjawisko kainizmu u orlika grubodziobego występuje powszechnie. w siedmiu przypadkach, w których wykluły się dwa pisklęta, odchowane zostało tylko jedno młode (Maciorowski i wsp. 2005, nowe dane). Sporadycznie bliźnięta są odchowywane u orlika krzykliwego. Stwierdzono to aż 48-krotnie (w tym i w dolinie Biebrzy), lecz by to wykazać, skontrolowano ponad 4000 lęgów. udział bliźniąt wyniósł zaledwie 1% (cenian i wsp. 2005). klucie u orlików grubodziobych jest rozciągnięte w czasie i trwa od ostatniej dekady maja niemal do połowy czerwca. ciemnoszary kolor puchu, jaki pokrywa pisklęta, sprawia, że ten gatunek orlika trudno pomylić z podobnym orlikiem krzykliwym. u orlika krzykliwego pisklęta pokryte są białym puchem.

■ ■ ■

Fot. 29/15. Pisklę orlika grubodziobego pokryte ciemnoszarym puchem, dolina Biebrzy, 2011 (antoni kasprzak) Photo 29/15. a Greater Spotted Eagle chick covered with dark grey down, Biebrza Valley, 2011 (antoni kasprzak) Фото 29/15. Птенец большого подорлика, покрытый темно-серым пухом, долина Бобры, 2011 (antoni kasprzak)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

w okolicach, gdzie w drugiej części sezonu lęgowego występuje obfitość pokarmu i konkurencja piskląt o pokarm nie jest tak silna, słabszemu młodszemu z piskląt często udaje się przetrwać. udział lęgów z bliźniętami sięga 43% (karyakin 2008c). tak dzieje się często np. w lasostepach ałtaju czy w kazachstanie, dużo rzadziej na największych europejskich bagnach w dolinie Prypeci. w Polsce, gdzie w wyniku działalności człowieka zmieniono biotopy, w ostatnim ćwierćwieczu ani razu nie zostały odchowane bliźnięta. dwa pisklęta zostały odchowane tylko raz w wyniku ingerencji człowieka. z gniazda zawierającego bliźnięta, kaina o masie 1050 gramów oraz abla ważącego zaledwie 310 gramów, w dniu 23 czerwca 1990 r. zabrano to mniejsze i sztucznie odchowano w Stacji Badawczej PzŁ w czempiniu. w pełni opierzony abel został podłożony 30 lipca do naturalnego gniazda. Starsze pisklę z tego lęgu dzień/dwa wcześniej opuściło gniazdo i przebywało w pobliżu. Podłożony podlot został zaakceptowany przez rodziców i był karmiony. kilka dni później obydwa młode były wspólnie obserwowane na gnieździe (Meyburg & Pielowski 1991).

Po wykluciu się piskląt samica niemal bez przerwy przebywa w gnieździe lub tuż obok. Ścisła opieka trwa przez dwa–trzy, a niekiedy cztery tygodnie. Młode są osłaniane przed chłodem, upałem i deszczem. tylko samica karmi pisklęta, rozrywając przyniesiony przez samca pokarm. Podaje im do dzioba drobne kawałki, a sama zjada twardsze i mniej strawne części (głowy, nogi ofiar). w przerwach pomiędzy karmieniami, najczęściej w godzinach rannych, samica często leci na pobliskie drzewa, łamie ulistnione gałązki drzew i nadbudowuje nimi gniazdo. w ciągu jednego poranka potrafi przynieść nawet kilkanaście gałązek, najczęściej olsz lub brzóz. zdaniem newtona (1979)

■ ■ ■

Fot. 30/15. kainizm. Młodsze pisklę atakowane przez starsze rodzeństwo, dolina Biebrzy, czerwiec 2012 (Paweł Mirski) Photo 30/15. cainism. e younger chick attacked by their older siblings, Biebrza Valley, June 2012 (Paweł Mirski) Фото 30/15. Каинизм. На младшего птенца нападает его старший брат, долина Бобры, июнь 2012 (Paweł Mirski)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■

■

■

Fot. 31/15. kain i abel. Starszy osobnik w wieku około 6 tygodni, młodszy świeżo zabity. Stan rozwoju upierzenia u młodszego wskazuje, że wykluł się znacznie później od kaina, dolina Biebrzy, 1996 (tadeusz Mizera) Photo 31/15. cain and abel. e bigger bird about six weeks old, the younger has just been killed.

Plumage of the younger chick indicating that it hatched much later than cain, Biebrza Valley, 1996 (tadeusz Mizera) Фото 31/15. Каин и Авель. Старший птенец в возрасте 6 недель, молодой был недавно убит. Оперение младшего птенца указывает на то, что он вылупился значительно позже Каина. Долина Бобры, 1996 (tadeusz Mizera)

wyścielanie gniazda świeżymi gałązkami podnosi higienę i zapewnia lepszy komfort pisklęciu. Jednocześnie tak przystrojone gniazdo wskazuje konkurentom, iż rewir jest zajęty.

Przez pierwsze dwa–trzy tygodnie życia pisklę jest pod stałą opieką samicy. Gdy nieco podrośnie i wymaga więcej pokarmu, samica pozostawia je i odlatuje, by również tak jak samiec polować. część samic wykazuje też dużą dbałość o higienę gniazda – wynosi z gniazda lub zjada wypluwki, usuwa pióra i resztki niezjedzonych ofiar. z innych gniazd wypluwki wynoszą dorosłe ptaki, wyrzucając je w locie lub porzucając pod drzewem, na którym najczęściej przesiadują. wynoszenie wypluwek prawdopodobnie zależy od indywidualnych upodobań ptaków. niektóre pisklęta wypluwają je poza obręb gniazda. w zależności od obfitości i dostępności pokarmu w rewirze dorosłe ptaki odlatują na różną odległość od gniazda – zubożenie zasobów lub pojawienie się bogatego źródła pokarmu sprawia, że ptaki lecą nawet kilka kilometrów, by polować. takie pozostawianie gniazda bez opieki zawsze niesie dla pisklęcia niebezpieczeństwo. tym większe, im dalej i na dłużej odlatują rodzice. Pisklę narażone jest na drapieżnictwo ze strony kuny leśnej, jastrzębia lub puchacza. ryzyko presji drapieżnictwa jest tym większe, im starszy jest pisklak, który z wiekiem coraz głośniej nawołuje o pokarm. w tym okresie gniazdo najłatwiej jest zlokalizować właśnie po nasłuchiwaniu nawołującego pisklaka. Słysząc ten dźwięczny donośny głos, trudno nie kojarzyć go z łacińską nazwą gatunkową ptaka – Aquila clanga, co oznacza „krzyczącego orła”.

Pisklę przebywa w gnieździe 60–67 dni (Ferguson-Lees & christie 2001). karyakin (2008) określa długość tego okresu u orlików w ałtaju na zaledwie 49–58 dni, co wydaje się zaskakująco

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 32/15. Samica orlika grubodziobego przystraja gniazdo świeżymi gałązkami, dolina Biebrzy, czerwiec 2011 (antoni kasprzak) Photo 32/15. Female Greater Spotted Eagle decorates the nest with greenery, Biebrza Valley, June 2011 (antoni kasprzak) Фото 32/15. Самка большого подорлика обустраивает гнездо свежими ветвями, долина Бобры, июнь 2011 (antoni kasprzak)

■

■

■

Fot. 33/15. Samica ochrania pisklę przed chłodem i opadami, dolina Biebrzy, czerwiec 2011 (antoni kasprzak) Photo 33/15. Female protects the chick against cold and excessive heat, Biebrza Valley, June 2011 (antoni kasprzak) Фото 33/15. Самка защищает птенца от холода и осадков, долина Бобры, июнь 2011 (antoni kasprzak)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■ ■ ■

Fot. 34/15. Pisklę połykające żabę (antoni kasprzak) Photo 34/15. chick swallowing a frog (antoni kasprzak) Фото 34/15. Птенец, глотающий лягушку (antoni kasprzak)

krótko, nawet jeśli uwzględnić bogate łowiska, z których korzystają orliki w rosji. w miarę wyrastania długich piór konturowych młodziak zaczyna ćwiczyć poruszanie skrzydłami. w wieku 8 tygodni intensywne machanie potrafi go unieść nad powierzchnię gniazda. coraz częściej wychodzi też na konary poza obręb gniazda. takie wchodzenie na gałęzie jest z początku mozolną wspinaczką, w której w miarę upływu czasu skrzydła odgrywają coraz większą rolę. w końcu po ponad dwóch miesiącach dorastania, zwykle na początku sierpnia, młody po raz pierwszy wylatuje z gniazda. Jest to najczęściej jeszcze nieporadny, krótki lot, który kończy się po kilkudziesięciu metrach. Młody często powraca do gniazda w ciągu dnia oraz nocuje w nim. Ptaki dorosłe karmią go najczęściej nadal na gnieździe. Przebieg tego karmienia jest taki, że rodzic, który pod nieobecność młodego przyniósł pokarm do gniazda, zaczyna intensywnie go nawoływać głosem słyszalnym z odległości kilkuset metrów. zwykle po chwili przylatuje młody, który zjada pokarm, osłaniając go rozpostartymi skrzydłami. wreszcie pod koniec sierpnia lub we wrześniu młody opuszcza okolicę gniazda i odlatuje coraz dalej, uniezależniając się od rodziców. wrzesień nad Biebrzą to czas, kiedy na tle nieba można podziwiać loty zarówno dorosłych ptaków, jak i ich młodych z charakterystycznymi plamami na skrzydłach. to też jest czas przygotowywania się do migracji na południe i intensywnej nauki samodzielnego zdobywania pokarmu. wkrótce więzy rodzinne łączące młodego z rodzicami rozpadną się. Młody ptak udaje się samodzielnie na niebezpieczną wędrówkę, by spędzić zimę na południu Europy lub w afryce. Badania za pomocą telemetrii rodziny orlików grubodziobych w 1996 roku wykazały, iż młody osobnik rozpoczął wędrówkę na zimowiska samodzielnie i do tego odmienną trasą niż oboje rodziców (Meyburg i wsp.

2005).

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 35/15. w pełni opierzony młody orlik grubodzioby, dolina Biebrzy, lipiec 2013 (Grzegorz Maciorowski) Photo 35/15. a fully feathered young Greater Spotted Eagle, the Biebrza Valley, July 2013 (Grzegorz Maciorowski) Фото 35/15. Полностью оперившийся молодой большой подорлик, долина Бобры, июль 2013 (Grzegorz Maciorowski) ■

■

■

Fot. 36/15. Młody orlik grubodzioby tuż przed wylotem z gniazda, dolina Biebrzy, lipiec 1997 (Grzegorz Maciorowski) Photo 36/15. a young Greater Spotted Eagle just before leaving the nest, the Biebrza Valley, July 1997 (Grzegorz Maciorowski) Фото 36/15. Молодой большой подорлик незадолго до вылета из гнезда, долина Бобры, июль 1997 (Grzegorz Maciorowski)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

Miesiące/Months/Месяцы toki i budowa gniazda courtship display and building of the nest Токование и строительство гнезда znoszenie jaj Laying eggs Откладывание яиц inkubacja incubation Инкубация Puchowe pisklęta downy chicks Пуховые птенцы Pisklęta opierzone Feathered chicks Оперенные птенцы Młode w rewirze Young birds in the home range Молодняк в участке Migracja i zimowanie Migration and wintering Миграция и зимовка ■

■

■

i

ii

iii

iV

V

Vi

Vii Viii

iX

X

Xi

Xii

ryc. 2/15. Fenologia głównych etapów okresu lęgowego. kolor ciemnozielony – główny okres występowania danego etapu, kolor jasnozielony – skrajne terminy* Fig. 2/15. Phenology of the main stages of the breeding period. dark green – primary period of occurrence of a given stage, light green – its extreme limits* Рис. 2/15. Фенология основных этапов сезона размножения. Темно-зеленый – основной срок возникновения данной стадии, светло-зеленый – экстремальные сроки*

*za Maciorowski & Mizera 2009 / *cf. Maciorowski & Mizera 2009 / *за: Maciorowski и Mizera, 2009

Efektywność rozrodu Ptaki przystępują do rozrodu, lecz z powodu różnych przyczyn nie zawsze zdołają odchować pisklęta. Straty mogą powodować drapieżniki oraz niekorzystne warunki atmosferyczne. wpływ na odchów młodych ma też dostępność pokarmu. Straty lęgu mogą wystąpić we wszystkich jego stadiach. zniszczeniu mogą ulec jaja zarówno tuż po zniesieniu, jak i w trakcie inkubacji. Małym niestrzeżonym pisklętom zagrażają kuny leśne, kruki, puchacze. Młodsze pisklę ginie w wyniku kainizmu. tę część strat nazywamy naturalnymi i mamy z nimi do czynienia u wszystkich gatunków. Orliki grubodziobe są ptakami długowiecznymi i niepowodzenie w jednym sezonie nie ma wpływu na stan populacji. dorosły orlik nie ma prawie żadnych naturalnych wrogów. drugi rodzaj strat powoduje człowiek. zniszczenia gniazd i lęgów zdarzają się sporadycznie. częściej zdarza się, iż ptaki niepokojone samą obecnością człowieka rezygnują z przystępowania do rozrodu. najgroźniejsze w skutkach są działania człowieka prowadzące do niszczenia terenów gniazdowych i żerowisk. Orlik grubodzioby jest ściśle związany z terenami podmokłymi. degradacja ich poprzez meliorację odwadniającą powoduje, że pary nie mają odpowiednich miejsc do zakładania gniazd, a nie mając zasobnych żerowisk, nie są zdolne do odchowania potomstwa. w konsekwencji gatunek może się wycofać z terenów lęgowych.

Szereg czynników wpływa na rozród ptaków. uznaje się, że para, która odchowa choć jednego młodego, odnosi sukces rozrodczy. udział par z sukcesem w danej populacji pozwala wyliczyć efektywność lęgu oraz przeciętną liczbę odchowanych młodych. w tym celu jest prowadzony monitoring lęgowej populacji. wiosną ocenia się, czy ptaki powróciły do rewirów oraz czy zasiedliły gniazda. Podczas drugiej wizyty latem kontroluje się gniazda w celu stwierdzenia, czy są obecne duże

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 |

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

|

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 ■ ■ ■

ryc. 3/15. Średnia liczba piskląt orlika grubodziobego w dolinie Biebrzy w latach 1991–2013 Fig. 3/15. Productivity of Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley in the 1991–2013 Рис. 3/15. Среднее количество птенцов большого подорлика в долине Бобры в 1991–2013 гг.

pisklęta. im taki monitoring trwa więcej lat, tym dokładniej można ocenić stan lokalnej populacji i przewidzieć jej losy na przyszłość. z uwagi na niewielką liczbę kontrolowanych co roku gniazd i lęgów nie sposób jeszcze dokładnie ocenić niektóre parametry, np. przeciętną długości życia. tym samym nie można jeszcze wyliczyć bezpiecznego poziomu wskaźnika reprodukcji, który gwarantuje stabilność populacji. wstępnie można oszacować, że w warunkach biebrzańskich populacja będzie stabilna pod względem liczby par lęgowych, gdy przeciętna produktywność wyniesie 0,5–0,6 odchowanego młodego/parę/rok. Sukces lęgowy powinien wynosić 50–60%.

Orliki grubodziobe składają dwa jaja, lecz odchowują zazwyczaj tylko jedno młode. Przypadki bliźniąt zdarzają się niezwykle rzadko. korzystne warunki troficzne panujące na Polesiu sprawiają, że tamtejsze orliki grubodziobe czasami odchowują bliźnięta. Spośród 111 lęgów zakończonych sukcesem w czterech przypadkach stwierdzono po dwa podloty (dombrovski 2005). dwojaczki stwierdzono też dwukrotnie w Estonii (Väli 2005). w Polsce w ciągu 38 lat szczegółowych obserwacji 135 lęgów nigdy nie stwierdzono bliźniąt (dyrcz i wsp. 1984, Maciorowski i wsp. 2005, Maciorowski & Mizera 2010, Pugacewicz 1995). najczęściej bliźnięta obserwowano w zachodniej Syberii i w regionie ałtajsko-Sajańskim (karyakin 2008a, b, c, karyakin & Levin 2008).

Sukces rozrodczy może wykazywać znaczne wahania i może wynosić od 0 do nawet 100%. dane o tym parametrze rozrodu zamieszczają autorzy badający orlika grubodziobego w różnych krajach Europy, jak i w części azjatyckiej jego zasięgu. dombrovski (2005) podaje dla najliczniejszej europejskiej części populacji gniazdującej na Białorusi w latach 1999–2005 wartość tego parametru w przedziale od 20 do 100%. najwyższy sukces wykazywały pary gniazdujące na naturalnych obszarach bagien, najniższy te bytujące na terenach przekształconych przez człowieka. autor ten podkreśla też negatywny wpływ niekorzystnych warunków pogodowych wpływających na liczebność ofiar, a przez to również na sukces lęgowy poszczególnych par. w trudnym dla orlików 2003 roku, poprzedzonych na Białorusi ciężką zimą i jesiennymi pożarami torfowisk, sukces lęgowy ptaków wahał się od 20% na terenach przekształconych do 50% na obszarach naturalnych bagien (dombrovski 2005). w dolinie Biebrzy w latach 1973–2005 sukces lęgowy był bardzo zmienny. Procent par skutecznie odchowujących młode oscylował na poziomie 55%. w najgorszym 1993 r. żadna z par nie odniosła sukcesu, a w najlepszych latach młode odchowało 80% par (Maciorowski i wsp. 2005). w tych statystykach uwzględniono zarówno czyste pary, jak i pary mieszane. w Estonii średnio orliki grubodziobe odchowywały 0,6 pisklęcia na terytorium lęgowe (Väli & Lõhmus 2000). inny parametr charakteryzujący populację to średnia liczba odchowanych młodych przypadająca na parę, która odniosła sukces rozrodczy. Jako że orliki grubodziobe odchowują prawie zawsze

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■ ■ ■

Fot. 37/15. Bliźnięta orlika grubodziobego, zachodnia Syberia, 19.07.2013 (igor karyakin) Photo 37/15. Greater Spotted Eagle twins, western Siberia, 19.07.2013 (igor karyakin) Фото 37/15. Близнецы большого подорлика, западная Сибирь, 19.07.2013 (Игорь Карякин)

jedno młode, wartość tego wskaźnika wynosi wtedy 1,0. u kilku badanych populacji był on wyższy. na Białorusi w latach 1981–1991 parametr ten wyniósł 1,25 (ivanovsky 1996). w rosji również często obserwowano lęgi z dwoma pisklętami, stąd wskaźnik ten osiągał lokalnie wysokie wartości. na obszarze pomiędzy wołgą a uralem orliki grubodziobe wyprowadzały średnio 1,24 pisklęcia/parę/rok (n=50, ±0,43), a w kraju ałtajskim nawet 1,6 pisklęcia. na terenie zachodniej Syberii udział lęgów z bliźniętami wyniósł aż 43,9% (karyakin 2008, 2008b, c).

Sukces lęgowy i produktywność zależna jest przede wszystkim od dostępności i jakości pokarmu. tak wysokie parametry rozrodu w rosji związane są z obfitością pokarmu. tamtejsze orliki polują głównie na ssaki średniej wielkości, jakimi są susły długoogoniaste (karyakin 2008b). na Białorusi produktywność koreluje z liczebnością gryzoni, głównie karczownika (V. dombrovski, inf. ustna).

Rewir i terytorium w sezonie lęgowym para ptaków obejmuje w posiadanie pewien obszar, na którym gniazduje oraz zdobywa pokarm. teren ten nazywamy rewirem (ang. home range). Fragment rewiru wykorzystywany tylko przez parę nazywamy terytorium (ang. territory). terytorium jest bronione przed przedstawicielami własnego gatunku, niekiedy również przed innymi gatunkami o podobnych

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

wymaganiach życiowych. Szczególnie chronione jest gniazdo i jego okolice (ang. nest site). Orliki grubodziobe są ptakami długowiecznymi i przez wiele lat utrzymują terytorium. Po powrocie z zimowiska gniazdo jest naprawiane lub w obrębie terytorium budowane jest nowe. niektóre gniazda są wykorzystywane przez wiele sezonów, zwłaszcza gdy ptaki odniosły w nim sukces. w obrębie terytorium ptaki tokują, budują gniazdo i zdobywają część pokarmu. walki graniczne z parami sąsiednimi zdarzają się bardzo rzadko. częściej dochodzi do konfliktów z osobnikami poszukującymi partnera. Oznaką zajęcia terytorium dla innych ptaków są popisy powietrzne oraz obecność gniazda.

Przystrajanie gniazda świeżymi zielonymi gałązkami pełni funkcję informacyjną o zajęciu terytorium (newton 1979, watson 1997).

Orliki grubodziobe są gatunkiem dwuśrodowiskowym. Gniazdują w lasach, a polują na terenach otwartych. tak więc w obrębie ich terytorium muszą znajdować się te dwa środowiska. wielkość terytorium jest zmienna, uzależniona jest od zasobów pokarmowych i ilości dostępnych miejsc do gniazdowania. zazwyczaj duże gatunki o większym zapotrzebowaniu pokarmowym posiadają większe terytoria od gatunków mniejszych. kształt i granice rewiru ulegają zmianom w ciągu sezonu. zwiększone zapotrzebowanie na pokarm, zwłaszcza dla rosnącego pisklęcia, sprawia, że ptaki muszą podejmować dalekie wyprawy łowieckie poza wcześniej „ustalone” granice terytorium. Ptaki polują w obrębie rewiru. na atrakcyjne łowiska lecą do kilku kilometrów. z miejsc tych mogą korzystać również ptaki z sąsiednich terytoriów oraz inne osobniki (np. młodociane, nielęgowe).

Przez wiele lat starano się ustalić wielkość terytorium poprzez bezpośrednie obserwacje ptaków w terenie. dobrymi cechami umożliwiającymi lokalizację terytorium poszczególnej pary jest obserwacja tokujących ptaków. toki odbywają się zazwyczaj w centrum terytorium, nad najważniejszym miejscem, jakim jest gniazdo. w obrębie terytorium ptaki odpoczywają, często też polują z zasiadki. Pomocne przy ustalaniu granic terytorium są również obserwacje zachowań ptaków, a zwłaszcza interakcje z przedstawicielami własnego gatunku, jak i z potencjalnymi konkurentami.

Przy ustaleniu wielkości terytorium ważne jest poznanie lokalizacji gniazda, co w połączeniu z obserwacjami ptaków na łowisku pozwala poznać dystans, na jaki ptaki lecą z ofiarą do piskląt. Poważnym utrudnieniem jest brak możliwości dłuższej obserwacji poszczególnych ptaków, zazwyczaj po kilku chwilach ptak znika obserwatorowi z pola widzenia. Ponadto rzadko zdarza się, by można było indywidualnie rozpoznawać poszczególne osobniki. Pewnym ułatwieniem w określeniu, z którym osobnikiem mamy do czynienia, są braki w upierzeniu lub charakterystyczne plamy. zazwyczaj jednak wszystkie ptaki wyglądają podobnie, co utrudnia ocenę. duże gatunki orłów posiadają bardzo rozległe rewiry. Przykładowo, afrykański wojownik zbrojny Polemaetus bellicosus zajmuje obszar 125 km2, a nawet 300 km2 (newton 1979), orzeł przedni w uSa okupuje teren o wielkości 11,6–49 km2 (watson 1997), a w Europie 46–134 km2 (Mebs & Schmidt 2006). wielkość rewiru samca orlika krzykliwego, uzyskana za pomocą telemetrii satelitarnej, w bardzo dobrych środowiskach na Łotwie to zaledwie 6,72 km2 (przeciętnie 11,42 km2), a w niemczech 22,18–33,93 km2 (przeciętnie 27,43 km2) (Scheller i wsp. 2001). w Polsce oszacowana wielkość rewiru to 4,5–67 km2 (rodziewicz 1996).

Szczegółowe badania pary orlików grubodziobych w dolinie Biebrzy metodą bezpośrednich obserwacji prowadzonych przez zespół niemieckich ornitologów w 1997 roku pozwoliły oszacować wielkość rewiru samca na około 19 km2, w tym 8,3 km2 wykorzystywanych jako żerowisko (komischke i wsp. 2002). zastosowanie nadajników telemetrycznych umożliwiło precyzyjne śledzenie ptaków bez konieczności ich bezpośredniej obserwacji. zrewolucjonizowało to badania biologii ptaków, a uzyskane wyniki pozwalają ocenić wielkość terytoriów i rewirów z precyzją niespotykaną nigdy wcześniej. najdokładniejszą metodą oceny wielkości rewirów łowieckich jest telemetria z wykorzystaniem urządzeń lokalizujących z dokładnością systemu GPS. Badania z jej wykorzystaniem prowadzone były w ostatnich latach nad Biebrzą na sześciu samcach wyposażonych w nadajniki satelitarne bądź

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■

■

■

ryc. 4/15. rewir Bruzdy, samca orlika grubodziobego w sezonie 2012 Fig. 4/15. Home range of Bruzda, male Greater Spotted Eagle during the 2012 season Рис. 4/15. Участок Брузды, самца большого подорлика, в 2012 г.

logery GPS GSM. Średnia wielkość rewirów orlików grubodziobych ustalona za pomocą danych GPS wyniosła 24 km2 ha i wahała się od około 17 do 30 km2. najrozleglejszy rewir okupował samiec Bruzda z dolnego basenu Biebrzy (ryc. 3). teren ten należał do najbardziej zabagnionych i niedostępnych.

Obszary wykorzystywane przez niego do polowań nie były koszone w czasie sezonu lęgowego, przez co najprawdopodobniej potrzebował on większej przestrzeni (30 km2) do zdobycia pokarmu.

Samce, które okupowały mniejsze terytoria (17–25 km2), często polowały na skoszonych łąkach, na których łatwo zdobywały pokarm. takie łowiska były dostępne dla ptaków dopiero w lipcu. wcześniej orliki polowały głównie na obszarach bagiennych. największa odległość, na jaką samce oddalały się od gniazda, wynosiła około 7,2 km. dla celów porównawczych, w ramach projektu LiFE+, zaopatrzono w nadajniki GPS GSM dwa samce orlika krzykliwego. Orliki te zajmowały rewiry w dolinie Biebrzy na terenach suchszych i użytkowanych rolniczo. wielkość ich rewirów była znacznie mniejsza niż u orlików grubodziobych i wynosiła zaledwie 10 km2. również orliki krzykliwe tylko sporadycznie oddalały się ze swego terytorium na większe dystanse; samiec wit był notowany w odległości 13 km od gniazda, ale 90% czasu spędzał w odległości do około 2 km od gniazda. niekiedy samice orlików krzykliwych oddalają się na znaczne odległości od gniazd z wyrośniętymi pisklętami. w niemczech stwierdzono, że samica nocowała aż 47 km od swego gniazda, a inna przebywała na obcym gnieździe oddalonym aż o 57 km (Meyburg & Meyburg 2005). w przypadku orlików grubodziobych takich zachowań nie obserwowano.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Zagęszczenie populacji Badania populacji orlika grubodziobego zasiedlającej dolinę Biebrzy są systematycznie prowadzone od 1990 roku. zdołano w tym czasie poznać lokalizację wszystkich gniazd i rewirów. co roku wiosną wszystkie stanowiska są kontrolowane, a później sprawdzane efekty rozrodu. Orlik grubodzioby należy do gatunków długowiecznych, co sprawia, że przez wiele lat para użytkuje ten sam rewir, a często również to samo gniazdo. ułatwia to znakomicie prowadzenie monitoringu, choć wiele godzin, a nawet dni należy poświęcić na wyszukiwanie nowych gniazd par, które zmieniły lokalizację. Odszukiwanie wiosną nowych gniazd w bagiennych brzezinach i podtopionych olsach należy do najtrudniejszych zadań ornitologa. w przypadku szponiastych zagęszczenie par podaje się w przeliczeniu na powierzchnię ogólną – w postaci mozaiki różnych środowisk – o wielkości 100 km2.

Orlik grubodzioby jest w Europie gatunkiem skrajnie nielicznym. zazwyczaj badacze rejestrują pojedyncze pary, co sprawia, iż badania populacyjne nie są możliwe. dane dotyczące zagęszczenia, poza doliną Biebrzy, zebrano tylko w Białorusi i rosji. w dolinie Biebrzy zagęszczenia orlika grubodziobego są stosunkowo niskie i wynoszą około 1,3 pary/100 km2 (G. Maciorowski, niepubl.). na Białorusi, gdzie orlik grubodzioby jest także bardzo nielicznym gatunkiem, gniazduje w zagęszczeniu do 5 par/100 km2. takie zagęszczenia są notowane tylko w optymalnych siedliskach bagiennych. na terenach przekształconych przez człowieka zagęszczenia są kilkakrotnie niższe – około 1,6 pary/100 km2 (dombrovski & ivanovsky 2005). Podobne zagęszczenia są notowane w bagiennych ostojach tego gatunku w europejskiej części rosji oraz na północy ukrainy w dolinie Prypeci. w rosji w rezerwacie im. darwina (obwód wołogodzki) na powierzchni 112 000 ha prowadzono monitoring liczebności orlika grubodziobego w latach 1949–2006. w latach 50. ptaki gniazdowały w zagęszczeni 1,25 par/100 km2, by po 57 latach spaść do zaledwie 0,1 pary/100 km2 (Babushkin & kuznecov 2008).

■ ■ ■

ryc. 5/15. Przebieg zmian liczebności orlika grubodziobego w rez. im. darwina* Fig. 5/15. changes in the number of the Greater Spotted Eagle population in the darwin reserve* Рис. 5/15. Изменение численности большого подорлика в заповеднике им. Дарвина*

Liczba par / Number of pairs / Количество пар

14

12

10

8

6

4

2

1949 1952 1955 1958 1961 1964 1967 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 lata / years / годы *za Babushkin & kuznecov 2008, zmienione / *cf. Babushkin & kuznecov 2008, as amended / *за: Бабушкин и Кузнецов, 2008, с изменениями

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

w obwodzie Permskim na powierzchni 3042 km2 torfowisk wysokich gniazdowało 12 par orlików grubodziobych, osiągając bardzo niskie zagęszczenie 0,4 par/100 km2. zdaniem karyakina (2008c) te niskie zagęszczenia wynikają z konieczności konkurencji z liczniejszym w tym środowisku orłem przednim Aquila chrysaetos. w zachodniej Syberii zagęszczenia orlika grubodziobego są znacznie większe. Badania na 9 powierzchniach o łącznym obszarze 2872,54 km2 wykazały obecność 60 par, a przeciętne zagęszczenie wyniosło 2,09 par/100 km2. na poszczególnych powierzchniach zagęszczenie wynosiło od 1,44 do 3,10 par/100 km2. Przeciętnie gniazda sąsiednich par zlokalizowane są w tej części zasięgu w odległości 7,3 km (2,15–20,88 km) od siebie. Oznacza to dosyć spore rozproszenie stanowisk (karyakin 2008c). Jeszcze niższe zagęszczenia osiągał orlik grubodzioby na południu swojego geograficznego zasięgu – w kazachstanie, w basenie rzeki ishim, gdzie odległości pomiędzy rewirami wynosiły około 15 km (karyakin & Levin 2008).

Wiek przystępowania do rozrodu Orły i inne długowieczne gatunki ptaków późno osiągają dojrzałość płciową. Jako iż orliki grubodziobe są jednym z najrzadziej obrączkowanych gatunków ptaków, brak danych o wieku ptaków przystępujących do rozrodu, uzyskanych poprzez obserwacje terenowe. nie ma również żadnych danych z ptaków utrzymywanych w hodowli, gdyż gatunek ten nigdy nie był rozmnożony w warunkowych wolierowych. zazwyczaj ptaki szponiaste przystępują po raz pierwszy do lęgu po uzyskaniu szaty ostatecznej. zdaniem Forsmana (1999) orlik grubodzioby uzyskuje szatę ptaka dorosłego

■ ■ ■

Fot. 38/15. Henryk – sześcioletni samiec orlika grubodziobego, lipiec 2011 (kordian Bartoszuk) Photo 38/15. Henryk – a six-year-old male Greater Spotted Eagle, July 2011 (kordian Bartoszuk) Фото 38/15. Хенрик – шестилетний самец большого подорлика, июль 2011 (kordian Bartoszuk)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

w piątym kalendarzowym roku życia, chociaż często osobniki różnych gatunków przystępujące po raz pierwszy do rozrodu noszą ślady szat immaturalnych.

Prawdopodobnie orlik grubodzioby przystępuje do rozrodu tak jak gatunek siostrzany, jakim jest orlik krzykliwy. w niemczech stwierdzono gniazdowanie orlików krzykliwych w 4. i 5. kalendarzowym roku życia (Meyburg i wsp. 2005).

Pierwsze lęgi są często nieudane z uwagi na brak doświadczenia młodych rodziców. z tego względu trudniej jest im prawdopodobnie zdobyć partnera, nawet jeśli osobnik osiągnął już biologiczną zdolność do rozrodu. Jedyna informacja pochodząca o obrączkowanym samcu orlika grubodziobego przystępującym po raz pierwszy do rozrodu dotyczy osobnika w szóstym roku życia.

Prawdopodobnie ten osobnik gniazdował z sukcesem już rok wcześniej (G. Maciorowski, obs. własna). w dolinie Biebrzy zanotowano też przypadek skutecznego lęgu samca orlika grubodziobego ze śladami upierzenia immaturalnego (Meyburg i wsp. 1997).

Długość życia Orły są ptakami długowiecznymi. krytyczny okres ich życia to czas pierwszej migracji. Młode, niedoświadczone życiowo ptaki giną w dużym procencie. część tych strat jest powodowana przez czynniki naturalne: głód, choroby, wpływ drapieżników i ekstremalne warunki pogodowe. Ptaki giną też w wyniku antropopresji, głównie z powodu celowego zabijania (szczególnie istotne w południowej Europie i w krajach arabskich), intencjonalnego lub przypadkowego zatrucia oraz w wyniku

■ ■ ■

Fot. 39/15. kolumb – samiec orlika grubodziobego w wieku co najmniej 16 lat, lipiec 2011 (kordian Bartoszuk) Photo 39/15. kolumb – male Greater Spotted Eagle at the age of at least 16 years, July 2011 (kordian Bartoszuk) Фото 39/15. Колумб – самец большого подорлика в возрасте не менее 16 лет, июль 2011 (kordian Bartoszuk)

BIOLO G IA I EKOLO G IA GATUNKU

■

■

■

Fot. 40/15. Samica orlika grubodziobego w wieku co najmniej 19 lat. najstarszy żyjący na wolności osobnik, dolina Biebrzy, kwiecień 2013 (kordian Bartoszuk) Photo 40/15. a female Greater Spotted Eagle at the age of at least 19 years. e oldest bird living in the wild, Biebrza Valley, april 2013 (kordian Bartoszuk) Фото 40/15. Самка большого подорлика в возрасте не менее 19 лет. Самая старая особь, обитающая на свободе, долина Бобры, апрель 2013 (kordian Bartoszuk)

kolizji z liniami energetycznymi, a ostatnio też z siłowniami wiatrowymi. dotychczasowe wiadomości powrotne o naszych ptakach za przyczyny śmierci wskazują kolizję z linią energetyczną (Francja), otrucie (Grecja), zastrzelenie (czarnogóra, Grecja, Liban).

Osobniki, które zdołają przeżyć pierwszy rok i zdobyć niezbędne doświadczenie, mogą żyć kilkadziesiąt lat. Przykładowo – dwa dorosłe ptaki, a więc co najmniej cztero-, pięcioletnie, odłowione w celu założenia nadajnika w 1999 i 2000 roku, obserwowano wiosną 2013 roku w dolinie Biebrzy.

Oba osobniki przeżyły dotychczas co najmniej po 18 i 19 lat, co już czyni je rekordzistami długowieczności swego gatunku.

Można spodziewać się, że maksymalna długość życia obu gatunków orlików powinna być podobna. Bank danych EurinG (instytucji koordynującej obrączkowanie ptaków w Europie) w statystykach rekordów długości życia podaje dla orlika krzykliwego jedynie 7 lat, co wynika głównie z małej ilości wiadomości powrotnych. Średni wiek ptaków, których obrączki odczytano na lęgowiskach, to 11 lat, a średni wiek dorosłych orlików odnalezionych w okresie migracji to 9 lat (Meyburg i wsp. 2005). najstarszym jednak orlikiem krzykliwym jest 25-letni osobnik, który został zaobrączkowany jako pisklę 17 lipca 1978 roku w niemczech. Ptak ten został znaleziony ze złamanym skrzydłem 14 kwietnia 2013 roku w Polsce, w woj. świętokrzyskim.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

15 Biology and ecology of the species

Individual tagging Greater Spotted Eagles were until recently considered to be the least studied species of eagles. their scarcity, problems with identification and inaccessible marsh habitat in which they nest were the cause of the amount of information concerning their lifestyle and reproductive biology being extremely sparse. Given the almost complete lack of return messages of ringed birds, nothing was known about the beginning of their reproductive age, life expectancy, migration routes, wintering sites and other aspects. tagging of individual young birds was initiated in order to fill this gap. all young birds were given coloured rings with an alpha-numeric code (a number and a letter). in the years 2000–2004 yellow plastic rings were used. Since 2005, the system of tagging spotted eagles with two coloured rings with two-digit numerical code was implemented. this code is repeated on each ring. a wide two-coloured band on the bird’s tarsometatarsus with the individual number increases the chance of a reading in birds sitting on a nest or on the ground, where branches or vegetation usually obscure at least partially the bird’s tarsometatarsus. it also facilitates readings in situations when feathers on legs obscure one ring. Location of the coloured rings is different for each species. in case of adult and young Greater Spotted Eagles as well as of interspecific hybrids, the left tarsometatarsus was ringed, while Lesser Spotted Eagles had their right tarsometatarsus ringed. a combination of four colours: white, yellow, blue and red was used. the other tarsometatarsus of each bird was tagged with a standard metal ring of Ornithological Station in Gdańsk. By the end of 2013, 49 Greater Spotted Eagles were tagged in this manner, as well as 94 Lesser Spotted Eagles and 28 interspecific hybrids. the increase in the number of bird watchers who have a good quality optical equipment, in Europe and on the migration routes, has given hope that the number of information concerning Greater Spotted Eagles would increase. coloured rings are commonly used in other countries to tag young Greater Spotted Eagles. in Belarus blue rings are used for tagging, in Estonia – white and grey ones in ukraine. Lesser Spotted Eagles, outside Poland, are ringed in this manner in Belarus, Estonia, Lithuania, Latvia, Slovakia and Germany (dravecký et al. 2008). So far less of Biebrza’s Greater Spotted Eagles, with coloured rings having been observed in Spain, France, Germany, denmark, Montenegro, Greece, israel and Egypt. it was confirmed that adult birds return to their nests and home ranges. Sometimes they occupy new home ranges, especially after the loss of their partner. the observation of birds with coloured rings made it possible to define age of the first nesting. two males hatched in Biebrza Valley started to breed after 5 years. they occupied home ranges only 8 and 17 km away from their place of birth. in 2010 began the observation of birds at nests using video cameras powered by solar panels. the panels were set a few hundred metres away from the nests. they were providing power to four small video cameras operating from dawn to dusk. they were hidden in foliage near the nests. the footage provided the first-ever recording of family life of Greater Spotted Eagles. it supplied information on parental care, daily activity, composition of prey brought to the nest, building up the nest with fresh material and many other aspects. these video cameras were also used for the film “Greater Spotted Eagle – a bird like no other” (Felis Film).

BIOLO G Y AND EC OLO GY OF THE SPECIES

Nesting forest sites and building of nests in the Siberian taiga, in vast forests of river valleys extending across huge expanses of eastern russia, 170 nests of these birds have been found so far. in altai forest steppes, nests are located even in small woods, adjacent to large grassy areas (karyakin 2008b). in Europe, this species is associated with marsh forests of various sizes. their size is variable and it seems to depend on peacefulness of the area – the further away from human settlements, the more often one may find a nest even in small clumps of a forest or in extreme cases, even on single trees. it is this way that Greater Spotted Eagles nest in the most inaccessible marshes of the Pripyat river. at low elevations called ostrovs, in marshes, among dozens and sometimes even several trees growing there, spotted eagles choose a place to nest. they build the nest in a tree and if the site proves safe for rearing young, they use it for many years. Most commonly chosen nest trees in Belarus include pine, black alder and birch (dombrovsky & ivanowsky 2005). in Biebrza Valley, a typical nesting site is a large (over 100 hectares) heavily marshy forest, located far away from human settlements and difficult to access. it usually is an alder grove, a marsh birch grove, or very rarely a hornbeam and oak grove surrounded by marshes (tab. 1/15).

table 1/15. Location of nests of the Greater Spotted Eagle in Biebrza Valley* number of nests Plant association A. clanga

Mixed pairs A. clanga x A. pomarina

Carici-elongate-Alnetum

47

13

Salici-Betuletum

30

9

Carici-elongate-Alnetum / Salici-Betuletum

5

0

TilioCarpinetum

4

3

Carici-elongate-Alnetum / TilioCarpinetum

2

1

Salici-Betuletum / TilioCarpinetum

1

4

elypteri-Betuletum

1

0

total

90

30

*cf. Maciorowski et al. 2005, as amended

in the south of Biebrza Valley, where marshes are the least transformed by human activity, spotted eagles build their nests in large alder groves. in spring, Biebrza’s alder groves, in the period of construction and occupation of nests, are hardly accessible and usually flooded. Selection of a nesting site is not a matter of chance and is always dictated by the concern for safety of a hatch. e method of concealing a nest is determined by local conditions. in places where the birds feel safest, a nest may be built even on a single short tree in the middle of a marsh which is difficult to access, the less accessible the nest, the greater chance for rearing a chick. e nest is placed on a tree which is easy to

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

access by flight. is can be in the vicinity of a section line unused for many years, an overgrown road, a small clearing or a natural thinning in the forest created by fallen trees. in Biebrza Valley, Greater Spotted Eagles build nests almost exclusively on deciduous trees. despite the fact that in many places in the forests grows spruce which is a convenient nesting site for the majority of birds of prey. However, no pair of Greater Spotted Eagles has been ever observed to build their nest from scratch on this tree. Several broods of Greater Spotted Eagles on spruces occurred in nests built by other species. is is perhaps due to the fact that getting by flight into the dense canopy of spruce is usually difficult. in Poland, Greater Spotted Eagles usually choose black alders and downy birches, very rarely pedunculate oaks, lindens or aspens. in over 30 years of research of the species in Poland only one nest was found on a pine tree which is quite oen selected in other countries. Spruce, so characteristic of the forests of eastern regions of the country, is oen selected by the related Lesser Spotted Eagle, more than one third of which build their nests on this tree species (tab. 2/15). e height of a nest placed on a tree is variable and largely dependent on particular field conditions. in Biebrza Marshes, the foundation height of such a nest ranges from 4.5 to almost 20 meters. However most oen, the birds build their nests at a height of 13–17 meters above the ground.

table 2/15. nesting trees of the two species of spotted eagles and of mixed pairs in Biebrza Valley in the years 1988–2013* number of nests tree species A. clanga

A. pomarina

Mixed pairs A. clanga x A. pomarina

Black alder Alnus glutinosa

49

44

8

downy birch Betula pubescens

35

48

11

Small-leaved lime Tilia cordata

2

0

1

English oak Quercus robur

2

0

1

aspen Populus tremula

1

0

0

norway spruce Picea abies

0

52

13**

common birch B. pendula

0

0

1

Scotch pine Pinus silvestris

0

2

0

On the ground

1

0

0

total

90

146

35

*cf. Maciorowski et al. 2005, as amended, **Male A. pomarina

BIOLO G Y AND EC OLO GY OF THE SPECIES

e method of mounting a nest on a tree is variable and dependent on local conditions. e most solid nests are mounted in calyces, or in the fork of a few thick branches growing at the same height from the main trunk, slightly less solid are those that are constructed at the trunk on branches extending from it. nests built on side branches are rare – probably due to their low stability and small number of trees enabling such mounting of a nest. a nest built on the ground was found exceptionally, only once. e nest was located on a root platform of the alder in a flooded marsh forest, built in the vicinity of an old unused nest. a nest of the Greater Spotted Eagle is a structure made of thin branches which birds obtain from trees. Such fresh, flexible twigs ensure adequate strength of the building material. Size of the nest itself depends on several factors. it is affected by: base on which the nest is built, duration of use and individual predisposition of the birds. e largest nests built by Greater Spotted Eagle had a diameter of over 150 cm, the smallest – about 70 cm. Birds search for a tree which may be easily accessed by flight, with a suitably shaped crown that would provide a solid foundation for the future nest. ese conditions are met by few trees. Sometimes birds build their nests on mistletoe growing on birch or on various kinds of “witches’ brooms”. However, it is a fragile support which oen cannot withstand a large mass of the nest, therefore it falls and the whole hatch is lost. e size of the nest is also affected by the number of seasons when it is used. e largest nests are used during multiple years, well-hidden, easy to access by flight, firmly mounted, where the birds rear their chicks for many years. a nest may be built of twigs of various tree species, mostly of those that are easily available. in the conditions present in Biebrza’s area those are usually twigs of alders and birches. at the beginning of the breeding season in late March or in april those are leafless twigs. en just before eggs are hatched, the birds finish their long work by decorating a nest with green branches of mistletoe, spruce or pine (if they are to be found in the area) and they form in the very middle of it a basin made of grass blades and sedges. e middle of the nest decorated with delicate plant parts, called a “bowl”, has a small basin from 1 to 5 cm in which a female hatches from 1 to 2 eggs. during the breeding season the nest is systematically extended with leafed twigs of trees (mainly deciduous). ese twigs, in the number reaching even several hundreds, are brought mostly by a female. with development of foliage, appearance of the nesting site also changes – deciduous marsh forests with largely limited visibility provide the perfect hiding place for nests. what is very important, is the presence near the nest of a tree with dry branches where adult birds can rest and watch the surrounding area.

Breeding season and displaying Birds return from wintering grounds and occupy a territory. individual territories are stable and are used for decades. depending on the migration character of individual birds and on weather conditions which they find upon arrival at breeding grounds, the breeding season of particular pairs may be slightly shied in time. Beginning of the breeding season is considered to be the moment of birds appearing in the home range. typically, Greater Spotted Eagles nesting in Biebrza Valley begin the breeding season at the end of the first decade of april. Only a sudden recurrence of winter can move this period to the second half of april or in extreme cases, even to the beginning of May. e arrival is followed by a period of intense activity in the form of mating flights, mating itself, selection of a nesting tree and building a nest. if one of the birds does not return, a search for a new partner begins. typically, the birds return to the last year’s nest, especially if they successfully reared the offspring in it. Sometimes the nesting site is changed if the previously occupied home range was destroyed (if the nesting tree was felled or if the character of the hunting ground was drastically changed) or if there is an unprecedented threat such as humans or a white-tailed Eagle nesting near.

Some birds, probably those of which the wintering grounds are close, appear on breeding grounds

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

as early as in March (sometimes during mild winters single birds may be observed already in February). Such birds stay mostly in the vicinity of their nesting tree and they visit it from time to time bringing fresh branches for the nest. Peak of activity associated with beginning of breeding is april. in the vicinity of nesting trees selected by pairs, birds perform mating flights. However, they are only performed in appropriate weather conditions, i.e. when it is sunny and when there are suitable rising currents. tooting of this eagle involves a series of spectacular swoops and ascents, usually performed at a considerable altitude (up to several hundred metres above the ground) and accompanying mutual calls (fig. 1/15). aer gaining the appropriate altitude, birds dive with their wings folded to soar at a high speed aer a while. ese two sequences of descending and ascending with partially folded wings are repeated several times. Both birds take part in mating flights. Such shows may involve performing spectacular somersaults or very rarely interlocking talons and the joint descending of spotted eagles spinning around each other. it has been observed that such tooting shows can be performed by a male alone also at a later time when there is already a chick in a nest. also birds that have not laid eggs toot intensively. in home ranges occupied by single birds, such flights occur throughout the entire breeding season. Sometimes, aer a series of such performances, the tooting bird descends from a great height at high speed directly into the nesting tree near the nest, disappearing out of sight of observers. aer a series of mating flights lasting several days, the mating occurs. Birds tend to select for this purpose a tree growing in the centre of the nesting home range. is is when a rare phenomenon in this species may be observed: two birds sitting side by side. Later there will be no time for the luxury of common sitting. a female may mate with more than one male. Sometimes home ranges are visited by birds from other home ranges or birds which do not yet have such a territory. However the older, more experienced birds defend their territory and their rights and they chase away intruders. However, a newcomer can win the competition and take over the territory. e mating itself is very short and is repeated many times by birds. is behaviour has been observed most frequently before noon. e sequences of behaviour of a pair of Lesser Spotted Eagles during mating are shown on photos 20–25. in the same period when birds toot and mate, a nest is being built (or repaired). e nest is made up of hundreds of branches and each of them must be broken off from a tree. aer building a nest, its decorating and appropriate padding, a female lays in a small hollow specially formed for this purpose one or two whitish, irregularly brown-speckled eggs. e speckle pattern is more pronounced at the blunt end and as the hatching proceeds, the egg grows slightly darker as it is dirtied and effaced by the female. e average size of eggs is 54 x 68 mm, extreme 55–71 x 44–58 mm. unlike eggs of related species, those of the Greater Spotted Eagle are rougher, they do not shine and pores of the shell are visible to the naked eye. e cross-colour of the shell is green (Gotzman & Jabłoński 1972).

Similar dimensions of eggs were found among birds nesting in russia: 54.4 x 68.9 mm (karyakin 2008c). e eggs of the Lesser Spotted Eagle are slightly smaller (63 x 53 mm) and the speckle pattern is more pronounced. e shell of the eggs has fine grain and is not too thick. according to oldtime literature, Greater Spotted Eagles can lay up to 3 eggs, however modern studies have not confirmed this. a female begins hatching eggs just aer the first egg is laid. Hatching lasts almost continuously for 42 to 44 days. Sometimes the female is changed by her partner but this is a rarely observed phenomenon. in the period of incubation, the male hunts, feeds his partner and probably brings new branches to strengthen construction of a nest. it also protects the nest from predators, driving away other species which may threaten safety of the hatch, attacking with particular ferocity any whitetailed Eagles flying nearby. it is a sensitive period, the hatch may be lost, birds may abandon eggs if they are oen disturbed by humans. e eggs, if le unattended, may be spoiled due to excessive cold or stolen by corvids that are on the lookout for such an opportunity to acquire food. Finally, the

BIOLO G Y AND EC OLO GY OF THE SPECIES

successful hatching may be affected by weather conditions, such as prolonged cold spells with recurrent snow or long-lasting rains. in late april, sudden bad weather is not uncommon in Biebrza’s area. e Greater Spotted Eagle is, above all, a species resistant to cold and usually once eggs are laid, it constantly warms them up until chicks are hatched. it seems that the unexpected bad weather just before the eggs are laid (mostly falling in the third decade of april) is considerably more important. is is when some birds just do not lay eggs despite nests being already prepared for this purpose.

Lack of reproduction may also happen due to humans appearing in the vicinity of nests.

Chicks, cainism, parental care in the central European wetland forests, in the sea of lush green of marshes, among swarms of mosquitoes and various sounds of the marsh, in the nest constantly guarded by parents, chicks appear. First, one might hear chicks cheeping from within the eggs and then notice cracks appearing in the shell. Since a female began hatching just aer the first egg had been laid, chicks would appear in the nest within a few days break. First, “cain” is hatched. two or three days later, sometimes even a week later, the second chick, or “abel”, hatches. Some birds cease to sit on a nest aer the first chick is hatched. en the other egg remains unhatched. when another chick appears in the nest, there is a conflict. e older chick, although it is still very small, has a sharp beak and talons. e chick constantly harasses its younger siblings. it pecks at them until the chick, usually seriously injured, with no skin on its head and covered in blood dies (photo 30/15). e disparity in size between siblings one day and 3 days old is significant. ere is only one purpose to this action: to get rid of the inconvenient competitor. is phenomenon is called cainism. e fight of chicks takes place in presence of a female which does not interfere with behaviour of the offspring. e weaker chick is doomed: it is torn apart by the female and it will serve as food for the stronger chick or, less frequently, it is thrown out of the nest. e less digestible parts of the body such as head and limbs are eaten by the mother. Sporadically it happens that even a five-week-old young spotted eagle falls prey to stronger cain (photo 31/15).

Laying two eggs seems to be a waste, since the younger chick is killed in conflict with the older one. it is believed that the second egg is laid by birds to increase their chances if the first proved to be unhatched (newton 1979). it has been experimentally proved that aggression between chicks continues until the down in their plumage dissapears (Meyburg 1974a). in the area of Biebrza Valley, cainism among the Greater Spotted Eagles is a common phenomenon. in the seven cases where two chicks hatched, only one of them was reared (Maciorowski et al. 2005, new data). Sporadically, twins are reared amongst the Lesser Spotted Eagle. it has been confirmed as many as 48 times (including Biebrza Valley area) but it has taken inspecting more than 4,000 hatches to prove it. twins accounted for only 1% (cenian et al. 2005). among Greater Spotted Eagles, hatching is extended in time and lasts almost from the last decade of May to mid-June. e dark grey down covering chicks makes this species hard to confuse with the similar Lesser Spotted Eagle. amongst Lesser Spotted Eagles, chicks are covered with white down. in the areas which abound in food during the second part of the breeding season and where competition of chicks for food is not as strong, weaker younger chicks oen manage to survive. twin hatches reach 43% (karyakin 2008c). is is common for instance in forest steppes of altai or in kazakhstan, however much less in Europe’s largest marshes in the valley of Pripyat. in Poland, where due to human activity biotopes were changed, in the last quarter of the century there was no rearing of twins observed. two chicks were reared only once as a result of human intervention. From a nest containing twins (cain weighing 1050 g and abel weighing only 310 g), on 23 June 1990, the smaller one was taken out and artificially reared at research Station of Polish Hunting association in czempiń. Fully

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

feathered abel was put into a natural nest on 30th July. e older chick from the same clutch le the nest one or two days before and stayed nearby. e planted fledgling was accepted by the parents and fed. a few days later, both chicks were seen together in the nest (Meyburg & Pielowski 1991).

Once chicks are hatched, a female is almost constantly in a nest or in its immediate vicinity. Strict care lasts for two or three and sometimes for four weeks. e young are shielded from cold, excessive heat and rain. Only the female feeds chicks, tearing apart food brought by a male. it passes to their beaks small pieces and she eats tougher and less digestible parts (heads, legs of preys) herself. in between feedings, usually in the morning, the female oen flies to nearby trees, breaks leafed twigs of trees and uses them to build up the nest. during one morning, it can bring even a dozen of twigs, mostly of an alder or a birch. according to newton (1979), padding a nest with fresh twigs increases hygiene and provides better comfort for a chick. at the same time, the nest decorated this way indicates to competitors that the home range is already occupied.

For the first two or three weeks, the chick is under constant care of the female. when it gets a bit older and needs more food, the female leaves it and flies away to join the male in hunting. Some females show a high attention to hygiene of the nest – it takes pellets out of the nest or eats them, removes feathers and uneaten remains of a prey. From other nests, pellets are removed by adult birds that throw them away in flight or leave them under a tree where they usually sit. removing pellets probably depends on individual preferences of birds. Some chicks spit them away from a nest. depending on abundance and availability of food in the home range, adult birds fly at various distances away from a nest – depleted resources or appearance of a rich food source makes birds fly even several kilometres away to hunt. e nest, thus le unattended, is not safe for the chick anymore. e further and longer the parents are away, the greater the risk. e chick is exposed to predators such as a European pine marten, hawk or Eagle-owl. e risk posed by predators increases with age of the chick which, as the time goes, calls for food louder and louder. during this period, the easiest way to locate the nest is just by following the calling chick. while hearing this sonorous, piercing voice, it is difficult not to associate it with the Latin name of the species – Aquila clanga, which means “screaming eagle”. e chick stays in the nest for 60–67 days (Ferguson-Lees & christie 2001). karyakin (2008) defines duration of this period among spotted eagles in altai for only 49–58 days, what seems to be a surprisingly short time, even considering the rich hunting grounds used by spotted eagles in russia. as it grows long contour feathers, the youngster begins to practise moving its wings. at the age of 8 weeks, by flapping intensely, it can rise over the surface of the nest. More and more oen, it goes to branches outside the nest. Entering branches is at first an arduous climb, in which, as time goes, wings play an increasingly important role. Finally, aer more than two months of growing up, usually in early august, the youngster leaves the nest for the first time. it is usually still an awkward, short flight which ends aer several dozen metres. e youngster oen returns to the nest during the day and spends the night within. adult birds usually feed it still in the nest. during the feeding process a parent, which in the absence of the youngster has brought food to the nest, calling it intensely in an audible voice from a distance of several hundred meters. usually, aer a moment the young appears and eats the food, shielding it with its wings spread. Finally, in late august or in September, the young leaves the nest area and flies farther and farther away, becoming independent from its parents.

September is the time when in the Biebrza valley, one can admire both adult birds and their young with distinctive spots on the wings as they fly against the sky. is is also the time to prepare to migration to the south and as well the time of the intensive learning of hunting for their food. Soon, the family ties binding the young with its parents will be broken. e youngster will start off on its own on a dangerous journey to spend the winter in southern Europe or africa. telemetric research of a family of Greater Spotted Eagles in 1996 showed that the youngster began on its own journey to wintering grounds, moreover, it chose a different route than both of its parents (Meyburg et al. 2005).

BIOLO G Y AND EC OLO GY OF THE SPECIES

Reproductive efficiency Birds start the breeding, but due to various reasons not always manage to rear chicks. Losses may be caused by predators and adverse weather conditions. Food availability also affects the rearing of young. Losing the hatch can occur in all its stages. Eggs may be destroyed both just aer they are laid and during hatching. Little unattended chicks are threatened by European pine martens, ravens and Eagle-Owls. e younger chick is killed as a result of cainism. Such losses are called natural, and they occur in all species. Greater Spotted Eagles are long-lived birds, therefore failure in one season does not affect the number of the population. adult spotted eagles have almost no natural enemies. e second type of losses is caused by humans. destruction of nests and hatches occur only occasionally. it is more common that the very presence of humans disturbs the birds to the point of not breeding. e most dangerous type of human activity is the one that leads to the destruction of nesting and hunting grounds. e Greater Spotted Eagle is closely associated with wetlands. degradation of those habitats due to dewatering drainage deprives pairs of suitable nesting sites and, not having opulent hunting grounds, they are not able to rear the offspring. as a result, the species may withdraw from their breeding grounds. a number of factors affect the reproduction of the birds. any pair that rears at least one young, is considered to be successful in terms of breeding. rough analysing the share of successful pairs in a particular population it is possible to calculate the efficiency of breeding and the average number of grown-up young. For this purpose, the breeding population is monitored. in spring one can estimate whether the birds returned to their home ranges and whether they occupied the nests. during second visit in summer the nests are being inspected to determine whether they contain large chicks. e longer such monitoring continues, the more accurately one can evaluate the condition of the local population and predict its future fate. due to the small number of nests and hatches inspected each year, some parameters, such as average life expectancy, cannot be precisely estimated yet. it is therefore still impossible to determine the safe level of the reproduction rate which would guarantee the stability of the population. it can be roughly estimated that in case of the Biebrza area, the population will be stable in terms of the number of breeding pairs when the average productivity reaches 0.5–0.6 young/pair/year. e breeding success should amount to 50–60%.

Greater Spotted Eagles lay two eggs, but usually only one young is reared. twins are very rare. anks to favourable trophic conditions in the Polesie area, Greater Spotted Eagles that inhabit it sometimes rear twins. Of the 111 successful hatches in four cases two fledglings were found (dombrovski 2005). twins were also reported twice in Estonia (Väli 2005). in Poland, over 38 years of detailed observation of 135 broods, no twins were ever reported (dyrcz et al. 1984, Maciorowski et al.

2005, Maciorowski & Mizera 2010, Pugacewicz 1995). Most twins were reported in the region of western Siberia and in the altaic-Sayansky region (karyakin 2008a, b, c, karyakin & Levin 2008). reproductive success may vary significantly, ranging from 0 to nearly 100%. data on this reproduction parameter has been provided by authors studying Greater Spotted Eagles in various European countries as well as in its asian range of occurrence. according to dombrovski (2005) the value of this parameter for the largest European part of the population nesting in Belarus in 1999–2005, the value of this parameter ranges between 20 and 100%. e highest success rate was found in pairs nesting in natural wetland habitats, while the lowest was observed in those dwelling in the areas transformed by humans. e author also highlights the negative impact of adverse weather conditions affecting the number of prey, and thus also the breeding success of particular pairs. in 2003, a difficult year for spotted eagles, which in Belarus was preceded by a severe winter and autumn peatland fires, breeding success of the birds ranged from 20% in transformed areas to 50% in natural wetland habitats (dombrovski 2005). in the Biebrza Valley in the years 1973–2005 the breeding success varied to a considerable extent. Percentage of pairs effectively rearing their young fluctuated around 55%. in the worst year –

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

1993, none of the pairs was successful, and in the best years, 80% of pairs reared their young (Maciorowski et al. 2005). ese statistics take into account both pure and mixed pairs. in Estonia, Greater Spotted Eagles reared on average 0,6 chick per breeding ground (Väli & Lõhmus 2000). another parameter characterizing the population is the average number of reared young per pair successful in terms of breeding. Given that Greater Spotted Eagles almost always rear one young, the value of this ratio is then 1.0. in several studied populations it was higher. in Belarus in the years 1981– 1991, this parameter amounted to 1.25 (ivanovsky 1996). in russia hatches with two chicks were also frequently observed, hence this indicator locally reached high values. in the area between the Volga river and the ural Mountains, Greater Spotted Eagles reared on average 1.24 chick/pair/year (n = 50, ± 0.43), and in the altai krai even up to 1.6 chicks. in western Siberia, twin hatches amounted as high as 43.9% (karyakin 2008, 2008b, c).

Breeding success and productivity depends mostly on the availability and quality of food. Such high reproduction parameters in russia are related to the abundance of food. in this country, spotted eagles prey mainly on medium-sized mammals, such as are Long-tailed Ground Squirrels (karyakin 2008b). in Belarus, productivity correlates with the number of rodents, mainly of the European water vole (V. dombrovski, oral information).

Home range and territory during the breeding season, a pair of birds takes possession of an area where it nests and obtains food. is area is called home range. e part of the home range used by one pair only is called a territory. e territory is defended against representatives of its own species, sometimes also against other species with similar life needs. e area which is particularly protected is the nest site.

Greater Spotted Eagles are long-lived and they keep their territories for many years. aer returning from wintering grounds, the nest is repaired or a new one is built within the territory. Some nests are used for many seasons, especially when the birds have had success in it. within the boundaries of a given territory, the birds display courtship, build nests and hunt for part of their food. Border fights with neighbouring pairs are extremely rare. More common are conflicts between birds looking for a partner. Other birds may know that the territory is occupied by aerial displays and the location of the nest. decorating the nest with fresh green branches serves as information about the occupation of the territory (newton 1979, watson 1997).

Greater Spotted Eagles are a two-habitat species. ey nest in the woods and they hunt in open areas. us, their territory must include both of these habitats. e size of the territory is variable, depending on food resources and the number of available nesting sites. typically, larger species with higher nutrient requirements have larger areas than smaller species. e shape and boundaries of the home range are subject to change during the season. increased demand for food, especially for the growing chick, forces the birds to undertake long hunting expeditions beyond the previously “fixed” limits of the territory. Birds of prey hunt within the home range. ey can fly up to several kilometres to reach attractive hunting grounds. ose grounds can also be used by birds from neighbouring countries and other birds (e.g., youngsters, non-breeding ones).

For many years, attempts have been made in order to determine the size of the territory through direct observation of birds in the area. a good method enabling to locate the territory of a particular pair is to observe courtship displaying birds. courtship display is usually performed in the centre of the territory over its essential spot – the nest. within the territory the birds rest and oen perchhunt. when determining the boundaries of the territory, observation of the behaviour of birds is also helpful, especially interactions with the representatives of their own species as well as with potential competitors. when determining the size of the territory, it is important to know the location of

BIOLO G Y AND EC OLO GY OF THE SPECIES

the nest, which, combined with the observation of birds in the hunting grounds makes it possible to know the distance covered by birds when taking the prey to the chicks. a serious obstacle is posed by impossibility of a long-term observation of particular birds, because usually aer a few moments birds disappear out of sight.. identifying the bird may be easier if it has a shortage of feathers or some characteristic spots. usually, however, all birds look alike, which makes their identification difficult.

Large species of eagles have very large home ranges. For example the african Martian Eagle Polemaetus bellicosus occupies an area of 125 , and even up to 300 km2 (newton 1979), Golden Eagles in uS occupy an area of 11,6–49 km2 (watson 1997), and in Europe even 46–134 km2 (Mebs & Schmidt 2006).

Size of the home range of a male Lesser Spotted Eagle obtained through satellite telemetry in very good habitats in Latvia amounts to only 6,72 km2 (on average 11,42 km2), and in Germany 22,18–33,93 km2 (on average 27,43 km2) (Scheller et al. 2001). in Poland, the estimated size of the home range is 4,5–67 km2 (rodziewicz 1996). detailed studies of a pairs of Greater Spotted Eagles in the Biebrza Valley by direct observation conducted by a team of German ornithologists in 1997 allowed to estimate the size of the home range of the male at approximately 19 km2, including 8,3 km2 used as hunting ground (komischke i wsp.

2002). e use of telemetry transmitters enabled precise tracking of birds without the need for their direct observation. is revolutionised the study of the biology of the birds, and the results obtained allow estimation of the size of the territories and home ranges with unprecedented precision. e most accurate method of estimating the size of the hunting grounds is telemetry using locating devices with an accuracy of a GPS system. research using such a method was carried out in recent years in the Biebrza area on six males equipped with satellite transmitters or GPS GSM loggers. e average size of home ranges of Greater Spotted Eagles as determined using GPS data equalled 24 km2 ha and ranged from approximately 17 to 30 km2. e largest home range was occupied by the male “Bruzda” from the lower Biebrza basin (fig. 3). e area was one of the most marshy and inaccessible. areas used by it for hunting were not mowed during the breeding season, due to which it probably needed a larger area (30 km2) to obtain food. Males that occupied smaller territories (17–25 km2), oen hunted on mowed meadows, where access to food was easier. Such hunting grounds were available for the birds only in July. Before, spotted eagles hunted mainly in the marshland. e largest distance at which males flew away from the nest was about 7.2 km.

For comparative purposes, the project LiFE +, equipped two male spotted eagle with GPS transmitters GSM. ose spotted eagles occupied home ranges in the Biebrza Valley in drier areas and those used for agricultural purposes. e size of their home ranges was much smaller than those of the Greater Spotted Eagles and amounted to only 10 km2. Lesser Spotted Eagles also only occasionally moved away from their territories to greater distances, the male named wit was recorded at a distance of 13 km from the nest, but it spent 90% of time within about 2 km distance from the nest.

Sometimes female Lesser Spotted Eagles fly away from nests with older chicks at considerable distances. in Germany, a female was found, who spent the night almost 47 km away from its nest, and another one was in a foreign nest as much as 57 km away (Meyburg & Meyburg 2005). Such behaviour was not observed in cases of Greater Spotted Eagles.

Distribution of the population e study of the Greater Spotted Eagle population inhabiting the Biebrza Valley has been regularly conducted since 1990. is time allowing for the location of all nests and home ranges. Every year, in spring, all sites are inspected and then reproduction outcome is checked. Greater Spotted

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

Eagle is a long-lived species, which means that pairs use the same home range, and oen the same nest, for many years. Monitoring facilitates this process, although many hours or even days should be devoted to find new nests of pairs that have changed location. Finding new nests in spring in marsh birch groves and flooded alder groves is one of the most difficult tasks for the ornithologist. in case of birds of prey, the distribution of pairs is given in terms of the overall surface of the size of 100 km2 as a mosaic of different habitats.

Greater Spotted Eagle is an extremely rare species in Europe. typically, researchers record only single pairs, that makes population-based research impossible. data on distribution, outside the Biebrza Valley, was collected only in Belarus and russia. in the area of the Biebrza Valley the distribution of the Greater Spotted Eagle is relatively low at around 1.3 pairs per 100 km2 (G. Maciorowski, unpublished). in Belarus, where the Greater Spotted Eagle is also a very rare species, it nests at the distribution of up to 5 pairs per 100 km2. Such distributions are recorded only in optimal wetland habitats. in areas transformed by humans, distributions are much lower – about 1.6 pairs per 100 km2 (dombrovski & ivanovsky 2005). Similar distributions are recorded in wetland refuges of the species in the European part of russia and in northern ukraine in the valley of Pripyat. in russia in the darwin reserve (Vologda Oblast) within an area of 112 000 ha, the number of the Greater Spotted Eagle population was monitored in the years 1949–2006. in the 50s, the birds nested at the distribution of 1.25 pairs per 100 km2, to decrease 57 years later to just 0.1 pair per 100 km2 (Babushkin & kuznetsov 2008). in the Perm oblast in the area of 3042 km2 of bogs there were 12 pairs of nesting Greater Spotted Eagles which resulted in a very low distribution of 0.4 pair per 100 km2. according to karyakin (2008c) the low distribution values are due to the forced competition with the Golden Eagle Aquila chrysaetos which is more numerous in this habitat. in western Siberia the distribution of occurrence of the Greater Spotted Eagle is much greater. research of nine areas with a total area of 2872.54 km2 revealed the presence of 60 pairs and the average density was 2.09 pairs per 100 km2. in respective areas, density ranged from 1.44 to 3.10 pair per 100km2. On average, nests of neighbouring pairs are located in that part of the range within 7.3 km (2.15–20.88 kilometres) from each other. is implies that the sites are considerably dispersed (karyakin 2008c). Even lower distributions of Greater Spotted Eagle were found in the south of its geographical range of occurrence – in kazakhstan, in the basin of the ishim river, the distance between home ranges was about 15 km (karyakin & Levin, 2008).

Beginning of the reproductive age Eagles and other long-lived bird species reach their sexual maturity at a late period. Given that Greater Spotted Eagles are one of the least ringed bird species, there is no data on the beginning of the reproductive age obtained through field observations. nor is there any data on birds bred by humans, since this species has never been bred in aviaries. typically, birds of prey breed for the first time aer they grow their final plumage. according to Forsman (1999), the Greater Spotted Eagle grows its adult plumage in the fih calendar year of life, although oen birds of different species breeding for the first time show traces of immature plumage.

Probably the Greater Spotted Eagle starts breeding at the same time as its relative species, the Lesser Spotted Eagle. in Germany, Lesser Spotted Eagles were found nesting in the fourth and fih calendar year of life (Meyburg et al. 2005). e first broods are oen unsuccessful due to inexperience of young parents. erefore it is probably more difficult for them to find a partner, even if the bird has already reached its reproductive age. e only information about a ringed male spotted eagle breeding for the first time relates to a bird

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

in its sixth year of life. Perhaps the bird nested successfully the year before (G. Maciorowski, own observation). in Biebrza Valley there was a case of a successful breeding of the male Greater Spotted Eagle with traces of immature plumage (Meyburg et al. 1997).

Life expectancy Eagles are long-lived birds. e critical period of their life is the time of their first migration.

Young, inexperienced birds die in large proportion. Some of these losses are caused by natural factors such as hunger, disease, predators and extreme weather conditions. Birds are also killed due to human impact which mainly involves their killing (particularly considerable in southern Europe and in arab countries), intentional or accidental poisoning and as a result of colliding with power lines and more recently also with wind power systems. Previous return messages concerning our birds identify as the cause of death: collision with power line (France), poisoning (Greece), shooting (Montenegro, Greece, Lebanon). e birds which manage to survive the first year and gain the necessary experience can live for several decades. For example, two adult birds, so at least four or five years old, caught in order to be equipped with a transmitter in 1999 and 2000 were observed in spring 2013 in Biebrza Valley. Both birds managed to survive so far for at least 18–19 years which makes them already longevity record holders of the species. it can be expected that the maximum life span of both species of spotted eagles should be similar. according to EurinG database statistics (the institution coordinating ringing of birds in Europe), record life expectancy among Lesser Spotted Eagles amounts to only seven years, what is mainly due to the small number of return messages. e average age of birds of which rings were read at breeding grounds is about 11 years, while the average age of adult spotted eagles found in the migration period is 9 years (Meyburg et al. 2005). However the oldest Lesser Spotted Eagle is a 35-year-old bird which was ringed as a chick in July 17, 1978 in Germany. e bird was found with its wing broken in april 14, 2013 in Poland in Świętokrzyskie Province.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

15 Биология и экология вида Индивидуальное обозначение Большие подорлики до недавнего времени считались наименее исследованным видом орлов. Поскольку данный вид встречается весьма редко, а также ввиду трудностей с его идентификацией и проблем, связанных с гнездованием подорликов в труднодоступной болотистой местности, объем информации об образе жизни этого вида и биологии его размножения был весьма скуден. Учитывая практически полное отсутствие обратной информации об окольцованных птицах, не был известен возраст, в котором птицы начинают размножаться,

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

а также продолжительность их жизни, миграционные маршруты, места зимовки и другие аспекты. Для восполнения этих недостатков было проведено обозначение молодых особей. На всех молодых особях закреплялись цветные кольца с буквенно-числовым кодом (цифра плюс буква). В 2000–2004 годах использовались желтые пластмассовые кольца. С 2005 года была принята система обозначения подорликов двумя цветными кольцами с числовым кодом из двух цифр. Данный код повторяется на каждом кольце. Широкая двухцветная полоска с индивидуальным номером на цевке птицы повышает шансы идентификации птиц, сидящих в гнезде или на земле, где ветви или растительность, как правило, закрывают цевку хотя бы частично. Идентификация дополнительно упрощается также в тех ситуациях, когда перья на лапах закрывают одно из колец. Расположение цветных колец у каждого вида отличается. Взрослым и молодым большим подорликам, а также межвидовым гибридам кольца закреплялись на левую цевку, а малым подорликам – на правую. При этом использовались комбинации четырех цветов: белого, желтого, синего и красного. На вторую цевку каждой особи крепилось стандартное металлическое кольцо Орнитологической станции в Гданьске. До конца 2013 года, таким образом, было обозначено 49 больших подорликов, 94 малых подорлика и 28 межвидовых гибридов. Рост в Европе и на маршрутах миграции количества наблюдателей за птицами, имеющих в своем распоряжении высококлассное оптическое оборудование, давал основания для надежды на увеличение объема информации о больших подорликах. Цветные кольца также широко используются для обозначения молодых больших подорликов в других странах. В Беларуси птиц окольцовывают синими кольцами, в Эстонии – белыми, а в Украине – серыми. Малые подорлики, кроме Польши, окольцовываются таким же образом в Беларуси, Эстонии, Литве, Латвии, Словакии и Германии (dravecký и др. 2008). До сих пор бобранские большие подорлики с цветными кольцами были замечены в Испании, Франции, Германии, Дании, Черногории, Греции, Израиле и Египте. Было подтверждено, что взрослые птицы возвращаются к гнездам на своей территории обитания. Временами они занимают новые участки, особенно после потери партнера. Наблюдения за птицами с цветными кольцами позволили определить возраст первого гнездования. Два самца, проклюнувшиеся в долине Бобры, начали размножаться через 5 лет. Они заняли участки, располагавшиеся на расстоянии всего лишь 8 и 17 км от места их рождения. В 2010 году начались наблюдения за поведением птиц возле гнезд – для этого использовались камеры, работавшие от солнечных батарей. Панели устанавливались на расстоянии нескольких сотен метров от гнезд. Они обеспечивали работу 4 небольших камер, работавших от рассвета до сумерек. Камеры были скрыты в листве вблизи гнезд. Работа камер позволила получить первую в истории запись из семейной жизни больших подорликов. Удалось узнать процесс родительского ухода за потомством, получить сведения о суточной активности птиц, о составе добычи, которую птицы приносят в гнездо, а также о надстраивании гнезда при помощи свежего материала и о многих других аспектах. Снятый камерами материал был также использован для съемок фильма «Большой подорлик – птица, которых мало» (Orlik grubodzioby – ptak jakich mało) (ireneusz chojnacki – студия Felis Film).

Гнездовые древостои и строительство гнезд В сибирской тайге, в обширных лесах речных долин, простирающихся на больших территориях восточной России, до сих пор было обнаружено 170 гнезд этих птиц. В лесостепи Алтая гнезда можно обнаружить даже в небольших лесных массивах, по соседству с обширными травянистыми участками (Карякин, 2008b). В Европе этот вид связан с разных размеров

БИОЛО Г ИЯ И ЭКОЛОГИ Я ВИ ДА

лесами, расположенными в болотистой местности. Размеры таких лесов различны и, похоже, зависят от спокойствия в окрестностях – чем дальше от мест проживания человека, тем чаще можно найти гнездо даже в небольших рощах и, в некоторых случаях, на отдельно стоящих деревьях. Именно так большие подорлики гнездятся в наиболее труднодоступных болотах Припяти. На небольших возвышенностях, называемых островами, среди болот, из числа растущих на них нескольких десятков, а временами даже нескольких деревьев, подорлики выбирают место для своего гнезда. Гнездо они строят на дереве и, если место окажется безопасным для выращивания потомства, используют его на протяжении многих лет. В Беларуси подорлики чаще всего выбирают сосны, черную ольху и березы (Домбровский и Ивановский, 2005). В долине Бобры типичным местом гнездования является сильно заболоченный лес площадью свыше 100 га, расположенный на значительном расстоянии от человеческого жилья и труднодоступный. Чаще всего это ольшаник, березняк или – очень редко – смешанные грабово-дубовые леса, окруженные болотами (таблица 1/15). На юге Бобранской котловины, где болота наименее пострадали от деятельности человека, подорлики устраивают гнезда в обширных ольшаниках. Бобранские ольшаники весной – во время строительства и занимания гнезд – это труднодоступные древостои, обычно подтопленные. Выбор места для гнездования не является случайным, он всегда продиктован заботой о безопасности семейства. То, насколько спрятано будет гнездо, зависит именно от локальных условий. В местах, в которых птицы чувствуют себя наиболее безопасно, гнездо может строиться даже на отдельно стоящем низком дереве, посреди труднопроходимого болота. Чем труднее доступ к гнезду, тем выше шансы на успешное воспитание птенца. Гнездо расположено на дереве, к которому удобно подлетать. Это может быть соседство не используемой долгие годы разделительной полосы, зарастающей дороги, небольшой поляны или

Таблица 1/15. Расположение гнезд большого подорлика в долине Бобры* Количество гнезд Растительное сообщество A. clanga

Смешанные пары A. clanga x A. pomarina

Ольшаник Carici-elongate-Alnetum

47

13

Березняк Salici-Betuletum

30

9

Ольшаник / березняк Carici-elongate-Alnetum / Salici-Betuletum

5

0

Дубово-грабовый лес TilioCarpinetum

4

3

Ольшаник / дубово-грабовый лес Carici-elongate-Alnetum / TilioCarpinetum Березняк / дубово-грабовый лес Salici-Betuletum / TilioCarpinetum Сосново-березовый болотистый лес elypteri-Betuletum

2

1

1

4

1

0

Всего

90

30

*за: Maciorowski и др., 2005, с дополнениями

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

естественных промежутков в древостое, возникших от упавших деревьев. В долине Бобры большие подорлики строят свои гнезда практически исключительно на лиственных деревьях. Несмотря на то, что во многих окрестностях в лесах в большом количестве встречается ель, удобная для обустройства гнезд большинства соколообразных, никогда не было замечено, чтобы пара больших подорликов строила свое гнездо на деревьях этого вида. В немногочисленных случаях обитания больших подорликов на елях они использовали гнезда, построенные другим видом. Возможно, это связано с тем фактом, что подлет к густой кроне ели, как правило, сильно затруднен. В Польше большие подорлики чаще всего выбирают черную ольху и пушистую березу, очень редко черешчатый дуб, липу или осину. За 30 лет исследований данного вида в Польше было замечено только одно гнездо на сосне, которую большие подорлики в других странах выбирают относительно часто. Весьма характерную для восточной части Польши ель часто выбирает родственный малый подорлик, у которого почти 1/3 гнезд строится на деревьях этого вида (таблица 2/15). Высота расположения гнезда на дереве может быть различной и в значительной степени зависит от сложившихся условий на местности. На Бобранских болотах высота размещения гнезда колеблется от 4,5 до почти 20 метров. Однако чаще всего птицы строят свои гнезда на высоте 13–17 метров над землей. Способ установки гнезда на дереве также может различаться

Таблица 2/15 Гнездовые деревья двух видов подорликов и смешанных пар в долине Бобры в 1988–2013 годах* Количество гнезд Вид A. clanga

A. pomarina

Смешанные пары A. clanga x A. pomarina

Ольха черная Alnus glutinosa Береза пушистая Betula pubescens Липа сердцевидная Tilia cordata Черешчатый дуб Quercus robur Осина Populus tremula Ель Picea abies Береза повислая B. pendula Сосна Pinus silvestris

49

44

8

35

48

11

2

0

1

2

0

1

1

0

0

0

52

13**

0

0

1

0

2

0

На земле

1

0

0

Всего

90

146

35

*за: Maciorowski и др., 2005, с дополнениями, **самец A. pomarina

БИОЛО Г ИЯ И ЭКОЛОГИ Я ВИ ДА

и зависит от возможностей на каждом отдельном месте. Наиболее устойчивые гнезда устанавливаются в чашах, то есть в разветвлениях нескольких толстых ветвей, вырастающих на одной высоте из основного ствола, несколько менее устойчивы гнезда, построенные у самого ствола на отходящих от него ветвях. Гнезда на боковых ветвях строятся редко – скорее всего, по причине их недостаточной устойчивости и малого количества деревьев с возможностью такой установки гнезда. Как исключение, один раз было обнаружено наземное гнездо. Гнездо было расположено на коренной платформе ольхи в подтопленном водой болотистом лесу, и находилось вблизи от старого, неиспользуемого гнезда. Гнездо большого подорлика – это конструкция, сооруженная из тонких ветвей, которые птицы отламывают от деревьев. Такие свежие, упругие ветви обеспечивают соответствующую прочность материала. Величина самого гнезда зависит от нескольких факторов. Так, на величину влияют: основание, на котором строится гнездо, продолжительность его использования, а также индивидуальные предпочтения птиц. Самые большие гнезда, строившиеся большими подорликами, имели более 150 см в диаметре, самое маленькое гнездо имело диаметр около 70 см. Птицы ищут дерево, к которому они могут свободно подлететь, с подходящим образом сформированной кроной, обеспечивающей прочное основание для будущего гнезда. Таким условиям отвечают немногие деревья. Бывают случаи, когда птицы строят свои гнезда на омелах, растущих на березах, или на разнообразных «ведьминых метлах». Тем не менее, такая основа нестабильна, и она часто не выдерживает массы большого гнезда, что влечет за собой его падение и потерю всей кладки яиц. Размер гнезда также зависит от количества сезонов его использования. Самые большие жилища – это многолетние, хорошо скрытые гнезда со свободным подлетом и прочным закреплением, в которых птицы выращивают потомство на протяжении многих лет. Гнездо может быть построено из ветвей деревьев различных видов, обычно наиболее доступных. В бобранских условиях это, как правило, ветви ольхи или березы. В начале сезона гнездования, под конец марта или в апреле, это необлиственные ветви. В этот период, непосредственно перед кладкой яиц, птицы завершают многодневную работу, украшая гнездо зелеными веточками омелы, ели или сосны (если их можно найти поблизости), и вымащивая внутри гнезда небольшую подстилку из стеблей трав и осоки. Такая обустроенная нежными растениями средина гнезда, именуемая чашей, имеет небольшое углубление размером от 1 до 5 см; именно туда самка отложит 1 или 2 яйца. На протяжении сезона гнездования гнездо систематически достраивается облиственными ветвями деревьев (преимущественно лиственных). Эти ветви, в количестве, доходящем до нескольких сотен, приносит, в основном, самка. По мере развития лиственного покрова изменяется также сам гнездовой древостой – болотистый лиственный лес с существенно ограниченной видимостью представляет собой отличное укрытие для гнезда. Не лишен значения и тот факт, что само гнездо часто находится в местах, где поблизости растут деревья с сухими кронами, на которых птицы могут свободно отдыхать или следить за окрестностями.

Сезон гнездования, токование Птицы возвращаются с зимовки и занимают территорию. Отдельные территории устойчивы, птицы занимают их на протяжении десятилетий. В зависимости от того, как проходят перелеты отдельных особей, а также от погодных условий, которые они застанут после возвращения в места гнездования, сезон гнездования отдельных пар может начинаться в различное время. Началом сезона гнездования принято считать появление птиц на их индивидуальной территории. Как правило, большие подорлики, гнездящиеся в долине Бобры,

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

начинают сезон гнездования в конце первой – начале второй декады апреля. Только неожиданное возвращение холодной погоды может вынудить их перенести его начало на вторую половину апреля или, в крайних случаях, на начало мая. С момента возвращения начинается период усиленной активности в виде брачных полетов, спариваний, а также выбора гнездового дерева и устройства гнезда. Если одна из птиц не вернулась, продолжаются поиски нового партнера. Как правило, птицы возвращаются к прошлогоднему гнезду, особенно если они успешно вырастили в нем потомство. Временами место устройства гнезда изменяется. Это происходит, если занимаемая ранее территория пострадала (был вырублен гнездовой древостой, изменился характер и условия охоты), или если появилась ранее не встречавшаяся опасность – человек или орлан-белохвост. Некоторые птицы, скорее всего, те из них, места зимовки которых расположены поблизости, появляются в местах гнездования еще в марте (если зима была мягкой, отдельные особи временами можно заметить даже в феврале). Птицы, чаще всего, прилетают к своему гнездовому древостою и, как правило, время от времени посещают его, принося свежие ветки для гнезда. Периодом пиковой активности, связанной с размножением, является апрель. Вблизи выбранных парой гнездовых древостоев начинаются брачные полеты. Но условием их начала является подходящая аура – солнечная погода и наличие соответствующих восходящих потоков. Токования этого орла – это череда зрелищных пикирований и подъемов, выполняемых, чаще всего, на значительной высоте (до нескольких сотен метров над землей), и сопровождающих их взаимных брачных криков (рис. 1/15). После достижения соответствующей высоты птицы ныряют вниз со сложенными крыльями, чтобы через мгновение на высокой скорости вновь подняться на высоту. Два этих поочередных движения снижения и подъема с частично сложенными крыльями повторяются многократно. В брачных полетах участвуют обе птицы. Во время таких показательных полетов могут выполняться зрелищные перевороты. Также, довольно редко, подорлики могут сцепиться когтями и начать вместе падать, кружась друг вокруг друга. Было замечено, что такие брачные полеты могут выполняться позже одним только самцом, когда в гнезде уже есть птенец. Следует отметить, что интенсивно токуют также птицы, не отложившие яиц. На территориях, которые занимают одинокие птицы, такие полеты выполняются на протяжении всего сезона гнездования. Бывает, что токующая птица после серии таких сложных фигур с большой высоты и на высокой скорости падает прямо в древостой вблизи гнезда, исчезая из поля зрения наблюдателя. После серии длящихся несколько дней брачных полетов начинается спаривание. Как правило, птицы выбирают для этих целей дерево, растущее в центре гнездовой территории. Тогда можно отметить редкое у данного вида явление – две птицы, сидящие друг рядом с другом. Позже для такой роскоши совместного времяпрепровождения времени уже не будет. Самка не всегда спаривается только с одним самцом. Временами территорию посещают особи с других территорий или птицы, у которых своей территории еще нет. Однако более взрослые и опытные птицы защищают свою территорию и права, прогоняя незваных гостей. Тем не менее, пришелец может и победить в соперничестве, захватив территорию. Само спаривание длится очень недолго и многократно повторяется птицами. Чаще всего это поведение отмечалось до наступления полудня. Очередность поведения пары больших подорликов во время спаривания показана на фотографиях 20–25. В тот же период времени, когда птицы токуют и спариваются, продолжается строительство (или ремонт) гнезда. Гнездо состоит из нескольких сотен ветвей, и каждую из них необходимо отломать с дерева. После построения гнезда, его обустройства и выстилки, самка откладывает в небольшое, приготовленное для этого углубление, от 1 до 2 белых яиц с неравномерными коричневыми пятнышками. Пятнистость более интенсивна на тупом конце яйца, причем во время высиживания яйцо несколько темнеет, так как оно загрязняется

БИОЛО Г ИЯ И ЭКОЛОГИ Я ВИ ДА

и истирается самкой. Средние размеры яиц составляют 54 x 68 мм, крайние – 55–71 x 44–58 мм. В отличие от яиц родственного вида яйца большого подорлика более шероховаты, не блестят, а поры в скорлупе видны невооруженным глазом. Просвет скорлупы имеет зеленый цвет (Gotzman & Jabłoński 1972). Схожие размеры яиц были отмечены и у птиц, гнездящихся в России: 54,4 x 68,9 мм) (Карякин, 2008c). Яйца малого подорлика имеют несколько меньшие размеры (63 x 53 мм), а также более выраженную пятнистость. Скорлупа на их яйцах имеет мелкую зернистость и отличается меньшей толщиной. В старой литературе указывается, что большой подорлик способен откладывать до 3 яиц, однако современные исследования данного факта не подтвердили. Самка начинает высиживание с момента, когда было отложено первое яйцо. Высиживание продолжается почти непрерывно от 42 до 44 дней. Случается, что самку сменяет ее партнер, однако это явление наблюдается редко. На протяжении периода инкубации самец охотится, кормит партнершу и, вероятно, приносит свежие ветви для укрепления конструкции гнезда. Он также защищает гнездо от хищников – прогоняет другие виды, которые могут угрожать безопасности семейства, с особенной яростью атакуя пролетающих поблизости орланов-белохвостов. Это нервное время – существует опасность потери выводка – птицы могут оставить яйца, если их часто беспокоит человек. Оставленные без присмотра яйца могут замерзнуть или стать добычей вороновых птиц, пристально высматривающих такие возможности поживиться. Наконец, на успех высиживания яиц могут повлиять установившиеся погодные условия – длительные похолодания с возвращением снегопада или затяжными дождями. Такие резкие погодные изменения в конце апреля не редки на берегах Бобры. Однако большой подорлик – это вид, устойчивый к таким похолоданиям, поэтому чаще всего, если яйца уже были отложены, он стойко заботится о них до самого появления птенцов. Как кажется, значительно большее влияние имеют перемены погоды непосредственно перед откладыванием яиц (чаще всего выпадающим на третью декаду апреля). Тогда часть птиц просто не откладывает яйца, несмотря на заранее подготовленные для этих целей гнезда. Решение об отказе от рождения потомства в значительной мере может быть вызвано также появлением людей вблизи гнезд.

Птенцы, каинизм, уход за молодыми птенцами В дождливом лесу центральной Европы, посреди моря болотной зелени, роя комаров и разных болотных звуков, в гнезде, за которым неустанно следят родители, появляются птенцы. Сначала из яиц доносятся звуки попискивающих птенцов, вскоре на скорлупе появляются трещины. Поскольку самка начала высиживание после того, как было отложено первое яйцо, птенцы появляются в гнезде с интервалом в несколько дней. Первым проклевывается «Каин». Через два или три дня, временами через неделю, проклевывается второй птенец – «Авель». Часть птиц прекращает высиживать сразу же после появления первого птенца. В таком случае птенец из второго яйца не проклевывается. Когда в гнезде появляется второй птенец, возникает конфликт. Старший птенец, несмотря на свои еще небольшие размеры, имеет острый клюв и когти. Птенец постоянно докучает своему младшему брату. Обычно он клюет его до тех пор, пока тяжело израненный, лишившийся кожи на голове и окровавленный младший брат не погибнет (фото 30/15). Разница в размере между однодневным и трехдневным братом довольно существенна. Цель подобных действий одна – необходимо избавиться от неудобного конкурента. Данное явление называется каинизмом. Борьба птенцов происходит в присутствии самки, которая не вмешивается в поведение потомства. Судьба более слабого предрешена – он будет разорван самкой, став пищей для более сильного птенца, или – что случается реже – будет выброшен из гнезда. Фрагменты тела,

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

которые тяжелее усваиваются, например голову или конечности, съедает мать. В исключительных случаях бывает, что молодой подорлик становится жертвой более сильного Каина даже в возрасте 5 недель (фото 31/15). Откладывание двух яиц на первый взгляд кажется расточительностью, поскольку младший птенец все равно гибнет вследствие конфликта со старшим. Считается, что второе яйцо птицы откладывают на случай того, если из первого птенец не проклюнется (newton 1979). Экспериментально подтверждено, что агрессия между птенцами длится до момента исчезновения на их оперении пуха (Meyburg 1974a). В долине Бобры явление каинизма у большого подорлика встречается повсеместно. В семи случаях, в которых проклюнулись два птенца, воспитать удалось только одного (Maciorowski и др., 2005, новые данные). В редких случаях близнецов удается воспитать малому подорлику. Такие случаи были отмечены целых 48 раз (в том числе и в долине Бобры), однако, это результат проверки более чем 4000 выводков. Доля близнецов составила всего лишь 1% (cenian и др., 2005). Проклевывание птенцов у больших подорликов происходит в различное время и длится от последней декады мая до почти средины июня. Темно-серый цвет пуха, покрывающий птенцов, не позволяет спутать этот вид с похожим малым подорликом, у которого птенцы покрыты белым пухом. В местности, в которой во второй части сезона гнездования сохраняется большое обилие пищи, и конкуренция птенцов не столь сильна, более слабому, меньшему из птенцов, временами удается выжить. Доля выводков с близнецами достигает 43% (Карякин, 2008c). Близнецы часто встречаются, например, в лесостепи Алтая или в Казахстане, намного реже – на самых больших европейских болотах в долине Припяти. В Польше, где вследствие человеческой деятельности биотопы были изменены, за последнюю четверть века близнецы не выросли ни разу. Два близнеца были выращены только один раз, вследствие вмешательства человека. Из гнезда, в котором находились двое птенцов, Каин весом 1050 граммов и Авель весом всего лишь 310 граммов, 23 июня 1990 г. был изъят меньший птенец, который был искусственно откормлен на Исследовательской станции Польского союза охотников в Чемпине. Полностью оперившийся Авель 30 июля был подброшен в естественное гнездо. Старший птенец из этого выводка покинул гнездо за один-два дня до этого и находился поблизости. Подброшенный подлетыш был принят родителями, которые стали его кормить. Через несколько дней обоих молодых птенцов можно было вместе наблюдать на гнезде (Meyburg и Pielowski, 1991). После проклевывания птенцов самка почти непрерывно находится в гнезде или в непосредственной близости от него. Постоянный уход длится две-три, а временами и четыре недели. Самка защищает молодых птенцов от холода, жары и дождя. Птенцов кормит только самка, разрывая принесенную самцом добычу. Она подает им в клюв небольшие кусочки, а сама съедает более жесткие и тяжелые для переваривания части (головы, ноги добычи). В перерывах между кормлениями, чаще всего в утренние часы, самка часто улетает к находящимся поблизости деревьям, отламывает ветки деревьев и наращивает ими гнездо. За одно утро она может принести до десяти-пятнадцати веток, чаще всего ольхи или березы. По мнению newton (1979) выстилка гнезда свежими ветвями повышает уровень гигиены и обеспечивает птенцу больший комфорт. В то же время, обустроенное таким образом гнездо, указывает конкурентам на то, что территория занята. Первые две-три недели жизни птенец находится под постоянным присмотром самки. Когда он немного подрастает и нуждается в большем количестве пищи, самка оставляет его и улетает, чтобы, так же как и самец, охотиться. Часть самок проявляет большую заботу о гигиене внутри гнезда – они выносят из гнезда или съедают погадки, уносят перья и остатки не съеденной добычи. Из других гнезд погадки выносят взрослые птицы, которые сбрасы-

БИОЛО Г ИЯ И ЭКОЛОГИ Я ВИ ДА

вают их на лету или оставляют под деревом, на котором чаще всего садятся. Удаление погадок зависит, скорее всего, от индивидуальных предпочтений птиц. Некоторые птенцы выплевывают их за пределы гнезда. В зависимости от того, насколько территория богата доступной пищей, взрослые птицы улетают на различное расстояние от гнезда – истощение пищевой базы зачастую или появление богатого источника пищи вынуждает их отлетать от гнезда даже на несколько километров. Поскольку гнездо на это время остается без присмотра, возникает определенная опасность для птенца. Эта опасность тем больше, чем дальше и на дольше улетают взрослые птицы. Птенцу угрожают нападения лесной куницы, ястреба или филина. Опасность нападения хищника возрастает по мере роста птенца, который с течением времени все громче требует пищи. В это время гнездо проще всего обнаружить именно по звукам кричащего птенца. Звук этого звонкого, громкого голоса сразу вызывает ассоциации с латинским названием этой птицы – Aquila clanga, что означает «кричащего орла». Птенец пребывает в гнезде 60–67 дней (Ferguson-Lees и christie 2001). Карякин (2008) указывает, что длительность этого периода у подорликов на Алтае составляет всего лишь 49–58 дней, что кажется удивительно коротким, даже если учесть богатые добычей территории, на которых подорлики охотятся в России. По мере роста длинных контурных перьев молодняк начинает упражняться в движениях крыльями. В возрасте 8 недель интенсивные взмахи крыльями могут поднять его над поверхностью гнезда. Он также все чаще выходит из гнезда на ветви дерева. Такое покорение ветвей поначалу является мозольным восхождением, в котором, с течением времени, крылья играют все большую роль. Наконец, спустя более двух месяцев роста, обычно в начале августа, молодой птенец впервые вылетает из гнезда. Чаще всего это еще неуклюжий, непродолжительный полет, который заканчивается через десять-пятнадцать метров. Птенец часто возвращается в гнездо в течение дня и ночует в нем. Взрослые птицы чаще всего продолжают кормить его в гнезде. Кормление выглядит следующим образом: один из родителей, который в отсутствие птенца принес пищу в гнездо, начинает громко звать его голосом, слышным с расстояния нескольких сотен метров. Как правило, после этого прилетает детеныш, который съедает добычу, защищая ее распростертыми крыльями. Наконец, в конце августа или в сентябре молодой детеныш покидает окрестности гнезда и начинает улетать все дальше, становясь независимым от родителей. Сентябрь на берегах Бобры – это время, когда на фоне неба можно наслаждаться зрелищем полетов взрослых птиц и их детенышей с характерными пятнами на крыльях. Это также время подготовки к миграции на юг и интенсивного обучения самостоятельному поиску пищи. Вскоре семейные узы, объединяющие детеныша с его родителями, разорвутся. Детеныш отправится в самостоятельное опасное путешествие, чтобы провести зиму на юге Европы или в Африке. Телеметрические исследования семейства больших подорликов в 1996 году показали, что молодая особь начала путешествие на зимовку самостоятельно, к тому же по другому маршруту, нежели оба его родителя (Meyburg и др., 2005).

Эффективность размножения Птицы начинают размножение, однако, по различным причинам, им не всегда удается вырастить свое потомство. Потери могут быть вызваны хищниками и неблагоприятными погодными условиями. Рост детенышей зависит также от доступности пищи. Потери выводка возможны на всех стадиях его развития. Могут быть уничтожены яйца – как сразу после кладки, так и во время инкубации. Маленьким, оставшимся без присмотра птенцам, угрожают лесные куницы, вороны, филины. Младший птенец гибнет вследствие каинизма. Такая

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

часть потерь называется естественными, они присутствуют у всех видов. Большие подорлики – это долговечные птицы, поэтому неудача в одном сезоне не имеет влияния на состояние всей популяции. У взрослого подорлика практически нет естественных врагов. Второй тип потерь вызван действием человека. Разрушения гнезд и уничтожение выводка случаются редко, но чаще птицы, напуганные одним лишь присутствием человека, отказываются от кладки яиц. Наиболее же опасны действия человека, влекущие за собой уничтожение гнездовых и охотничьих территорий. Большой подорлик тесно связан с подтопленной местностью. Деградация этих территорий из-за мелиорации лишает пары мест для устройства гнезда, так как, оставшись без богатых добычей охотничьих территорий, они не могут вырастить потомство. Как следствие, данный вид может покинуть место своего гнездования. На размножение птиц влияет ряд факторов. Считается, что пара, вырастившая хотя бы одного детеныша, достигла успеха в размножении. Количество успешно размножившихся пар в данной популяции позволяет вычислить эффективность размножения, а также среднее количество выращенного молодняка. Для этого проводится мониторинг способной к размножению популяции. Весной проводится оценка того, вернулись ли птицы на свои территории, а также заселили ли они гнезда. Во время второго визита летом проводится проверка гнезд, чтобы убедиться, что в них находятся подросшие птенцы. Чем дольше ведется такой мониторинг, тем точнее можно оценить состояние локальной популяции и спрогнозировать ее будущую судьбу. Учитывая небольшое количество ежегодно контролируемых гнезд и выводков, пока еще невозможно точно оценить некоторые параметры, например среднюю продолжительность жизни. Таким образом, пока еще невозможно рассчитать значение безопасного уровня, гарантирующего устойчивость популяции. Исходя из предварительных данных, можно оценить, что в условиях бассейна Бобры устойчивость популяции обеспечивается при показателе 0,5–0,6 выращенного детеныша на одну пару в год. Успешность размножения, таким образом, должна составлять около 50–60%. Большие подорлики откладывают по два яйца, однако вырастает, как правило, только один птенец. Случаи, в которых удается вырастить близнецов, встречаются крайне редко. Благоприятные условия охоты на Полесье позволяют полесским большим подорликам временами вырастить двоих детенышей. Среди 111 успешно завершившихся спариваний в четырех случаях было замечено по двое подлетышей (Домбровский, 2005). Двойняшки также дважды были отмечены в Эстонии (Väli, 2005). В Польше на протяжении 38 лет пристального наблюдения за 135 гнездами пригодных к размножению особей близнецы ни разу отмечены не были (dyrcz и др., 1984, Maciorowski и др., 2005, Maciorowski и Mizera, 2010, Pugacewicz, 1995). Чаще всего близнецов удавалось заметить в западной Сибири и в Алтае-Саянском регионе (Карякин, 2008a, b, c, Карякин и Левин, 2008). Успешность размножения может существенно колебаться в отдельные годы, и может составлять от 0 до 100%. Данные об этом показателе воспроизводства публикуют авторы, исследующие большого подорлика в разных странах Европы, а также на азиатской части территории его обитания. Домбровский (2005) указывает, что для самой многочисленной части популяции, гнездящейся в Беларуси, в 1999–2005 годах значение этого параметра колебалось в диапазоне от 20 до 100%. Наибольшая успешность воспроизводства была отмечена у пар, гнездившихся на натуральных болотных участках, самая низкая – у тех, кто обитал на территориях, измененных вследствие человеческой деятельности. Автор также подчеркивает влияние неблагоприятных погодных условий, от которых зависит численность добычи и, как следствие, успешность воспроизводства отдельных пар. В тяжелом для подорликов 2003 году, которому в Беларуси предшествовала холодная зима и осенние пожары торфяников, успешность воспроизводства птиц колебалась от 20% на измененных территориях, до 50% на естественных болотистых участках (Домброский, 2005).

БИОЛО Г ИЯ И ЭКОЛОГИ Я ВИ ДА

В долине Бобры в 1973–2005 годах успешность размножения существенно колебалась. Процент пар, успешно вырастивших птенцов, колебался в среднем на уровне 55%. В наихудшем 1993 г. Успеха не добилась ни одна из пар, а в наилучшие годы данный показатель составлял 80% пар (Maciorowski и др., 2005). В этой статистике учитываются как чистые, так и смешанные пары. В Эстонии в среднем большие подорлики воспитывали по 0,6 птенца на один гнездовой участок (Väli и Lõhmus, 2000). Еще один характеризующий популяцию параметр – это среднее количество выращенных птенцов, приходящееся на одну размножающуюся пару. Учитывая то, что большие подорлики почти всегда воспитывают по одному детенышу, значение этого показателя в таком случае составляет 1,0. У нескольких исследуемых популяций этот показатель был выше. В Беларуси в 1981–1991 годах он составил 1,25 (Ивановский, 1996). В России также часто наблюдались выводки с двумя птенцами, поэтому данный параметр в локальном измерении здесь достигает высоких значений. На территории между Волгой и Уралом большие подорлики воспитывают в среднем по 1,24 птенца на одну пару в год (n=50, ±0,43), а в Алтайском крае – даже 1,6 птенца. В Западной Сибири доля выводков с близнецами достигала целых 43,9% (Карякин, 2008, 2008b, c). Успешность размножения и продуктивность зависят, прежде всего, от доступности и качества пищи. Так, высокие показатели воспроизводства в России связаны с обилием пищи. В России подорлики охотятся, в основном, на млекопитающих средних размеров, к которым относятся, в частности, длиннохвостые суслики (Карякин, 2008 b). В Беларуси продуктивность прямо пропорциональна численности грызунов, преимущественно водной полевки (В. Домбровский, устная информация).

Участок и территория В сезон гнездования пара птиц устанавливает свои владения на определенном участке, на котором они гнездятся и добывают пищу. Эта площадь называется участком (англ. home range). Часть участка, используемая только этой парой, называется территорией (англ. territory). Территорию птицы защищают от представителей собственного вида, а временами также от других видов с подобными жизненными требованиями. Особенно ревностно птицы защищают гнездо и его окрестности (англ. nest site). Большие подорлики – это долговечные птицы, и они многие годы удерживают одну территорию. После возвращения с зимовки птицы ремонтируют гнездо или строят новое на этой же территории. Некоторые гнезда используются на протяжении многих сезонов, особенно если птицам удалось достичь здесь успешного размножения. На своей территории птицы токуют, строят гнездо и добывают часть пищи. Пограничные столкновения с соседними парами случаются очень редко. Чаще имеют место конфликты с особями, ищущими партнера. Для других птиц признаком того, что территория занята, являются показательные полеты в воздухе и наличие гнезда. Обустройство гнезда зелеными ветвями также информирует о том, что у территории есть хозяева (newton 1979, watson 1997). Большие подорлики – это вид, имеющий две среды обитания. Они гнездятся в лесу, а охотятся на открытой местности. Итак, в пределах их индивидуальной территории должны находиться обе эти среды. Размеры индивидуальной территории непостоянны, они зависят от наличия пищи и количества доступных мест для гнездования. Как правило, крупные виды, имеющие большую потребность в пище, занимают большую территорию, чем виды меньших размеров. Форма и границы индивидуальной территории могут меняться в течение сезона. Увеличенная потребность в пище, особенно для растущего птенца, заставляет птиц охотиться на больших расстояниях, за пределами ранее установленных границ. Охотятся

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

птицы в пределах своего участка. До отдаленных мест охоты птицы могут пролетать по несколько километров. Этими местами могут пользоваться также птицы с соседних территорий или другие особи (например, молодые или негнездящиеся птицы). На протяжении многих лет предпринимались попытки определить размеры территории посредством непосредственного наблюдения за птицами на местности. Признаком, позволяющим отнести то или иное место к территории отдельной пары, является наблюдение за токованием птиц. Токование происходит, как правило, в центре территории, над самым важным местом, которым является гнездо. В пределах своей территории птицы отдыхают, часто также охотятся из засады. Дополнительную информацию предоставляют также наблюдения за поведением птиц, особенно за их взаимодействием с представителями другого вида и с потенциальными конкурентами. При определении территории важно узнать расположение гнезда, что, в сочетании с наблюдениями за птицами в местах охоты, позволяет определить расстояние, на которое птицы с добычей летят к птенцам. Существенно усложняет вопрос отсутствие возможности продолжительного наблюдения за отдельными птицами. Как правило, птица скрывается из поля зрения спустя несколько мгновений. Кроме того, при наблюдении редко удается идентифицировать отдельные особи. В этом немного помогают промежутки в оперении или характерные пятна. Тем не менее, обычно все птицы очень похожи, что усложняет процесс оценки. Крупные виды орлов имеют очень обширные участки. Например, африканский боевой орел Polemaetus bellicosus занимает участки площадью 125 км2, а временами даже 300 км2 (newton, 1979), беркут в США занимает территорию площадью 11,6–49 км2 (watson, 1997), а в Европе 46–134 км2 (Mebs и Schmidt, 2006). Размер участка малого подорлика, определенный при помощи спутниковой телеметрии, в очень благоприятной местности в Латвии составляет всего лишь 6,72 км2 (в среднем 11,42 км2), а в Германии 22,18–33,93 км2 (в среднем 27,43 км2) (Scheller и др., 2001). В Польше приблизительный размер индивидуального участка составляет 4,5–67 км2 (rodziewicz, 1996). Пристальное непосредственное наблюдение за парой больших подорликов в долине Бобры немецкими орнитологами в 1997 году позволило оценить размер их индивидуального участка приблизительно в 19 км2, в том числе 8,3 км2, использовавшихся в качестве охотничьей территории (komischke и др., 2002). Применение телеметрических передатчиков позволило осуществлять точное слежение за птицами без необходимости непосредственного наблюдения за ними. Это стало революционным решением в области исследования биологии птиц, а полученные результаты позволяют оценить величину территорий и индивидуальных участков с точностью, которая до сих пор казалась невозможной. Наиболее точным методом оценки охотничьей территории является телеметрия с использованием устройств, определяющих местонахождение с точностью системы GPS. Исследования с ее использованием в последние годы проводились в бассейне Бобры на шести самцах, к которым прикреплялись спутниковые передатчики или логгеры GPS GSM. Средний размер участков больших подорликов, определенный при помощи данных GPS, составил 24 км2 и колебался от приблизительно 17 до 30 км2. Самый большой участок занимал самец Брузда из нижнего бассейна Бобры (рис. 3). Эти территории относились к наиболее заболоченным и недоступным. Территории, которые он использовал для охоты, не скашивались во время сезона гнездования, из-за чего ему, вероятно, требовался больший участок (30 км2) для поиска пищи. Самцы, занимавшие меньшие территории (17–25 км2), часто охотились на скошенных лугах, на которых можно было легко найти пищу. Доступ к таким местам охоты открывался птицам только в июле. До этого птицы охотились преимущественно на болотистых участках. Наибольшее расстояние, на которое самцы отлетали от гнезда, составляло около 7,2 км.

БИОЛО Г ИЯ И ЭКОЛОГИ Я ВИ ДА

Для получения сравнительной информаци, в рамках проекта LiFE+, передатчики GPS GSM были закреплены на двух самцах малого подорлика. Эти подорлики занимали участки в долине Бобры, на более сухих территориях, использовавшихся в сельскохозяйственных целях. Размер их участков был значительно меньшим, чем у больших подорликов, и составлял всего лишь 10 км2. Также малые подорлики лишь изредка отдалялись от своей территории на значительные расстояния; самец Вит был отмечен на расстоянии 13 км от гнезда, однако 90% времени он проводил на расстоянии приблизительно до 2 км от гнезда. Временами самки малых подорликов отдаляются с подросшими птенцами на значительные расстояния от гнезд. В Германии было отмечено, что самка ночевала на расстоянии целых 47 км от своего гнезда, а другая находилась на чужом гнезде, удаленным от своего собственного на 57 км (Meyburg и Meyburg, 2005). В случае с большими подорликами такое поведение отмечено не было.

Плотность популяции Исследования популяции большого подорлика в долине Бобры проводятся систематически с 1990 года. За это время удалось определить расположение всех гнезд и индивидуальных участков. Ежегодно весной проверяются все участки, позже проводится проверка размножения. Большой подорлик относится к долговечным видам, поэтому одна пара занимает один индивидуальный участок, а зачастую одно и то же гнездо, на протяжении многих лет. Это существенно облегчает ведение мониторинга, хотя большой объем работы на местности необходимо посвятить поиску гнезд пар, изменивших место своего обитания. Весенние поиски новых гнезд в болотистом березняке и подтопленном ольшанике относятся к самым трудным работам орнитолога. В случае больших соколообразных плотность обитания пар указывается в расчете на общую площадь, в виде мозаики различных сред обитания, величиной 100 км2. Большой подорлик является крайне редким видом птиц в Европе. Как правило, исследователи отмечают отдельные пары, что не позволяет вести точные исследования популяции. Данные о плотности популяции, кроме долины Бобры, были собраны только в Беларуси и России. В долине Бобры плотность популяции большого подорлика является относительно низкой, составляя около 1,3 пары на 100 км2 (G. Maciorowski, неопубл.). В Беларуси, где большой подорлик также является очень немногочисленным видом, он гнездится с плотностью до 5 пар на 100 км2. Такая плотность популяции, впрочем, отмечается только в оптимальной болотистой местности. На территориях, измененных вследствие человеческой деятельности, плотность его населения в несколько раз ниже и составляет около 1,6 пар на 100 км2 (Домбровский и Ивановский, 2005). Схожей плотности можно ожидать и в болотистых местах обитания этого вида в европейской части России и на севере Украины, в долине Припяти. В России, в заповеднике имени Дарвина (Вологодская области) на площади 112 000 га мониторинг численности большого подорлика велся в 1949–2006 годах. В 50-е годы птицы гнездились здесь с плотностью 1,25 пар на 100 км2, однако спустя 57 лет их численность сократилась до всего лишь 0,1 пары на 100 км2 (рис. 4/15, Бабушкин и Кузнецов, 2008). В Пермской области, на высоких торфяниках площадью 3042 км2, гнездились 12 пар большого подорлика, что давало очень низкую плотность, равную 0,4 пары на 100 км2. По мнению Карякина (2008c), такая низкая плотность следует из необходимости конкуренции с более многочисленным в этой среде беркутом Aquila chrysaetos. В западной Сибири плотность популяции большого подорлика существенно выше. Исследования на 9 участках общей площадью 2872,54 км2 показали наличие 60 пар, а средняя плотность составила 2,09 пар на 100 км2. На отдельных участках площадь составляла от 1,44 до 3,10 пар на 100 км2. В среднем гнезда

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

соседних пар расположены в этой части ареала на расстоянии 7,3 км (2,15–20,88 км) друг от друга. Это означает довольно большое рассредоточение (Карякин, 2008c). Еще более низкие показатели плотности популяции большого подорлика отмечаются на юге его географической территории обитания – в Казахстане, в бассейне реки Ишим, где расстояния между индивидуальными участками составляли около 15 км (Карякин и Левин, 2008).

Возраст начала воспроизводства Орлы и другие долговечные виды птиц достигают половозрелости достаточно поздно. Учитывая то, что большие подорлики – это один из видов птицы, которые окольцовываются реже всего, данные о возрасте, в котором птицы становятся способными к размножению в условиях дикой природы, отсутствуют. Также отсутствуют какие-либо данные о птицах, содержащихся в неволе, потому как этот вид никогда не размножался в вольерных условиях. Как правило, соколообразные впервые начинают размножаться после появления окончательного оперения. По мнению Форсмана (1998), большой подорлик получает оперение взрослой птицы на пятом календарном году жизни, хотя впервые размножающиеся особи разных видов часто имеют следы незрелого оперения. Вероятнее всего, большой подорлик начинает размножаться в том же возрасте, что и его сестринский вид, малый подорлик. В Германии было отмечено гнездование малых подорликов на четвертом и пятом календарном году жизни (Meyburg и др., 2005). Первые спаривания часто оканчиваются неудачей, по причине недостаточного опыта молодых родителей. По этой же причине им, похоже, тяжело найти партнера, даже если данная особь уже достигла биологической способности к размножению. Единственные полученные сведения об окольцованном самце большого подорлика, впервые приступившем к спариванию, касаются особи на шестом году жизни. Эта особь, вероятно, успешно гнездовалась еще годом ранее (G. Maciorowski, собственные наблюдения). В долине Бобры был также отмечен случай успешного размножения самца большого подорлика со следами незрелого оперения (Meyburg и др., 1997).

Продолжительность жизни Орлы – долговечные птицы. Критический период их жизни – это период первой миграции. Молодые, не имеющие жизненного опыта птицы, гибнут в большом количестве. Часть этих потерь вызвана естественными факторами: голодом, болезнями, нападениями хищников и экстремальными погодными условиями. Часть птиц гибнет также вследствие вмешательства человека, в основном по причине убийства птиц (эти случаи особенно часты в южной Европе и арабских странах), намеренного или случайного отравления, а также из-за столкновения с линиями электропередач, а в последнее время – также с ветрогенераторами. Полученные до сих пор ответные данные о наших птицах указывают на следующие причины гибели: столкновение с линией электропередач (Франция), отравление (Греция), убийство (Черногория, Греция, Ливан). Особи, которым удалось пережить первый год и получить необходимый опыт, могут прожить несколько десятков лет. Например, две взрослые птицы, в возрасте не менее четырехпяти лет, отловленные для закрепления передатчика в 1999 и 2000 году, были замечены весной 2013 года в долине Бобры. Обе эти птицы до этого времени прожили не менее 18 и 19 лет, что уже делает их рекордсменами по долголетию среди их вида.

БИОЛО Г ИЯ И ЭКОЛОГИ Я ВИ ДА

Можно предположить, что максимальная продолжительность жизни обоих видов подорлика должна быть приблизительно схожей. Банк данных EurinG (института, координирующего кольцевание птиц в Европе) в статистике рекордов продолжительности жизни указывает для малого подорлика всего лишь 7 лет, что обусловлено, в основном, небольшим количеством ответных сведений. Средний возраст птиц, кольца которых удалось распознать в местах гнездования, составляет 11 лет, в то время как средний возраст взрослых подорликов, обнаруженных в местах миграции, – около 9 лет (Meyburg и др., 2005). Однако самым старым малым подорликом считается 35-летняя особь, которая была окольцована еще птенцом 17 июля 1978 года в Германии. Эта птица была найдена со сломанным крылом 14 апреля 2013 года в Польше, в Сьвентокшиском воеводстве.

Grzegorz Maciorowski, Paweł Mirski, Tadeusz Mizera

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

16 Sposoby polowań Orlik grubodzioby jest wszechstronnym myśliwym polującym na drobne i średniej wielkości zwierzęta. Orliki te głównie zdobywają pokarm na terenach otwartych, rzadko w głębi lasu. Obserwacje w dolinie Biebrzy wykazały stosowanie czterech odmiennych technik łowieckich. zastosowanie ich jest uzależnione od panujących warunków atmosferycznych oraz biotopu. w słoneczne dni ptaki, korzystając z prądów wznoszących, patrolują łowiska. krążą wytrwale nad łąką lub przelatują lotem szybowcowym, wypatrując ofiary. Po jej dostrzeżeniu, pikując, spadają na nią z wysoka, by w ostatniej fazie lotu z wyciągniętymi do przodu szponami i nieco cofniętymi skrzydłami uderzyć. taki sposób polowania orliki wykorzystują również często na obszarach, gdzie brakuje odpowiednich miejsc do polowania z tzw. zasiadki. intensywność takiego sposobu polowania uzależniona jest od rodzinnych potrzeb – w czasie karmienia piskląt dorosłe ptaki, a zwłaszcza samiec, błyskawicznie rzucają pokarm na gniazdo, by po chwili znów krążyć nad łowiskiem, wypatrując okazji do upolowania następnej ofiary. w ten sposób w ciągu jednego dnia ptak potrafi ponawiać swoje ataki nawet kilkadziesiąt razy. Skuteczność tego typu polowania uzależniona jest od liczebności i dostępności potencjalnych ofiar. im wyższa roślinność i sprawniejsze w ucieczce ofiary, tym trudniej je upolować i tym rzadziej karmiony jest młody. to właśnie w okresie karmienia piskląt najłatwiej zaobserwować tego skrytego orlika i to wówczas jest on stosunkowo najmniej płochliwy. zdarza się obserwować ptaki polujące zaledwie kilkadziesiąt metrów od pracujących na łąkach rolników. zajęci sianokosami ludzie nie zauważają krążącego nad nimi orlika, który korzysta z łatwego źródła pokarmu.

■ ■ ■

Fot. 1/16. Orlik grubodzioby w locie nad turzycowiskiem (kordian Bartoszuk) Photo 1/16. a patrol flight over a mud sedge (kordian Bartoszuk) Фото 1/16. Большой подорлик в полете над осоковым лугом (kordian Bartoszuk)

SP OS OB Y P OLOWAŃ

■

■

■

Fot. 2/16. atak z powietrza to częsty widok podczas słonecznej pogody. wyciągnięte szpony i złożone skrzydła to znak, że ptak dostrzegł ofiarę (kordian Bartoszuk) Photo 2/16. an air assault is a frequent sight during a good weather.

Outstretched talons and recessed wings are a sign that the bird has spotted its prey (kordian Bartoszuk) Фото 2/16. Атака с воздуха – обычное зрелище в солнечную погоду. Вытянутые когти и сложенные крылья признак того, что птица увиделa жертву (kordian Bartoszuk)

Orliki grubodziobe często polują z zasiadki. Polowanie to polega na czatowaniu i wypatrywaniu zdobyczy z wyżej położonego miejsca. w ten sposób ptaki polują zazwyczaj wczesnym rankiem lub późnym popołudniem, a także podczas pochmurnej lub lekko deszczowej pogody, kiedy brakuje odpowiednich prądów wznoszących, sprzyjających szybowaniu. Orlik wybiera w łowisku miejsca wyżej położone. często jest to drzewo, krzew, stóg siana, słupek grodzeniowy czy specjalnie do tego celu przygotowana tyczka, z których wypatruje swoich ofiar. Gdy tylko orlik dostrzeże potencjalną zdobycz, dosłownie rzuca się na nią z rozpostartymi skrzydłami i wyciągniętymi do przodu szponami.

Poszczególne osobniki wykazują duże przywiązanie do ulubionych miejsc zasiadkowych. Są to często także miejsca ich wypoczynku, w których regularnie o określonych porach dnia przebywają. cechą wyróżniającą orliki obu gatunków spośród wszystkich innych krajowych szponiastych jest umiejętność polowania na piechotę. Ptaki wręcz biegają po nisko skoszonych łąkach, chwytając małe ofiary, takie jak płazy czy duże owady. zazwyczaj orlik wykorzystuje tę technikę po nieudanym ataku z powietrza. długość czasu poświęcanego na tę formę polowania jest bardzo zmienna. często ptaki przeplatają je polowaniem z zasiadki. z łąki podrywają się do lotu. Siadają na jakimś wyniesionym miejscu, by po chwili ponownie zaatakować i kontynuować pieszo pogoń za ofiarą. Świeżo skoszone łąki są atrakcyjnym łowiskiem; orlikom jest tam łatwiej polować, prawdopodobnie zbierają też martwe drobne zwierzęta, które zginęły w trakcie koszenia. na koszonych łąkach orliki muszą konkurować z najszybciej pojawiającym się amatorem tego samego pokarmu, jakim jest bocian biały. najrzadszym, ale i też niewątpliwie najtrudniejszym do zaobserwowania jest polowanie wewnątrz kompleksu leśnego. Polega ono na zasiadaniu w wybranym punkcie (np. drzewie na skraju polany lub zrębu) i po dostrzeżeniu ofiary aktywnej pogoni za nią. wiąże się to często z koniecznością manewrowania pomiędzy krzewami i rzadko rosnącymi drzewami. w dolinie Biebrzy obserwowano taki sposób polowania na podloty ptaków wróblowych.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

■

■

■

Fot. 3/16. Polowanie z zasiadki.

Orliki wykorzystują każdy wyższy punkt, z którego można dostrzec ofiarę (Grzegorz Maciorowski) Photo 3/16. Perch hunting from a high-seat. Spotted eagles use any higher place from which the prey can be spotted (Grzegorz Maciorowski) Фото 3/16. Охота из засады. Подорлики используют любую высокую точку, из которой можно увидеть жертву (Grzegorz Maciorowski)

Fot. 4/16. Ptak z pokarmem w dziobie (kordian Bartoszuk) Photo 4/16. a bird with food in its beak (kordian Bartoszuk) Фото 4/16. Птица с пищей в клюве (kordian Bartoszuk)

SP OS OB Y P OLOWAŃ

■

■

■

Fot. 5/16. Polowanie ze sztucznej grzędy. Przykład czynnej ochrony (kordian Bartoszuk) Photo 5/16. Hunting from an artificial perch. an example of active protection facilitating birds’ hunting (kordian Bartoszuk) Фото 5/16. Охота с искусственных окуней. Пример активной охраны (kordian Bartoszuk)

w mokre lata, w czasie lipcowej i sierpniowej obfitości młodych żab, orliki potrafią na nie polować na śródleśnych drogach. Przesiadujący na konarze drzewa rosnącego w pobliżu drogi orlik spada na upatrzoną na leśnym dukcie niczego niepodejrzewającą żabę. Jest to stosunkowo łatwy łup, który często przynoszony jest do gniazda w lipcowe upały. Mimo że pod względem kalorycznym żaba jest znacznie mniej wartościowym pokarmem od ptaka czy gryzonia, to orliki – zwłaszcza w okresie wysokich temperatur – chętnie dostarczają takich łatwych do przełknięcia mocno uwodnionych żab. Latem u niektórych par żaby mogą stanowić ponad 50% wszystkich ofiar.

Sposób transportu ofiar do gniazda uzależniony jest od ich wielkości. w szponach transportowane są cięższe ofiary, takie jak średnie i duże ptaki, większe gryzonie czy ryby. zdobycze o małych rozmiarach, jak płazy, gady czy drobne gryzonie, ptaki przynoszą do gniazda, trzymając je w dziobie. największą aktywność łowiecką orliki wykazują w godzinach przedpołudniowych. wczesnym popołudniem aktywność ta spada, by nasilić się znowu po godzinie 14–15. Po godzinie 18 ptaki już prawie nie polują. w czasie skrajnie niekorzystnych warunków pogodowych, jakim jest obfity deszcz bądź gęsta mgła w łowisku, orliki nie polują, poświęcając ten czas na odpoczynek lub ochronę młodego.

Padlina jest cennym źródłem pokarmu. na jej zdobycie ptaki tracą najmniej energii. Prawdopodobnie na świeżo skoszonych łąkach orliki zbierają martwe, drobne zwierzęta, choć trudno to stwierdzić jednoznacznie. z pewnością orliki grubodziobe często korzystają z padliny zwierząt domowych na zimowiskach w Grecji (G. Maciorowski, k. Bartoszuk, obs. własne). na zimowisku w Omanie wiele orlików grubodziobach regularnie żeruje na miejskim wysypisku śmieci (J. Lontkowski, obs. własna).

Grzegorz Maciorowski

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

16 Hunting methods e Greater Spotted Eagle is a versatile hunter, hunting for small and medium-sized animals.

Greater Spotted Eagles obtain their food mainly in open areas, rarely in the woods. during the observations conducted in the Biebrza Valley, four different hunting methods were recorded. which one is used depends on current weather conditions and on the biotope. On sunny days, the birds patrol their hunting grounds using rising air currents. ey circle patiently over a meadow or glide over it searching for prey. when they notice it, they swoop from above, talons outstretched and slightly recessed wings to attack it in the last phase of flight. is hunting method is also frequently used by spotted eagles in areas where there are not enough places suitable to hunt from a so-called high-seat. e intensity of this hunting method depends on family needs – while feeding chicks, the adult birds, especially the male, quickly throw food down in the nest and return to the hunting grounds circling in search for another prey. is way, in one day, a bird can reiterate its assaults even several dozens of times. e effectiveness of this type of hunting depends on the type of the hunting ground and on the number of potential prey. e higher the vegetation and the better escaping the prey, the more difficult it is to hunt it down and the less oen the young eagles are fed. is is also when it is easiest to see the furtive, secretive spotted eagle and it is then that he is the least skittish. Sometimes one may spot a bird hunting only a few dozen meters from farmers working in the meadows. People busy with haymaking do not notice the spotted eagle circling above them, making profit of the easy source of food.

Greater Spotted Eagles oen perch hunt. Hunting by ambuscade and searching for prey from a higher place. e birds usually hunt using this method in the early morning or late aernoon as well as during cloudy and slightly rainy weather, when there are not enough suitable rising air currents favourable for gliding. Spotted eagles choose places which are more elevated than others on their hunting grounds. is oen means a tree, a bush, a haystack, a hedge post or even a specially prepared perch, from which it looks out for the prey. e moment the spotted eagle spots a potential prey, it literally pounces at it, its wings and talons outstretched. individual birds have shown considerable commitment for their favourite high-seats. ese are oen their resting places, where they dwell regularly at certain times of the day. e feature distinguishing both species of spotted eagles from all other native birds of prey is the ability to hunt afoot. Birds literally run on low-mown meadows, catching small prey, such as amphibians or large insects. Spotted eagles usually use this method aer a failed air attack. e time spent on this form of hunting varies. e birds oen interspace it with hunting from an high-seat. ey take wing from a meadow and sit on a nearby tree, bush, or even on a relatively low hedge post soon to attack again and continue the chasing prey afoot. Freshly mown meadows make an attractive hunting ground; here, hunting is easier for spotted eagles, and they probably also gather small dead animals that were killed during mowing. at the mown meadows spotted eagles have to compete with the fastest appearing amateur of the same food – the white stork.

Hunting in the woods is the rarest, but also undoubtedly the most difficult to observe. it based on ambushing in a chosen spot (such as a tree at the edge of a clearing or a clear-cutting), and active chase of the prey aer it has been spotted. when using this method, birds must oen manoeuvre between bushes and sparsely growing trees. in the Biebrza Valley, this method was observed during hunting passerine fledgelings. in wet years, during July and august abundance of young frogs, spotted eagles can hunt them at forest roads. a spotted eagle sitting patiently on bough of tree growing near the road, swoops on the

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

unsuspecting frog that it had located on the forest road. it is a relatively easy prey, oen taken to the nest in the heat of July. although in terms of calories frogs are much less valuable food than a bird or a rodent, spotted eagles – especially during high temperature periods – oen provide this easy-toswallow hydrate-rich frogs. in summer, for some pairs, frogs can constitute more than 50% of all prey.

How the prey is transported to the nest depends on its size. Heavier ones are transported in the talons, such as medium and large birds, large rodents and fish. in case of prey of small size such as amphibians, reptiles and small rodents, they are taken to the nest by the bird holding them in its beak.

Spotted eagles show the highest hunting activity in the morning while in the early aernoon, the activity decreases to intensify again aer 2–3 pm. aer 6 pm, birds almost do not hunt anymore. during extremely adverse weather conditions, such as heavy rainfall or dense fog at the hunting ground, spotted eagles do not hunt, devoting the time to rest or to protect the young. carrion is a valuable source of food. Birds lose the least energy to gather it. Probably on freshly mown meadows spotted eagles gather small dead animals, although it is difficult to state it with certainty. For sure Greater Spotted Eagles oen benefitted from pet carcasses on their wintering grounds in Greece (G. Maciorowski, k. Bartoszuk, own observations). On the wintering ground in Oman many Greater Spotted Eagles regularly feed at the city rubbish dump (J. Lontkowski, own observation).

Grzegorz Maciorowski

16 Способы охоты Большой подорлик – универсальный охотник, охотящийся на небольших и средних зверей. Эти подорлики обычно добывают пищу на открытой местности, реже – в чаще леса. Наблюдения в долине Бобры показали, что подорлики используют четыре различных приема охоты. Их применение зависит от установившихся атмосферных условий и биотопа. В солнечные дни птицы, пользуясь восходящими потоками воздуха, патрулируют свою охотничью территорию. Они терпеливо кружат над лугом или парят в воздухе, высматривая добычу. Заметив ее, подорлики пикируют вниз, чтобы напасть на жертву в последней фазе полета с выпущенными вперед когтями и несколько смещенными назад крыльями. Такой способ охоты подорлики также часто используют в местности, в которой недостает подходящих мест для так называемой охоты из засады. Интенсивность такого способа охоты зависит от потребностей семейства – во время кормления птенцов взрослые птицы, особенно самцы, мгновенно бросают добычу в гнездо, чтобы сразу после этого вернуться к охоте, высматривая следующую жертву. Таким образом, в течение одного дня птица может нападать до нескольких десятков раз. Результаты такой охоты зависят от типа охотничьей местности, а также от количества потенциальной добычи. Чем выше растительность и проворнее жертвы, тем сложнее их поймать, и тем реже птенец получает пищу. Именно тогда легче всего заметить этого скрытного, таинственного подорлика, и именно тогда он становится относительно менее пугливым. Временами увидеть охотящуюся птицу можно даже в нескольких десятках метров от работающих на лугу крестьян. Занятые сенокосом люди не замечают кружащего над ними подорлика, который пользуется легким источником пищи.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

■ Fot.

6/16. naziemne gniazdo orlika grubodziobego, dolina Biebrzy, lipiec 1996 (Grzegorz Maciorowski) 6/16. Groud nest of the Greater Spotted Eagle, Biebrza Valley, July 1996 (Grzegorz Maciorowski) ■ Фото 6/16. Гнездо большого подорлика на земле, доина Бобры, июль 1996 (Grzegorz Maciorowski) ■ Photo

Большие подорлики часто охотятся из засады. При такой охоте они поджидают и высматривают жертву из подходящего, более высокого, места. Чаще всего птицы охотятся таким образом ранним утром или в конце дня, а также во время пасмурной или немного дождливой погоды, когда отсутствуют соответствующие восходящие потоки, позволяющие птице парить в воздухе. На охотничьей территории подорлик выбирает возвышение. Обычно это дерево, кустарник, стог сена, столбик ограждения, или даже подготовленный специально для этих целей шест, с которого подорлик высматривает свою добычу. Как только подорлик заметит потенциальную жертву, он буквально бросается на нее с распростертыми крыльями и выпущенными вперед когтями. Отдельные особи проявляют сильную привязанность к местам, в которых они устраивают засады. Часто это также места их отдыха, в которые они регулярно прилетают в определенное время суток. Характерной чертой, отличающей подорликов обоих видов среди других обитающих в Польше соколообразных, является умение охотиться «пешком». Птицы могут бегать по низко скошенным лугам, хватая небольшую добычу, например земноводных или больших насекомых. Обычно подорлик использует этот способ после неудавшейся атаки с воздуха. Продолжительность времени, которое птицы посвящают такой форме охоты, весьма различна. Зачастую птицы перемежают ее с охотой из засады. Подорлики взлетают с луга, затем садятся на расположенное поблизости дерево, кустарник или даже относительно низкий столбик ограждения, и через мгновение вновь набрасываются на добычу, продолжая пешую

СПО С О БЫ ОХО ТЫ

погоню за жертвой. Свежескошенные луга – это привлекательное место для охоты; здесь подорликам легче охотиться, здесь они также могут собирать мелких животных, погибших во время сенокоса. На покосных лугах подорлики должны конкурировать с очень быстро появляющимся здесь любителем этой же пищи – белым аистом. Самый редкий способ охоты, который также, несомненно, труднее всего заметить, – это охота внутри лесного массива. Птица садится в выбранном месте (например, на дереве на краю поляны или на пне) и, заметив активную жертву, начинает ее преследовать. Это часто связано с необходимостью маневрировать между кустарниками и редко растущими деревьями. В долине Бобры был замечен такой способ охоты на подлетышей воробьинообразных птиц. В мокрые годы, во время июльского и августовского изобилия молодых лягушек, подорлики могут охотиться на них на лесных просеках. Сидящий на кроне растущего вблизи дороги дерева подорлик обрушивается на замеченную на просеке ничего не подозревающую лягушку. Это – относительно легкая добыча, которую подорлик часто приносит в гнездо в июльскую жару. Хотя с точки зрения калорийности лягушка является значительно менее ценной пищей, чем птица или грызун, все же подорлики – особенно в период высоких температур – охотно подбрасывают в гнездо лягушек, которые содержат много воды и которых легко проглотить. У некоторых пар доля лягушек летом может достигать 50% всей добычи. Способ доставки добычи в гнездо зависит от величины жертвы. В когтях подорлик переносит более тяжелые жертвы, например средних и крупных птиц, больших грызунов или рыбу. Добычу небольших размеров – земноводных, пресмыкающихся или мелких грызунов – птицы приносят в гнездо, держа жертву в клюве. Наибольшую охотничью активность подорлики проявляют в утренние часы, затем, вскоре после полудня, эта активность падает, повторно усиливаясь после 14–15 часов. После 18 птицы уже почти не охотятся. При крайне неблагоприятных погодных условиях, например во время сильных осадков или густого тумана в месте охоты, подорлики не охотятся, посвящая освободившееся время отдыху или охране птенца. Важным источником пищи является падаль. Чтобы добыть ее, птицы теряют меньше всего энергии. На свежескошенных лугах подорлики, скорее всего, собирают мертвых мелких животных, однако с полной уверенностью утверждать это сложно. Наверняка большие подорлики часто питались падалью домашних животных в местах зимовки в Греции (G. Maciorowski, k. Bartoszuk, собственные наблюдения). На зимовке в Омане многие большие подорлики регулярно жируют на городской свалке (J. Lontkowski, собственные наблюдения).

Grzegorz Maciorowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

17 Pokarm Orlik grubodzioby poluje na szerokie spektrum ofiar – od dużych owadów, poprzez płazy, gryzonie, aż po ptaki do wielkości cietrzewia włącznie. czasami chwyta również gady i ryby. na zimowiskach chętnie korzysta z padliny. z uwagi na to, iż gniazduje na rozległym areale od Pacyfiku po wschodnią Polskę, poluje na różnorodne gatunki zwierząt charakterystyczne dla rejonów jego występowania. w europejskiej części zasięgu jest to ptak związany z rozległymi bagnami – głównie torfowiskami niskimi i przejściowymi, a także z sąsiedztwem różnego rodzaju zbiorników wodnych. Ptaki bytujące w sąsiedztwie terenów przekształconych przez człowieka chwytają swoje ofiary także na łąkach kośnych – w biotopie typowym dla orlika krzykliwego. w azjatyckiej części zasięgu ptak ten korzysta z bagien, zbiorników wodnych bądź z zasobnego w pokarm stepu. dotychczas prowadzone badania składu diety orlika opierały się na analizie niewielkiej liczby wypluwek, czyli wydalonych

■ ■ ■

Fot. 1/17. Samica orlika grubodziobego z żabą (rafał Siek) Photo 1/17. a female Greater Spotted Eagle with a frog (rafał Siek) Фото 1/17. Самка большого подорлика с лягушкой (rafał Siek)

P OKA R M

przez ptaki resztek niestrawionego pokarmu. w mniejszym stopniu na analizie składu gatunkowego ofiar znalezionych w gniazdach podczas ich kontroli bądź obserwacji dorosłych ptaków niosących pokarm do gniazd (komischke i wsp. 2001, Maciorowski i wsp. 2005a). Są to jednak metody dające niepełny obraz składu pożywienia. wypluwki ptaków znajduje się sporadycznie, dorosłe często wynoszą je z gniazd. Ponadto rozpoznanie w terenie ofiar pochwyconych przez ptaki na łowiskach jest zazwyczaj mało dokładne. w latach 2011–2013 w dolinie Biebrzy zastosowano metodę obarczoną najmniejszym błędem. użyto do tego celu przekazu telewizyjnego z gniazd, gdzie odnotowywano niemal wszystkie przypadki przynoszenia ofiar. dokonując analizy składu pokarmu ptaków, należy uwzględnić dwa parametry: gatunki ofiar oraz jaka jest ich frekwencja. istotne znaczenie ma fakt, czy ptak upolował np. 100 chrząszczy pokrytych chitynowym oskórkiem, czy tylko jednego większego gryzonia, np. karczownika. Jeden duży gryzoń dostarczy ptakowi większą ilość kalorii niż dziesiątki drobnych ofiar. Stosunkowo duże susły zapewniają orlikom gniazdującym w rosji obfity posiłek, co może tłumaczyć częste przypadki odchowania bliźniąt. drobne ofiary stanowią w pokarmie duży udział ilościowy (wyrażany w procentach), lecz ich biomasa wyrażana w gramach lub kaloriach będzie niewielka.

Skład pokarmu orlików grubodziobych w Estonii na podstawie analizy wypluwek, określany w procentach przynoszonych do gniazda ofiar, wynosił: ssaki – 73%, ptaki – 21%, gady – 1%, płazy – 4% oraz ryby – 2%. Po uwzględnieniu masy ciała poszczególnych ofiar procentowy udział poszczególnych grup wyniósł odpowiednio: ptaki – 54%, ssaki – 42%, gady – 1%, płazy – 1%, ryby – 2% (Väli 2005). w badaniach estońskich podkreślany jest fakt, że wysoki udział ofiar stanowią ssaki – głównie norniki Microtus arvalis i w mniejszym stopniu Microtus agrestis. dostępność tych gryzoni determinuje sukces rozrodczy ptaków.

Skład pokarmu orlików grubodziobych z doliny Biebrzy określany tą samą metodą był nieco odmienny (Maciorowski i wsp. 2005a). nasze orliki, polując głównie na mocno uwilgotnionych łąkach, łowiły przede wszystkim ptaki. ich udział ilościowy wynosi aż 47% wszystkich ofiar. wykazano, że orliki chwytają ponad 20 gatunków ptaków – od drobnych wróblowych aż po krzyżówki Anas platyrhynchos. Ssaki stanowiły 38% wszystkich ofiar. Były to głównie norniki północne Microtus oeconomus. w mniejszej liczbie w diecie orlika znaleźć możemy m.in.: krety Talpa europaea, karczowniki ziemnowodne Arvicola terrestris, jeże Erinaceus europaeus, zające szaraki Lepus europaeus, łasice Mustela nivalis oraz gronostaje Mustela erminea. udział płazów był niewielki, zaledwie 2%.

Obecność w wypluwkach znacznej ilości chrząszczy (aż 11%) świadczy o tym, że prawdopodobnie chitynowe pokrywy owadów były w większości pozostałością po ofiarach samych żab, a reszki płazów nie zachowały się. drobne kości płazów są w wypluwkach niezauważalne, gdyż łatwo ulegają strawieniu. Podobnie jak w Estonii, w skład diety naszych orlików wchodzą w niewielkim stopniu ryby.

Skład pokarmu orlików grubodziobych żerujących często na łąkach kośnych oraz na terenach silnie zabagnionych różnił się. na suchszych łowiskach orliki chwytały głównie norniki Microtus sp. ich udział wynosił aż 40%. taką samą wartość uzyskano dla płazów, a ptaki stanowiły zaledwie 19%. niski udział ptaków w analizowanym pokarmie wynikał prawdopodobnie z ich niewielkiej ilości na przesuszonym terenie. Odnotowano również obecność pojedynczych gadów (1%). uśrednione wyniki dla obu tych środowisk wynosiły: ssaki – 40,7%, ptaki – 35,7%, płazy 21,7%, gady 0,6%, ryby – 0,9%. dane o pokarmie pochodzące z syberyjskiej części rosji mają charakter orientacyjny i są raczej wskazówkami co do składu gatunkowego ofiar niż udziału procentowego poszczególnych grup zwierzęcych. nad rzeką irkut obserwowano 3 przypadki udanego polowania na susła syberyjskiego Spermophilus undulates, 1 piżmaka Ondatra zibethica oraz żabę Rana sp. kontrola gniazd wykazała obecność w nich 1 susła syberyjskiego, 1 nornika północnego, 1 żaby, a w wypluwkach znaleziono szczątki 3 dalszych norników (ryabtsev 2005). ten sam autor podkreśla, że w dużej części ważnym składnikiem diety orlika grubodziobego jest karczownik ziemnowodny, a na terenach na wschód od

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 2/17. Orliki grubodziobe żerujące na padlinie żurawia, styczeń Oman (Pekka komi) Photo 2/17. Greater Spotted Eagles feeding on a carcass of a crane, January Oman (Pekka komi) Фото 2/17. Большие подорлики кормятся на каркасе журавля, Январь Оман (Pekka komi)

jeziora Bajkał nornik wschodni Microtus fortis. duże gatunki gryzoni stanowią trzon pokarmu orlików gniazdujących w formacji lasostepu, wpływając pozytywnie na wielkość wskaźników tego gatunku (i. karyakin – inf. ustna). wyniki uzyskane metodą monitoringu telewizyjnego oddają w lepszym stopniu obraz składu pokarmu ptaków gniazdujących w dolinie Biebrzy. w dwóch różnych gniazdach, obserwowanych od końca czerwca do połowy sierpnia 2010 roku, proporcje ilości przynoszonego dla piskląt pokarmu wynosiły odpowiednio: płazy – 37 i 68%, ssaki – 36 i 12%, ptaki – 26 i 20%, ryby – 1 i 0% (n = 210).

Biorąc pod uwagę masę ciała poszczególnych ofiar, udział poszczególnych grup systematycznych czyni te proporcje odmienne: płazy – 12 i 34%, ssaki – 39 i 16%, ptaki – 40 i 50%, ryby – 9 i 0%. Podkreślić należy znaczny udział w pokarmie orlików ptaków wodno-błotnych, w tym kszyka Gallinago gallinago, kropiatki Porzana porzana, derkacza Crex crex i wodnika Rallus aquaticus. Płazy mają większy udział w pokarmie, lecz tylko w miesiącach letnich, w okresie ich masowego pojawu (Maciorowski 2012). w Grecji zimujące tam orliki polowały głównie na ptaki wodno-błotne oraz korzystały z padliny zwierząt gospodarskich wykładanej przez rolników – niestety często specjalnie zatrutej (alivizatos & Papandropoulos 2004). Podobnie w innym rejonie Grecji – na krecie – znaczącym źródłem

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

pokarmu jest padlina kóz i owiec, którą w obfitości znaleźć można na tej wyspie (G. Maciorowski, M. draketis – dane niepublik.). na zimowiskach w afryce ptaki odżywiają się szarańczami i termitami oraz padliną. w indiach orliki grubodziobe polują na żaby, ptaki wodno-błotne oraz gady (Ferguson-Lees & christie 2001).

Grzegorz Maciorowski, Kordian Bartoszuk

17 Food the Greater Spotted Eagle hunts a wide range of prey – from large insects, through amphibians, rodents and birds up to the size of the black grouse. Sometimes it also captures reptiles and fish. On the wintering grounds, it eagerly benefits from carrion. Given that it nests over a vast area from the Pacific to eastern Poland, it hunts a variety of species characteristic of the sites of its occurrence. in the European part of its range, it is a bird associated with extensive wetlands – mainly low and transient bogs, as well as with the proximity of various types of bodies of water. Birds inhabiting the vicinity of areas transformed by humans capture their prey only on hay meadows – a biotope typical of the Lesser Spotted Eagle. in the asian part of its range, the bird uses marshes, ponds or with steppe abounding in food. research conducted so far on the composition of diet of spotted eagles was based on an analysis of a small number of pellets – undigested remains of birds’ food. to a lesser extent, it was also based on the analysis of the species composition of prey found in the nests during their inspection or observation of adult birds carrying food to nests (komishke et al. 2001, Maciorowski et al. 2005a). However, these methods give an incomplete picture of the composition of birds’ food. Birds’ pellets are occasionally found, as adult birds often take them away from their nests. in addition, identification of prey captured by the birds on hunting grounds is usually not very accurate. in the years 2011–2013 the most error-proof method was used in Biebrza Valley. a tV transmission from the nests was used for this purpose, reporting almost all cases of bringing prey. when analysing the composition of birds’ diet, two parameters should be taken into account: the species of prey and their frequency in the diet. it is important if the bird captured e.g. 100 beetles covered with chitinous cuticle, or just one large rodent, such as the European water vole. One large rodent will provide the bird with a greater amount of calories than dozens of smaller victims. relatively large ground squirrels provide spotted eagles nesting in russia a hearty meal, which may explain the high incidence of rearing twins. Small prey are a big part of the diet in terms of quantity (expressed in per cent value), but their biomass expressed in grams or calories will be small. composition of diet of Greater Spotted Eagles in Estonia on the basis of the analysis of their pellets, expressed as a percentage of prey brought to the nest was as follows: mammals – 73%, birds – 21%, reptiles – 1%, amphibians – 4%, and fish – 2%. aer analysing the body weight of various prey, percentages of particular groups were as follows: birds – 54%, mammals – 42%, reptiles – 1%, amphibians – 1%, fish – 2% (Väli 2005). e Estonian studies emphasised the fact that a high percentage of the prey is constituted by mammals – mainly voles Microtus arvalis and, to a lesser extent, Microtus agrestis. e availability of these rodents determines the reproductive success of the birds.

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

the diet composition of Greater Spotted Eagles in Biebrza Valley, determined by the same method, was slightly different (Maciorowski et al. 2005a). Local spotted eagles, usually preying on heavily hydrated meadows, mostly caught birds. in terms of quantity, they amount to up to 47% of all prey. it has been shown that spotted eagles hunt more than 20 bird species – from small passerines to mallards Anas platyrhynchos. Mammals accounted for 38% of all victims. they were mainly represented by tundra voles Microtus oeconomus. to a smaller degree, diet of spotted eagles also includes the following: moles Talpa europaea, European water voles Arvicola terrestris, hedgehogs Erinaceus europaeus, European hares Lepus europaeus, least weasels Mustela nivalis and stoats Mustela erminea. the percentage of amphibians was small – only 2%. the presence of a large number (up to 11%) of beetles in birds’ pellets indicates that chitinous elytra of the insects in most cases were probably remnants of prey caught by frogs themselves, while remains of the amphibians were not preserved. Small bones of amphibians are absent in pellets, as they are easily digested.

Like in Estonia, diet of Polish spotted eagles contains very small percentage of fish. composition of food of those Greater Spotted Eagles that often hunted in hay meadows and in highly marshy areas was different. in drier hunting grounds, spotted eagles caught mainly voles Microtus sp. they amounted for up to 40% of their prey. the same value was found for amphibians, while birds accounted for only 19%. the low proportion of birds in the analysed food probably resulted from their rare occurrence in the highly dry area. Presence of individual reptiles was also reported (1%). the mean results for both of these environments were as follows: mammals – 40.7%, birds – 35.7%, amphibians – 21.7%, reptiles – 0.6%, fish – 0.9%. data on eagle’s food from the Siberian part of russia are of indicative nature and are rather guidelines regarding the species composition of the prey than the percentage of each group of animals. in the area of irkut river occurrences of successful hunts were reported of 3 Long-tailed Ground Squirrels Spermophilus undulatus, 1 muskrat Ondatra zibethica and a frog Rana sp. inspection of nests showed that they contained 1 Long-tailed Ground Squirrel, 1 tundra vole, 1 frog, and in the pellets remains of three more voles were found (ryabtsev 2005). the same author points out that in most cases, an important element of the diet of the Greater Spotted Eagle is the European water vole, and in the areas east of Lake Baikal – the reed vole Microtus fortis. Large rodent species are the building block of food of spotted eagles nesting in the forest steppe habitat, thus positively affecting the value of the indicators of this species (i. karyakin – oral information). the results obtained by the tV monitoring method give a better picture of the composition of food of birds nesting in the Biebrza Valley. in two different nests monitored from late June to mid-august 2010, the proportions of food brought for the chicks were as follows: amphibians – 37 and 68%, mammals – 36 and 12%, birds – 26 and 20%, fish – 1 and 0% (n = 210 ). Given the weight of specific prey, the share of particular taxonomic groups changes these proportions to the following: amphibians – 12 and 34%, mammals – 39 and 16%, birds – 40 and 50%, fish – 9 and 0%. it should be noted that a significant share of the food of spotted eagles is constituted by wetland birds, including the common Snipe Gallinago Gallinago, Spotted crake Porzana porzana, corn crake Crex crex and the water rail Rallus aquaticus. amphibians make a greater part of birds’ food, but only in summer months, during the period of their mass appearance (Maciorowski 2012). in Greece, spotted eagles which were wintering there hunted mainly for wetland birds and fed on carcasses of farm animals put out by farmers – unfortunately it was often poisoned on purpose (alivizatos & Papandropoulos 2004). Similarly, in another part of Greece – crete – a major source of food is goat and sheep carcasses, which can be found in abundance on the island (G. Maciorowski, M. draketis – unpublished data). On the wintering grounds in africa, the birds feed on termites, locusts and carrion. in india, Greater Spotted Eagles hunt frogs, wetland birds and reptiles (Ferguson-Lees & christie 2001).

Grzegorz Maciorowski, Kordian Bartoszuk

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

17 Пища Большой подорлик охотится на самую разную добычу – от крупных насекомых, земноводных и грызунов, до птиц, размером с тетерева включительно. Временами хватает также пресмыкающихся и рыбу. В местах зимовки охотно питается падалью. Учитывая то, что подорлик гнездится на большом ареале от Тихого Океана до восточной Польши, он охотится на разные виды животных, характерные для районов его обитания. В европейской части ареала эта птица связана с просторными болотами – в основном низкими и переходными торфяниками, а также с местами, вблизи которых расположены различные водоемы. Птицы, обитающие вблизи мест, измененных вследствие человеческой деятельности, ищут добычу на покосных лугах – в биотопе, типичном для малого подорлика. В азиатской части территории обитания эта птица добывает пищу на болотах, вблизи водоемов или в богатой добычей степи. Проводившиеся до сих пор исследования рациона подорлика основывались, в основном, на анализе состава погадок, то есть остатков непереваренной пищи, которую выплевывают птицы. В меньшей степени использовались данные, полученные от анализа видового состава жертв, найденных в гнездах во время их контроля, или данные наблюдения за взрослыми особями, несущими пищу в гнездо. Тем не менее, такие методы дают лишь неполное представление о составе рациона. Погадки птиц удается найти довольно редко, взрослые птицы часто выносят их из гнезд. Попытки определить пойманных птицами жертв на открытой местности отличаются низкой точностью. В 2011–2013 годах в долине Бобры был использован метод, обеспечивающий минимальный уровень погрешности. Для этого использовалась телевизионная трансляция из гнезд, благодаря чему удалось зарегистрировать практически все случаи принесения добычи. При анализе состава рациона птиц следует учитывать два параметра: видовую принадлежность добычи и ее частоту. Существенное значение имеет то, поймала ли птица, например, 100 хрущей, покрытых хитиновым панцирем, или только одного грызуна, например водяную полевку. Один большой грызун обеспечит птице большее количество калорий, чем десятки мелких жертв. Относительно крупные суслики становятся для гнездящихся в России подорликов обильной трапезой, что может объяснять частые случаи выращивания близнецов. Мелкая добыча может составлять большую долю рациона в количественном выражении (в процентах), однако их биомасса в граммах или в калориях будет оставаться незначительной. Состав рациона больших подорликов в Эстонии, установленный на основе анализа погадок и выраженный в процентах приносившейся в гнездо пищи, выглядел следующим образом: млекопитающие – 73, птицы – 21, пресмыкающиеся – 1, земноводные – 4 и рыбы – 2. С учетом массы тела отдельных жертв процентная доля порознь взятых групп выглядела следующим образом: птицы – 54, млекопитающие – 42, пресмыкающиеся – 1, земноводные – 1, рыбы – 2% (Väli, 2005). В эстонских исследованиях подчеркивается тот факт, что существенную долю добычи составляют млекопитающие – в основном полевка Microtus arvalis и, в меньшей степени, Microtus agrestis. Доступность этих грызунов обуславливает успешность размножения птиц. Определенный этим же методом состав рациона больших подорликов из долины Бобры выглядел несколько иначе (Maciorowski и др., 2005). Наши подорлики, охотившиеся, преимущественно, на сильно заводненных лугах, ловили, прежде всего, птиц. Их количественная доля составляет целых 47% от всей добычи. Было установлено, что подорлики охотятся более чем на 20 видов птицы – от мелких воробьинообразных до гибридов Anas platyrhynchos.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Млекопитающие составляли 38% от всех жертв. В основном, это были полевки-экономки Microtus oeconomus. В меньшем количестве в рацион подорлика также входили кроты Talpa europaea, водяные полевки Arvicola terrestris, ежи Erinaceus europaeus, зайцы-русаки Lepus europaeus, ласки Mustela nivalis и горностаи Mustela erminea. Доля земноводных была невелика, составляя всего лишь 2%. Присутствие в погадках значительного количества хрущей (целых 11%) свидетельствует о том, что хитиновые покровы насекомых оставались, скорее всего, от пойманных птицами лягушек, а остатки самих земноводных не сохранились. Мелкие кости земноводных незаметны в погадках, потому как они легко перевариваются. Как и в Эстонии, в рацион наших подорликов в незначительном количестве входят рыбы – 2% и пресмыкающиеся – 1%. Состав рациона больших подорликов, часто охотившихся на покосных лугах, а также на сильно заболоченной местности, отличался. В более сухих местах охоты подорлики добывали полевку Microtus sp. Ее доля составляла целых 40%. Такое же значение было получено и для земноводных, в то время как птицы составляли всего лишь 19%. Небольшая доля птиц в анализируемой пище была обусловлена, вероятно, их небольшим количеством на сухой местности. Также было отмечено присутствие отдельных пресмыкающихся (1%). Усредненные результаты для обеих этих территорий составили: млекопитающие – 40,7%, птицы – 35,7%, земноводные 21,7%, пресмыкающиеся 0,6%, рыбы – 0,9%. Данные о пище подорликов, полученные из сибирской части России, имеют ориентировочный характер и указывают, скорее, на видовой состав добычи, нежели на процентные доли отдельных групп в рационе. На реке Иркут были замечены 3 случая удачной охоты на длиннохвостого суслика Spermophilus undulates, 1 ондатру Ondatra zibethica и лягушку Rana sp. Проверка гнезд показала наличие в них одного длиннохвостого суслика, одной полевки-экономки, одной лягушки, а в погадках были обнаружены остатки еще трех полевок (Рябцев, 2005). Этот же автор подчеркивает, что часто важным компонентом рациона большого подорлика является водяная полевка, а на восток от озера Байкал – большая полевка Microtus fortis. Крупные виды грызунов составляют пищевую базу подорликов, гнездящихся в лесостепи, что положительно влияет на высокие показатели этого вида (И. Карякин – устная информация). Результаты, полученные при помощи телевизионного мониторинга, в лучшей степени отражают состав рациона птиц, гнездящихся в долине Бобры. В двух разных гнездах состав приносившейся птенцам пищи выглядел следующим образом: земноводные – 37 и 68%, млекопитающие – 36 и 12%, птицы – 26 и 20%, рыбы – 1 и 0%. Если учесть массу тела отдельных жертв, представленные выше пропорции изменяются: земноводные – 12 и 34%, млекопитающие – 39 и 16%, птицы – 40 и 50%, рыбы – 9 и 0%. Следует подчеркнуть, что существенную долю в рационе подорликов составляют водно-болотные птицы, в том числе бекас Gallinago gallinago, погоныш Porzana porzana, коростель crex crex и водяной пастушок Rallus aquaticus. Доля земноводных в рационе возрастает только в летние месяцы, во время их массового появления (Maciorowski 2012). В Греции зимовавшие там подорлики охотились, преимущественно, на водно-болотных птиц, а также питались падалью домашних животных, которую выкладывали крестьяне – к сожалению, эта падаль зачастую отравлена (alivizatos и Papandropoulos, 2004). Точно так же и в другом регионе Греции – на Крите – существенным источником пищи является падаль коз и овец, которая в больших количествах встречается на этом острове (G. Maciorowski, M. draketis – неопубликованные данные). К сожалению, данные о добыче больших подорликов в Африке и Южной Азии отсутствуют.

Grzegorz Maciorowski, Kordian Bartoszuk

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

18 Akarofauna gniazd orlika grubodziobego roztocze są najliczniejszą pod względem gatunków grupą pajęczaków, których liczba jest szacowana na około 40 000. Przypuszcza się jednak, że jest to zaledwie około 20% wszystkich znanych gatunków z tej grupy zwierząt. co roku opisuje się kilkadziesiąt gatunków nowych dla nauki, dlatego też często się mówi, że akarologia (nauka o roztoczach) jest „opóźniona” w stosunku do entomologii o ponad 100 lat. Ostatnio obserwuje się dynamiczny rozwój tej dziedziny nauki, co jest z pewnością związane z rozwojem technik mikroskopowych. Jest to istotne, ponieważ roztocze charakteryzują się niewielkimi rozmiarami ciała (od 0,1 do kilku mm). różnorodność gatunków, a co za tym idzie także przystosowań do życia w określonych warunkach sprawia, że roztocze są tą grupą zwierząt, która opanowała niemal wszystkie środowiska. Są one spotykane zarówno w glebie i w wodzie, jak również w powietrzu – jako tzw. aeroplankton. wykazywano je na mroźnej antarktydzie, a także w upalnych tropikach. dotychczas w Polsce znanych jest niespełna trzy tysiące gatunków. w zależności od środowiska występowania oraz sposobu odżywiania mogą one być np. pasożytami, drapieżnikami, fitofagami odżywiającymi się pokarmem roślinnym albo saprofagami odżywiającymi się martwą materią organiczną. Odgrywają ważną rolę w środowisku przyrodniczym i w gospodarce człowieka. Biorą czynny udział w obiegu materii organicznej i procesie glebotwórczym, są wrogami naturalnymi szkodników, ale i same mogą być szkodnikami, np. przechowywanych nasion, produktów spożywczych albo też mogą przenosić groźne choroby, jak np. kleszczowe zapalenie opon mózgowych czy boreliozę.

Gniazda ptaków są specyficznym mikrośrodowiskiem występowania wielu gatunków zwierząt bezkręgowych. Pierwsze obszerne badania nad fauną bezkręgowców zasiedlających gniazda ptasie prowadzono przed 70 laty (nordberg 1936).

Badaniami takimi objęto także orlika grubodziobego, a materiał do analizy pobierano podczas bezpośredniej kontroli gniazd w okresie obrączkowania piskląt, zazwyczaj w pierwszej połowie lipca. z gniazd pobierano 250–300-gramowe próbki wyściółki zawierające drobne gałązki i liście z centralnej części pięciu gniazd. wykazano 1351 osobników roztoczy należących do 23 gatunków. dominowali przedstawiciele podrzędu Gamasina i uropodina (Gwiazdowicz i wsp. 1999, 2000). Gamasina to długonogie i szybko przemieszczające się drapieżniki bądź pasożyty, z kolei uropodina to wolno poruszające się mykolub saprofagi. Przypuszcza się, że te bezskrzydłe pajęczaki dostały się do gniazda przyniesione przez ptaki wraz z materiałem budulcowym lub na zasadzie forezy na ciele owadów, np. chrząszczy lub much. najliczniej wystąpiły takie gatunki, jak: Macrocheles ancyleus, Nenteria pandioni, Uroseius infirmus, Dendrolaelaps fallax, Proctolaelaps pini, Androlaelaps casalis, Uroobovella obovata oraz Dendrolaelaps wengrisae. Odnotowano także sporadyczne występowanie Proctolaelaps pygmaeus, Hypoaaps brevipilis, Arctoseius cetratus, Uropoda hamulifera, Macrocheles glaber, Trichouropoda ovalis, Hypoaspis lubrica, Nenteria floralis, Parasitus consanguineus, Dendrolaelaps zwoelferi, Trachytes aegrota, Dinychus perforatus, Halolaelaps sp., Hirstionyssus sp. oraz Paragarmania sp. zgrupowania roztoczy stwierdzone w gniazdach orlika grubodziobego były podobne do akarofauny występującej w gniazdach innych gatunków ptaków szponiastych (Gwiazdowicz 2003a, b; Gwiazdowicz i wsp. 2005, 2006). Ponadto na uwagę zasługuje także fakt, że w wieloletnich gniazdach ptaków szponiastych nie stwierdzono pasożytów bądź stwierdzono pojedyncze osobniki. z kolei w gniazdach zebranych ze skrzynek lęgowych wykazano duże liczebności np. Dermanyssus gallinae

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

pasożytującego na pisklętach. Podobna sytuacja miała także miejsce w wysokiej arktyce, gdzie w skrzynkach lęgowych śnieguły Plectrophenax nivalis stwierdzono masowe występowanie pasożytniczego Dermanyssus hirundinis (Gwiazdowicz i wsp. 2012). z czego wynika brak pasożytów w gniazdach orlików? Jaką rolę odgrywają roztocze zasiedlające gniazda w stosunku do gospodarza? z czego wynikają tak duże wahania liczby gatunków i osobników roztoczy w gniazdach? Odpowiedzi na te i inne pytania przyniosą w najbliższej przyszłości dalsze badania realizowane przez akarologów i ornitologów.

Dariusz J. Gwiazdowicz

18 Acarofauna of Greater Spotted Eagle nests acari are the largest group of arachnids in terms of the number of species, which is estimated at about 40 000. it is believed, however, that it is only about 20% of all known species of this group of animals. Every year, dozens of new species previously unknown to science are being described, which is why it is oen said that acarology (the study of acari) is over 100 years “behind” in relation to entomology. recently, a rapid development in this field of science may be observed, which is certainly related to the development of microscopic techniques. is is important, since acari have a small body size (from 0.1 to a few mm). e variety of species, and thus various adaptations to life in particular conditions makes acari a group of animals that invaded almost all habitats. ey are found both in soil and water, but also in the air – as the so-called aeroplankton. ey have been reported both in freezing antarctic expanses and in scorching tropical regions. So far, less than three thousand species are known in Poland. depending on habitat and diet they may be parasites, predators, phytophages feeding on plants, or saprophages feeding on dead organic matter. ey are important in terms of natural environment and human economy. ey play an active part in the circulation of organic matter and in the pedogenetic process, they are natural enemies of pests, but can also be pests of e.g. stored seeds, food products, or they may transmit serious diseases, such as tick-borne meningitis and Lyme disease.

Bird nests are a special microenvironment inhabited by many species of invertebrate animals. e first comprehensive research of the invertebrate fauna inhabiting birds’ nests was carried out 70 years ago (nordberg 1936). e research also covered the Greater Spotted Eagle, and the material for analysis was obtained at the direct control of nests during the rearing of chicks, usually in the first half of July. 250–300 gramme samples of nest padding that contained small twigs and leaves from the central part of five nests were collected.

1351 acari belonging to 23 species were reported. representatives of the Gamasina and uropodina suborders were the most common among them (Gwiazdowicz et al. 1999, 2000). e Gamasina are longlegged and fast-moving predators or parasites, while uropodina are slow-moving myco- or saprophages. it is believed that these wingless arachnids appeared in the nest by being brought there by birds together with the building material, or through phoresis, on the body of insects such as beetles and flies. e following species were the most common: Macrocheles ancyleus, Nenteria pandioni, Uroseius infirmus, Dendrolaelaps fallax, Proctolaelaps pini, Androlaelaps casalis, Uroobovella obovata and

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

■ ■ ■

Fot. 1/18. Samica Nenteria pandioni – mieszkaniec gniazd orlików (dariusz J. Gwiazdowicz) Photo 1/18. a Female Nenteria pandioni – inhabitant of nests of spotted eagles (dariusz J. Gwiazdowicz) Фото 1/18. Самка nenteria pandioni – житель гнезда подорликов (dariusz J. Gwiazdowicz)

Dendrolaelaps wengrisae. e following species also sporadically occurred: Proctolaelaps pygmaeus, Hypoaaps brevipilis, Arctoseius cetratus, Uropoda hamulifera, Macrocheles glaber, Trichouropoda ovalis, Hypoaspis lubrica, Nenteria floralis, Parasitus consanguineus, Dendrolaelaps zwoelferi, Trachytes aegrota, Dinychus perforatus, Halolaelaps sp., Hirstionyssus sp. and Paragarmania sp. clusters of acari found in the nests of the Greater Spotted Eagle were similar to acarofauna occurring in the nests of other species of birds of prey (Gwiazdowicz 2003a, b; Gwiazdowicz et al. 2005, 2006). in addition, it is worth noting that in several-year-old nests of birds of prey no parasites, (or only single acari) were found. in turn, in the nests collected from nest boxes, a large number of e.g.

Dermanyssus gallinae parasiting on chicks were found. Similar situation also occurred in the High arctic, where mass occurrence of the parasite Dermanyssus hirundinis was reported in nest boxes of Snow Bunting Plectrophenax nivalis (Gwiazdowicz et al. 2012). what is the reason of the absence of parasites in the nests of spotted eagles? what is the role of acari in relation to the host whose nest they are inhabiting? what are the reasons for so large fluctuations in the number of species and size of acari population in the nests? e answers to these and other questions are expected to be provided in the near future thanks to further research carried out by acarologists and ornithologists.

Dariusz J. Gwiazdowicz

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

18 Акарофауна гнезд большого подорлика Клещи являются самой многочисленной по количеству видов группой паукообразных; численность их видов оценивается приблизительно в 40 000. Однако предполагается, что данная цифра составляет лишь 20% от всех известных видов из этой группы животных. Ежегодно составляются описания нескольких десятков новых для науки видов, поэтому также принято говорить, что акарология (наука о клещах) «отстает» от энтомологии более чем на 100 лет. В последнее время наблюдается динамическое развитие этой области науки, что, несомненно, связано с развитием микроскопической техники. Это имеет большое значение, потому как клещи характеризуются небольшой величиной тела (от 0,1 до нескольких миллиметров). Разнородность видов и, как следствие, различные способы адаптации к жизни в определенных условиях, делают клещей группой животных, покоривших практически все среды обитания. Они встречаются и в земле, и в воде, но также и в воздухе – в форме так называемого аэропланктона. Клещей находили в морозной Антарктиде, а также в жарких тропиках. До сих пор в Польше известно немногим менее трех тысяч видов. В зависимости от среды обитания и способа добывания пищи клещи могут быть паразитами, хищниками, фитофагами, питающимися растительной пищей, или сапрофагами, питающимися мертвой органической материей. Клещи играют важную роль в природной среде и хозяйственной деятельности человека. Они принимают активное участие в круговороте органической материи и процессе почвообразования, а также являются врагами вредителей, хотя одновременно могут быть вредителями и сами, уничтожая, например, запасы зерна, продовольственной продукции. Также клещи могут переносить опасные заболевания, к примеру, клещевой энцефалит или болезнь Лайма. Птичьи гнезда представляют собой специфическую микросреду обитания многих видов беспозвоночных. Первые объемные исследования фауны беспозвоночных, населяющих птичьи гнезда, были проведены 70 лет назад (nordberg, 1936). Данные исследования распространялись также на большого подорлика, а материал для изучения брался во время непосредственного контроля гнезд в период кольцевания птенцов, как правило, в первой половине июля. Из гнезд брались образцы подстилки весом 250–300 граммов, содержавшие мелкие ветви и листья. Такие образцы были отобраны из центральной части пяти гнезд. Было обнаружено 1351 особей клеща, относившихся к 23 видам. Здесь преобладали представители подотрядов Gamasina и uropodina (Gwiazdowicz и др., 1999, 2000). Gamasina – это многолетние, быстро перемещающиеся хищники или паразиты, в то время как uropodina – это медленно перемещающиеся микофаги или сапрофаги. Предполагается, что бескрылые паукообразные попали в гнездо вместе со строительным материалом, принесенным птицами, или благодаря форезу, на теле насекомых, например хрущей или мух. Наиболее многочисленными оказались следующие виды: Macrocheles ancyleus, Nenteria pandioni, Uroseius infirmus, Dendrolaelaps fallax, Proctolaelaps pini, Androlaelaps casalis, Uroobovella obovata и Dendrolaelaps wengrisae. Также были отмечены немногочисленные представители видов Proctolaelaps pygmaeus, Hypoaaps brevipilis, Arctoseius cetratus, Uropoda hamulifera, Macrocheles glaber, Trichouropoda ovalis, Hypoaspis lubrica, Nenteria floralis, Parasitus consanguineus, Dendrolaelaps zwoelferi, Trachytes aegrota, Dinychus perforatus, Halolaelaps sp., Hirstionysus sp. и Paragarmania sp. Колонии клещей, обнаруженные в гнездах большого подорлика, были схожи с акарофауной в гнездах других видов соколообразных (Gwiazdowicz, 2003a, b; Gwiazdowicz и др.,

А К А Р О ФАУНА ГНЕ ЗД Б ОЛЬШОГО ПОДОРЛИ КА

2005, 2006). Кроме того, внимания заслуживает также тот факт, что в многолетних гнездах соколообразных не были обнаружены паразиты или были найдены лишь единичные особи. В свою очередь, в гнездах, собранных из гнездовых ящиков, были обнаружены, например, большие количества клеща Dermanyssus gallinae, паразитирующего на птенцах. Подобная ситуация имела место и в Высокой Арктике, где в гнездовых ящиках пуночки Plectrophenax nivalis в больших количествах был обнаружен паразитирующий клещ Dermanyssus hirundinis (Gwiazdowicz и др., 2012). Чем обусловлено отсутствие паразитов в гнездах подорлика? Какую роль играют клещи, населяющие гнездо, в отношении хозяина? Чем вызваны столь существенные колебания в количестве видов и особей клеща в гнездах? Ответы на эти и другие вопросы в ближайшем будущем смогут дать исследования, проводящиеся акарологами и орнитологами.

Dariusz J. Gwiazdowicz

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

19 Zagrożenia dla populacji Orlik grubodzioby jest dużym drapieżnikiem stojącym na szczycie piramidy pokarmowej.

Osobniki dorosłe nie posiadają naturalnych wrogów. Jedynym jego wrogiem jest bezpośrednie prześladowanie przez człowieka oraz przekształcanie środowiska życia. wpływ naturalnych czynników oddziałujących na tego rzadkiego orła jest ograniczony i tylko lokalnie oraz okresowo mogą one wpływać na sukces lęgowy gatunku i przeżywalność młodych osobników. zarówno na terenach lęgowych, trasach migracyjnych, jak i zimowiskach orlik grubodzioby boryka się z wieloma poważnymi zagrożeniami wpływającymi znacząco na jego liczebność.

Presja człowieka na tereny bagienne, zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach, jest bardzo intensywna i ogranicza dogodne do lęgów biotopy. wskutek osuszania wielkich połaci bagien w Polsce zaginęła większość odpowiednich środowisk bagiennych, w których orlik ten mógłby występować. udrażnianie i pogłębianie koryt rzecznych, kopanie kanałów i rowów melioracyjnych oraz ich poszerzanie wykonywane w ramach utrzymania dotychczasowej sieci wywarło ogromny wpływ na uwodnienie dolin rzecznych i innych śródlądowych bagien. wpływ ten obserwuje się w całej Europie i wszędzie jest on zdecydowanie negatywny. Osuszanie bagien zapoczątkowane w różnych europejskich krajach kilka stuleci temu zmieniło charakter występującej szaty roślinnej, a co za tym idzie również skład fauny na nich występującej. Przesuszone bagna mają tendencję do intensywnego

■ ■ ■

Fot. 1/19. Prace melioracyjne w kotlinie Biebrzy (kordian Bartoszuk) Photo 1/19. draining works in the Biebrza Valley (kordian Bartoszuk) Фото 1/19. Мелиорационные работы в Котловине Бобры (kordian Bartoszuk)

Z AG ROŻ ENIA DL A POPUL AC JI

■

■

■

Fot. 2/19. Oczyszczanie starych zarośniętych rowów melioracyjnych powoduje degradację łowisk w kotlinie Biebrzańskiej, 2012 (Grzegorz Maciorowski) Photo 2/19. clean-up of old overgrown drainage ditches causes degradation of hunting grounds in Biebrza Valley, 2012 (Grzegorz Maciorowski) Фото 2/19. Очистка старых заросших мелиоративных рвов влечет за собой деградацию охотничьих территорий в Бобранской котловине, 2012 (Grzegorz Maciorowski)

zarastania. zanikają bezpowrotnie najcenniejsze bagienne zbiorowiska roślinne oraz związane z nimi gatunki zwierząt. Orlik grubodzioby jest gatunkiem zależnym od otwartych bagien.

Ostatnie kilkanaście lat w dolinie Biebrzy to okres intensywnych zmian. na niegdyś ekstensywnie użytkowane lub całkowicie pozostawione samym sobie tereny bagien wkroczyły zasady gospodarki rynkowej. tradycyjna gospodarka łąkowo-hodowlana powoli zamiera. zmiany w systemie uprawy roli powodują utratę siedlisk orlików i wielu innych gatunków zwierząt i roślin. Po wielu latach przerwy na bagnach pojawiły się koparki poszerzające i pogłębiające rowy melioracyjne. zdarza się, że powstają nowe sieci rowów. Pogłębiane i udrażniane są koryta kanałów i rzek. wszystkie te działania mają wyłącznie charakter prac osuszających, które są wstępem do głębszych zmian w środowisku.

Mimo licznych protestów przyrodników prace są ciągle intensyfikowane. Powstrzymać je nie sposób. Przepisy działają na korzyść osób i firm prowadzących taką działalność. dobro przyrody ma znaczenie drugorzędne. zaczyna brakować miejsc dla gatunków takich jak orlik grubodzioby. w miejsce zalewanych wiosną turzycowisk pojawiają się coraz uboższe w bagienne gatunki roślin i zwierząt łąki i pastwiska. na wielu obszarach zmiany zaszły jeszcze dalej. w krajobrazie rozległych przestrzeni bagien kotliny Biebrzańskiej pojawiła się roślina niegdyś nieznana w tych stronach – kukurydza. to właśnie jej uprawy coraz częściej widuje się zamiast łąk. uprawa kukurydzy jest wysoce dochodowa – duża ilość łatwej do pozyskania biomasy dla bydła lub surowca energetycznego jest wielką pokusą dla miejscowych rolników. niestety, nie bierze się pod uwagę, jak zgubny wpływ to niesie dla

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 3/19. Pastwiska. Efekt świadomego osuszania bagien i nieświadomej likwidacji biotopów orlika grubodziobego (Grzegorz Maciorowski) Photo 3/19. Pastures. e effect of conscious draining of the marshland and unconscious destruction of biotopes of Greater Spotted Eagles (Grzegorz Maciorowski) Фото 3/19. Пастбища. Результат сознательного осушения болот и несознательной ликвидации биотопов большого подорлика (Grzegorz Maciorowski)

środowiska. Łany kukurydzy nie zastąpią bagiennych łąk pełnych różnego rodzaju zwierząt, na które dotychczas polowały orliki. dla nich pola kukurydzy to niemal pustynia. Przez większą część sezonu lęgowego polować w takich uprawach nie sposób. Pola kukurydzy pogłębiają tylko deficyt wody w środowisku, działając jak wielka pompa ssąca. na niekorzyść orlika działają nawet z pozoru korzystne działania. wprowadzone przez unię Europejską dopłaty rolno-środowiskowe wspierają niski sposób corocznego koszenia łąk. Przyczynia się to do ekspansji orlika krzykliwego. na przesuszone wcześniej tereny wnika gatunek preferujący obecność niskich łąk kośnych. razem z orlikiem krzykliwym przychodzi zagrożenie hybrydyzacją międzygatunkową. Jest to zjawisko coraz częstsze. Obecnie aż 50% wszystkich rewirów z udziałem orlików grubodziobych zajmują pary mieszane. dopłaty rolno-środowiskowe to znakomity sposób na wzrost dochodu rolników. również na bagna biebrzańskie dotarła moda na dzierżawienie wielkich obszarów i jednoczesne koszenie wielkich połaci turzycowisk zakwalifikowanych do takich dopłat. Jest to zagrożenie dla mozaikowatości bagien – tak pożądanego przez orlika grubodziobego. koszenie turzycowisk to gwarancja pozyskania dużej ilości biomasy. Powstające w sąsiedztwie doliny spalarnie biomasy i co za tym idzie coraz większa presja tych zakładów na dalsze intensywne zagospodarowanie bagien będą prawdopodobnie wywierać w bliskiej przyszłości wpływ na wygląd łowisk tego orła.

Obecność rowów osuszających to zagrożenie nie tylko dla łowisk, ale również dla lasów. wskutek szybkiego odprowadzenia wód wiosną część lasów przechodzi głębokie zmiany – bagienne brzeziny zamieniają się w mocno przesuszone brzeziny pokrzywowe. Poziom wody w olsach, czyli

Z AG ROŻ ENIA DL A POPUL AC JI

■

■

■

Fot. 4/19. Przekształcanie łąk w pola uprawne, okolice Polkowa 1993 r. ten teren jest dla orlika już stracony (tadeusz Mizera) Photo 4/19. transforming meadows into pastures, Polkowo area 1993. is area is already lost for spotted eagles (tadeusz Mizera) Фото 4/19. Преобразование лугов в сельскохозяйственные поля, окрестности деревни Полково, 1993 г. Эти территории для подорлика уже потеряны (tadeusz Mizera)

■

■

■

Fot. 5/19. kuna leśna (Martes martes) – drapieżnik piskląt na gnieździe (cezary korkosz) Photo 5/19. European pine marten (Martes martes) – hunting chicks in the nest (cezary korkosz) Фото 5/19. Лесная куница (Martes martes) – хищник, охотящийся на птенцов в гнезде (cezary korkosz)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

bagiennych lasach olchowych, często drastycznie opada, aż do całkowitego zaniku wód powierzchniowych. Masowo usycha świerk, gatunek mający wielki wpływ na mikroklimat wewnątrz kompleksów leśnych. Jego płaski system korzeniowy nie jest w stanie dostarczać wystarczającej ilości wody w mocno przesuszonych siedliskach. Brak zalewów lasów sprawia, że są one łatwo dostępne dla czworonożnych drapieżników, zwłaszcza dla kuny leśnej Martes martes. to sprawny myśliwy, przedstawiciel rodziny łasicowatych, któremu woda powierzchniowa dotychczas znacznie utrudniała penetrację lasu. Obecnie może on na wielu terenach bez ograniczeń się po nich przemieszczać. kuna to inteligentny drapieżca, doskonale znający głos młodego orlika grubodziobego nawołującego z gniazda o pokarm. Gdy go usłyszy, los młodego bywa przesądzony. wiele młodych ptaków zginęło w gniazdach zabitych przez kuny. na liczebność młodych wylatujących z gniazd wpływ mają też inne drapieżniki. Młode orliki giną od czasu do czasu w szponach jastrzębia czy puchacza (Meyburg i wsp. 1995). to jednak zjawisko naturalne, które towarzyszyło orlikowi od zawsze. nie da się uniknąć wpływu takich sąsiadów.

Orlik grubodzioby musi konkurować o tereny lęgowe i z innymi gatunkami. dobitnie widać to na przykładzie bielika Haliaeetus albicilla. ten znacznie większy i silniejszy drapieżca znalazł w dolinie Biebrzy znakomite warunki do rozwoju. trzydzieści lat temu w całej kotlinie gniazdowały dwie pary bielików, a obecnie aż 11 par gniazduje w dolinie i szereg dalszych w okolicznych lasach.

Bielik jest agresywnym w stosunku do innych ptaków szponiastych drapieżnikiem. na bagnach

■

■

■

Fot. 6/19. Pióra orlika grubodziobego zabitego przez drapieżnika. dolina Biebrzy, lipiec 2011 (Grzegorz Maciorowski) Photo 6/19. Feathers of Greater Spotted Eagle killed by a predator. Biebrza Valley, July 2011 (Grzegorz Maciorowski) Фото 6/19. Перья убитого хищником большого подорлика. Долина Бобры, июль 2011 (Grzegorz Maciorowski)

■

■

■

Fot. 7/19. Martwe pisklę zabite przez puchacza. dolina Biebrzy, 1993 (tadeusz Mizera) Photo 7/19. a dead chick killed by an Eagle-Owl. Biebrza Valley, 1993 (tadeusz Mizera) Фото 7/19. Убитый филином птенец. Долина Бобры, 1993 (tadeusz Mizera)

Z AG ROŻ ENIA DL A POPUL AC JI

■ ■

■

Fot. 8/19. Puchacz – niebezpieczny sąsiad orlików. niektóre młode ptaki padają ich ofiarą (rafał Siek) Photo 8/19. Eurasian Eagle-Owl – a dangerous neighbour of spotted eagles. Some young birds become their prey (rafał Siek) Фото 8/19. Филин – опасный сосед подорликов. Некоторые молодые птицы становятся их жертвами (rafał Siek)

biebrzańskich zajmuje najstarsze i najspokojniejsze lasy – często dotychczasowe drzewostany gniazdowe orlika grubodziobego. zajmuje nawet jego gniazda, przepędzając dotychczasowego właściciela.

Orlik grubodzioby jest wypierany przez bielika i zmuszony egzystować w coraz to gorszych warunkach środowiskowych. trudną sytuację populacji orlika grubodziobego pogłębia fakt, że część par gniazduje w lasach prywatnych, gdzie nie stosuje się żadnej formy ochrony. w czasie mroźnych zim, kiedy bagienne lasy skuwa lód i można wjechać do nich ciężkim sprzętem, dochodzi do niekontrolowanej wycinki części drzew. właściciele wycinają wiele drzew na opał. niestety, wycinane są też drzewa najgrubsze, stanowiące bazę gniazdową orlika grubodziobego. zdarza się, że wycinane są drzewa z gniazdami orlika. Powierzchnia lasów dogodnych do lęgów w rewirach znajdujących się w takich lasach z roku na rok maleje. w niektórych z nich ptakom pozostały dosłownie pojedyncze drzewa, na których można jeszcze zbudować gniazdo. dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że gatunek ten jak rzadko który unika kontaktu z człowiekiem. O miejsca pozbawione obecności ludzi nawet na rozległych bagnach biebrzańskich jest coraz trudniej. naturalna chęć człowieka do podziwiania natury, a także potrzeba udostępniania takich atrakcyjnych terenów dla turystów może również wywierać negatywny wpływ na tego orła. ruch turystyczny na terenie Biebrzańskiego Parku narodowego jest jednak umiejętnie kanalizowany. dla dobra ptaków przebieg niektórych szlaków turystycznych został zmieniony, a inne okresowo zamknięto. czasami konfliktów na linii turystyka – orlik grubodzioby nie da się po prostu uniknąć, ale można je umiejętnie minimalizować.

■ ■

■

■

■

■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 9/19. Bielik, konkurent orlika grubodziobego o dogodne miejsca gniazdowe (Marcin nawrocki) Photo 9/19. white-tailed eagle, a bird competing with Greater Spotted Eagle for suitable nesting sites (Marcin nawrocki) Фото 9/19. Орлан-белохвост, конкурент большого подорлика в соперничестве за подходящие места для гнездования (Marcin nawrocki)

ryc. 1/19. Liczebność bielika Haliaeetus albicilla na obszarze występowania orlika grubodziobego Aquila clanga w granicach OSO Ostoja Biebrzańska w latach 1997–2012 (k. Henel, niepubl.)

Fig. 1/19. Population of white-tailed eagle Haliaeetus albicilla within the range of occurence of Greater Spotted Eagle Aquila clanga in the boundaries of Bird’s reserve area under natura 2000 (OSO) Ostoja Biebrzańska in the years 1997–2012 (k. Henel, unpublished) Рис. 1/19. Численность орлана-белохвоста Haliaeetus albicilla на территории обитания большого подорлика Aquila clanga в пределах рефугиума «Бобранская остоя» в 1997–2012 гг (k. Henel, непубл.)

12 10 8 6 4 2 0 1997

2002

2007

2012

Z AG ROŻ ENIA DL A POPUL AC JI

■

■

■

Fot. 10/19. zręby zupełne w bagiennych brzezinach doliny Biebrzy – w latach 70. i 80. XX wieku przyczyniły się do dewastacji terenów lęgowych (Grzegorz Maciorowski) Photo 10/19. clearfelling in marshy birch groves of Biebrza Valley – in the 70’s and 80’s of the twentieth century contributed to devastation of breeding grounds (Grzegorz Maciorowski) Фото 10/19. Массовая вырубка болотистого березняка в долине Бобры в 70-е и 80-е годы XX века стала причиной уничтожения мест гнездования (Grzegorz Maciorowski)

do niedawna zagrożeniem dla biebrzańskich orlików byli złodzieje jaj i piskląt. każde jajo orlika ma bowiem inny, niepowtarzalny wzór ubarwienia, a rzadkość gatunku sprawia, że jaja te są tym cenniejsze. również zabijano młode ptaki w celu wykonania preparatów (Mizera i wsp. 2003). należy nadmienić, że liczba młodych szczęśliwie opuszczająca gniazdo jest skrajnie niska, w najlepszych latach to zaledwie 5–6 osobników, stąd każdy z nich jest wręcz bezcenny. dewastacja terenów podmokłych nie ominęła też naszych wschodnich sąsiadów. niemal w całej Europie jest to dla orlika grubodziobego i gatunków z nim współegzystujących najpoważniejsze zagrożenie. zmniejszająca się wskutek osuszania powierzchnia bagien jest przyczyną drastycznego spadku liczebności orlika w całej Europie.

Poza Europą, w lasostepach ałtaju, gdzie gatunek ten znajdował doskonałe warunki do rozrodu, dochodzi obecnie do rabunkowego wyrębu drzewostanów lęgowych. w ciągu najbliższych kilku lat może się on stać przyczyną gwałtownego spadku liczebności populacji. w azjatyckiej części rosji do rangi wielkiego problemu urosło też masowe ginięcie ptaków szponiastych porażonych prądem na słupach energetycznych nieposiadających odpowiednich izolatorów. w ten sposób giną w rosji tysiące ptaków szponiastych, między innymi również orlików (i. karyakin – inf. ustna). niestety, podobna sytuacja ma miejsce w wielu krajach europejskich, w tym w Polsce. Jeden z biebrzańskich orlików zginął w ten sposób we Francji.

Po lęgach orliki grubodziobe migrują na zimowiska. Od jesieni aż do wiosny ptakom niemal nieustannie zagraża niebezpieczeństwo. trasy migracji orlików wiodą poprzez tereny szczególnie

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

Fot.11/19. zdjęcie rtg samca zastrzelonego w czarnogórze. widoczne jasne plamy na skrzydłach i nodze to śruciny Photo 11/19. X-ray of the male shot in Montenegro. Visible light patches on the wings and on the leg, that are pellets Фото 11/19. Рентгеновский снимок самца, застреленного в Черногории. Видимые светлые пятна на крыльях и ноге – это дробины

niebezpieczne dla dużych ptaków. w krajach na południu Europy, głównie w basenie Morza Śródziemnego, powszechnie strzela się do migrujących ptaków. w tym niestabilnie politycznym regionie dostępność broni palnej jest powszechna. Miejscowi polują na orły, bociany białe w celu zdobycia mięsa, ale też często po prostu dla rozrywki. tylko w jednym 2012 roku nie powróciły nad Biebrzę dwa z ośmiu naszych dorosłych samców orlika grubodziobego. Podczas jesiennego przelotu w czarnogórze został zastrzelony samiec nazwany imieniem Bruzda, a w turcji zginął inny samiec – Hubal. Były to ptaki z najcenniejszych, czystych genetycznie par orlików grubodziobych odchowujących często młode. do Bruzdy przed śmiercią strzelano kilkukrotnie. Śmiertelność młodych ptaków jest jeszcze wyższa – prawdopodobnie w pierwszym roku życia ginie na przelotach bądź zimowiskach co najmniej połowa orlików. Masowo strzela się jesienią do ptaków w Gruzji, którędy wiedzie ważny szlak migracyjny wielu gatunków szponiastych (J. Lontkowski, obs. własne). na zimowiskach w Grecji poważnym zagrożeniem, poza masowym zabijaniem ptaków z broni palnej, jest trucie. rolnicy powszechnie wykładają zatrutą padlinę w celu zwalczania ssaków drapieżnych takich jak: wilk, lis, szakal złocisty czy wałęsające się psy. Przy okazji trują się też ptaki szponiaste. w kontynentalnej części Grecji, głównym europejskim zimowisku gatunku, jest to największe zagrożenie dla zimujących orlików grubodziobych. niewykluczone, że corocznie ginie w ten sposób kilka ptaków.

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

Migrujące na niewielkiej wysokości orliki muszą pokonać wiele przeszkód. Olbrzymie ilości napowietrznych linii energetycznych i powstające jak grzyby po deszczu farmy wiatrowe są poważnym dla nich zagrożeniem. Szlaki migracyjne wiodą przez tereny, gdzie powszechnie strzela się do ptaków. Orlik grubodzioby, który uniknie tylu niebezpieczeństw podczas wędrówki i zdoła powrócić wiosną na lęgowisko musi być nie lada szczęściarzem.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera

19 reats to the population Greater Spotted Eagle is a large predator at the top of the food chain. adult birds do not possess any natural enemies. its only enemy is direct persecution by men as well as transformation of its life environment. influence of natural factors affecting this rare eagle is limited and they can affect breeding success of the species and survival of young birds only locally and periodically. in breeding areas, migration routes and wintering grounds, Greater Spotted Eagle faces many serious threats that significantly affect its population.

Human pressure on wetlands has been very intense, especially in the last several decades and it has been limiting biotopes suitable for breeding. as a result of drainage of large marsh expanses in Poland, the majority of suitable wetland habitats which the spotted eagle could have inhabited, was lost. cleaning and deepening of river beds, digging canals and ditches and their expansion performed in order to maintain the existing network has had a huge impact on hydration of river valleys and other inland wetlands. is effect has been observed throughout entire Europe and everywhere it is decidedly negative. drainage of wetlands, initiated in various European countries a few centuries ago, changed the nature of local vegetation and thus also of the local fauna. dried marshes tend to be rapidly overgrown with vegetation. Extremely precious marsh vegetation sites and animal species associated with them disappear forever. Greater Spotted Eagle is a species dependent on open boglands. in the last dozen years in Biebrza Valley, there has been a period of intense changes. Market economy principles entered formerly extensively used marsh areas or those completely le to themselves. traditional meadow-breeding economy is slowly dying out. changes in the cultivation system result in loss of habitat for spotted eagles and many other animal and plant species. aer many years of absence, ditchers broadening or deepening drainage network again appeared in the marshland. Sometimes, new drainage networks are created. canal and river beds are being deepened and cleaned. all these activities involve only drainage works which, in turn, are a prelude to deeper changes in the environment. despite numerous protests of scientists, works are constantly intensified. it is impossible to stop them. e law operates for the benefit of entities engaged in activities of this type. nature is of secondary importance. ere is less and less place for species such as Greater Spotted Eagle. Meadows and pastures increasingly poorer in marsh plant and animal species are taking the place of mud sedges flooded in spring. in many areas, changes have gone even further. e landscape of the vast marshland of Biebrza Valley now features a plant once unknown in these parts – corn. and fields of corn are more and more oen seen instead of meadows. cultivation of corn is highly profitable – a large amount of easy-to-obtain biomass for livestock or used as an energy source is a great

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

temptation for local farmers. unfortunately, they do not take into account the devastating impact it poses to the environment. Fields of corn will not replace marsh meadows full of all kinds of animals previously hunted by spotted eagles. For them, corn fields are virtually a desert. For most of the breeding season it is impossible for them to hunt in such fields. corn fields only exacerbate water shortages in the environment, acting like a big suction pump.

Even seemingly beneficial effects are in fact disadvantageous for Greater Spotted Eagles. Eu subsidies supporting agriculture and environment promote annual low mowing of meadows. is contributes to the expansion of Lesser Spotted Eagle. Previously dried areas are being occupied by the species preferring presence of low hay meadows. together with Lesser Spotted Eagle, there comes the threat of interspecific hybridisation. is is a more and more frequent phenomenon. currently, as many as 50% of all territories with Greater Spotted Eagles are occupied by mixed pairs.

Subsidies for agriculture and environment are a great way to increase the income of farmers. e trend of leasing large areas and at the same time mowing large swathes of mud sedges eligible for such subsidies has also arrived to Biebrza Marshes. it is a threat to the mosaic character of the marshland – so desired by Greater Spotted Eagle. Mowing mud sedges guarantees obtaining large amounts of biomass. Biomass incineration plants built in the vicinity of the Valley and, consequently, their increased pressure to further intensive development of marshlands are likely to affect appearance of the hunting grounds of the eagle in the near future.

Presence of drainage ditches is a threat not only to hunting grounds but also to the forests. due to rapid drainage of water in the spring, a part of forests undergoes profound changes – marsh birch groves turn into highly desiccated nettle birch groves. e water level in the alder groves oen drops drastically, until the complete disappearance of surface water. Spruce, a species having a great impact on the microclimate inside the forest habitats, is massively drying out. its flat root system is not able to supply a sufficient amount of water in highly desiccated habitats. e fact that forests are not flooded makes them easily accessible to four-legged predators, especially for European pine marten Martes martes. it is the agile hunter, a representative of the weasel family for which penetration of a forest was until recently quite difficult because of surface water. currently, it can pass them freely in many areas. Martens are intelligent predators, perfectly familiar with the voice of the young Greater Spotted Eagles calling from the nest for food. when the marten hears its call, the future of the young is sometimes very short. Many young birds were killed by martens in the nests.

Population of the young leaving their nests is also affected by other predators. Young spotted eagles sometimes are killed by a hawk or an Eagle-Owl (Meyburg et al. 1995). it is albeit a natural phenomenon which has always accompanied spotted eagles. it is impossible to avoid the impact of such neighbours.

Greater Spotted Eagle must compete for nesting grounds with other species which is clearly illustrated with the case of white-tailed eagle Haliaeetus albicilla. Biebrza Valley has offered excellent conditions for development for this much larger and stronger bird of prey. irty years ago, across the entire Valley two pairs of white-tailed eagles used to nest, while currently as many as 11 pairs nest in the Valley and there are many more nesting in the surrounding woods. For other birds of prey, white-tailed eagle is an aggressive predator. in the area of Biebrza Marshes, it inhabits the oldest and the most peaceful forests, oen the nesting grounds so far used by Greater Spotted Eagles. it even occupies their nests driving away the former owners. Greater Spotted Eagle is being forced out by white-tailed eagle and constrained to exist in worse and worse environmental conditions. e difficult situation of the population of Greater Spotted Eagle is further aggravated by the fact that some pairs nest in private forests, where no form of protection is used. during cold winters, when marsh forests are ice-frozen and thus accessible for heavy vehicles, uncontrolled cutting of trees occur. Owners cut many trees for firewood. unfortunately, also the thickest trees where Greater Spotted Eagle nests are being cut. Sometimes, trees with nests of spotted eagles are cut. e area of forests

T H R E AT S TO THE POP UL ATION

suitable for breeding in the territories located in these forests declines each year. in some of them, there are literally only single trees available for the birds, where they can still build a nest. e fact that this species at all costs avoids contact with humans is an additional obstacle. it is becoming increasingly difficult to find places free of human activity even in vast Biebrza Marshes. e natural human desire to admire nature and the need to make such attractive areas available to tourists can also have a negative impact on the eagle. However, the tourist traffic in Biebrza national Park is skillfully channelled. For the sake of birds, routes of some trails have been changed, while others were periodically closed. Sometimes conflicts between tourism and Greater Spotted Eagle are simply inevitable but they can be skillfully minimised. until recently, spotted eagles from the Biebrza area were threatened by thieves of eggs and chicks. it is because every egg of spotted eagle has a different, unique pattern of colouration, and rarity of the species makes the eggs even more valuable. also, young birds were killed and then prepared (Mizera et al. 2003). it should be noted that the number of young birds successfully leaving the nest is extremely low, in the best years they amount to just 5–6, so each one is virtually priceless. devastation of wetlands did not spare our eastern neighbours either. almost everywhere in Europe, it is the most serious threat to Greater Spotted Eagle as well as to the species that coexist with it. e marshes area, decreasing as a result of draining, causes a dramatic decline in spotted eagles all across Europe.

Outside Europe, in the forest steppes of altai, where the species had perfect conditions for breeding, now there is a wasteful felling of breeding forests performed. Over the next few years, it may become the cause of a sharp decline in the population. in the asian part of russia, mass extinction of birds of prey electrocuted on electric poles without proper insulators has emerged as a major problem. ousands of birds of prey die in russia this way and this includes also spotted eagles (i. karyakin – oral information). unfortunately, a similar situation occurs in many European countries, including Poland. One of Biebrza’s spotted eagles died in this manner in France. aer breeding, spotted eagles migrate to wintering grounds. From autumn up to spring, the birds are almost constantly in danger. Migration routes of spotted eagles cross areas of particularly high risk for large birds. in the countries of southern Europe, mainly in the Mediterranean region, migratory birds are commonly shot at. in this politically unstable region, availability of firearms is widespread. Locals hunt eagles and white storks for their meat but oen just for fun. Only in 2012 two out of eight of our adult Greater Spotted Eagle males did not return to Biebrza Valley. during the autumn stay in Montenegro a male called Bruzda was shot and in turkey and another male called Hubal died. ey were birds of the most valuable, genetically pure pairs of Greater Spotted Eagle oen rearing their young. Bruzda was shot at several times before it was killed. Mortality of young birds is even higher – probably in the first year of their life at least half of spotted eagles die when migrating or in the wintering grounds. ey are being shot in large numbers in Georgia, an important migration route of many species of birds of prey (J. Lontkowski, own observations).

On the wintering grounds in Greece, another serious threat, in addition to mass shooting of birds, is poisoning them. Farmers commonly put out poisoned carcasses to combat predatory mammals such as wolf, fox, golden jackal or stray dogs. incidentally, birds of prey are also being poisoned. in mainland Greece, the main European wintering ground for the species, it is the greatest threat to Greater Spotted Eagles winter there. it is possible that every year several birds die this way.

Spotted eagles that migrate at a relatively low altitude must face many obstacles. Huge amounts of overhead power lines and rapidly emerging wind farms are a serious threat to them. Migration routes go through areas where birds are commonly shot at. Greater Spotted Eagle which will avoid all those risks during migration and will manage to return to breeding grounds in spring must be lucky indeed.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

19 Угрозы для популяции Большой подорлик – это крупный хищник, стоящий на вершине пищевой пирамиды. Взрослые особи не имеют естественных врагов. Единственным врагом подорлика является непосредственное преследование со стороны человека и изменение среды обитания. Влияние естественных факторов, воздействующих на этого редкого орла, считается ограниченным – такие факторы могут влиять на успешность размножения вида и выживание молодых особей только в локальных масштабах и только периодически. На территории гнездования, миграционных маршрутах, а также в местах зимовки большой подорлик сталкивается со многими серьезными угрозами, оказывающими существенное воздействие на его численность. Влияние человеческой деятельности на болотистую местность, особенно в течение последних десятилетий, стало весьма интенсивным, что ограничивает площадь пригодных для гнездования биотопов. Вследствие осушения больших болотистых участков в Польше исчезла большая часть подходящей болотистой местности, в которой может обитать большой подорлик. Прочистка и углубление русел рек, рытье мелиорационных каналов и рвов, а также их расширение в рамках поддержания существующей мелиорационной системы оказало огромное влияние на заводненность речных долин и других внутренних болот. Такое воздействие отмечается во всей Европе, причем везде оно имеет явно негативные последствия. Осушение болот, начавшееся в различных странах Европы несколько столетий назад, изменило характер растительного покрова и, как следствие, также состав фауны на этих территориях. Осушенные болота имеют склонность к интенсивному зарастанию. Безвозвратно исчезают ценнейшие сообщества болотной растительности и связанные с ними виды животных. Большой подорлик также является видом, зависимым от открытой болотной местности. Последние десять-пятнадцать лет в долине Бобры – это период интенсивных изменений. На болотистую местность, которая ранее использовалась для экстенсивного сельского хозяйства или вовсе была предоставлена сама себе, вступили правила рыночной экономики. Традиционное луговое скотоводство постепенно исчезает. Изменения в системе возделывания сельскохозяйственных угодий влекут за собой исчезновение мест обитания подорликов и сотен других видов животных и растений. Спустя долгие годы, на болотах вновь появились экскаваторы, расширяющие и углубляющие мелиорационные каналы. Имеют место случаи появления новых систем каналов. Углубляются и прочищаются русла каналов и рек. Все эти действия представляют собой исключительно осушительные работы, являющиеся прелюдией к более глубоким изменениям в окружающей среде. Несмотря на многочисленные протесты защитников окружающей среды, интенсивность работ продолжает расти. Остановить их невозможно. Положения законодательства действуют в пользу людей и компаний, осуществляющих такую деятельность. Благо природы имеет второстепенное значение. Начинает ощущаться нехватка мест для таких видов как большой подорлик. Вместо затопляемых весной зарослей осоки появляются все более бедные болотистыми видами растений и животных луга и пастбища. На многих территориях изменения пошли еще дальше. В пейзаже просторных болот Бобранской котловины появилось ранее не известное в этой местности растение – кукуруза. Именно кукурузные поля все чаще здесь можно встретить вместо лугов. Выращивание кукурузы – высокодоходное занятие, потому как большое количество простой в получении биомассы для сельскохозяйственных животных или энергетического сырья является большим соблазном для местных фермеров. К сожалению, при этом не учитывается, какое пагубное влияние такая

У Г Р О З Ы ДЛЯ ПОПУЛЯЦИИ

деятельность будет иметь на окружающую среду. Кукурузные поля не заменят болотистых лугов, полных самых различных животных, на которых до этого времени охотились подорлики. Для них поля кукурузы – это практически пустыня. Охотиться на таких угодьях на протяжении большей части сезона гнездования невозможно. Поля кукурузы только усугубляют нехватку воды в окружающей среде, работая как большой всасывающий насос. Против подорлика оборачиваются даже полезные, на первый взгляд, действия. Введенные Европейским Союзом сельскохозяйственно-экологические доплаты поддерживают низкий способ ежегодного покоса лугов. Это способствует росту численности малого подорлика. На предварительно осушенную территорию проникает вид, предпочитающий наличие низких покосных лугов. Вместе с малым подорликом появляется опасность межвидовой гибридизации. Это явление встречается все чаще. В настоящее время 50 всех индивидуальных территорий с участием большого подорлика занимают смешанные пары. Сельскохозяйственно-экологические доплаты – это отличный способ для роста доходов аграриев. Бобранских болот достигла и мода на аренду больших участков, с одновременным покосом больших площадей с зарослями осоки, на которые распространяются такие доплаты. Это создает угрозу для мозаичной структуры болот, имеющей очень существенное значение для большого подорлика. Большие покосные территории – это гарантия получения большого количества биомассы. Открывающиеся вблизи долины предприятия по сжиганию биомассы и, как следствие, воздействие этих предприятий на дальнейшее интенсивное ведение хозяйства, в ближайшем будущем, вероятно, будут иметь влияние на места охоты этого орла. Осушительные рвы – это угроза не только для мест охоты, но и для лесов. Вследствие быстрого оттока воды весной часть лесов переживает глубокие изменения – на смену болотистым березнякам приходят сухие крапивные березняки. Уровень воды в ольшаниках, то есть болотистых ольховых лесах, резко падает, что грозит полным исчезновением поверхностных вод. Массово засыхает ель, то есть вид, оказывающий большое влияние на микроклимат внутри лесных массивов. Ее мелкая корневая система не в состоянии обеспечить достаточное количество воды в условиях обезвоженной местности. Леса, в которых больше нет затопляемых участков, становятся легкодоступными для четвероногих хищников, особенно для лесной куницы Martes martes. Это ловкий охотник, представитель семейства куньих, однако до сих пор поверхностные воды существенно затрудняли проникновение куницы в леса. Сегодня на многих участках куница может беспрепятственно передвигаться по лесу. Куница – умный хищник, отлично знающий голос молодого большого подорлика, требующего пищи. Если куница услышала этот голос, судьба детеныша предрешена. Много молодых птиц погибло в гнездах от лап куницы. Влияние на численность покидающих гнезда детенышей имеют и другие хищники. Молодые подорлики временами гибнут в когтях ястреба или филина (Meyburg и др., 1995). Однако это естественное явление, которому подорлик был подвержен всегда. Влияния таких соседей избежать невозможно. Конкурировать за места гнездования большому подорлику приходится и с другими видами. Это ярко иллюстрирует пример орлана-белохвоста Haliaeetus albicilla. Этот значительно более крупный и сильный хищник нашел в долине Бобры отличные условия для размножения. Тридцать лет назад в Котловине гнездились две пары орланов-белохвостов, а сейчас 11 пар гнездится в самой долине, и еще несколько пар в соседних лесах. Орлан-белохвост отличается агрессивным отношением к другим соколообразным. Также это территориальный вид. В бобранских болотах он занимает самые старые и спокойные леса – зачастую бывшие ранее древостоями большого подорлика. Он даже занимает его гнезда, выгоняя прежнего хозяина. Орлан-белохвост вытесняет большого подорлика, который вынужден существовать в постоянно ухудшающихся окружающих условиях.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

И без того тяжелое положение популяции большого подорлика усугубляет тот факт, что часть пар гнездится в частных лесах, в которых не предпринимаются никакие мероприятия по их защите. Во время морозных зим, когда болотистые леса сковывает лед и в них может добраться техника, начинается бесконтрольная вырубка части деревьев. Большое количество деревьев владельцы лесов вырубают для использования в качестве топлива. К сожалению, вырубаются самые толстые деревья, являющиеся гнездовой базой для большого подорлика. Имели место случаи вырубки деревьев с гнездами подорлика. Площадь пригодных для гнездования лесов на этой территории падает из года в год. В некоторых из них птицам остались буквально единичные деревья, на которых еще можно устроить гнездо. Кроме того, этот вид отличается тем, что избегает каких-либо контактов с человеком. А мест, свободных от присутствия людей, даже на просторных бобранских болотах, становится все меньше. Естественное желание человека наслаждаться видом природы, а также необходимость обеспечения туристам доступа к столь привлекательной территории, весьма негативно сказывается на этом виде орла. Туристическое движение на территории Бобранского национального парка ограничивается специально разработанными маршрутами. Для блага птиц некоторые туристические маршруты были изменены, а некоторые – временно закрыты. Конфликтов между туристической активностью и большим подорликом порой избежать просто невозможно, однако такие конфликты можно минимизировать. До недавнего времени угрозу для бобранских подорликов представляли браконьеры, охотившиеся за яйцами и птенцами по заказу коллекционеров. Это связано с тем, что каждое яйцо подорлика имеет собственный, неповторимый рисунок, а редкость самого вида приводит к тому, что нелегальные коллекционеры птичьих яиц готовы платить за них большие деньги. Молодых птиц убивали и для изготовления лечебных препаратов (Mizera и др., 2003). Следует также отметить, что количество молодых птиц, успешно покидающих гнездо, является крайне низким – в самые лучшие годы оно достигает всего 5–6 особей, из-за чего каждого молодого представителя этого вида можно считать бесценным. Уничтожение затопляемых территорий не обошло и наших восточных соседей. Почти во всей Европе эта опасность считается самой серьезной для большого подорлика и сосуществующих с ним видов. Уменьшающаяся из-за осушения площадь болот становится причиной резкого спада численности подорлика во всей Европе. За пределами Европы, в лесостепи Алтая, где этот вид ранее находил отличные условия для размножения, сегодня проводится преступная вырубка гнездовых древостоев. В ближайшие несколько лет она может стать причиной резкого спада численности популяции. В азиатской части России до уровня большой проблемы выросла также массовая гибель соколообразных от поражения электрическим током на столбах линий электропередач, не имеющих соответствующих изоляторов. Из-за этого в России гибнут тысячи соколообразных птиц, в том числе и подорликов (И. Карякин – устная информация). После гнездования большие подорлики мигрируют в места зимовки. С осени по весну птицы подвергаются практически постоянной опасности. Маршруты миграции подорликов проходят через места, особенно опасные для крупной птицы. В балканских государствах и в Турции, Сирии, Ливане принято стрелять в мигрирующую птицу. В этом политически нестабильном регионе огнестрельное оружие общедоступно. Местные жители охотятся на орлов и белых аистов ради мяса. Только в 2012 в бассейн Бобры не вернулись двое из восьми наших взрослых самцов большого подорлика. Во время осеннего перелета в Черногории был застрелен самец по имени Брузда, а в Турции погиб другой самец – Хубал. Это были птицы из самых ценных, генетически чистых пар большого подорлика, часто выращивавших потомство. В Брузду перед смертью стреляли несколько раз. Смертность молодых особей еще выше – на первом году жизни во время перелетов или в местах зимовки гибнет, вероятно, как

У Г Р О З Ы ДЛЯ ПОПУЛЯЦИИ

минимум половина подорликов. Осенью в птицу массово стреляют в Грузии, через которую проходит важный миграционный маршрут многих видов соколообразных (J. Lontkowski, собственные наблюдения). В местах зимовки в Греции, наряду с массовым отстрелом птицы из огнестрельного оружия, серьезной угрозой является также отравление. Фермеры повсеместно выкладывают отравленную падаль, для борьбы с такими хищными млекопитающими как волк, лис, обыкновенный шакал или бродячие собаки. Из-за этого отравляются и соколообразные птицы. В континентальной части Греции, основном европейском месте зимовки этого вида, такая деятельность стала наибольшей опасностью для зимующих здесь больших подорликов. Предположительно, таким образом ежегодно гибнет не менее нескольких птиц. Мигрирующие на небольшой высоте подорлики должны преодолеть многие препятствия. Огромное количество воздушных линий электропередач, растущие как грибы после дождя ветряные электростанции, а также плотины на реках, вдоль которых пролетают подорлики, представляют для них серьезную опасность. Так, например, один из бобранских подорликов погиб вследствие столкновения с линией электропередач во Франции. Птица, которой удастся избежать всех этих опасностей и вернуться весной в места гнездования, должна быть исключительным счастливчиком.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

20 Hybrydyzacja Hybrydyzacja, czyli krzyżowanie się osobników różnych gatunków, jest zjawiskiem występującym w przyrodzie stosunkowo często. dochodzi do niej w kilku sytuacjach. Gatunki muszą być blisko spokrewnione, czyli oddzielenie się nowego gatunku od wspólnego przodka nastąpiło stosunkowo niedawno, a gatunki potomne są bardzo podobne do siebie. takie gatunki nazywamy gatunkami bliźniaczymi. Ponadto gatunki takie muszą występować w podobnym siedlisku, by mogły się spotkać. zasiedlanie różnych środowisk stanowi barierę ekologiczną, która skutecznie chroni przed krzyżowaniem się nawet bardzo blisko spokrewnionych gatunków, które w innych warunkach mogłyby tworzyć pary mieszane bez przeszkód. kolejną sprzyjającą i ważną okolicznością jest brak izolacji rozrodczej (Väli 2005). Podobne zachowania godowe, terminy przystępowania do lęgów, bliskie pokrewieństwo genetyczne, jak również biologia lęgu (opieka rodzicielska) stanowią o braku takiej izolacji. wreszcie niedobór partnerów własnego gatunku sprzyja tworzeniu par mieszanych, a tak często jest na skraju zasięgu przynajmniej jednego z gatunków.

■

■

■

Fot. 1/20. Para mieszana. u dołu samiec orlika krzykliwego, u góry samica orlika grubodziobego, dolina Biebrzy, kwiecień 2011 (kordian Bartoszuk) Photo 1/20. a mixed pair. Below a Lesser Spotted Eagle male, above a Greater Spotted Eagle female, Biebrza Valley, april 2011 (kordian Bartoszuk) Фото 1/20. Смешанная пара. Внизу самец малого подорлика, вверху – самка большого подорлика, Долина Бобры, апрель 2011 (kordian Bartoszuk)

H Y BRY DYZ ACJA

■

■

■

Fot. 2/20. Joachim Matthes z samcem mieszańcem F1. niektóre mieszańce międzygatunkowe są możliwe do rozpoznania tylko na podstawie badań genetycznych (tadeusz Mizera) Photo 2/20. Joachim Matthes with a hybrid male F1. Some interspecific hybrids are recognisable only on the basis of genetic tests (tadeusz Mizera) Фото 2/20. Joachim Matthes с самцом-гибридом F1. Некоторых межвидовых гибридов можно распознать только по результатам генетических исследований (tadeusz Mizera)

Orlik grubodzioby i krzykliwy tworzą parę będącą dobrym przykładem występowania wszystkich powyższych uwarunkowań niezbędnych do wystąpienia hybrydyzacji. Są to gatunki blisko spokrewnione, które powstały po rozdzieleniu się fauny euroazjatyckiej w wyniku zlodowacenia plejstoceńskiego na dwa kompleksy: wschodni syberyjski (do którego należy orlik grubodzioby) i zachodni (orlik krzykliwy). Po wycofaniu się lodowca oba, już zróżnicowane gatunki, ponownie spotkały się (kumari 1964, Väli 2005). Oba gatunki orlików zajmują wilgotne tereny z lasami i terenami otwartymi wokół nich. Jednak orlik grubodzioby jest w znacznie większym stopniu związany z obszarami bagiennymi, których orlik krzykliwy unika. i to zróżnicowanie biotopów stanowi barierę ekologiczną. Sytuacja jednak zmieniła się, a skuteczna do niedawna bariera przestaje funkcjonować.

Jak więc mogło dojść do zaniku barier izolujących oba gatunki? w przypadku orlika grubodziobego jest to osuszanie terenu i w dalszej kolejności przekształcanie silnie zabagnionych turzycowisk w łąki kośne preferowane przez orlika krzykliwego. w ten sposób orlik krzykliwy wnika w dawne biotopy swojego krewniaka, w których ten jeszcze stara się utrzymać. w warunkach europejskich często połączone jest to ze zmniejszoną liczbą osobników orlika grubodziobego na lęgowiskach. Powodem strat jest w dużym stopniu odstrzał ptaków podczas migracji i na zimowiskach. znaczący wpływ na zmniejszenie liczby ptaków ma wykładanie na zimowiskach zatrutego mięsa. dochodzi do tego zmniejszona liczba samców, prawdopodobnie związana z większymi wydatkami energetycznymi ponoszonymi przez te ptaki na lęgowiskach. zwłaszcza na tych zmienionych przez

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

człowieka terenach samce orlików grubodziobych zmuszane są do większego wysiłku ponoszonego dla zdobycia pokarmu. Przypuszcza się, że samice orlika grubodziobego preferują na lęgowiskach najsprawniejsze pod względem łowieckim małe samce. warunki te lepiej spełniają samce orlika krzykliwego – stosunkowo agresywne, nieco mniejsze od swoich konkurentów, a więc zwinniejsze i lepiej radzące sobie w przekształconym środowisku. w dolinie Biebrzy zdołano w 2011 roku zaobserwować rywalizację samców obu gatunków o samicę orlika grubodziobego. Pierwszy powrócił z migracji samiec orlika grubodziobego, który utworzył parę z przebywającą już na lęgowisku samicą swojego gatunku. Ptaki przygotowywały się intensywnie do lęgu – tokowały i kopulowały, przesiadując przy gnieździe. Gdy jednak do pary dołączył samiec orlika krzykliwego, to właśnie on przegonił z rewiru konkurenta i zajął miejsce poprzednika. Para mieszana przystąpiła do lęgu i odchowała pisklę. warto zauważyć, że miejsce gniazdowe znajdowało się w środowisku typowym dla orlika krzykliwego, lecz w bezpośrednim sąsiedztwie biotopów orlika grubodziobego. Samiec orlika krzykliwego poluje w bezpośrednim sąsiedztwie gniazda, a samica często oddala się na znaczne odległości od gniazda, lecąc w stronę mniej zmienionych bagien. w wyniku hybrydyzacji powstaje potomstwo o pośrednich cechach upierzenia. Hybrydy różnią się wyglądem (patrz rozdział 7). różnią się też wymaganiami siedliskowymi na zimowiskach. Mieszańce zajmują również obszary, które nie muszą być zalewanymi terenami bagiennymi, a to oznacza, że tym łatwiej orlik krzykliwy może ponownie krzyżować się, tym razem już z hybrydem.

Hybrydy nie różnią się jednak miejscem zimowania. ten okres spędzają w południowej Europie i w północnej afryce, a więc analogiczne jak orliki grubodziobe.

Skala zjawiska hybrydyzacji przybrała w Europie rozmiar wysoce niepokojący, a w niektórych krajach wręcz zastraszający. na Łotwie od kilkunastu już lat brak par złożonych z dwóch orlików grubodziobych; pozostały już tylko nieliczne pary mieszane (Bergmanis 2012). w Estonii nastąpił bardzo silny spadek liczby par orlików grubodziobych. z 20–30 par, jakie występowały w tym kraju jeszcze na początku XXi wieku (Väli i wsp. 2005), prawdopodobnie pozostały w 2012 roku zaledwie 2 pary (Väli 2012). Podobnie niekorzystną tendencję obserwuje się w północnej części Białorusi ■

■

■

Fot. 3/20. Para mieszana z pisklęciem, samiec orlika krzykliwego z lewej strony. zdjęcie z kamery automatycznej, dolina Biebrzy 2011 (ireneusz chojnacki) Photo 3/20. Mixed pair with a chick, Lesser Spotted Eagle male on the le.

Photo by automatic camera, Biebrza Valley 2011 (ireneusz chojnacki) Фото 3/20. Смешанная пара с птенцом, самец малого подорлика слева. Снимок сделан автоматической камерой, долина Бобры 2011 (ireneusz chojnacki)

H Y BRY DYZ ACJA

■ ■ ■

Fot. 4/20. zygmunt – dorosły samiec mieszaniec od pary lęgowej, dolina Biebrzy, wrzesień 2011 (kordian Bartoszuk) Photo 4/20. zygmunt – adult hybrid male of a breeding pair, Biebrza Valley, September 2011 (kordian Bartoszuk) Фото 4/20. zygmunt – взрослый самец-гибрид от способной к воспроизводству пары, долина Бобры, сентябрь 2011 (kordian Bartoszuk)

(V. dombrovsky – inf. ustna), gdzie orlik grubodzioby szybko wymiera, a w miejsce czystych par pojawiają się pary mieszane. analogiczne zjawisko występuje również w dolinie Prypeci po stronie ukraińskiej. Przypadki hybrydyzacji stwierdzono również w niemczech, poza zasięgiem występowania orlika grubodziobego (Meyburg i wsp. 2005). Brak informacji o skali tego zjawiska w rosji – jednak wszyscy ornitolodzy rosyjscy badający ten gatunek w europejskiej części kraju podkreślają zgodnie, że wykazuje on tendencję spadkową (karyakin 2008). także w Polsce sytuacja jest bardzo niekorzystna. Przeprowadzona w ramach projektu LiFE+ szczegółowa analiza genetyczna populacji z ostatnich trzydziestu lat wykazała, że jest to zjawisko długotrwałe z tendencją do nasilania się. następuje powolny spadek liczby par orlika grubodziobego czystych genetycznie. w Polsce pary mieszane stanowią około 50 procent wszystkich par z udziałem orlików grubodziobych.

Sytuację dodatkowo pogorszył fakt, że z zaledwie 8–10 czystych par tych orlików, jakie przetrwały do roku 2012 z migracji nie powróciły dwa samce. niestety, przynajmniej jednego z nich w roku 2013 zastąpił samiec orlika krzykliwego. Jest jednak iskierka nadziei. Ochrona biotopów i ponowna izolacja ekologiczna obu gatunków może doprowadzić do zmniejszenia tego niekorzystnego zjawiska. czynnikiem decydującym o izolacji obu gatunków wydaje się być obecność wiosennych rozlewisk. to właśnie rozległe wiosenne zalewy są czynnikiem decydującym dla zachowania tych barier.

Badania prowadzone w Polsce potwierdzają, że na poszczególnych stanowiskach może następować wymiana partnerów w pożądanym kierunku. w ostatnim pięcioleciu na dwóch stanowiskach, gdzie nastąpiło powtórne naturalne zabagnienie terenu, w miejsce par mieszanych pojawiły się czyste pary orlików grubodziobych. na terenach przesuszonych o postępujących zmianach szaty roślinnej

■

■

■

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

Fot. 5/20. w dolinie Biebrzy stosunkowo często zobaczyć można ptaki bardzo trudne do oznaczenia. Orlik Aquila sp., lipiec 2011 (kordian Bartoszuk) Photo 5/20. in Biebrza Valley one may observe relatively oen birds that are very difficult to identify. Spotted eagle Aquila sp., July 2011 (kordian Bartoszuk) Фото 5/20. В долине Бобры относительно часто можно встретить птиц, которых очень сложно идентифицировать. Aquila sp., июль 2011 (kordian Bartoszuk)

(w kierunku łąk kośnych) to „oczyszczenie genetyczne” zmierza w przeciwnym kierunku. Stopniowo zanikają pary orlików grubodziobych, ustępując miejsca orlikom krzykliwym. wydaje się, że bez zakrojonych na szeroką skalę działań z zakresu czynnej ochrony prowadzonych w kilku krajach Europy przetrwanie czystych genetycznie par orlika grubodziobego będzie skazane na niepowodzenie.

Grzegorz Maciorowski

20 Hybridisation Hybridisation, or interbreeding of individuals of different species, is a relatively frequent natural phenomenon. it occurs in a number of situations. Species must be closely related, that is, separation of new species from the common ancestor has occurred relatively recently and child species are very similar to each other. Such species are called twin species. Secondly, such species must

H Y BR IDI SAT ION

occur in a similar habitat to be able to meet. e populating of different habitats is an ecological barrier that effectively prevents interbreeding of even very closely related species which in other circumstances could easily form mixed pairs. another favourable and important factor is the lack of reproductive isolation (Väli 2005). Similar mating behaviour, breeding period, close genetic relatedness and breeding biology (parental care) result in the lack of such isolation. Finally, the insufficiency of partners of one’s own species promotes formation of mixed pairs which is a frequent situation at the edge of the occurrence range of at least one of the species.

Greater Spotted Eagle and Lesser Spotted Eagle form a pair which is a good example of the occurrence of all the above conditions necessary for hybridisation. ese are closely related species, created aer the division of Euro-asian fauna as the result of the Quaternary glaciation into two complexes, the Eastern Siberian (where Greater Spotted Eagle belongs) and western (which includes Lesser Spotted Eagle). aer glacier withdrew, the two species, already diversified and met again (kumari 1964, Väli 2005). Both species of spotted eagles occupy waterlogged areas surrounded by forests and open areas. However, Greater Spotted Eagle is much more associated with wetlands which are avoided by Lesser Spotted Eagle. Such a diversity of biotopes constitutes the ecological barrier.

However, the situation has changed and the barrier effective until recently is ceasing to function.

But what led to the disappearance of barriers isolating the two species? in the case of Greater Spotted Eagle, it is caused by drainage and, consequently, transformation of highly marshy mud sedges into hay meadows favoured by Lesser Spotted Eagle. us, Lesser Spotted Eagle penetrates the former biotopes of its relative, which it still tries to keep. in the European conditions, it oen results in a reduced number of Greater Spotted Eagles in breeding grounds. is decrease is largely due to birds being shot during migration and on their wintering grounds. a drop in the number of birds is also significantly affected by putting out poisoned meat in their wintering grounds. Moreover, the number of males is reduced, probably due to more energy spent by birds in breeding grounds. Especially in human-transformed areas, Greater Spotted Eagle males are forced to make greater efforts in order to obtain food. it is supposed that Greater Spotted Eagle females prefer in breeding grounds small males which are performing best in terms of hunting. ese conditions are met better by Lesser Spotted Eagle males which are relatively aggressive, slightly smaller than their competitors and therefore more agile and better performing in the transformed habitat. it was possible to observe males of the two species competing for a Greater Spotted Eagle female in Biebrza Valley in 2011. e Greater Spotted Eagle male was first to return from migration and it formed a pair with a female of his species which already was in the breeding ground. Birds were intensively preparing for breeding – they were calling and copulating near the nest. But when the pair was joined by Lesser Spotted Eagle male, it managed to drive its competitor away from the territory and took the place of its predecessor. a mixed pair started breeding and it reared a chick. it is worth noting that the nesting site was located in a habitat typical for the Lesser Spotted Eagle but in the immediate vicinity of biotopes of Greater Spotted Eagle. e Lesser Spotted Eagle male hunts in the immediate vicinity of the nest, while the female oen flies at a considerable distance from the nest towards less transformed marshes. as a result of hybridisation, the offspring with intermediary plumage characteristics is born. Hybrids vary in appearance (see section on identifying hybrids). ey also differ in habitat requirements in wintering grounds. Hybrids also inhabit areas that are not necessarily flooded marsh areas which means that the Lesser Spotted Eagle can easily interbreed again, this time with a hybrid. Hybrids, however, are not different in terms of their wintering grounds. ey spend this time in southern Europe and northern africa, just like Greater Spotted Eagles. e scale of hybridisation in Europe became highly alarming and in some countries it is literally appalling. in Latvia, for several years now, there have been no pairs composed of two Greater Spotted Eagles, there are only a few mixed pairs remaining (Bergmanis 2012). Estonia saw a dramatic

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

decrease in the number of pairs of Greater Spotted Eagles. Of 20–30 pairs which used to inhabit the country at the beginning of the twenty first century (Väli et al. 2005) only two pairs were probably still remaining in 2012 (Väli 2012). a similarly negative trend is being observed in the northern part of Belarus (V. dombrovsky – oral information), where Greater Spotted Eagle quickly dies out and mixed pairs take the place of pure ones. a similar phenomenon also occurs in the valley of Pripyat, on the ukrainian side. cases of hybridisation were also reported in Germany, beyond the range of occurrence of Greater Spotted Eagle (Meyburg et al. 2005). ere is no information about the extent of this phenomenon in russia but all russian ornithologists studying this species in the European part of the country emphasise unanimously that it shows a decreasing trend (karyakin 2008). also in Poland, the situation is highly unfavourable. a detailed genetic analysis of the population of the last thirty years carried out in the framework of the LiFE + project has shown that it is a long-term phenomenon that tends to aggravate. ere is a slow decline in the number of genetically pure pairs of Greater Spotted Eagle. in Poland, mixed pairs amount to about 50 percent of all pairs made up

by Greater Spotted Eagles. e situation was further aggravated by the fact that of 8–10 of pure pairs of the spotted eagles which had survived until the year 2012, two males did not return from the migration. unfortunately, at least one of them was replaced in 2013 by a Lesser Spotted Eagle male. But there is still a glimmer of hope. Protection of biotopes and ecological re-isolation of both species can lead to a reduction of this unfavourable phenomenon. e major factor triggering the isolation of both species is, as it seems, presence of the spring flood waters. it is extensive spring flood waters that are crucial to maintain these barriers. e research conducted in Poland confirms that in particular sites there may be occurring replacement of partners in the desired direction. in the last five years at two sites where the area was naturally re-transformed into a marsh, pure pairs of Greater Spotted Eagles took place of the mixed pairs. in the highly dry areas with progressive vegetation changes (towards hay meadows), this “genetic cleansing” goes in the opposite direction. Pairs of Greater Spotted Eagles are gradually disappear, giving way to Lesser Spotted Eagles. it seems that without large-scale active protection measures conducted in several European countries, survival of genetically pure Greater Spotted Eagle pairs is bound to fail.

Grzegorz Maciorowski

20 Гибридизация Гибридизация, то есть скрещивание особей различных видов – это явление, встречающееся в природе относительно часто. Данное явление может возникать в нескольких различных ситуациях. Виды должны иметь близкие связи, то есть отделение нового вида от общего предка должно было произойти относительно недавно, а потомственные виды должны быть очень похожи друг на друга. Такие виды называются видами-близнецами. Во-вторых, такие виды должны иметь схожую среду обитания, чтобы они могли встретиться друг с другом. Заселение различных сред образует экологический барьер, действенно препятствующих скрещиванию даже очень близких видов, которые при других условиях могли бы свободно образовывать смешанные пары. Еще одним благоприятным и важным обстоятельством

Г И БРИ Д ИЗА ЦИЯ

является отсутствие изолированности при размножении (Väli, 2005). Схожие брачные ритуалы, сроки размножения, близкое генетическое родство, а также биология размножения (родительская опека) свидетельствуют об отсутствии такой изолированности. Наконец, недостаток партнеров собственного вида также способствует возникновению смешанных пар, причем такое явление часто встречается на границах территории обитания хотя бы одного из видов. Большой и малый подорлики образуют пару, являющуюся хорошим примером наличия всех описанных выше условий, необходимых для процесса гибридизации. Это виды, имеющие близкое родство друг с другом, образовавшиеся после разделения евро-азиатской фауны вследствие плейстоценского обледенения на два комплекса: восточный сибирский (к которому относится большой подорлик) и западный (малый подорлик). После отступления ледника оба, уже разошедшихся вида, встретились друг с другом (kumari, 1964, Väli, 2005). Оба вида подорликов занимают влажные территории с лесами и открытыми пространствами вокруг них. Однако большой подорлик в значительно большей степени связан с болотистой местностью, которой малый подорлик избегает. Именно это различие в биотопах и создает экологический барьер. Однако теперь ситуация изменилась, и действовавший до недавнего времени экологический барьер перестал выполнять свои функции. Итак, каким образом могли исчезнуть барьеры, изолирующие оба вида? В случае большого подорлика причиной этого стало осушение территорий и дальнейшее преобразование сильно заболоченных зарослей осоки в покосные луга, которые предпочитает малый подорлик. Таким образом, малый подорлик проникает в прежние биотопы своего родственника, в которых тот пока еще пытается удержаться. В европейских условиях это часто связано с уменьшением количества особей большого подорлика в местах гнездования. Причиной потерь зачастую становится отстрел птицы во время миграции и в местах зимовки. Значительное влияние на снижение количества птиц имеет выкладывание отравленного мяса в местах зимовки. К этому следует добавить уменьшение количества самцов, связанное, вероятно, с большими энергетическими потерями этих птиц в местах зимовки. В местах, измененных вследствие человеческой деятельности, самцы больших подорликов вынуждены прикладывать особенно большие усилия для добывания пищи. Предполагается, что самки большого подорлика в местах гнездования предпочитают наиболее удачливых в охоте небольших самцов. Этим условиям лучше отвечают самцы малого подорлика – относительно агрессивные, несколько меньшие, чем их конкуренты, они отличаются большой проворностью и лучше справляются со своими задачами в среде, измененной человеческой деятельностью. В долине Бобры в 2011 году удалось наблюдать за соперничеством самцов обоих видов за самку большого подорлика. Первым из миграции вернулся самец большого подорлика, образовавший пару с уже находившейся в месте гнездования самкой своего вида. Птицы интенсивно готовились к рождению потомства – они токовали и спаривались, сидя вблизи гнезда. Однако когда к паре присоединился самец малого подорлика, он прогнал конкурента с территории и занял место своего предшественника. Смешанная пара приступила к размножению и вырастила птенца. Следует отметить, что место гнездования располагалось в среде, типичной для малого подорлика, однако в непосредственном соседстве от биотопов большого подорлика. Самец малого подорлика охотится в непосредственной близости от гнезда, а самка часто отлетает на значительные расстояния от гнезда в направлении менее измененной болотистой местности. Вследствие гибридизации рождается потомство с промежуточными признаками оперения. Гибриды отличаются внешним видом (см. главу об идентификации видов). Они также отличаются требованиями к условиям в местах зимовки. Потомство смешанных пар также не всегда занимает территорию на подтапливаемой болотистой местности, а это означает, что

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

малому подорлику становится еще проще скрещиваться, на этот раз уже с гибридом. Тем не менее, гибриды не отличаются местами зимовки. Этот период они проводят в южной Европе и северной Африке, то есть там же, где и большие подорлики. Масштабы явления гибридизации в Европе приобрели размеры, вызывающие большое беспокойство, а в некоторых странах – даже пугающие. В Латвии уже более десяти лет отсутствуют пары, состоящие из двух больших подорликов; остались только немногочисленные смешанные пары (Bergmanis, 2012). В Эстонии отмечается очень резкое сокращение количества пар больших подорликов. Из 20–30 пар, обитавших в этой стране еще в начале XXi века (Väli и др., 2005), в 2012 году, похоже, оставалось всего две пары (Väli, 2012). Подобная неблагоприятная ситуация наблюдается и в северной части Беларуси (В. Домбровский – устная информация), где большой подорлик быстро вымирает, а вместо чистых пар появляются смешанные. Аналогичное явление отмечается также в долине Припяти с украинской стороны. Случаи гибридизации были отмечены и в Германии, за пределами территории распространения большого подорлика (Meyburg и др., 2005). Информация о масштабах этого явления в России отсутствует, тем не менее все российские орнитологи, исследующие данный вид в европейской части страны, подчеркивают, что численность вида сокращается, а гибридизация имеет место также в его российской популяции (Карякин, 2008). В Польше ситуация также весьма неблагоприятна. Проведенный в рамках проекта LiFE+ детальный генетический анализ популяции за последние тридцать лет показал, что это продолжительное явление, имеющее тенденцию к усилению. Происходит постепенное снижение количества генетически чистых пар большого подорлика. В Польше смешанные пары составляют около 50 процентов всех пар с участием больших подорликов. Ситуацию усугубило также то, что из всего лишь 8–10 чистых пар этих подорликов, сохранившихся до 2012 года, из миграции не вернулись двое самцов. К сожалению, как минимум одного из них в 2013 году заменил самец малого подорлика. Однако искра надежды сохраняется. Охрана биотопов и повторная экологическая изоляция обоих видов может привести к уменьшению масштаба этого неблагоприятного явления. Как кажется, решающим фактором, определяющим изоляцию обоих видов, является наличие затопляемых весной территорий. Именно обширные затопляемые весной участки являются фактором, определяющим сохранение этих барьеров. Проводившиеся в Польше исследования подтверждают, что на некоторых участках возможна смена партнеров в нужном направлении. За последние пять лет на двух участках, на которых было отмечено повторное естественное заболачивание территории, вместо смешанных пар появились чистые пары больших подорликов. На осушенной местности, с заменой растительного покрова на покосные луга это «генетическое очищение» развивается в противоположном направлении. Пары больших подорликов постепенно исчезают, уступая место малым подорликам. Как кажется, без масштабной деятельности в области активной охраны, осуществляемой в нескольких странах Европы, сохранение генетически чистых пар большого подорлика будет обречено на неудачу.

Grzegorz Maciorowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

21 Ochrona Orlik grubodzioby, jak ogromna większość naszych ptaków, podlega ochronie prawnej. Prawo to zabrania zabijania ptaków, niszczenia gniazd, jaj i piskląt. zabronione jest ich płoszenie, fotografowanie, filmowanie, przemieszczanie i szereg innych działań. Oba gatunki orlików podlegają ponadto szczególnej ochronie; wokół ich gniazd tworzone są strefy ochrony całorocznej oraz okresowej. Szczegółowe przepisy zawiera rozporządzenie Ministra Środowiska (2011). Ochrona strefowa polega na tym, iż zabronione jest wycinanie drzew w promieniu 200 m wokół gniazda, a w okresie od 1 marca do 31 sierpnia dodatkowo zabronione jest wykonywanie wszelkich prac leśnych w promieniu do 500 m od gniazda. zabroniony jest też wstęp wszelkich osób w obręb stref. Ścisłej ochronie podlega więc najcenniejszy fragment biotopu lęgowego o powierzchni około 12,5 ha oraz około 78 ha na obszarze, na którym nie niepokoi się ptaków podczas sezonu lęgowego. Przepisy te mają zastosowanie, gdy orliki zagnieżdżą się w lesie będącym w zarządzie administracji Lasów Państwowych. w lasach prywatnych ochrona strefowa niestety nie funkcjonuje prawidłowo. Strefy ochronne są ustanawiane

■

■

■

Fot. 1/21. drzewostany gniazdowe orlika grubodziobego w Biebrzańskim Parku narodowym i nadleśnictwie rajgród są ściśle chronione (Grzegorz Maciorowski) Photo 1/21. nesting forest areas of the Greater Spotted Eagle in Biebrza national Park and in rajgród forest division are strictly protected (Grzegorz Maciorowski) Фото 1/21. Гнездовые древостои в Бобранском национальном парке и Надлесничестве Райгруд находятся под строгой защитой (Grzegorz Maciorowski)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 2/21. Monitoring telewizyjny gniazd zabezpiecza lęgi przed kradzieżą, dolina Biebrzy 2011 (Grzegorz Maciorowski) Photo 2/21. tV monitoring of the nest protects breeds from being stolen, Biebrza Valley 2011 (Grzegorz Maciorowski) Фото 2/21. Видеомониторинг гнезд защищает выводок от кражи, долина Бобры, 2011 (Grzegorz Maciorowski)

przez właściwego regionalnego dyrektora Ochrony Środowiska. te rozwiązania prawne stanowią tzw. ochronę bierną. z uwagi na rzadkość występowania orlików ustawodawca zakwalifikował oba gatunki do grupy zwierząt wymagających „ochrony czynnej”. niestety, ochronie prawnej nie podlegają łowiska tych ptaków. w krajach unii Europejskiej orlik grubodzioby zaliczony został do gatunków najwyższej troski o kategorii SPEc1 (BirdLife international 2004). wymieniony jest również w załączniku i dyrektywy Ptasiej oraz objęty konwencją Berneńską – appendix ii i konwencją Bońską – appendix ii. Orlik grubodzioby zakwalifikowany został jako jeden z najbardziej podatnych na wymarcie gatunków ptaków w skali globalnej i umieszczono go na czerwonej Liście Gatunków zagrożonych iucn (iucn 2010). Przyznano mu status Vulnerable – gatunek o statusie zagrożonym w skali globu. tak wysoki status zagrożenia jest powodem intensywnych działań ukierunkowanych na jego ochronę. Podejmowane są one niemal we wszystkich europejskich krajach, gdzie gatunek ten ma swoje lęgowiska. w Estonii i Białorusi powstały specjalne krajowe strategie ochrony gatunku. aktualnie w ramach projektu LiFE+ trwają prace nad przygotowaniem takiego programu w Polsce. dokumenty te stanowią podstawę do dalszych długofalowych, zakrojonych na szeroką skalę działań zmierzających do poprawienia sytuacji gatunku. uwzględniają one zarówno sytuację obecną gatunku, jego specyfikę, wymieniają i opisują zagrożenia, poddają analizie sytuację na lęgowiskach, by wreszcie wskazać, jakie działania muszą być podjęte w krótszej i dalszej perspektywie czasowej. wskazują też na potencjalne źródła ich finansowania oraz organizacje i instytucje mogące je podjąć. istnieje również Europejski

O C H RONA

Plan Ochrony Orlika Grubodziobego aktualizowany przez przedstawicieli poszczególnych krajów zajmujących się gatunkiem.

Powstanie Biebrzańskiego Parku narodowego stworzyło nowe możliwości skutecznej ochrony gatunku. na terenie parku narodowego chronione są wszystkie gatunki zwierząt i roślin, a wszelkie działania o charakterze gospodarczym są podporządkowane celom ochronnym. na terenie Parku członkowie komitetu Ochrony Orłów przeprowadzili, dzięki wsparciu Fundacji EkOFunduSz, szczegółową inwentaryzację obu gatunków orlików, bielika, puchacza i bociana czarnego. decyzją dyrektora Parku w 2006 roku powołano strefy zabezpieczające wszystkie znane gniazda i kluczowe lęgowiska tych gatunków. Ochroną objętych zostało 81 stanowisk gniazdowych, w tym: 17 orlika grubodziobego, 17 orlika krzykliwego, 6 bielika, 26 puchacza oraz 15 bociana czarnego. kolejne strefy ochronne powoływano przy wszystkich nowo znalezionych gniazdach. Łącznie na terenie Parku zabezpieczono strefami ochrony ścisłej (całorocznej) ponad 5000 ha najcenniejszych drzewostanów (tabela 1/21). znaczna ich część obejmuje lęgowiska orlików grubodziobych, a także zabezpiecza potencjalne miejsca lęgowe, które mogą zostać zasiedlone w przyszłości. duże, bezpieczne strefy zabezpieczające najcenniejsze bagienne lasy do chwili obecnej właściwie spełniają swoje zadanie. Od kilku lat BbPn podejmuje próby pozyskania środków finansowych na wykup lasów prywatnych obejmujących lęgowiska orlików. Pierwsze fragmenty lasów lęgowych zostały już wykupione i zabezpieczone przed ingerencją człowieka.

Ochrona prawna okazała się niewystarczająca. należało podjąć działania z zakresu ochrony czynnej. na początku przystąpiono do poprawy warunków gniazdowania. Ornitolodzy z kOO wybudowali

tabela 1/21. Ochrona strefowa rzadkich gatunków ptaków w obwodach ochronnych Biebrzańskiego Parku narodowego w roku 2006 Obwód ochronny

Liczba stref ochronnych

Liczba chronionych stanowisk

Łączna powierzchnia stref ochrony ścisłej [ha]

Brzeziny

10

10

645

ciszewo

7

7

485

Grzędy

9

12

505

kapice

16

20

1437

kopytkowo

2

3

113

Osowiec

1

1

24

tajno

11

11

860

werykle

16

17

750

Łącznie

72

81

4819

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

Fot. 3/21. Sztuczna platforma gniazdowa przed zamontowaniem na drzewie. Michał Białek i Michał Jankowski, październik 2010 (Grzegorz Maciorowski) Photo 3/21. an artificial nest platform before being mounted on a tree. Michał Białek and Michał Jankowski, October 2010 (Grzegorz Maciorowski) Фото 3/21. Искусственная гнездовая платформа перед установкой на дереве. Michał Białek i Michał Jankowski, октябрь 2010 (Grzegorz Maciorowski)

90 sztucznych gniazd dla orlików. umieszczenie takich sztucznych platform było istotne zwłaszcza w młodszych lasach (w wieku poniżej 50–60 lat), gdyż dużym ptakom trudno jest znaleźć odpowiednio rozłożyste drzewo. naturalne gniazda na młodych drzewach nie mają wystarczającego oparcia i często pod wpływem wiatru spadają, co prowadzi do utraty lęgu. z reguły ptaki nie mają już szans w sezonie na wybudowanie nowego gniazda i ponowienia lęgu. tracą więc cały sezon.

Sztuczne platformy gniazdowe są zwartą, wyplataną konstrukcją wykonaną z gałęzi, imitującą naturalne gniazdo orlika o średnicy 1–1,5 m. Są one odpowiednio osadzone i mocno przymocowane w koronie drzewa. konstrukcje takie są stosunkowo często wykorzystywane przez różne gatunki ptaków. Oprócz orlików grubodziobych korzystają z nich również orliki krzykliwe, myszołowy, puchacze i bociany czarne, a nawet zupełnie nieoczekiwani goście, tak jak kaczki krzyżówki. Platformy są zwartymi konstrukcjami i w odróżnieniu od naturalnych gniazd praktycznie nie nadają się do zasiedlenia przez kunę leśną. Gatunek ten często zamieszkuje naturalne gniazdo orlika, rozkopując jego środek i w powstałej w ten sposób niszy wychowuje swoje młode. kuna tym sposobem zmusza orlika do zmiany gniazda. innym działaniem z zakresu ochrony czynnej jest ograniczenie presji drapieżnictwa ze strony kuny leśnej. Brak zastoisk wody w lasach spowodował, że kuny mogą bez przeszkód docierać we wszystkie miejsca. Młode orliki grubodziobe przebywające w gniazdach często donośnie nawołują, wabiąc w ten sposób drapieżniki. w celu uniemożliwienia im dojścia do gniazda i zabicia pisklęcia stosuje się repelent w postaci terpentyny. dwa razy w roku – przed sezonem lęgowym oraz tuż przed

O C H RONA

■

■

■

Fot. 4/21. Montowanie platformy – Paweł Baranowski (Grzegorz Maciorowski) Photo 4/21. Mounting the platform – Paweł Baranowski (Grzegorz Maciorowski) Фото 4/21. Установка платформы – Paweł Baranowski (Grzegorz Maciorowski)

jego zakończeniem – spryskuje się nasadowe części pni drzew gniazdowych oraz drzew stykających się z nimi koronami. Odstrasza się w ten sposób kuny doskonale chodzące po drzewach. Jest to sprawdzony skuteczny sposób na zwiększenie przeżywalności młodych. Śmiertelność z tytułu drapieżnictwa kuny była wcześniej wyraźnie wyższa.

Od 2010 do 2014 roku na terenie bagien biebrzańskich oraz pozostałych miejsc występowania gatunku w Polsce realizowany był projekt o nazwie LiFE+ OrLik Ptak JakicH MaŁO, LiFE08 nat/PL/000511 „zabezpieczenie populacji orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce: opracowanie krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne” (www.orlikgrubodzioby. org.pl). Projekt finansowany jest w ramach unijnego programu LiFE+ przy wsparciu narodowego Funduszu Ochrony Środowiska, wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w Białymstoku oraz przez Spółdzielczy Bank rozwoju w Szepietowie. realizowany jest on przez współpracujące ze sobą stowarzyszenia: Ptaki Polskie, Biebrzański Park narodowy i komitet Ochrony Orłów. Projekt ten obejmował kilkadziesiąt różnego rodzaju działań – zarówno tych o charakterze terenowym, naukowym, jak i edukacyjnym. Stworzył podstawy poznania biologii i ochrony gatunku oraz pozwolił wdrożyć działania z zakresu czynnej ochrony. wśród licznych działań naukowych na szczególną uwagę zasługują: monitoring całej populacji będący podstawą ochrony strefowej oraz oceny jej kondycji. wyniki badań wskazują, że bagienna dolina Biebrzy w coraz mniejszym stopniu spełnia wymogi siedliskowe orlika grubodziobego. Melioracje odwadniające prowadzone w poprzednich latach

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

przekształciły dolinę w taki sposób, iż preferowane przez orliki grubodziobe zalewane łąki zanikają. w ramach projektu LiFE+ BbPn przystąpił do realizacji piętrzenia wód wokół rowu w rejonie rezerwatu „czerwone Bagno”. działania te mają poprawić warunki hydrologiczne, a tym samym przywrócić optymalne łowiska w środkowym basenie Biebrzy. w ramach czynnej ochrony łowisk wykasza się niepożądane krzewy wierzb i naloty drzew gatunków lekkonasiennych. dotychczas odkrzaczono 472 ha łozowisk. Przeprowadzono również wykaszanie ręczne i mechaniczne na powierzchni 150 ha łąk i turzycowisk. ważnym działaniem edukacyjnym projektu było zrealizowanie godzinnego filmu o biologii i ochronie orlika grubodziobego. zadanie to powierzono ireneuszowi chojnackiemu & FELiS FiLM. uzupełniające sekwencje filmowe wykonał antoni kasprzak. Płyta dVd z filmem pt. „Orlik grubodzioby – ptak, jakich mało” dołączona jest do niniejszej książki. w projekcie realizowane były liczne działania edukacyjne skierowane do dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych. ważnym zadaniem jest wypromowanie orlika grubodziobego jako „produktu lokalnego”, z którego miejscowa społeczność powinna być dumna (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Jednym z osiągnięć tego projektu są dokumenty mające zapewnić ochronę gatunku w przyszłości, tj.: krajowy Program Ochrony Orlika Grubodziobego oraz wytyczne do Planu zadań Ochronnych (PzO) dla obszaru natura 2000 „dolina Biebrzy”. Przy planowaniu zadań ochronnych orlik został uznany za gatunek priorytetowy. dzięki wykorzystaniu danych z nadajników satelitarnych poznano precyzyjnie trasy migracji, miejsca odpoczynku i położenia zimowisk. dane te umożliwią podjęcie działań ochroniarskich

■ ■ ■

Fot. 5/21. Młody orlik grubodzioby na sztucznej platformie gniazdowej (Grzegorz Maciorowski) Photo 5/21. a young Greater Spotted Eagle on an artificial nest platform (Grzegorz Maciorowski) Фото 5/21. Молодой большой подорлик на искусственной гнездовой платформе (Grzegorz Maciorowski)

O C H RONA

■

■

■

Fot. 6/21. zabezpieczanie drzew gniazdowych terpentyną przed drapieżnictwem kuny leśnej – wojciech czarnowski (Grzegorz Maciorowski) Photo 6/21. Protecting nested trees with turpentine against predation of European pine marten – wojciech czarnowski (Grzegorz Maciorowski) Фото 6/21. Обработка гнездовых деревьев скипидаром для защиты от хищнических нападений лесной куницы – wojciech czarnowski (Grzegorz Maciorowski)

polegających np. na eliminacji kłusownictwa, zabezpieczeniu łowisk, noclegowisk. Lokalne i międzynarodowe organizacje ornitologiczne mogą w tych miejscach stróżować, a być może wykupić teren i utworzyć rezerwat istotny dla ochrony globalnie zagrożonego gatunku. Przez sześć miesięcy ptaki przebywają na lęgowiskach, gdzie są relatywnie bezpieczne. Przez sześć kolejnych miesięcy narażone są na szereg niebezpieczeństw. znamienny jest przykład samca Bruzdy, który jesienią 2012 roku zmierzał na bałkańskie zimowisko. Śledzono jego wędrówkę przez kilka krajów Europy. w czarnogórze nagle ptak zatrzymał się w Parku narodowym Jezioro Szkoderskie, lecz przez dwa dni nie przemieszczał się. Odczyt danych z GPS pozwolił stwierdzić, iż ptak znajduje się na posesji, jak się później okazało, urzędnika tego parku narodowego. dzięki pomocy miejscowych ornitologów zdołano ptaka odzyskać – niestety, padł w wyniku ran postrzałowych. nadajnik umieszczony na grzbiecie ptaka zaniepokoił urzędnika, który poinformował policję o zainstalowanym sprzęcie szpiegowskim! Sprawę „ptasiego szpiega” szeroko komentowała miejscowa praca i telewizja. na kanwie tego tragicznego (i tragikomicznego) zdarzenia podjęto działania edukacyjne oraz nawiązano międzynarodową współpracę. z pomocą ambasady rP w czarnogórze zorganizowano seminarium, podczas którego polscy i czarnogórscy ornitolodzy przedstawili referaty dotyczące problemów ochrony migrujących ptaków. istnieje ogromna potrzeba działań edukacyjnych w krajach bałkańskich, gdzie powszechnie strzela się do migrujących ptaków, nawet na terenach parków narodowych. Spreparowany Bruzda został przekazany do zbiorów lokalnego muzeum. Był to bardzo cenny, czysty genetycznie okaz, regularnie odchowujący potomstwo w dolinie Biebrzy.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

O C H RONA

■ ■ ■

Fot. 8/21. tablica edukacyjna (Grzegorz Maciorowski) Photo 8/21. Educational chart (Grzegorz Maciorowski) Фото 8/21. Информационная таблица (Grzegorz Maciorowski)

czynna ochrona orlika grubodziobego realizowana jest również w innych krajach Europy. w Estonii i Białorusi powstały krajowe programy ochrony gatunku (Väli & Lõhmus 2000, dombrovsky 2012). Estońscy ornitolodzy skupieni w pozarządowej organizacji kotkaklubi, przy wsparciu Estońskiego Ministerstwa Środowiska, Funduszy wspierania Środowiska oraz europejskiego programu LiFE-nature, zrealizowali projekt skierowany na ochronę orlika grubodziobego i bociana czarnego; opracowano krajową strategię ochrony gatunku. Ochrona ta realizowana jest poprzez tworzenie 250-metrowych stref ochrony ścisłej oraz specjalny program użytkowania terenów położonych w promieniu 2 km od gniazd, dostosowany do wymagań gatunku (Väli i wsp. 2005). działania ochronne podejmowane są również na Łotwie. zmierzają one do ochrony drzewostanów gniazdowych oraz przywracania odpowiednich dla tego gatunku warunków panujących w łowiskach.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera, Przemysław Nawrocki

← ■ ■ ■

Fot. 7/21. Grzęda ułatwia ptakom polowanie z zasiadki (kordian Bartoszuk) Photo 7/21. a perch – to facilitate perch-hunting (kordian Bartoszuk) Фото 7/21. Насест упрощает охоту из засады (kordian Bartoszuk)

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

21 Protection e Greater Spotted Eagle, like the vast majority of our birds, is protected by the law. e law prohibits killing the birds or destroying their nests, eggs and chicks. it is prohibited to disturb, photograph, film and move the birds as well as to perform a number of other activities on them. additionally, both species of spotted eagles are also under special protection: year-round and periodic protection zones are created around their nests. Specific provisions are included in the regulation of the Ministry of Environment (2011). e protection zone involves a prohibition to cut trees within a 200 meter radius around the nest, and in the period from 1 March to 31 august it is also forbidden to carry out any forest work within a radius of 500 m from the nest. it is also generally forbidden to enter the zones. e most valuable part of the breeding biotope of approximately 12.5 ha and about 78 ha in the area where the birds cannot be disturbed during the breeding season is therefore strictly protected. ese rules apply when spotted eagles nest in a forest which is managed by the State Forest administration. unfortunately, in private forests the zone protection does not work properly. Protection zones are established by the appropriate regional director of Environmental Protection. ese legal solutions constitute the so-called passive protection. due to their scarcity, the legislature qualified both species of spotted eagles to a group of animals that require “active protection”. unfortunately, hunting grounds of the birds are not legally protected. in the European union, the Greater Spotted Eagle was classified as the highest concern species of the SPEc1 category (BirdLife international 2004). it is also mentioned in annex i of the Birds directive and covered by the Bern convention – appendix ii and the Bonn convention – appendix ii. the Greater Spotted Eagle was classified as one of bird species most vulnerable to extinction on a global scale and it was included in the iucn (iucn 2010) red List of Endangered Species. it was given the Vulnerable status – as a globally endangered species. due to this high risk status, intense activity aimed at its protection is being carried out. they are conducted in almost all European countries where the species has its breeding grounds. in Estonia and Belarus special national strategies for the conservation of the species have been designed. currently preparation work to implement such a program in Poland is in progress. these documents form the basis for further long-term, large-scale efforts to improve the situation of the species. they take into account both the current situation of the species and its characteristics, they list and describe the risks, they analyse the situation in the breeding grounds to finally identify what actions need to be taken in the short and longer term. they also point to the potential sources of funding as well as organizations and institutions that could undertake it. there is also a European Protection Plan of the Greater Spotted Eagle updated by representatives of particular countries involved in the protection of this species.

Establishment of the Biebrza national Park has created new opportunities for effective protection of the species. all animal and plant species in the national park are protected, and all the activities of an economic nature are subject to protective objectives. e Eagle Protection committee members conducted, with the support of the EkOFunduSz Foundation, a detailed inventory of both species of spotted eagles in the Park as well as of the white-tailed Eagle, Eurasian Eagle-Owl and the Black Stork. a decision by the director of the Park in 2006 established protection zones for all known nests and key breeding grounds of the following species. Protection covered 81 nesting sites, including: 17 of the Greater Spotted Eagle, 17 of the Lesser Spotted Eagle, 6 of the white-tailed Eagle, 26 of the Eurasian Eagle-Owl and 15 of the Black Stork. Further protection zones were established whenever another nest was discovered. in total, the Park territory includes strict (all-year) protection zones

PROT E C TION

covering more than 5000 hectares of the most valuable forest area (table 1/21). Most of them include breeding grounds of Greater Spotted Eagles and protects potential breeding sites that might be inhabited in the future.

table 1/21. zone protection of rare bird species in protected areas in Biebrza national Park in 2006 Protected area

number of protection zones

number of protected sites

total surface of strict protection zones [ha]

Brzeziny

10

10

645

ciszewo

7

7

485

Grzędy

9

12

505

kapice

16

20

1437

kopytkowo

2

3

113

Osowiec

1

1

24

tajno

11

11

860

werykle

16

17

750

total

72

81

4819

Large, secure zones protecting the most valuable marsh forests have worked efficiently so far. For several years, Biebrza national Park has been making attempts to raise funds for the purchase of private forests covering the breeding grounds of eagles. e first of breeding forests have already been purchased and protected from human interference.

Legal protection proved insufficient. it was necessary to take active protection measures. First, the issue of nesting conditions improvement was addressed. Ornithologists from Eagle Protection committee built 90 artificial nests for spotted eagles. Mounting of such artificial platforms was especially important in younger forests (under the age of 50–60 years), because it is difficult for large birds to find a suitably branchy tree. nests on young trees do not give enough support, and oen fall because of wind, which lead to breed losses. as a rule, birds have no chance in the season to build a new nest and breed again. us, they lose the whole season. artificial nesting platforms are compact, woven structures made of branches, imitating a natural spotted eagle nest with a diameter of 1–1.5 m. ey are properly mounted and firmly attached to the crown of the tree. Such structures are relatively oen used by various bird species. apart from Greater Spotted Eagles, they are also used

by Lesser Spotted Eagles, buzzards, Eurasian Eagle-Owls and Black Storks, and even unexpected guests, such as mallard ducks. Platforms are compact structures and, unlike natural nests, they

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

practically are not suitable to be occupied by European pine marten. is species oen occupies natural nests of spotted eagles digging up its middle and raising its young in a niche thus created. is way, European pine martens force spotted eagles to change their nests. another type of activity in the field of active protection is to reduce predation of European pine marten. due to the lack of stagnant waters in the woods, martens have no obstacles to reach all areas. Young Greater Spotted Eagles in the nests oen call out in a loud manner, thus luring predators. in order to prevent them from reaching the nest and kill the chick, turpentine is used as a repellent. twice a year – before the breeding season and just before its end – basal parts of trunks of the trees with nests and trees which touch them with their branches are being sprayed. is repels martens which can climb trees with great ease. it is a proven effective way to increase the survival of young eagles. Mortality rate due to predation of martens was previously significantly higher.

Since 2010 to 2014, in the area of Biebrza Marshes and other sites of occurrence of this species in Poland a project called “Life+ LiFE+ Greater spotted Eagle – a bird like no other 08 nat/PL511 Securing the population of Aquila clanga in Poland: developing a national Plan for the Protection and basic protective measures” (www.orlikgrubodzioby.org.pl). e project is funded under the Eu LiFE + programme with the support of the national Fund for Environmental Protection, the regional Fund for Environmental Protection and water Management in Białystok and the co-operative development Bank in Szepietów. it is realised by cooperation of the “Polish Birds”, association, Biebrza national Park and the Eagle Protection committee. is project includes several dozen various types of measures – both field and scientific as well as educational ones. ey are supposed to lay the foundations for understanding the biology and protection of the species and to implement measures of active protection. among various research activities, what deserves special attention is the monitoring of the entire population, which is the basis of the zone protection and of assessment of its condition. e results indicate that marshy Biebrza Valley meets the nesting requirements of Greater Spotted Eagles to an increasingly smaller degree. drainage works carried out in previous years have transformed the valley so that flooded meadows, favoured by Greater Spotted Eagles, disappeared. as part of the LiFE + programme, Biebrza national Park embarked on an accumulation of waters around the ditch in the “czerwone Bagno” (red Bog) reserve. e objective of these measures is to improve hydrology conditions, and thus restore optimal hunting grounds in the central Biebrza basin. to actively protect the hunting grounds, undesirable willow bushes and deposits of small-seeded tree species are being mown. So far, 472 hectares of grey willow groves have been cleared of unwanted bushes. also, manual and mechanical mowing on the area of 150 ha of grasslands and mud sedges was carried out. an important educational measure of the project was to realise a one-hour video about the biology and protection of the Greater Spotted Eagle. is task was given to ireneusz chojnacki & FELiS FiLM. complementary film sequences were made by antoni kasprzak. a cd containing a video entitled “Greater Spotted Eagle – a bird like no other” is attached to this book. e project includes various educational activities for children and young people as well as for adults. an important task is to promote the Greater Spotted Eagle as a “local product”, of which the local community should be proud. One of the achievements of this project are documents ensuring the protection of the species in the future, such as: national Programme for the Protection of the Greater Spotted Eagle and guidelines to the Protection task Plan (PzO) for the “Biebrza Valley” area under natura 2000 programme. when planning protection tasks, spotted eagle was considered to be a priority species.

By using data from satellite transmitters, precise migration routes, resting places and wintering grounds, locations have been identified. is data allows protection measures to be taken that involve e.g. elimination of poaching and protection of hunting grounds and roost sites. Local and international ornithological organisations can guard those places, and perhaps buy land and create a reserve crucial to protect the globally endangered species. For six months, birds stay in breeding grounds

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

where they are relatively safe. For six consecutive months they are subject to a number of risks. ere is a famous case of the male called Bruzda, which in autumn 2012 was going to its Balkan wintering ground. its journey was followed through several countries in Europe. in Montenegro, the bird suddenly stopped in Skadar Lake national Park, but for two days it has not moved. reading GPS data allowed for a conclusion that the bird is on the premises of a property belonging to, as it turned out, an official of the national park. e help of local ornithologists made it possible to get the bird back – which, unfortunately, died in a result of gunshot wounds. e transmitter planted on the back of a bird alarmed the officer who informed the police about a spying device! e case of the “bird spy” was profusely commented in local press and tV. is tragic (and tragicomic) event sparked the undertaking of educational measures and international cooperation. with the help of the Polish Embassy in Montenegro a seminar was organised, during which Polish and Montenegrin ornithologists presented papers on the problems concerning the protection of migratory birds. ere is a great need for educational activities in the Balkan countries, where migratory birds are being commonly shot at, even in national parks. Mounted Bruzda became a part of the local museum collection. it was very a valuable, genetically pure bird, regularly rearing its offspring in Biebrza Valley. active protection of the Greater Spotted Eagle is also performed in other European countries. in Estonia and Belarus, national programmes for protection of the species have been created (Väli & Lõhmus 2000, dombrovsky 2012). Estonian ornithologists gathered in an nGO organisation called kotkaklubi, with the support of the Estonian Ministry of Environment, the Environmental Support Funds and the European LiFE-nature programme, realised a project aimed at protecting the Greater Spotted Eagle and the Black Stork and the national strategy for the protection of the species was developed. is protection is achieved by the creation of 250 of strict protection zones and a special programme of exploiting areas located within 2 km of nests, adapted to the requirements of the species (Väli et al. 2005). Protective measures are also being taken in Latvia. ey aim to protect forest nesting areas and to restore hunting ground conditions suitable for this species.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera, Przemysław Nawrocki

21 Охрана Большой подорлик, как подавляющее большинство наших птиц, защищен законом. Законодательство запрещает убивать птиц, разрушать гнезда, уничтожать яйца и птенцов. Их запрещено пугать, фотографировать, снимать на видео, перемещать; также запрещены некоторые другие действия. Кроме того, на оба вида подорликов распространяются особые охранные требования; вокруг их гнезд устанавливаются зоны круглогодичной и периодической охраны. Детальные положения по данному вопросу содержатся в Распоряжении Министра окружающей среды (2011). Охрана посредством установления охранных зон состоит в том, что в радиусе 200 м вокруг гнезда запрещена рубка леса, а в период с 1 марта по 31 августа дополнительно запрещено выполнять любые лесные работы в радиусе до 500 м от гнезда. Также в обе указанные зоны запрещено заходить людям. Таким образом, строго охраняется фрагмент биотопа гнездования птиц площадью около 12,5 га и около 78 га, на территории, на которой птиц не беспокоят во время сезона размножения. Данные правила применяются,

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

когда подорлики гнездятся в лесу, находящемся в ведении администрации Государственных лесов. В частных лесах зональный контроль, к сожалению, не работает должным образом. Охранные зоны устанавливает соответствующий Региональный директор Охраны окружающей среды. Такие законодательные решения составляют так называемую пассивную охрану. Учитывая то, что подорлик является редким видом, законодательные органы отнесли оба вида подорликов к группе животных, требующих «активной охраны». К сожалению, юридическая охрана не распространяется на места охоты этих птиц. В странах Европейского Союза большой подорлик был отнесен к видам максимального уровня защиты, с категорией SPEc1 (BirdLife international 2004). Подорлик также упоминается в приложении к Первой Директиве о птицах, на него распространяются положения Бернской конвенции – Приложение ii, и Боннской конвенции – Приложение ii. Большой подорлик был отнесен к числу птиц, наиболее предрасположенных к вымиранию в глобальном масштабе, и включен в Красный список видов, которым угрожает вымирание iucn (iucn 2010). Ему был присвоен статус Vulnerable – вид, находящийся под угрозой исчезновения во всем мире. Столь высокий статус угрозы является причиной для интенсивных мероприятий, направленных на защиту вида. Они предпринимаются практически во всех европейских странах, на территории которых гнездится этот вид. В Эстонии и Беларуси были разработаны специальные государственные стратегии защиты вида. В настоящее время ведутся работы по разработке такой программы в Польше. Указанные документы являются основанием для

Таблица 1/21. Зональная охрана редких видов птицы в районах Бобранского национального парка в 2006 году Охраняемый район

Количество охранных зон

Количество охраняемых мест гнездования

Общая площадь зон строгой защиты [га]

Бжезины

10

10

645

Чишево

7

7

485

Гженды

9

12

505

Капице

16

20

1437

Копытково

2

3

113

Осовец

1

1

24

Тайно

11

11

860

Верыкле

16

17

750

Всего

72

81

4819

ОХ РА Н А

дальнейших долгосрочных широкомасштабных действий, направленных на улучшение положения данного вида. Они учитывают как нынешнюю ситуацию вида, так и его специфику, а также перечисляют и описывают угрозы, анализируя состояние мест гнездования, с целью определения того, какие действия необходимо предпринять в краткосрочной и долгосрочной перспективе. Также они указывают потенциальные источники финансирования таких действий и организации и учреждения, могущие его обеспечить. Кроме того, существует Европейский план охраны большого подорлика, который обновляется представителями отдельных стран, занимающихся этим видом. Возникновение Бобранского национального парка создало новые возможности для охраны вида. На территории национального парка под защитой находятся все виды животных и растений, притом любая деятельность хозяйственного характера обусловлена целями охраны обитающих здесь видов. На территории парка члены Комитета по охране орлов, благодаря поддержке организации EkOFunduSz, провели детальную инвентаризацию обоих видов подорликов, орлана-белохвоста, филина и черного аиста. На основании распоряжения Директора парка в 2006 году были созданы зоны, защищающие все известные гнезда и места размножения этих видов. Охранные требования были распространены на 81 гнездо, в том числе 17 гнезд большого подорлика, 17 гнезд малого подорлика, 6 гнезд орлана-белохвоста, 26 гнезд филина и 15 гнезд черного аиста. Новые охранные зоны создавались вокруг всех новых обнаруженных гнезд. Всего на территории парка зоны строгой (круглогодичной) охраны установлены более чем на 5000 гектаров ценнейшего древостоя (Таблица 1/21). Значительная часть из этих территорий включает места гнездования большого подорлика, а также защищает потенциальные места гнездования, которые могут возникнуть в будущем. Большие охранные зоны, защищающие ценнейшие болотистые леса, до настоящего момента справляются со своей задачей. Уже несколько лет Бобранский национальный парк предпринимает попытки поиска финансовых средств, необходимых для того, чтобы выкупить частные леса, на территории которых находятся места гнездования подорликов Первые фрагменты лесов с территориями гнездования уже были выкуплены и защищены от вмешательства со стороны человека. Юридическая защита, тем не менее, оказалась недостаточной. Необходимо было предпринять действия по активной охране. Первой задачей стало улучшение условий гнездования. Орнитологи из Комитета по охране орлов построили для подорликов 90 искусственных гнезд. Размещение таких искусственных платформ имело особенно большое значение в молодых лесах (в возрасте менее 50–60 лет), потому как большим птицам в них тяжело найти подходящее размашистое дерево. Естественные гнезда на молодых деревьях не имеют достаточной опоры и часто падают под влиянием ветра, что ведет к гибели выводка. Как правило, у птиц в оставшейся части сезона уже нет возможности построить новое гнездо и отложить новые яйца. Таким образом, птицы теряют весь сезон. Искусственные гнездовые платформы представляют собой плотную плетеную конструкцию из ветвей, имитирующую гнездо подорлика диаметром 1–1,5 м. Гнезда соответствующим образом размещаются и прочно крепятся в кроне дерева. Такие конструкции относительно часто используются различными видами птицы. Кроме больших подорликов ими пользуются также малые подорлики, обыкновенные канюки, филины и черные аисты, а временами и вовсе неожиданные гости, например кряквы. Платформы представляют собой цельные конструкции и, в отличие от естественных гнезд, практически непригодны к заселению лесной куницей. Этот вид часто поселяется в естественных гнездах подорлика, раскапывая его середину и выращивая в возникшей нише свой выводок. Таким образом, куница вынуждает подорлика оставить свое старое гнездо. Еще одним действием в области активной охраны является ограничение хищнических нападений со стороны лесной куницы. Отсутствие застоявшейся воды в лесах привело к тому,

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

что куницы могут беспрепятственно попасть в любое место. Молодые большие подорлики, находящиеся в гнездах, громко кричат, привлекая таким образом хищников. Чтобы лишить куницу возможности добраться до гнезда и убить птенца, используется репеллент в виде скипидара. Дважды в год – перед началом сезона гнездования, а также сразу после его окончания – им опрыскиваются нижние части гнездовых деревьев, а также деревьев, соприкасающихся с гнездовым деревом кронами. Это позволяет отпугнуть куниц, которые отлично лазят по деревьям. Это проверенный и действенный способ, позволяющий повысить выживаемость молодняка. Смертность из-за хищнических нападений куницы ранее была значительно выше. С 2010 по 2014 год на территории бобранских болот, а также других мест обитания данного вида в Польше осуществлялась реализация проекта под названием LiFE+ ПОДОРЛИК – ПТИЦА, КОТОРЫХ МАЛО, LiFE08 nat/PL/000511, «Защита популяции большого подорлика Aquila clanga в Польше: разработка Государственного плана охраны и основные охранные мероприятия» (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Проект финансируется в рамках программы Евросоюза «LiFE+», при поддержке Национального фонда охраны окружающей среды, Воеводского фонда охраны окружающей среды и водного хозяйства в Белостоке, а также Кооперативного банка развития в Шепетове. Реализацией проекта совместно занимаются Ассоциация «Польские птицы», Бобранский национальный парк и Комитет по охране орлов. Сам проект предполагает несколько десятков различных мероприятий в месте обитания подорлика, а также научных и образовательных мероприятий. Эти мероприятия должны создать необходимые основы для понимания биологии и защиты вида, а также обеспечить внедрение действий по активной охране большого подорлика. Среди многочисленных мероприятий научного характера особого внимания заслуживает мониторинг всей популяции, являющийся основой для зональной охраны и оценки ее состояния. Результаты исследований показывают, что болотистая долина Бобры все в меньшей степени отвечает требованиям для гнездования большого подорлика. Работы по осушающей мелиорации, проводившиеся в предыдущие годы, изменили долину таким образом, что исчезают предпочитаемые большими подорликами затопляемые луга. В рамках проекта LiFE+ Бобранский национальный парк приступил к созданию искусственных водохранилищ вокруг рва в районе заповедника «Червонэ Багно». Такие действия должны способствовать улучшению гидрологических условий и последующему восстановлению оптимальных мест охоты в центральном бассейне Бобры. В рамках активной охраны мест охоты скашиваются ненужные ивовые кустарники и появившиеся деревья с легкими семенами. До настоящего времени от кустарников было очищено 472 га вербовых зарослей. Также был проведен ручной и механический покос на 150 га лугов и зарослей осоки. Важным образовательным результатом реализации проекта стали съемки часового фильма о биологии и охране большого подорлика. Данная задача была поручена ireneusz chojnacki и FELiS FiLM. Дополнительные материалы для фильма снял antoni kasprzak. Компактдиск с фильмом под названием «Большой подорлик, птица, каких мало» (Orlik grubodzioby – ptak, jakich mało) прилагается к настоящей книге. В рамках проекта реализуются различные образовательные мероприятия для детей, молодежи и взрослых. Важной задачей является представление большого подорлика как «локального продукта», которым местное сообщество должно гордиться (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Одним из достижений этого проекта является появление документов, которые должны обеспечить охрану вида в будущем. К таким документам относятся: Польская программа охраны большого подорлика, а также указания к Плану задач по охране (PzO) для региона «Долина Бобры» natura 2000. При планировании задач по охране подорлик был признан приоритетным видом. Благодаря использованию данных, полученных со спутниковых передатчиков, удалось точно узнать маршруты миграции, места отдыха и зимовки. Эти данные позволяют пред-

ОХ РА Н А

принимать действия по охране вида, состоящие, например, в предотвращении браконьерства, защите мест охоты, ночевки. Локальные и международные орнитологические организации могут охранять данные места, или даже выкупить некоторые участки для создания заповедника, имеющего большое значение для этого вида, которому исчезает исчезновение в глобальном масштабе. На протяжении шести месяцев птицы находятся в местах гнездования, где они остаются в относительной безопасности. В течение следующих шести месяцев они подвергаются ряду опасностей. Показателен в этом смысле пример самца Брузды, который осенью 2012 года направлялся на зимовку на Балканы. Его путешествие отслеживалось на территории нескольких стран Европы. В Черногории птица неожиданно задержалась в Национальном парке Скадарское озеро, однако на протяжении двух дней не двигалась. Данные системы GPS позволили установить, что птица находится на территории, которая, как оказалось позже, принадлежала служащему этого национального парка. Благодаря помощи местных орнитологов птицу удалось освободить, но она, к сожалению, погибла от полученных огнестрельных ранений. Передатчик на спине птицы обеспокоил служащего парка, который сообщил в полицию об установленном шпионском оборудовании! Дело «птичьего шпиона» широко комментировалось в местной прессе и по телевидению. На фоне этого комического (и трагикомического) происшествия были проведены некоторые образовательные мероприятия. При помощи посольства Республики Польша в Черногории был организован семинар, во время которого польские и черногорские орнитологи представили доклады, касающиеся защиты мигрирующих птиц. Реализация образовательных программ чрезвычайно важна в балканских странах, где повсеместно принято стрелять по мигрирующей птице, даже на территории национальных парков. Чучело Брузды было передано в местный музей. Это была очень ценная, генетически чистая особь, регулярно воспитывавшая потомство в долине Бобры. Активная охрана большого подорлика обеспечивается также в других странах Европы. В Эстонии и Беларуси были разработаны государственные программы охраны этого вида (Väli и Lõhmus, 2000, Домбровский, 2012). Эстонские орнитологи из неправительственной организации kotkaklubi, при поддержке Министерства окружающей среды Эстонии, Фонда поддержки окружающей среды и европейской программы «LiFE-nature» реализовали проект, направленный на охрану большого подорлика и черного аиста; также была разработана государственная стратегия по защите этого вида. Такие действия по охране реализуются посредством создания 250-метровых зон строгой охраны, а также применения специальной программы использования территорий, расположенных в радиусе 2 км от гнезд, отвечающих требованиям большого подорлика (Väli и др., 2005). Действия по охране вида предпринимаются также в Латвии. Они направлены на защиту древостоя, в котором гнездится птица, а также на восстановление соответствующих для этого вида условий в местах охоты.

Grzegorz Maciorowski, Tadeusz Mizera, Przemysław Nawrocki

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

22 Orlik grubodzioby i jego sąsiedzi różnorodność florystyczna i faunistyczna terenów lęgowych orlika grubodziobego dolina Biebrzy wyróżnia się nie tylko jako jedyny w Polsce obszar gniazdowania orlika grubodziobego, ale także jako miejsce występowania wielu cennych siedlisk przyrodniczych oraz rzadkich i zagrożonych gatunków flory i fauny, związanych głównie z ekosystemami bagiennymi. dolina Biebrzy jest największym w Europie Środkowej kompleksem torfowisk niskich, częściowo przekształconych przez melioracje. w celu ochrony i zachowania walorów przyrodniczych utworzono tu w 1993 r.

Biebrzański Park narodowy o powierzchni 59 223 ha. dla pełniejszej ochrony przyrody doliny powołano także dwie ostoje: natura 2000 – siedliskową „dolina Biebrzy” (PLH200008) o pow. 121 206,2 ha oraz ptasią „Ostoja Biebrzańska” (PLB200006) o pow. 148 508,8 ha. Ponadto jest to obszar chroniony od 1995 r. w ramach konwencji ramsarskiej. analiza flory roślin kwiatowych kotliny Biebrzańskiej prowadzi do dość zaskakujących wniosków.

Okazuje się, że gatunki roślin bagiennych stanowią niecałe 15% z liczącej ponad 1000 taksonów flory biebrzańskiej (werpachowski 1999, 2005). wydawać by się mogło, że powinny one (gatunki bagienne, torfowiskowe) dominować w typowym dla doliny Biebrzy krajobrazie torfowisk niskich. tak jednak

■ ■ ■

Fot. 1/22. rozlewisko (Marcin nawrocki) Photo 1/22. Spring backwaters (Marcin nawrocki) Фото 1/22. Марши (Marcin nawrocki)

OR L IK G RU B ODZ IOBY I JEGO SĄSIEDZI

nie jest. Skąd w takim razie takie dysproporcje? Przyczyną tego jest niespotykana gdzie indziej wielkość powierzchni zbiorowisk (biochor) torfowiskowych, które z natury swej są niezwykle jednorodne. w wielu miejscach bagien biebrzańskich można godzinami wędrować przez niemal identyczne w swoim składzie gatunkowym zbiorowiska bagiennych turzyc czy szuwarów. należy przy tym podkreślić, że zbiorowiska bagienne występują tu w formie typowej dla strefy biogeograficznej, mezoregionu – Polski północno-wschodniej. Jego cechą charakterystyczną jest przejściowość – obecność licznych elementów północnych i południowych, zachodnich oraz wschodnich. Stwierdzono tu wyraźne zagęszczenie granic zasięgów kilkunastu gatunków roślin o charakterze borealnym, subarktycznym, ale także o zachodnim lub wręcz południowym (pontyjskim) typie zasięgu.

O ile ta pierwsza grupa gatunków – związana z siedliskami stosunkowo zimnymi i dobrze naświetlonymi, a więc mających swoje współczesne centra występowania na północy – reprezentowana jest prawie wyłącznie przez gatunki torfowiskowe, np.: wierzba lapońska Salix lapponum, turzyca strunowa Carex chordorchiza, brzoza niska Betula humilis, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus lub wełnianka delikatna Eriophorum gracile, o tyle gatunki ciepłolubne spotykane są wyłącznie na siedliskach mineralnych – głównie na dobrze nasłonecznionych, żyznych (bogatych w wapń) stokach biebrzańskich grądów, czyli wysp położonych w obrębie zatorfionej kotliny Biebrzańskiej. Pięknym tego przykładem może być zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris lub kosaciec bezlistny Iris aphylla. całkowicie odosobnione biebrzańskie stanowisko tego ostatniego położone jest kilkaset kilometrów na północ od pozostałych rozsianych na południu Polski.

Pamiętajmy jednak, że wszystkie opisane wyżej przykłady gatunków roślin nie są – wbrew powszechnie utartym sądom – reliktami minionych epok, czyli nie trwają one na swych stanowiskach

■ ■ ■

Fot. 2/22. Ols wiosną (cezary korkosz) Photo 2/22. alder grove in spring (cezary korkosz) Фото 2/22. Ольховый лес весной (cezary korkosz)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 3/22. wiosenne rozlewiska Biebrzy (cezary korkosz) Photo 3/22. Biebrza spring backwaters (cezary korkosz) Фото 3/22. Весенние марши Бебжи (cezary korkosz)

od czasów, kiedy panowała nad Biebrzą arktyczna tundra lub gorące i suche stepy. Historia tych stanowisk ma charakter wtórny, czyli sięga najwyżej kilku tysięcy lat wstecz, a w przypadku roślin ciepłolubnych związana jest przeważnie z działalnością człowieka (np. wypalanie i karczunek lasów).

O takich stanowiskach i populacjach gatunków mówimy, że są to pseudorelikty. wróćmy jednak do postawionego wcześniej pytania o przyczynach bogactwa gatunkowego kotliny Biebrzy. wiadomo już, że odpowiedź nie kryje się bezpośrednio na torfowiskach, które – jak już wspomniano – są wyjątkowe i niepowtarzalne, ale „ubogie” w gatunki. Siedliskami, które głównie odpowiadają za różnorodność florystyczną Biebrzy, są wspomniane wcześniej mineralne grądy z ich niespotykaną heterogennością siedlisk i właściwych im zbiorowisk roślinnych. to właśnie te formy krajobrazu obejmują łącznie zaledwie około 400 ha, ale na ich obszarze stwierdzono blisko 600 gatunków roślin naczyniowych. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu na większości z nich panowały zbiorowiska lasów grądowych i dąbrów. do naszych czasów w stanie niemal naturalnym – przypominającym puszczańskie ostępy – przetrwały tylko nieliczne. to tutaj właśnie spotykamy ostatnie tak bogate populacje storczykowatych: obuwika pospolitego Cypripedium calceolus (fot. 5/22.) i buławnika czerwonego Cephalanthera rubra. Pamiętajmy także, że z racji swojego odizolowania i niedostępności grądy biebrzańskie stanowią prawdziwe refugia dla wielu rzadkich gatunków zwierząt. na obszarze kotliny Biebrzańskiej stwierdzono dotąd 291 gatunków ptaków, w tym 195 lęgowych (dyrcz i wsp. 1972, 1984, Pugacewicz 2004, Świętochowski i wsp. 2010, BbPn dane niepubl.). Jest to najważniejsza w unii Europejskiej ostoja nie tylko orlika grubodziobego, ale także wodniczki Acrocephalus paludicola i dubelta Gallinago media. wiosną na rozlewiskach obejmujących kilka tysięcy ha gromadzą się migrujące ptaki wodno-błotne w liczbie do 100 000 osobników.

OR L IK G RU B ODZ IOBY I JEGO SĄSIEDZI

■ ■ ■

Fot. 4/22. Biebrzańskie łąki (cezary korkosz) Photo 4/22. Meadow (cezary korkosz) Фото 4/22. Луга Бебжи (cezary korkosz)

na charakterystycznych dla tego obszaru otwartych torfowiskach niskich występuje specyficzny zespół ptaków lęgowych, w którym dominują: świergotek łąkowy Anthus pratensis, wodniczka i kszyk Gallinago gallinago, a częste są: pokląskwa Saxicola rubetra, świerszczak Locustella naevia i potrzos Emberiza schoeniclus. towarzyszą im typowe dla otwartych podmokłych przestrzeni siewkowce: czajka Vanellus vanellus, rycyk Limosa limosa i krwawodziób Tringa totanus – jeszcze 30 lat temu należące tutaj wraz z batalionem Philomachus pugnax do najliczniejszych gatunków, a obecnie ■

■

■

Fot. 5 Obuwik pospolity (Michał Białek) Photo 5/22. Lady’s Slipper (Michał Białek) Фото 5/22. Башмачок настоящий (Michał Białek)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 6/22. dubelt (rafał Siek) Photo 6/22. Great Snipe (rafał Siek) Фото 6/22. Дупель (rafał Siek)

niepokojąco zmniejszające liczebność. w skład awifauny lęgowej torfowisk niskich wchodzą ponadto występujące w mniejszych zagęszczeniach: cietrzew Tetrao tetrix, błotniak stawowy Circus aeruginosus (170–296 par), błotniak łąkowy C. pygargus (97 par), kropiatka Porzana porzana (do 1500 samców), derkacz Crex crex (ponad 700 samców), dubelt, kulik wielki Numenius arquata (ponad 50 par), uszatka błotna Asio flammeus i pliszka cytrynowa Motacilla citreola (Świętochowski i wsp. 2010). w miejscach z postępującą sukcesją wtórną w składzie awifauny pojawiają się także bardzo liczna nieraz rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus oraz wodnik Rallus aquaticus, słowik szary Luscinia luscinia, podróżniczek L. svecica, brzęczka Locustella luscinioides i dziwonia Carpodacus erythrinus. co roku na przełomie kwietnia i maja w środowisku odpowiednim do lęgów spotykane są także tokujące bekasiki Lymnocryptes minimus, jednak w ostatnich latach nie udało się potwierdzić lęgów tego gatunku. w latach 2009–2010 na obrzeżach Bagna Ławki stwierdzono lęg łęczaka Tringa glareola (komisja Faunistyczna 2010, 2011). Ozdobą doliny Biebrzy jest 5 lęgowych gatunków rybitw, w tym: coraz rzadsza rybitwa czarna Chlidonias niger, rybitwa białowąsa Ch. hybrida (do 150 par) oraz rybitwa białoskrzydła Ch. leucopterus, gniazdująca co roku na rozlewiskach bliżej koryta Biebrzy, a w latach z wyższym poziomem wody także wewnątrz torfowisk – łącznie w liczbie do około 4000 par (Świętochowski i wsp. 2010, Ławicki i wsp. 2011). do najciekawszych gatunków terenów żerowiskowych orlika grubodziobego należy wodniczka, najbardziej zagrożony ptak śpiewający kontynentalnej Europy. Liczebność populacji wodniczki w Polsce oceniania jest na 3200–3600 śpiewających samców, z czego około 2500 samców na biebrzańskich bagnach (zadrąg i wsp. 2012). Ponad połowa biebrzańskich wodniczek (1600–2000 samców) zasiedla Bagno Ławki, największy w dolinie Biebrzy zwarty kompleks torfowisk niskich. Obecnie

OR L IK G RU B ODZ IOBY I JEGO SĄSIEDZI

■ ■ ■

Fot. 7/22. tokujący cietrzew (cezary korkosz) Photo 7/22. a tooting Black Grouse (cezary korkosz) Фото 7/22. Гудящий тетерев (cezary korkosz)

■

■

■

Fot. 8/22. wodniczka (rafał Siek) Photo 8/22. aquatic warbler (rafał Siek) Фото 8/22. Вертлявая камышовка (rafał Siek)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 9/22. Bataliony na wiosennych rozlewiskach Biebrzy (cezary korkosz) Photo 9/22. ruffs on Biebrza spring backwaters (cezary korkosz) Фото 9/22. Турухтан в весенних маршах Бебжи (cezary korkosz)

■

■

■

Fot. 10/22. derkacz (cezary korkosz) Photo 10/22. corn crake (cezary korkosz) Фото 10/22. Коростель (cezary korkosz)

OR L IK G RU B ODZ IOBY I JEGO SĄSIEDZI

■ ■ ■

Fot. 11/22. rybitwy białoskrzydłe (cezary korkosz) Photo 11/22. white-winged terns (cezary korkosz) Фото 11/22. Белокрылая болотная крачка (cezary korkosz)

■

■

■

Fot. 12/22. uszatka błotna (cezary korkosz) Photo 12/22. Short-eared Owl (cezary korkosz) Фото 12/22. Болотная сова (cezary korkosz)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 13/22. Puchacz (rafał Siek) Photo 13/22. European Eagle-Owl (rafał Siek) Фото 13/22. Филин обыкновенный (rafał Siek)

■

■

■

Fot. 14/22. Pisklęta puchacza (rafał Siek) Photo 14/22. European Eagle-Owl’s chicks (rafał Siek) Фото 14/22. Птенцы филина (rafał Siek)

OR L IK G RU B ODZ IOBY I JEGO SĄSIEDZI

■ ■ ■

Fot. 15/22. Bocian czarny (rafał Siek) Photo 15/22. Black Stork (rafał Siek) Фото 15/22. Чёрный аист (rafał Siek)

większość torfowisk niskich zasiedlanych przez wodniczkę po zaprzestaniu ich użytkowania kośnego podlega intensywnej sukcesji, głównie trzciny pospolitej, brzozy i wierzb. wywołuje to konieczność prowadzenia czynnej ochrony takich torfowisk przez ich odkrzaczanie i koszenie. coraz bardziej zagrożonym wyginięciem nad Biebrzą i w całym kraju jest cietrzew. niegdyś powszechny na nadbiebrzańskich łąkach i bagnach, dziś występuje już tylko w najmniej dostępnych uroczyskach BbPn. w 2012 r. w ramach liczeń na wiosennych tokach odnotowano tylko 52 samce tego gatunku. to najniższa stwierdzona liczebność cietrzewia w kotlinie Biebrzańskiej. cietrzew zajmuje mozaikę siedlisk obejmującą obrzeża lasów, zwłaszcza bagiennych brzezin, zadrzewienia i zakrzaczenia, śródbagienne grądziki oraz otwarte turzycowiska. tokowiska cietrzewia w 2012 r. znajdowały się w 7 spośród 8 rewirów żerowiskowych orlika grubodziobego. Przyczyny wymierania cietrzewia wydają się mieć obecnie mniejszy związek z czynnikami lokalnymi, a odzwierciedlają raczej zjawiska o szerszym zasięgu, jak wzrost ilości drapieżników, zwłaszcza lisa Vulpes vulpes i obcego naszej faunie jenota Nyctereutes procyonoides, osłabienie populacji wskutek postępującej izolacji poszczególnych stanowisk czy coraz częstsze niekorzystne dla cietrzewia warunki pogodowe.

Biebrzańskie bagna skupiają ponad 50% krajowej populacji lęgowej dubelta, bekasa, którego areał lęgowy obejmuje otwarte tereny mokradłowe nE Europy i zachodniej Syberii. krajowa populacja dubelta zmniejszyła swoją liczebność o prawie połowę względem stanu z lat 90. (chodkiewicz i wsp.

2012). Minimalną liczebność dubelta w dolinie Biebrzy w ramach inwentaryzacji w 2012 r. oceniono na około 200 tokujących samców (P. Świętochowski i wsp., inf. ustna). dubelt zasiedla nad Biebrzą otwarte torfowiska niskie, na których po zmierzchu odbywa charakterystyczne, zbiorowe toki. Jest przy tym skryty i trudno wykrywalny, w przeciwieństwie do pokrewnego bekasa kszyka.

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 16/22. Bóbr (cezary korkosz) Photo 16/22. Beaver (cezary korkosz) Фото 16/22. Обыкновенный бобр (cezary korkosz)

tereny łowieckie orlika grubodziobego są także miejscem lęgów uszatki błotnej, której występowanie i liczebność podlegają tu silnym wahaniom. Głównym składnikiem pokarmu tej sowy są drobne ssaki, w szczególności nornik północny Microtus oeconomus (Pugacewicz & zub 1999). w latach z mniejszą ilością norników drapieżniki o szerszym spektrum pokarmowym, jak orlik grubodzioby czy błotniaki, uzupełniają bazę żerową, łowiąc w większym stopniu ptaki, gady i płazy. natomiast uszatka błotna, jako specjalista pokarmowy zależny od dostępności gryzoni, jest wówczas nad Biebrzą skrajnie rzadka. Liczniej pojawia się ona w niektóre lata z obfitością nornika północnego.

Obok gatunków zagrożonych i zmniejszających liczebność w składzie biebrzańskiej awifauny spotykamy także gatunki wzrastające liczebnie, a nawet będące w ekspansji. Przykładem jest pliszka cytrynowa, poszerzająca swój zasięg z pogranicza Europy i azji w kierunku zachodnim. Pierwszej obserwacji pliszki cytrynowej w dolinie Biebrzy dokonano w 1990 r., a pierwszy lęg wykryto w 1998 r. w Mścichach (tomiałojć & Stawarczyk 2003). w 2012 r. w dolinie Biebrzy stwierdzono już 25–27 pewnych i prawdopodobnie lęgowych par tej pliszki (Ł. krajewski – inf. ustna). awifauna lęgowa olsów i brzezin bagiennych, drzewostanów gniazdowych orlika grubodziobego, nie jest tak specyficzna jak na otwartych torfowiskach. dominują tu pospolite w całym kraju leśne ptaki śpiewające. ciekawsze pod względem faunistycznym w bagiennych lasach liściastych doliny Biebrzy są ptaki niewróblowe. charakterystycznym gatunkiem jest coraz liczniejszy żuraw Grus grus, którego biebrzańska populacja lęgowa oceniana jest na co najmniej 600 par. Jest to druga pod względem liczebności populacja lęgowa w Polsce (Świętochowski i wsp. 2010). z ptaków szponiastych do ciekawszych należą także trzmielojad Pernis apivorus (28–35 par) i orlik krzykliwy (do 35 par), z sów puchacz Bubo bubo, z dzięciołów: dzięcioł zielonosiwy Picus canus 70–80 par, czarny Dryocopus martius 150–200 par,

OR L IK G RU B ODZ IOBY I JEGO SĄSIEDZI

■ ■ ■

Fot. 17/22. wilk z zającem (cezary korkosz) Photo 17/22. wolf with a hare (cezary korkosz) Фото 17/22. Волк с зайцом (cezary korkosz)

■

■

■

Fot. 18/22. wilk ze szczeniętami (cezary korkosz) Photo 18/22. wolf with its pups (cezary korkosz) Фото 18/22. Волк со щенками (cezary korkosz)

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

■ ■ ■

Fot. 20/22. Łoś łopatacz (Marcin nawrocki) Photo 20/22. a moose with massive antlers (Marcin nawrocki) Фото 20/22. Сохатый лось (Marcin nawrocki)

Fot. 19/22. wydra (cezary korkosz) Photo 19/22.

European otter (cezary korkosz) Фото 19/22. Выдра (cezary korkosz)

OR L IK G RU B ODZ IOBY I JEGO SĄSIEDZI

średni D. medius 75–90 par. zwiększające się, zwłaszcza na obszarach ochrony ścisłej, ilości martwych drzew w lasach bagiennych sprzyjają występowaniu rzadkiego dzięcioła białogrzbietego D. leucotos (min.

100 par) (Świętochowski i wsp. 2010). Lasy te są również miejscem lęgów ptaków wodno-błotnych, zarówno tych gniazdujących wyłącznie w lasach, jak słonka Scolopax rusticola i samotnik Tringa ochropus, jak i mniej kojarzonych z lasami: cyraneczki Anas crecca, krzyżówki i kszyka. z orlikiem grubodziobym w miejscach gniazdowania sąsiaduje także bocian czarny Ciconia nigra. w Brzezinach kapickich zarejestrowano przypadek odwiedzenia przez bociana czarnego wiosną opuszczonego gniazda orlika i zbierania z niego materiału gniazdowego w postaci gałęzi. Liczebność bociana czarnego w Ostoi Biebrzańskiej w latach 2010–2012 wynosiła 12–17 par lęgowych. wzrosła znacznie liczebność bielika. w 1997 roku w dolinie Biebrzy gniazdowały 4 pary, a w 2013 r. aż 12 par. to największy ptak szponiasty w dolinie, który konkuruje z orlikiem grubodziobym, zwłaszcza o miejsce gniazdowania. dla 17 zajętych gniazd orlika grubodziobego w rewirach 9 par lęgowych tego gatunku w latach 2008–2012 odległość od najbliższego czynnego gniazda bielika wynosiła średnio 3440 m (zakres 940–7010 m). w teriofaunie doliny Biebrzy zwraca uwagę występowanie: 12 gatunków z rzędu drapieżnych, w tym wilka Canis lupus, rysia Lynx lynx i wydry Lutra lutra; 13 gatunków nietoperzy, w tym rzadkich i zagrożonych nocka łydkowłosego Myotis dasycneme (największa kolonia zimowa tego gatunku w Polsce), nocka dużego M. myotis, mroczka pozłocistego Eptesicus nilssonii, mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus i mopka Barbastella barbastellus; reliktowej populacji łosia Alces alces, a wreszcie licznej populacji bobra europejskiego Castor fiber (dyrcz i werpachowski 2005, SdF 2012).

■ ■ ■

Fot. 21/22. dzięcioł białogrzbiety (Grzegorz Maciorowski) Photo 21/22. white-backed woodpecker (Grzegorz Maciorowski) Фото 21/22. Белоспинный дятел (Grzegorz Maciorowski)

■ ■ ■

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Fot. 22/22. niepylak mnemozyna (Michał Białek) Photo 22/22. clouded apollo (Michał Białek) Фото 22/22. Бабочка мнемозина (Michał Białek)

dolina Biebrzy posiada szczególne znaczenie dla krajowej populacji łosia. Jedynym miejscem w kraju, gdzie to okazałe zwierzę przetrwało regres liczebności i występuje nieprzerwanie, jest czerwone Bagno. Po 1945 roku żyło tu zaledwie kilkanaście osobników. współcześnie liczebność łosia w Biebrzańskim Parku narodowym dochodzi do około 600 osobników, a zagęszczenie może osiągać 15 os./1000 ha. najnowsze badania wykazały, iż biebrzańska populacja łosia jest unikalna pod względem genetycznym i może wywodzić się z innego refugium glacjalnego niż pozostałe łosie w Europie (ratkiewicz 2011). Łoś jako roślinożerca zjadający w dużej mierze pędy drzew i krzewów ma istotne znaczenie w powstrzymywaniu sukcesji na torfowisku i utrzymywaniu terenów łowieckich orlika grubodziobego. innym sprzymierzeńcem orlika polepszającym jakość jego siedlisk jest bóbr.

Podnosi on poziom wód w biotopach lęgowych i łowieckich orlika, zwłaszcza na terenach bagiennych odwadnianych przez powstałe w przeszłości rowy melioracyjne i uregulowane koryta cieków, np. nad kanałem kapickim czy kosódką. w zespole drobnych ssaków na torfowiskach dominuje nornik północny cechujący się dynamiką liczebności w postaci powtarzalnych pięcioletnich cykli. Podczas szczytów cyklu zagęszczenie nornika północnego dochodzi do 300 os./ha. cykle w populacji nornika północnego są kluczowym czynnikiem determinującym liczebność wielu drapieżnych ptaków i ssaków (Borowski 2011). ugrupowanie drobnych ssaków torfowisk nad Biebrzą tworzą ponadto: smużka Sicista betulina, badylarka Micromys minutus, karczownik ziemnowodny Arvicola terrestris, nornik bury M. agrestis, mysz

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

polna Apodemus agrarius i mysz zaroślowa A. sylvaticus oraz owadożerne: ryjówka aksamitna Sorex araneus, ryjówka malutka S. minutus i rzęsorek rzeczek Neomys fodiens. w pobliżu zakrzaczeń i skrajów lasu skład gryzoni na torfowisku uzupełniają: nornica ruda Myodes glareolus i mysz leśna A. flavicollis. w skład herpetofauny biebrzańskich bagien wchodzi 13 gatunków płazów i 5 gatunków gadów. charakterystyczne jest dość liczne jeszcze występowanie żaby moczarowej Rana arvalis i kumaka nizinnego Bombina bombina.

Stan poznania fauny bezkręgowców Biebrzy jest różny dla poszczególnych grup systematycznych. do najlepiej zbadanych należą fauna pająków, a spośród owadów, m.in.: ważki, motyle i niektóre rodziny chrząszczy. w przypadku zwierząt bezkręgowych także potwierdza się znaczenie otwartych siedlisk bagiennych. turzycowiska są środowiskiem najbogatszym w gatunki, m.in.: pająków i biegaczowatych (dyrcz & werpachowski 2005). Spośród 54 gatunków ważek zarejestrowanych nad Biebrzą na torfowiskach występują jedne z najcenniejszych: iglica mała Nehalennia speciosa, gatunek zagrożony w kraju (Głowaciński & nowacki 2004) oraz zalotka większa Leucorrhinia pectoralis, uznana za zagrożoną w unii Europejskiej, wykorzystująca niewielkie płytkie powierzchnie otwartego lustra wody na torfowisku. w dolinie Biebrzy wykryto ok. 800 gatunków motyli, w tym 98 gatunków motyli dziennych (Frąckiel & Sielezniew 2009). Jednym z najokazalszych jest niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne, narażony w kraju na wyginięcie, zasiedlający śródbagienne mineralne wyniesienia porośnięte przez lasy grądowe (Frąckiel 2008), m.in. w kompleksie leśnym kapice, gdzie sąsiaduje z parą orlików grubodziobych (fot. 24/22). większość gatunków sąsiadujących z orlikiem grubodziobym nie pozostaje bez wpływu na samego orlika i efekty jego lęgów. najbardziej zauważalne zależności i oddziaływania mają miejsce w przypadku gatunków należących do ofiar orlika, gatunków konkurujących z nim o miejsca gniazdowe, pokarm czy terytorium oraz zagrażających mu drapieżnictwem.

Krzysztof Henel, Cezary Werpachowski

22 e Greater Spotted Eagle and its neighbours floral and faunal diversity of the Greater Spotted Eagle breeding sites e Biebrza Valley stands out not only as the only Polish nesting area of the Greater Spotted Eagle, but also as a region with many valuable natural habitats and rare and endangered species of flora and fauna, mainly related to wetland ecosystems. e Biebrza Valley is the largest central European complex of fens, partly transformed by drainage. in order to protect and preserve the natural assets, Biebrza national Park was established here in 1993 covering an area of 59 223 ha. For a more complete conservation of the natural resources of the Valley two conservation areas were also established: natura 2000 – “dolina Biebrzy” (Biebrza Valley) (PLH200008) special area of conservation covering an area of 121 206.2 ha and “Ostoja Biebrzańska” (Biebrza refuge) (PLB200006) area of special protection of birds covering an area of 148 508.8 ha. Moreover, it’s been a protected area since 1995 under the ramsar convention on wetlands.

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

analysis of flowering plants flora in the Biebrza Valley leads to a rather surprising conclusion. it turns out that wetland plant species make up for less than 15% of over 1000 taxa of the flora of the Biebrza Valley (werpachowski 1999, 2005). it would seem that they (marsh and bog species) should dominate in the fen landscape typical of the Biebrza Valley. But it is not so. what is therefore the cause of such disparities? it is due to an unparalleled area of peat bog communities (biochores), which by their nature are highly homogeneous. in many sites in the area of the Biebrza Marshes one can wander for hours across marsh communities of mud sedges or reed beds that are almost identical in terms of their species composition. it should be noted here that wetland plant communities occur here in the form typical of the biogeographic zones, the mesoregion of north-eastern Poland. it is distinctive due to its transient character, the presence of numerous northern and southern, as well as western and eastern elements. it features a distinct concentration of boundaries of range of occurrence of several species of plants of a boreal, subarctic, but also of western or even southern (Pontic) type of range. while the former group of species – associated with relatively cold and well lit habitats, thus with its current occurrence areas in the north – is represented almost exclusively by peat bog species such as the downy willow Salix lapponum, the creeping sedge Carex chordorrhiza, the shrub birch Betula humilis, the Bog Saxifrage Saxifraga hirculus or the slender cottongrass Eriophorum gracile, the thermophilic species are found only in mineral habitats – mainly on well sunlit, fertile (rich in calcium) oak and hornbeam covered slopes in Biebrza area – islands located within the peat bogs of Biebrza Valley. an amazing example of this phenomenon is e.g. the snowdrop anemone Anemone sylvestris or the Stool iris Iris aphylla. a completely isolated Biebrza site of the latter is located a few hundred kilometres to the north from the remaining ones scattered throughout southern Poland.

However, we shall remember that all the above examples of plant species are not – contrary to the common belief – relics of bygone ages, which means that they have not been in those habitats since the days when the Biebrza area was an arctic tundra or hot and dry steppes. e history of these sites is of secondary character, dating back more than a few thousand years ago, while in the case of thermophilic plants it is usually associated with human activity (such as burning down and clearfelling of forests). Such sites and populations of species are called pseudo relics.

But let us go back to the earlier question: why the Biebrza Valley is so rich in terms of species? we already know that the answer does not lie directly in the peat bogs, which – as it was already mentioned – are special and unique, but “poor” in species. Habitats, which are mainly at the origin of the Biebrza floral diversity are the previously mentioned mineral oak and hornbeam forests with their unparalleled heterogeneity of habitats and their particular plant communities. ese forms of landscape cover a total of only about 400 ha, but this area was reported to host nearly 600 species of vascular plants. Only a few decades ago, most of those were dominated with forest communities of hornbeam and oak. Only a few of those made it to our times in their almost natural state, reminiscent of primeval woods. it is here that we can see the last so rich populations of orchids, such as the lady’s slipper Cypripedium calceolus (photo 5/22) and the red Helleborine Cephalanthera rubra. we should also remember that, due to their isolation and inaccessibility Biebrza hornbeam and oak forests are true refuges for many rare animal species. in the area of the Biebrza Valley so far there were 291 bird species, including 195 breeding ones reported (dyrcz et al. 1972, 1984, Pugacewicz 2004, Świętochowski et al. 2010, Biebrza national Park, unpublished data). is is the major European union refuge not only of the Greater Spotted Eagle, but also of the aquatic warbler Acrocephalus paludicola and the Great Snipe Gallinago media. in spring, backwaters that cover several thousand hectares, host up to 100 000 migratory water birds.

Open fens, typical of this area, are an abode of a specific set of breeding birds with the following being most common: the Meadow Pipit anthus pratensis, the aquatic warbler and the common Snipe Gallinago gallinago. also quite common are the following: the whinchat Saxicola rubetra, the

T H E G R E ATER SPOT TE D EAGLE AND IT S NEIGH B OUR S

common Grasshopper warbler Locustella naevia and the common reed Bunting Emberiza schoeniclus. ey are accompanied by waders typical of open wetland spaces: the northern Lapwing Vanellus vanellus, the Black-tailed Godwit Limosa limosa and the common redshank Tringa totanus – which only 30 years ago were, together with the ruff Philomachus pugnax, the most common local species, now alarmingly decreasing in numbers. e breeding avifauna of fens also includes, but in smaller density: the Black Grouse Tetrao tetrix, the western Marsh Harrier Circus aeruginosus (170–296 pairs), the Montagu’s Harrier C. pygargus (97 pairs), the Spotted crake Porzana porzana (up to 1500 males), the corn crake Crex crex (over 700 males), the Great Snipe, the Eurasian curlew Numenius arquata (over 50 pairs), the Short-eared Owl Asio flammeus and the citrine wagtail Motacilla citreola (Świętochowski et al. 2010). in areas with progressive secondary succession in the composition of the avifauna there also occur, sometimes commonly, the Sedge warbler Acrocephalus schoenobaenus and the water rail Rallus aquaticus, the rush nightingale Luscinia luscinia, the Bluethroat L. svecica, the Savi’s warbler Locustella luscinioides and the common rosefinch Carpodacus erythrinus. Every year in late april and early May in an environment suitable for breeding, one might also see the Jack Snipes Lymnocryptes minimus, but in recent years no breeding of this species has been confirmed. in the years 2009–2010 a breeding wood Sandpiper Tringa glareola (Fauna commission 2010, 2011) was reported in the boundary zone of Bagno Ławki. e pride of the Biebrza Valley lies in five breeding species of tern, including: the evermore in frequent Black tern Chlidonias niger, the whiskered tern Ch. hybrida (up to 150 pairs) and the white-winged tern Ch. leucopterus, nesting every year in spring backwaters nearer to the river, and in years when the water level was higher, also within the area of peat bogs – in total number of approximately 4 000 pairs (Świętochowski et al. 2010, Ławicki et al. 2011).

One of the most interesting species inhabiting the hunting grounds of the Greater Spotted Eagle is the aquatic warbler – the most endangered songbird of continental Europe. e population of the aquatic warbler in Poland is estimated at 3200–3600 singing males, of which approximately 2500 males are in Biebrza Marshes area (zadrąg et al. 2012). More than a half of Biebrza aquatic warblers (1600–2000 males) inhabits Bagno Ławki, the largest compact complex of fens in the Biebrza Valley. currently, most fens inhabited by the aquatic warbler aer they are no longer used for mowing is subject to intensive succession, mainly of reed, birch and willow. is produces the necessity for active protection of such fens by their mowing and removing thistles. e bird that is more and more endangered both in the Biebrza area and in the entire country is the Black Grouse. Once widespread in the Biebrza meadows and marshes, now it occurs only in the least accessible reserves of the Biebrza national Park. in 2012, at counting conducted during the spring calling period, only 52 males of this species were reported. it is the lowest number of the Black Grouse observed in the Biebrza Valley. e Black Grouse inhabits a mosaic of habitats covering forest edges, especially marsh birch groves, woods and thistles, marsh hornbeam and oak groves and open mud sedges. tooting grounds of the Black Grouse were located in 2012 in seven out of eight hunting territories of the Greater Spotted Eagle. e reasons for the extinction of the Black Grouse currently appear to be less related to local factors and they rather reflect phenomena of a wider range, such as an increase in the number of predators, especially of the fox Vulpes vulpes and of the raccoon dog Nyctereutes procyonoides, foreign to the Polish fauna, as well as weakening of the population due to increasing isolation of particular sites and weather conditions increasingly unfavourable for the Black Grouse.

Biebrza marshes have over 50% of the national breeding population of the Great Snipe, the breeding area of which covers open wetland areas of nE Europe and western Siberia. e Polish population of the Great Snipe decreased in number, almost by half in relation to the state in the 90s. (chodkiewicz et al. 2012). e minimum population of the Great Snipe in the Biebrza Valley in the inventory work carried out in 2012 was estimated at about 200 tooting males (P. Świętochowski et

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

al., oral information). in the Biebrza area, the Greater Snipe inhabits open fens, where aer dark its characteristic collective tooting takes place. Moreover, it is secretive and hard to find, in contrast to its relative – the common Snipe.

Hunting grounds of the Greater Spotted Eagle are also the breeding site of the Short-eared Owl, the distribution and numbers of which are subject to considerable fluctuations in this area. e main component of the diet of this owl are small mammals, in particular the tundra vole Microtus oeconomus (Pugacewicz & zub 1999). in years with less numbers of voles, predators with a wider food range, such as the Greater Spotted Eagle and harriers, complement their basic diet by hunting more birds, reptiles and amphibians. However, the Short-eared Owl, as a food specialist dependent on the availability of rodents is extremely rare in Biebrza area during that time. it is more numerous in some years when tundra voles abounded. aside endangered species and those decreasing in numbers, the Biebrza avifauna also includes species increasing in number, and even those in expansion. an example of the above is the citrine wagtail, expanding its range of occurrence from the boundaries of Europe and asia to the west. First observation of the citrine wagtail in the Biebrza Valley was made in 1990, and the first hatch was reported in 1998 in Mścichy (tomiałojć & Stawarczyk 2003). in 2012 r. in the Biebrza Valley already 25–27 certain and probably breeding pairs of the wagtail were reported (Ł. krajewski – oral information).

Breeding avifauna of alder and birch marsh groves, which make nesting sites of the Greater Spotted Eagle, is not as specific as in the open fens. ose are mostly forest songbirds, common across the entire country. non-passerine birds are more interesting in terms of fauna in deciduous marsh forests of the Biebrza Valley. a characteristic bird of this kind is a more and more numerous common crane Grus grus, the Biebrza breeding population of which is estimated to be at least 600 pairs. it is the second most populous breeding population in Poland (Świętochowski et al. 2010). Other interesting birds of prey are: the European Honey Buzzard Pernis apivorus (28–35 pairs) and Lesser Spotted Eagle (up to 35 pairs), the Eagle Owl Bubo Bubo, Grey-headed woodpecker Picus canus (70–80 pairs), Black woodpecker dryocopus martius (150–200) pairs and the Middle Spotted woodpecker D. medius (75–90 pairs). increasing amounts, particularly in the areas of strict protection, of dead wood in marsh forests favour the occurrence of the rare white-backed woodpecker D. leucotos (at least. 100 pairs) (Świętochowski et al. 2010). ese forests are also a breeding site of wetland birds, both those nesting exclusively in forests, such as the Eurasian woodcock Scolopax rusticola and the Green Sandpiper Tringa ochropus and those less associated with forests: the Eurasian teal Anas crecca, mallard and the common Snipe. e Greater Spotted Eagle shares its nesting sites with the Black Stork Ciconia nigra. in Brzeziny kapickie a case was reported of a Black Stork taking nest material (branches) from an abandoned nest of a spotted eagle. e population of the Black Stork in Biebrza refuge in the years 2010–2012 amounted to 12–17 breeding pairs. e population of white-tailed Eagle considerably increased. in 1997, 4 pairs nested in the Biebrza Valley, while in 2013 it was not less than 12 pairs. it is the largest bird of prey in the Valley, which competes with the Greater Spotted Eagle especially for nesting sites. For 17 occupied nests of the Greater Spotted Eagle in the territories of 9 breeding pairs in the years 2008–2012, the distance from the nearest active nest of the white-tailed Sea Eagle was on average 3440 m (range of 940–7010 m). e theriofauna of the Biebrza Valley is characteristic due to the occurrence of: 12 species of the Carnivora order, including the Gray wolf Canis lupus, the Eurasian lynx Lynx lynx and the European otter Lutra lutra, 13 species of bats, including the rare and endangered Pond bat Myotis dasycneme (the largest winter colony of this species in Poland), the Greater mouse-eared bat M. myotis, the northern bat Eptesicus nilssonii, the Particoloured bat Vespertilio murinus and the Barbastelle

T H E G R E ATER SPOT TE D EAGLE AND IT S NEIGH B OUR S

Barbastella barbastellus, relict populations of the Eurasian elk Alces alces, and finally a large population of Eurasian beaver Castor fiber (dyrcz and werpachowski 2005, SdF 2012). e Biebrza Valley is of particular importance for the Polish population of the Eurasian elk. e only place in the country where this magnificent animal survived the dramatic population decline and where it constantly occurs is czerwone Bagno (the red Marsh nature reserve). aer 1945, there were only few animals of this species here. today, the population of the elk in the Biebrza national Park amounts to about 600 individuals, and its density can reach 15 animals/1000 ha. recent studies have shown that the Biebrza elk population is unique in terms of genetics and can come from a different glacial refugium than the other elk species in Europe (ratkiewicz 2011). Moose, as a herbivore that mostly feeds on tree and shrub sprouts is important in preventing the peat bog succession and in maintainance of hunting grounds of the Greater Spotted Eagle. another ally of the Greater Spotted Eagle that enhances the quality of its habitat is the beaver. it raises the water level in the breeding and hunting biotopes of the Greater Spotted Eagle, especially in wetlands drained by old drainage ditches and regulated watercourses, which is the case e.g. in the area of kanał kapicki or kosódka. e tundra vole is the most common representative of the small mammals group inhabiting peatlands, the population dynamics of which is characterised by repetitive five-year cycles. during cycle peaks, distribution of the tundra vole reaches up to 300 animals/ha. cycles in the population of the tundra vole are a key factor determining the number of many predatory birds and mammals (Borowski 2011). e small mammals group inhabiting the Biebrza peatlands also includes the northern birch mouse Sicista betulina, the Eurasian harvest mouse Micromys minutus, the European water vole Arvicola terrestris, the Field vole M. agrestis, the Striped field mouse Apodemus agrarius, the wood mouse A. sylvaticus as well as insectivores: the common shrew Sorex araneus, the Eurasian pygmy shrew S. minutus and the Eurasian water shrew Neomys fodiens. Other peatland rodents inhabiting shrubs and forest edges are: the Bank vole Myodes glareolus and the Yellow-necked mouse A. flavicollis. e Biebrza Marshes herpetofauna consists of 13 species of amphibians and of five species of reptiles. what is characteristic is still quite common occurrence of the moor frog Rana arvalis and the European Fire-bellied toad Bombina bombina. e state of knowledge of invertebrate fauna of the Biebrza area varies for particular taxonomic groups. e arachnid fauna is the one best studied, while in case of insects there are dragonflies, butterflies and some families of beetles. in the case of invertebrate animals the importance of open wetland habitats is yet again confirmed. Mud sedges are the most abounding habitat in species of, among others, spiders and carabidae (dyrcz & werpachowski 2005). among the 54 species of dragonflies inhabiting Biebrza peatlands there are the most precious ones: the pygmy damselfly Nehalennia speciosa, a species endangered in Poland (Głowaciński & nowacki 2004) and the Large white-faced darter Leucorrhinia pectoralis (classified as endangered in the European union) which dwells in small shallow areas of open water surface at peatlands. ere were about 800 species of butterflies found in the Biebrza Valley, including 98 species of diurnal butterflies (Frąckiel & Sielezniew 2009). One of the most impressive of those is the clouded apollo Parnassius mnemosyne, exposed to extinction in Poland, inhabiting mineral marsh elevations of the ground covered by hornbeam and oak forests (Frąckiel 2008), e.g. in the kapice forest complex, where it is a neighbour to a pair of Greater Spotted Eagles (photo 24/22).

Most species neighbouring with the Greater Spotted Eagle affect the eagle itself as well as the results of its breeding. e most noticeable correlation and interaction take place in case of the species which are prey of the Greater Spotted Eagle, those that compete with it for nesting sites, food or territory and finally, its predators.

Krzysztof Henel, Cezary Werpachowski

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

22 Большой подорлик и его соседи флористическое и фаунистическое разнообразие мест гнездования большого подорлика Долина Бобры известна не только как единственная в Польше территория гнездования большого подорлика, но и как место, на котором расположено много ценных природных комплексов, а также как среда обитания многих редких и находящихся под угрозой исчезновения видов флоры и фауны, связанных, преимущественно, с болотистыми экосистемами. Долина Бобры – это крупнейший в Центральной Европе комплекс низких торфяников, частично измененных вследствие мелиорации. Для защиты природных характеристик здесь в 1993 году был создан Бобранский национальный парк площадью 59 223 га. Для более полной охраны природы долины также были созданы два рефугиума: natura 2000 – рефугиум природных комплексов «Долина Бобры» (PLH200008) площадью 121 206,2 га, а также «Бобранский рефугиум» (PLB200006) для птиц, площадью 148 508,8 га. Кроме того, эта территория с 1995 года является охраняемой территорией согласно Рамсарской конвенции. Анализ флоры цветочных растений Бобранской котловины ведет к весьма удивительным результатам. Оказывается, что виды болотистых растений составляют лишь менее 15% от насчитывающей свыше 1000 таксонов бобранской флоры (werpachowski, 1999, 2005). Можно было предполагать, что болотные растения и растительность торфяников должны были бы преобладать в типичном для долины Бобры пейзаже низких торфяников. Тем не менее, это не так. Откуда в таком случае такие диспропорции? Причиной этому являются исключительно большие размеры торфяных участков (биохоров), которые чрезвычайно однородны по своей природе. Во многих местах бобранских болот можно часами идти по почти идентичным по видовому составу болотистым осоковым зарослям или плавням. При этом следует подчеркнуть, что болотистые комплексы здесь присутствуют в форме, типичной для биогеографической области мезорегиона северо-восточной Польши. Его отличительной чертой является переходной характер, то есть наличие многих северных и южных, западных и восточных элементов. Здесь была обнаружена высокая плотность участков произрастания более чем десяти видов растений бореального, субарктического характера, но также растений с западным, а временами даже южным (понтийским) характером распространения. В то время как первая группа, связанная с относительно холодными и хорошо освещенными территориями произрастания, то есть встречающаяся в настоящее время на севере, представлена практически исключительно видами, характерными для торфяников, например ивой лопарской Salix lapponum, осокой плетевидной Carex chordorchiza, березой низкой Betula humilis, камнеломкой болотной Saxifraga hirculus или пушицей стройной Eriophorum gracile, теплолюбивые виды встречаются здесь исключительно в минеральных комплексах – в основном на хорошо освещенных, плодородных (богатых кальцием) склонах бобранских грабово-дубовых лесов, расположенных в богатой торфяниками Бобранской котловине. В качестве примеров этому можно привести ветреницу лесную Anemone sylvestris или ирис безлистный Iris aphylla. Полностью обособленный бобранский комплекс этого ириса расположен в нескольких сотнях километров на север от остальных комплексов, рассеянных на юге Польши. Тем не менее следует помнить, что все описанные выше примеры видов растений не являются, вопреки общепринятым суждениям, реликтами минувших эпох, то есть они не находятся в своих природных комплексах с тех времен, когда на берегах Бобры преобладала

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК И ЕГО С О СЕДИ

■ ■ ■

Fot. 23/22. dudek Upupa epops (cezary korkosz) Photo 23/22. Hoopoe Upupa epops (cezary korkosz) Фото. 23/22. Удод Upupa epops (cezary korkosz)

арктическая тундра или горячие и сухие степи. История этих комплексов имеет вторичный характер, то есть насчитывает не более нескольких тысяч лет, а в случае теплолюбивых растений связана, преимущественно, с человеческой деятельностью (например, выжиганием и корчевкой лесов). Такие комплексы и популяции видов принято называть псевдореликтами. Однако вернемся к поставленному ранее вопросу о причинах видового богатства Котловины Бобры. Уже известно, что ответ на этот вопрос не кроется непосредственно в торфяниках, которые, как мы уже упоминали, исключительны и неповторимы, но «бедны» видами. Комплексами, в наибольшей мере влияющими на флористическое разнообразие Бобры, являются вышеупомянутые грабово-дубовые леса с их исключительной гетерогенностью комплексов и свойственных им растительных сообществ. Именно эти формы занимают в совокупности всего лишь около 400 гектаров, однако на их территории было выявлено около 600 видов сосудистых растений. Еще несколько десятков лет назад на большинстве из них преобладали сообщества грабовых лесов и дубрав. До нашего времени в своем почти первозданном виде, напоминающем промежутки в пуще, сохранились лишь немногие. Именно здесь мы встречаем последние богатые популяции орхидных: башмачка настоящего cypripedium calceolus (фото. 5/22) и пыльцеголовника красного Cephalanthera rubra. Следует также помнить, что по причине своей изолированности и недоступности бобранские грабово-дубовые леса создают истинные рефугиумы для многих видов животных. На территории Бобранской котловины до сих пор был обнаружен 291 вид птиц, в том числе 195 гнездящихся (dyrcz и др., 1972, 1984, Pugacewicz, 2004, Świętochowski и др., 2010,

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Бобранский национальный парк, неопубликованные данные). Это наибольший в Европейском Союзе рефугиум не только большого подорлика, но и вертлявой камышовки Acrocephalus paludicola и дупеля Gallinago media. Весной на затопляемых участках площадью несколько тысяч гектаров собираются мигрирующие водно-болотные птицы, число которых достигает 100 000 особей. На характерных для этой местности открытых низких торфяниках встречается специфическое сообщество гнездящихся птиц, в котором преобладают луговой конек Anthus pratensis, вертлявая камышовка и бекас Gallinago gallinago; также здесь часто встречаются луговой чекан Saxicola rubetra, обыкновенный сверчок Locustella naevia и тростниковая овсянка Emberiza schoeniclus. Компанию им составляют типичные для подтапливаемой местности куликовые: чибис Vanellus vanellus, большой веретенник Limosa limosa и травник Tringa totanus – виды, которые еще 30 лет назад, вместе с турухтаном Philomachus pugnax относились здесь к самым многочисленным, и которые сейчас пугающе сокращаются. В состав гнездящейся авифауны низких торфяников входят также виды, встречающиеся здесь с меньшей плотностью: тетерев Tetrao tetrix, болотный лунь Circus aeruginosus (170–296 пар), луговой лунь C. pygargus (97 пар), погоныш Porzana porzana (до 1500 самцов), коростель Crex crex (более 700 самцов), дупель, большой кроншнеп Numenius arquata (более 50 пар), болотная сова Asio flammeus и желтоголовая трясогузка Motacilla citreola (Świętochowski и др., 2010). В местах с прогрессирующей вторичной сукцессией в составе авифауны появляются также довольно многочисленная камышовка-барсучок Acrocephalus schoenobaenus и водяной пастушок Rallus aquaticus, обыкновенный соловей Luscinia luscinia, варакушка L. svecica, соловьиный сверчок Locustella luscinioides и обыкновенная чечевица Carpodacus erythrinus. Ежегодно, в конце апреля, начале мая, в подходящей для гнездования среде встречаются токующие гаршнепы Lymnocryptes minimus, однако в последние годы подтвердить случаи гнездования этого вида не удалось. В 2009–2010 годах на окраинах болота Багно Лавки было обнаружено гнездо фифи Tringa glareola (komisja Faunistyczna, 2010, 2011). Украшением долины Бобры являются 5 гнездящихся видов болотных крачек, в том числе все более редкая черная болотная крачка Chlidonias niger, белощекая болотная крачка Ch. hybrida (до 150 пар), а также белокрылая болотная крачка Ch. leucopterus, гнездящаяся ежегодно на травянистых болотах ближе к руслу Бобры, а в годы с более высоким уровнем воды – также внутри торфяников. В совокупности численность этого вида достигает около 4000 пар (Świętochowski и др., 2010, Ławicki и др., 2011). К самым интересным видам мест кормежки большого подорлика относится вертлявая камышовка. Этому виду певчих птиц в континентальной Европе угрожает наибольшая опасность исчезновения. Численность популяции камышовки в Польше оценивается в 3200–3600 поющих самцов, из которых около 2500 самцов – на бобранских болотах (zadrąg и др., 2012). Более половины бобранских вертлявых камышовок (1600–2000 самцов) населяет болото Багно Лавки, наибольший плотный комплекс низких торфяников в долине Бобры. В настоящее время на большинстве низких торфяников, населенных камышовкой, после прекращения их использования под покосы, отмечается интенсивная сукцессия, в основном камыша обыкновенного, березы и ивы. Это создает необходимость активной охраны таких торфяников посредством удаления кустарников и скашивания травы. Все большая опасность исчезновения на берегах Бобры и во всей стране угрожает тетереву. Эта птица, ранее часто встречавшаяся на бобранских лугах и болотах, сегодня обитает уже только в самых недоступных урочищах Бобранского национального парка. В 2012 году, по результатам подсчетов на весенних токах, было отмечено уже только 52 самца этого вида. Это самая низкая численность тетерева в Бобранской котловине за всю историю наблюдений. Тетерев занимает разнообразные комплексы, включающие окраины лесов, особенно болотистых березняков, лесонасаждения и заросли кустарника, болотные грабово-дубовые леса

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК И ЕГО С О СЕДИ

и открытые осоковые заросли. Места токования тетерева в 2012 году находились в 7 из 8 индивидуальных участков большого подорлика. Причины вымирания тетерева, как кажется, в настоящее время менее связаны с локальными факторами, а отображают, скорее, более глобальные явления, как, например, рост количества хищников, особенно лиса Vulpes vulpes и чуждого нашей фауне енота Nyctereutes procyonoides, ослабление популяции вследствие прогрессирующего изолирования отдельных комплексов, а также все чаще возникающие неблагоприятные для тетерева погодные условия. На бобранские болота приходится более 50% польской гнездящейся популяции дупеля, бекаса, ареал гнездования которого охватывает открытые водно-болотные угодья Северовосточной Европы и Западной Сибири. Численность популяции дупеля в Польше сократилась почти вдвое по сравнению с 90-ми годами (chodkiewicz и др., 2012). Минимальная численность дупеля в долине Бобры в рамках инвентаризации в 2012 году была оценена приблизительно в 200 токующих самцов (P. Świętochowski и др., устная информация). На берегах Бобры дупель населяет открытые низкие торфяники, на которых с наступлением сумерек он начинает характерное коллективное токование. В то же время эту скрытную птицу тяжело обнаружить, в отличие от родственного ей бекаса. Места охоты большого подорлика являются также местом гнездования болотной совы, численность и присутствие которой в этих местах подвержены сильным колебаниям. Основным компонентом рациона этой совы являются мелкие млекопитающие, в особенности полевка-экономка Microtus oeconomus (Pugacewicz и zub, 1999). В годы с меньшим количеством полевок хищники с более разнообразными предпочтениями, как, например, большой подорлик или болотный лунь, дополняют свою пищевую базу, в большем количестве отлавливая птиц, пресмыкающихся и земноводных. Однако болотная сова как вид с очень специфическими пищевыми предпочтениями, зависимый от доступности грызунов, в такие годы встречается в бассейне Бобры крайне редко. Более многочисленна популяция совы здесь в те годы, когда отмечается большая численность полевки-экономки. Наряду с видами бобранской авифауны, которым угрожает исчезновение и численность которых падает, встречаются также виды, численность которых возрастает, и даже виды, находящиеся в процессе экспансии. В качестве примера можно привести желтоголовую трясогузку, которая расширяет территорию своего обитания от границ Европы и Азии в западном направлении. Желтоголовая трясогузка впервые была замечена в долине Бобры в 1990 году, первое гнездо было обнаружено в 1998 году в поселке Мсчице (tomiałojć и Stawarczyk, 2003). В 2012 году в долине Бобры было обнаружено уже 25–27 подтвержденных и, скорее всего, гнездящихся пар этой трясогузки (Ł. krajewski – устная информация). Авифауна гнездящихся птиц болотистых ольшаников и березняков, гнездовых древостоев большого подорлика, не столь специфична, как на открытых торфяниках. Здесь преобладают распространенные по всей стране певчие птицы. С фаунистической точки зрения больший интерес в лиственных лесах долины Бобры вызывают неворобьинообразные птицы. Для этой местности характерен все более многочисленный журавль Grus grus, бобранская гнездящаяся популяция которого оценивается, по меньшей мере, в 600 пар, будучи одной из двух крупнейших популяций в Польше (Świętochowski и др., 2010). Из соколообразных птиц к наиболее интересным видам относятся также осоед Pernis apivorus (28–35 пар) и малый подорлик (до 35 пар), из сов – филин Bubo bubo, из дятлов – седой дятел Picus canus (70–80 пар), черный дятел Dryocopus martius (150–200 пар), средний дятел D. medius (75–90 пар). Растущее количество мертвых деревьев в болотистых лесах, особенно в зонах строгой охраны, способствует увеличению численности редкого белоспинного дятла D. leucotos (мин. 100 пар) (Świętochowski и др., 2010). Эти леса также являются местом гнездования водно-болотных птиц, причем как тех видов, которые гнездятся исключительно в лесах, например вальдшнепа

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Scolopax rusticola и черныша Tringa ochropus, так и птиц, которые ассоциируются с лесами в меньшей степени, например чирка Anas crecca, кряквы и бекаса. С большим подорликом в местах гнездования соседствует также черный аист Ciconia nigra. В Капицких березняках отмечены случаи заселения весной оставленного подорликом гнезда черным аистом, а также сбора им с этого гнезда гнездового материала, то есть ветвей. Численность черного аиста в Бобранском рефугиуме в 2010–2012 годах составляла 12–17 гнездящихся пар. Значительно возросла также численность орлана-белохвоста. В 1997 году в долине Бобры гнездились 4 пары, а в 2013 году – целых 12 пар. Это самая крупная дневная хищная птица в долине, конкурирующая с большим подорликом, особенно в борьбе за место гнездования. Для 17 занятых гнезд на индивидуальных участках девяти пар этого вида в 2008–2012 годах расстояние от ближайшего заселенного гнезда орлана-белохвоста составляло в среднем около 3440 м (радиус 940–7010 м). В териофауне долины Бобры обращают на себя внимание 12 видов отряда хищников, в том числе волк Canis lupus, рысь Lynx lynx и выдра Lutra lutra; 13 видов летучих мышей, в том числе такие редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды как прудовая ночница Myotis dasycneme (крупнейшая колония этого вида в Польше), большая ночница M. myotis, северный кожанок Eptesicus nilssonii, двухцветный кожан Vespertilio murinus и европейская широкоушка Barbastella barbastellus; реликтовая популяция лося Alces alces, и, наконец, многочисленная популяция европейского бобра Castor fiber (dyrcz и werpachowski, 2005, SdF 2012). Долина Бобры имеет особое значение для популяции лося в Польше. Единственным в стране местом, в котором это крупное животное пережило спад численности и обитало постоянно, является болото Червонэ Багно. После 1945 года здесь жило лишь немногим более десяти особей. В настоящее время численность лося в Бобранском национальном парке достигает приблизительно 600 животных, а плотность может достигать 15 особей/1000 га. Последние исследования показали, что бобранская популяция лося уникальна с генетической точки зрения и может происходить из другого гляциального рефугиума, чем все другие лоси в Европе (ratkiewicz, 2011). Лось как травоядное животное, питающееся, в основном, побегами деревьев и кустарников, имеет большое значение в сдерживании сукцессии на торфянике и сохранении охотничьих территорий большого подорлика. Еще одним союзником подорлика, улучшающим качество мест его обитания, является бобр. Он поднимает уровень воды в биотопах гнездования и охоты подорлика, особенно на болотистой местности, вода из которых уходит по старым мелиорационным каналам и измененным руслам потоков, например в районе Капицкого канала или Косудки. В комплексе мелких млекопитающих на торфяниках преобладает полевка-экономка, для которой характерна динамика численности в виде повторяющихся пятилетних циклов. Во время пиковых лет цикла плотность полевки-экономки достигает 300 особей на гектар. Циклы в популяции полевки-экономки являются ключевым фактором, определяющим численность многих хищных птиц и млекопитающих (Borowski, 2011). Кроме того, сообщество мелких млекопитающих в торфяниках бассейна Бобры, образуют: лесная мышовка Sicista betulina, мышь-малютка Micromys minutus, водяная полевка Arvicola terrestris, темная полевка M. agrestis, полевая мышь Apodemus agrarius и европейская мышь A. sylvaticus, а также насекомоядные: обыкновенная бурозубка Sorex araneus, малая бурозубка S. minutus и обыкновенная кутора Neomys fodiens. Вблизи кустарников и лесных окраин состав грызунов на торфянике дополняют также рыжая полевка Myodes glareolus и желтогорлая мышь A. flavicollis. В состав герпетофауны бобранских болот входят 13 видов земноводных и 5 видов пресмыкающихся. Характерной остается довольно высокая численность остромордой лягушки Rana arvalis и краснобрюхой жерлянки Bombina bombina.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК И ЕГО С О СЕДИ

Состояние изучения фауны беспозвоночных Бобры отличается для различных систематических групп. К лучше всего изученным относится фауна пауков, а среди насекомых это, в частности, стрекозы, бабочки и некоторые виды хрущей. В случае беспозвоночных животных также подтверждается значение открытых болотистых мест обитания. Заросли осоки – это среда, наиболее богатая различными видами пауков и жужелиц (dyrcz и werpachowski, 2005). Из числа 54 видов стрекоз, замеченных в бассейне Бобры, на торфяниках обитают наиболее ценные: нехаления красивая Nehalennia speciosa, вид, которому в Польше грозит исчезновение (Głowaciński и nowacki, 2004), а также использующая небольшие мелкие водоемы на торфянике болотная стрекоза Leucorrhinia pectoralis, которая считается вымирающим видом в Европейском Союзе. В долине Бобры обнаружено около 800 видов бабочек, в том числе 98 видов дневных бабочек (Frąckiel и Селезнев, 2009). Одной из самых ярких представительниц этих видов является мнемозина Parnassius mnemosyne, которой в Польше грозит вымирание; эти бабочки населяют болотистые минеральные возвышенности, покрытые грабовыми лесами (Frąckiel, 2008), среди прочего в лесном массиве Капице, где они соседствуют с парой больших подорликов (фото 24/22). Большинство видов, соседствующих с большим подорликом, оказывают определенное влияние на самого подорлика и результаты его гнездования. Наиболее заметные зависимости и воздействия имеют место в случае видов, относящихся к добыче подорлика, видов, которые конкурируют с подорликом за места гнездования, пищу или территории, а также хищных видов, которые могут нападать на подорлика.

Krzysztof Henel, Cezary Werpachowski

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

23 Orliki w filatelistyce wizerunki ptaków często pojawiają się na znaczkach pocztowych. rocznie urzędy pocztowe na całym świecie wydają po kilkaset znaczków z motywami ornitologicznymi. z jednej strony stanowią one cenny walor dla kolekcjonerów, a z drugiej edukują społeczeństwo. nakłady poszczególnych serii z ptakami znacznie przekraczają milion egzemplarzy, a najwyższe z ptakami szponiastymi sięgają ponad 32 milionów. Przykładowo, znaczek z orłem przednim wydany w roku 1960 przez Pocztę Polską osiągnął nakład 2 272 000 szt., a z bielikiem promującym ochronę wolińskiego Parku narodowego wydano w nakładzie aż ponad 10 mln. dotychczas na znaczkach ukazało się ponad 3500 gatunków ptaków. Ptaki szponiaste są zaliczane do najczęściej eksponowanych. zmiany polityczne na mapie świata spowodowały, że wiele nowo powstałych krajów emitowało znaczki z wizerunkami właśnie ptaków szponiastych. Przykładem może być Poczta Gruzji, która wydała w 2007 roku jedyną dotychczas serię poświęconą w całości orlikowi grubodziobemu. na dwóch znaczkach widnieje osobnik młodociany, na innych dorosły w locie oraz głowa ptaka. dla kolekcjonerów przygotowywane

■ ■ ■

ryc. 1/23. znaczki pocztowe z orlikiem grubodziobym i orlikiem krzykliwym Fig. 1/23. Greater & Lesser Spotted Eagles on postage stamps Рис. 1/23. Почтовые марки с большим и малым подорликом

OR L IK I W FI L ATELIST YC E

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

są dodatkowo specjalne wydania – całostki filatelistyczne w postaci kopert pierwszego dnia obiegu Fdc (First Day Cover) oraz kart maksimum w postaci widokówek z naklejonym znaczkiem pocztowym na stronie widokowej z takim samym motywem lub rysunkiem, ostemplowane stemplem, najczęściej okolicznościowym, związanym z przedstawionym walorem. wydania te są pieczołowicie opracowane, często przez artystów grafików łączących pracę zawodową z zainteresowaniami ornitologicznymi. niedoścignionym wzorem był nasz wspaniały grafik Jerzy desselberger (fot. 1/23), autor kilkudziesięciu wizerunków ptaków na znaczkach. Poczta Polska wydała dotychczas 172 znaczki z wizerunkami ptaków, niestety, na żadnym z nich nie widnieje orlik, choć w nazwie naukowej Aquila pomarina znajduje się odniesienie do Pomorza. Pewnym pocieszeniem jest kartka pocztowa z 2002 roku – „Magurski Park narodowy” – z nadrukowanym znaczkiem z orlikiem krzykliwym, o nominale 1,1 zł (ryc. 6/23). w okresie dominacji korespondencji elektronicznej w postaci emaili i SMS-sów ilość pisanych tradycyjnych listów uległa zmniejszeniu. większość listów jest obecnie pieczętowana w sposób automatyczny. Powszechne do niedawna opłaty pocztowe w postaci znaczków są już coraz rzadsze, choć ich globalne nakłady z pewnością nadal sięgają wielu milionów sztuk. znaczki poza funkcją urzędowej opłaty posiadają też istotny walor estetyczny, kulturowy oraz edukacyjny. najstarszym walorem filatelistycznym z wizerunkiem orlika grubodziobego jest znaczek wydany w Laosie w 1993 r. o nominale 10 kipów. kolejne znaczki z tym gatunkiem ukazały się w Łotwie w 1997 r., Jordanii w 2003 r. oraz wspólne wydanie Poczt Białorusi i rosji w roku 2005. w 2012 roku Poczta czadu wydała serię 6 znaczków na arkuszach ozdobnych ze specjalnymi przywieszkami. na dwóch znaczkach oraz na trzech arkusikach pokazane są wizerunki dorosłego i młodocianego orlika grubodziobego (ryc. 1/23). na marginesach arkusików przedstawiono sceny polowań na agamę mwanzae oraz na cielaka antylopy adaks (http://www.birdtheme.org/statistics.html). wspomnieć należy, że jeden z pierwszych orlików grubodziobych zaopatrzonych w nadajnik satelitarny zimował właśnie w czadzie. Listę tę można uzupełnić o „niekatalogowane” znaczki z Gwinei-Bissau z 2001 r. oraz Malawi z 2010 r.

Orlik krzykliwy widnieje na 9 znaczkach wydanych na węgrzech w 1983 r., Białorusi 2000 r., wysp Świętego tomasza i książęcej 2003 r., rumunii 2007 r., Bułgarii 2008 r., nigru 2013 r., wybrzeża kości Słoniowej 2013 r. dwa znaczki wydano w Mozambiku w 2011 i 2012 r. ten drugi upamiętnia litewskiego ornitologa tadasa ivanauskasa (tadeusza iwanowskiego), profesora uniwersytetu w kownie i wilnie oraz założyciela pierwszej europejskiej stacji ornitologicznej na półwyspie Vende. dodatkowo poczty afganistanu i Malediwów wydały znaczki z orlikiem hinduskim A. p. hastata, który to uzyskał ostatnio status oddzielnego gatunku (Parry i wsp. 2002).

Mniej typowymi miejscami, gdzie można spotkać wizerunek orlika grubodziobego, są: moneta, wybita przez Mennicę kresową (prywatne wydanie) z serii „Polska czerwona księga zwierząt” oraz… pisanki (ryc. 6/23, 7/23).

Tadeusz Mizera

OR L IK I W FI L ATELIST YC E

■

■

■

ryc. 2/23. karty maksimum z orlikiem grubodziobym z Gruzji Fig. 2/23. Greater Spotted Eagle on maximum cards from Georgia Рис. 2/23. Грузинские картмаксимум с большим подорликом

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

■

■

■

ryc. 3/23. karta maksimum z orlikiem grubodziobym z Gruzji Fig. 3/23. Greater Spotted Eagle on maximum card from Georgia Рис. 3/23. Грузинские картмаксимум с большим подорликом

ryc. 4/23. karty maksimum z orlikiem krzykliwym z Białorusi Fig. 4/23. Lesser Spotted Eagle on cards maximum from Belorussia Рис. 4/23. Белорусские картмаксимум с малым подорликом

OR L IK I W FI L ATELIST YC E

■

■

■

■

■

■

■ ■ ■

ryc. 5/23. koperta pierwszego dnia obiegu (Fdc) z węgier z orlikiem krzykliwym Fig. 5/23. First day cover from Hungary depicting the Lesser Spotted Eagle Рис. 5/23. Конверт первого дня (Fdc) из Венгрии с малым подорликoм

ryc. 6/23. Orlik krzykliwy na całostce z Polski Fig. 6/23. Lesser Spotted Eagle on a postcard from Poland Рис. 6/23. Цельная вещь с малым подорликом с Польши

ryc. 7/23. Bon kolekcjonerski Fig. 7/23. collector note Рис. 7/23. Талон с подорликом

■

■

■

■ ■ ■

ryc. 8/23. Moneta okolicznościowa z orlikiem grubodziobym Fig. 8/23. Occasional coin featuring Greater Spotted Eagle Рис. 8/23. Памятная монета с большим подорликом

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

■

■

■

ryc. 9/23. Pisanka z orlikiem grubodziobym – autor anna kasprowicz Fig. 9/23. Easter egg featuring the Greater Spotted Eagle – by anna kasprowicz Рис. 9/23. Пасхальное яйцо с большим подорликом – автор anna kasprowicz

Fot. 1/23. Jerzy desselberger (1931–2013) – autor wielu znaczków Poczty Polskiej (Marcin Południewski) Photo 1/23. Jerzy desselberger (1931–2013) – author of many Polish Post stamps (Marcin Południewski) Фото 1/23. Jerzy desselberger (1931–2013) – автор многих польских почтовых марок (Marcin Południewski)

T H E SP OT TE D EAGLE – VANISH ING BIRD OF THE MARSH ES

23 Spotted eagles in philately images of birds oen appear on postage stamps. annually, post offices all over the world issue a few hundred stamps with ornithological motifs. On one hand, they are a valuable asset for collectors, and on the other, they educate the society. e numbers of various series of birds far exceed one million copies, and those of birds of prey, which are the most numerous, amount to over 32 million.

For example, the stamp with a Golden Eagle released in 1960 by the Polish Post reached a circulation of 2 272 000 pieces, and the one with a white-tailed Sea Eagle promoting the protection of wolin national Park was issued in circulation of no less than over 10 million. So far, the stamps featured more than 3,500 species of birds. Birds of prey count among the most frequently depicted. Political changes in the map of the world meant that many of these emerging countries emit stamps with images of birds of prey. e Georgian Post, for instance, in 2007 issued, the only series so far dedicated entirely to the Greater Spotted Eagle. two stamps depict a young bird, while in the other ones there is an adult in flight and a head of a bird. Special editions are additionally designed for collectors – philatelic sets composed of Fdc envelopes and maximum cards in the form of postcards with post stamps affixed to the landscape side with the same motif or picture, stamped (most oen with an occasional stamp) representing an asset being promoted by the card. ose issuances are meticulously designed, frequently by graphic artists who combine their careers with ornithological interests. Jerzy desselberger (photo 1/23), our outstanding graphic artist and author of dozens of images of birds on stamps was an unsurpassed model of such a designer. So far, the Polish Post issued 172 stamps with images of birds, unfortunately, none of them features spotted eagles, although the scientific name Aquila pomarina contains a reference to the Pomerania region. Some consolation may be provided by the 2002 postcard, of 1,1 PLn denomination – “Magura national Park” – with printed stamp representing a Lesser Spotted Eagle (fig. 6/23). in times of domination of electronic correspondence in the form of e-mails and short messages, the number of traditional letters decreased. Most of the letters are currently stamped automatically.

Postage fees in the form of post stamps, common until recently, are becoming less and less so, although their global circulations continue to reach many millions of copies. Stamps not only have the function of official fees, but are also a significant asset in terms of aesthetics, culture and education. e oldest philatelic asset with an image of the Greater Spotted Eagle is a stamp issued in Laos in 1993 of 1,1 kips denomination. Other stamps featuring this species appeared in Latvia in 1997, in Jordan in 2003, and there was a joint issuance of Post offices of russia and Belarus in 2005. in 2012, the Post office of chad issued a series of 6 stamps on decorative sheets with special tags. On two stamps and three small sheets there are images of adult and juvenile Greater Spotted Eagles (fig. 1/23). e margins of the small sheets show scenes of hunting an agama mwanzae and a young addax antelope (http://www.birdtheme.org/statistics.html). it should be mentioned that it was in chad where the first Greater Spotted Eagles fitted with a satellite transmitter wintered. is list can be supplemented with “non-catalogue” stamps from Guinea – Bissau from 2001 and Malawi from 2010. e Lesser Spotted Eagle appears on nine stamps issued in Hungary (in 1983), in Belarus in 2000, in São tomé and Príncipe in 2003, in romania in 2007, in Bulgaria in 2008, in niger in 2013 and in ivory coast in 2013. two stamps were issued in Mozambique in 2011 and 2012 respectively. e latter commemorates a Lithuanian ornithologist tadas ivanauskas (tadeusz iwanowski), professor at the university of kaunas and Vilnius, and founder of the first European ornithological station on the Vende Peninsula. in addition, afghanistan and the Maldives Post offices issued stamps featuring indian Spotted Eagle A. hastata, which recently acquired the status of a separate species (Parry et al. 2002).

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Less typical places where you can find images of the Greater Spotted Eagle are on coins, minted

by Mennica kresowa (Eastern Borderlands Mint) (private edition) in the series titled “Polish red Book of animals” (https://aqc.aquila-it.pl) as well as... Easter eggs (fig. 8/23, 9/23).

Tadeusz Mizera

23 Орлики в филателии Изображения птиц часто появляются на почтовых марках. Ежегодно почтовые ведомства по всему миру издают по нескольку сотен марок с орнитологическими мотивами. С одной стороны, они представляют собой ценность для коллекционеров, с другой – способствуют повышению образованности общества. Тиражи отдельных серий с птицами значительно превышают миллион экземпляров, максимальные тиражи марок с соколообразными птицами достигают более чем 32 миллионов. Например, марка с беркутом, напечатанная в 1960 году Польской почтой, достигла тиража в 2 272 000 штук, а марка с орланом-белохвостом в поддержку Волинского национального парка была отпечатана тиражом, превышающим 10 миллионов штук. До сих пор на марках было помещено свыше 3500 видов птиц. Соколообразные относятся к птицам, которых на марках изображают чаще всего. Политические преобразования на карте мира привели к тому, что многие недавно возникшие государства выпустили марки, содержащие именно изображения соколообразных птиц. В качестве примера можно привести Почту Грузии, которая в 2007 году выпустила единственную до сих пор серию, полностью посвященную большому подорлику. На двух марках представлена молодая особь, на других – взрослая птица в полете и голова птицы. Для коллекционеров дополнительно готовятся специальные издания – филателистические цельные вещи в виде конвертов первого дня Fdc (First Day Cover), а также картмаксимумы в форме открыток с приклеенной почтовой маркой на стороне с изображением на ту же тему, с оттиском штемпеля, обычно художественного, связанного с изображением. Такие издания тщательно разрабатываются, часто с участием художников-графиков, сочетающих профессиональную деятельность с орнитологическими увлечениями. Недосягаемым образцом был наш выдающийся график Jerzy desselberger (фото 1/23), автор нескольких десятков изображений птиц на марках. Польская почта до настоящего времени издала 172 марки с изображениями птиц. К сожалению, ни на одной из них не изображен подорлик, хотя в научном названии Aquila pomarina содержится упоминание о Поморье. Некоторым утешением можно считать изданную в 2002 году почтовую открытку «Магурский национальный парк» с напечатанной маркой с изображением малого подорлика, номиналом 1,1 злотых (рис. 6/23). В эпоху преобладания электронной корреспонденции в виде электронных писем и сообщений SMS количество традиционных писем уменьшилось. В настоящее время большинство писем опечатывается автоматически. Распространенные до недавнего времени почтовые сборы в форме марок встречаются все реже, хотя их глобальные тиражи, несомненно, продолжают достигать многих миллионов. Кроме функции официального сбора почтовые марки также имеют большую эстетическую, культурную и образовательную ценность. Самым старым филателистическим образцом с изображением большого подорлика является марка, отпечатанная в Лаосе в 1993 году, номинальной стоимостью 10 кипов. Сле-

О РЛ И К И В ФИЛАТЕ ЛИИ

дующие марки с этим видом были напечатаны в Латвии в 1997 году, в Иордании в 2003 году, а также в совместном издании почты Беларуси и России в 2005 году. В 2012 году почта Чада издала серию 6 марок на художественно оформленных листах со специальными купонами. На двух марках и трех листках показаны изображения взрослого и молодого большого подорлика (рис. 1/23). На полях листков показаны сцены охоты на ящерицу agama Mwanzae, а также на теленка антилопы аддакс (http://www.birdtheme.org/statistics.html). Здесь стоит упомянуть, что один из первых больших подорликов с установленным спутниковым передатчиком зимовал именно в Чаде. Этот список можно дополнить «некаталогизированными» марками 2001 года из Гвинеи-Биссау, а также марками 2010 года из Малави. Малый подорлик представлен на 9 марках, напечатанных в Венгрии в 1983 году, Беларуси в 2000 году, на Островах Сан-Томе и Принсипи в 2003 году, в Румынии в 2007 году, Болгарии в 2008 году, Нигерe в 2013 году, в Кот-д’Ивуар в 2013 году. Две марки были выпущены в Мозамбике в 2011 и 2012 годах. На второй из этих марок представлен литовский орнитолог tadas ivanauskas (tadeusz iwanowski), профессор Каунасского и Вильнюсского университетов, основатель первой европейской орнитологической станции на полуострове Венде. Кроме того, почты Афганистана и Мальдивов выпустили марки с индийским подорликом A. p. hastata, который недавно получил статус отдельного вида (Parry и др., 2002). Реже изображение большого подорлика можно встретить и в других местах, например на монете, отчеканенной монетным двором «Мэнница Крэсова» (частное издание) из серки «Польская красная книга животных» (https://aqc.aquila-it.pl), а также на… писанках (рис. 8/23, 9/23).

Tadeusz Mizera

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

24 Literatura adamski a., Lontkowski J., Maciorowski G., Mizera t., rodziewicz M., Stawarczyk t., wacławek k. 1999. rozmieszczenie i liczebność rzadszych gatunków ptaków drapieżnych w Polsce w końcu XX wieku. not. Orn. 40: 1–22. allon d., Shirihai H. 1991. a survey of wintering raptors in israel 1987/88. w: raptors in israel. Passage and wintering population. Yekutiel d. (eds): 46–52. international Birdwatching center Eilat. andersson M., norberg r.a. 1981. Evolution of reversed sexual dimorphism and role partitioning among predatory birds, with a size scaling of flight performance. Biological Journal of the Linnean Society 15: 105–130.

Baillie J., Groombridge B. (eds). 1996. iucn red List of reatened animals. iucn, Gland, Switzerland.

Beliakov V., Grishanov G., Panov Y., Sachnov n. 1989. Bolshoy podorlik. w: ich nuzno sachranit. kaliningrad.

Belyaev k.G. 1979. [to fauna of north-eastern Pribaikalie]. Ornithology 14: 188–189. in russian.

Bergmanis u. 1996. On the taxonomy of the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina and Greater Spotted Eagle A. clanga. in: Meyburg B.-u. & chancellor r.d. (eds.). Eagle Studies: 199–207. wwGBP; Berlin, London & Paris.

Bergmanis u. 1999. taxonomy, distribution, number and ecology of the Lesser Spotted Eagle (Aquila pomarina c.L. Brehm) in Latvia. msc. Phd thesis. riga: Latvian university.

Bergmanis u. 2012. Breeding history of the Greater Spotted Eagle and hybrids with the Lesser Spotted Eagle in Latvia. w: Mirski P. (red.). conservation of the Greater Spotted Eagle. Proceedings of the international workshop, Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 12.

Bergmanis u., Petrins a., Strazds M. 2001. e number, distribution and breeding success of the Lesser Spotted Eagle (Aquila pomarina) in Latvia. acta Ornithoetologica 4: 305–321.

Bergmanis u., Petrins a., Strazds M., krams i. 1997.

Possible case of hybridization of the Lesser Spotted Eagle and the Greater Spotted Eagle in Eastern Latvia. Putni daba 6: 2–6.

Bijleveld M. 1974. Birds of prey in Europe. Macmillan Press London – Basinstoke

BirdLife international 1997. Species action Plans for 8 European reatened Bird Species.

BirdLife international 2004. reatened birds of the world 2004. cd-rOM. BirdLife international, cambridge, uk.

Borowski z. 2011. wpływ drapieżnictwa na dynamikę populacji gryzoni – na przykładzie nornika północnego (Microtus oeconomus). Prace iBL 15: 1–124.

Bregetova n.G. 1977. Semejstvo aceosejidae. in: Giljarov M.S., Bregetova n.G. (eds). Opredelitieľ obitajuščih v počvie kleščej Mesostigmata: 169–476. nauka, Leningrad.

Brown L., amadon d. 1968. Eagles, hawks and Falcons of the world. Vol. 1. country Life Books, Feltham, uk.

Byczkowski a., kiciński t. 1991. Hydrologia i hydrografia dorzecza Biebrzy. w: Okruszko H. (red.).

Bagna Biebrzańskie. zeszyty Problemowe Postępów nauk rolniczych 372: 75–118. Pwn warszawa. cenian z., kalisiński M., kapowicz r., rodziewicz M., Stój M., wójciak J. 2005. Sytuacja i stan ochrony orlika krzykliwego Aquila pomarina w Polsce na początku XXi w. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.)

Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina.

Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.

Osowiec–Poznań–Berlin: 141–152. chodkiewicz t., neubauer G., Meissner w., Sikora a., chylarecki P., woźniak B., Bzoma S., Brewka B., rubacha S., kus k., rohde z., cenian z., wieloch M., zielińska M., zieliński P., kajtoch Ł., Szałański P., Betleja J. 2012. Monitoring populacji ptaków Polski w latach 2010–2012. Biuletyn Monitoringu Przyrody 9: 1–44. christensen S., nielsen B.P., Porter r.F. willis i. 1975. rozpoznawanie europejskich ptaków drapieżnych w locie. not. Orn. 16, 5: 3–144. cieślak M. 1977. Prawdopodobne gniazdowanie orlika grubodziobego (Aquila clanga) w rezerwacie Jata w nadleśnictwie Łuków. not. Orn. 18:54. cieślak M., Piasecki k. 1981. awifauna Puszczy kozienickiej i jej okolic. Biuletyn kwartalny radomskiego towarzystwa naukowego 18: 9–20.

L I TE R ATUR A

cramp S., Simmons k.E.L. 1980. (eds). Handbook of the Birds of the western Palearctic. Vol. 2. Oxford university Press. corso a. 2009. identification of some autumn raptors in Egypt. Birding world 22, 7: 300–308. Ćwikowski c., Ćwikowska B., Mołodyński G., Sitko G. 1998. Ptaki drapieżne Parku krajobrazowego Gór Słonych. Parki nar. rez. Przyr. 17: 77–92. dan a., Granit B., Labinger z., Perlman Y. 2005. dynamika zimującej populacji orlika grubodziobego w izraelu w dolinie rzeki Hula w latach 1996–2005. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy. Osowiec–Poznań–Berlin: 77–79. dementiev G.P., Gladkov n.a. 1951. Ptitsy Sovetskovo Sojuza. Moskva. Sovetskaya nauka. dmoch a., Mikusek r., dyrcz a. 2012. awifauna lęgowa czerwonego Bagna w kotlinie Biebrzańskiej.

Orn. Polonica 53: 86–104. domashevsky S. 2012. current status of the Greater Spotted Eagle in the ukraine. w: Mirski P. (red.). conservation of the Greater Spotted Eagle. Proceedings of the international workshop, Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 13. dombrovski V.c. 2002. Hybridization of Lesser and Greater Spotted Eagles (Aquila pomarina et A. clanga) in Belarus: rule or Exception? Subbuteo 5: 23–31. dombrovski, V.c. 2005. Sukces lęgowy orlików grubodziobych Aquila clanga oraz ich mieszańców z orlikiem krzykliwym Aquila pomarina na Białorusi. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.

Osowiec–Poznań–Berlin: 35–42. dombrovski V.c. 2005. Hybridation entre aigles criard Aquila clanga et pomarin A. pomarina en Biélorussie: conséquence taxonomique. nos Oiseaux 52: 27–30. dombrovski V. 2009. about Species identification of Lesser and Greater Spotted Eagles and their Hybrids in the Field conditions. raptors conservation 15: 97–110. in russian with English summary. dombrovski V.c. 2012. Greater Spotted Eagle population in Belarus: actual numbers, trends, habitats and occurrence of hybridization with Lesser Spotted Eagle. w: Mirski P. (red.). conservation of the Greater Spotted Eagle. Proceedings of the international workshop, Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 10–12.

dombrovski V., ivanovski V. 2003. new data on numbers of birds of prey breeding in Belarus. abstracts of 6th world conference on birds of prey and owls.

Budapest: 29. dombrovski V.c., ivanovski V.V. 2005. number, distribution and breeding ecology of Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in Belarus. Ornithologia 32: 56–69. dombrovski V.c., ivanovski V.V. 2005. new data on numbers and distribution of birds of prey breeding in Belarus. acta zoologica Lituanica 15: 218–227. dombrovski V.c., tishechkin a.k., zhuravliov d.V., dmitrenok M.G., Pinchuk P.V. 2000. Breeding records of Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in central Polesie. Subbuteo 3 (1): 3–13. dravecký M., Sellis u., Bergmanis u., dombrovski V., Lontkowski J., Maciorowski G., Maderič B., Meyburg B.-u., Mizera t., Stój M., treinys r., wójciak J. 2008. colour ringing of the Spotted Eagles (Aquila pomarina, Aquila clanga and their hybrids) in Europe – a review. Slovak raptor Journal 2: 37–52. drobelis, E. 2004. Lietuvos miškų plėšrieji paukščiai.

[Birds of prey of Lithuanian forests], Vilnius: Spauda. dyrcz a., Grabiński w., Stawarczyk t., witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia dyrcz a., Okulewicz J., tomiałojć L., witkowski J. 1972. Ornitofauna lęgowa Bagien Biebrzańskich i terenów przyległych. acta Orn. 13: 343–422. dyrcz a., Okulewicz J., wiatr B. 1973. Ptaki Pojezierza Łęczyńsko-włodawskiego w okresie lęgowym (z uwzględnieniem badań ilościowych na torfowiskach niskich). acta zoologica cracov. 18: 399–474. dyrcz a., Okulewicz J., witkowski J., Jesionowski J., nawrocki P., winiecki a. 1984. Ptaki torfowisk niskich kotliny Biebrzańskiej. acta Orn. 20: 1–108. dyrcz a., werpachowski c. (red.). 2005. Przyroda Biebrzańskiego Parku narodowego. Monografia. wyd. BbPn, Osowiec twierdza.

Fefelov i.V. 1994. [Birds of prey of delta Selenga river]. informational massager on birds of prey and owls of russia 2: 4–5. in russian Ferguson-Lees J., christie d.a. 2001. raptors of the world. christopher Helm, London.

Forsman d. 1991. die Bestimmung von Schell- Aquila clanga, Schrei- A. pomarina und Steppenadler A. nipalensis. Limicola 5: 145–185.

Forsman d. 1999. e raptors of Europe and Middle East. a Handbook of field identification. London, Poyser.

Frąckiel k. 2008. niepylak mnemozyna (Parnassius mnemosyne) w Biebrzańskim Parku narodowym.

Materiały z konferencji „15 lat BPn – Motyle ekosystemów bagiennych”, Osowiec twierdza 12–13.09.2008, ss. 48–55.

Frąckiel k., Sielezniew M. 2009. Motyle Biebrzańskiego Parku narodowego. Fotoprzewodnik. wyd.

BbPn, Osowiec twierdza.

Galushin V.M. 1962. [der Schelladler des Oka-tals und sein Einfluß auf die zahl einiger Vögel]. Moskov. Pedag. inst. im. Lenina, uch. zapiski 186: 115–151. in russian.

Gavrin d.F., dolgushin i.a., korelov M.n., kuzmina M.a. 1962. Ptitsy kazakhstana. Vol. 2. almaata, izdatelstvo akademii nauk kazakhskoy SSr. Głowaciński z., nowacki J. (red.). 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. iOP Pan, kraków.

Goloduschko B.S. 1958. [Materialen über die Ernährung des Mäusebussards (Buteo buteo L.) und des Schreiadlers (Aquila pomarina Brehm) im Bialowieser urwald]. trudy zapoved-ohotnicego khozyaystva Belovezkaya Pusca 1: 100–109. in russian.

Goloduschko B.S. 1961. [die anzahl der amphibien und reptilien in der Ernährung des Mäusebussards und des Schreiadlers im Bialiwieser urwald].

Fauna i ecologyia nazemnykh pozvonochnykh Belorussii. Minsk 143–149. in russian.

Gotzman J., Jabłoński B. 1972. Gniazda naszych ptaków. PzwS, warszawa.

Grant P.r., Grant B.r. 1992. Hybridization of bird species. Science 256: 193–197.

Grant P.r., Grant B.r. 1997. Genetics and the origin of bird species. Proceedings of the national academy of Sciences u.S.a. 94: 7768–7775.

Grant P.r., Grant B.r. 1997. Hybridization, sexual imprinting and mate choice. american naturalist 149: 1–28.

Graszynski k., komischke B., Meyburg B.u. 2002. On the Biology of the Greater Spotted Eagle (Aquila clanga Pallas 1811). in: Yosef r., Miller M.L., Pepler d. (eds.). raptors in the new Millennium: 62–75.

Eilat: intern. Birding & research center.

Gregory S.M.S., dickinson E.c. 2012. clanga has priority over aquiloides (or how to drop a clanger). Bull BOc 132: 135.

Gwiazdowicz d.J. 2003a. Mites (Acari, Mesostigmata) appearing in Poland, in the bird’s nests of Passeriformes, Falconiformes and Strigiformes orders. [w: kształtowanie i ochrona środowiska leśnego, red. a.t. Miler]. wyd. ar, (Poznań): 562–572.

Gwiazdowicz d.J. 2003b. Mites (acari: Mesostigmata) occurring in the nests of birds of prey (Falconiformes) and owls (Strigiformes). acarina – russian Journal of acarology, 11 (2): 235–239.

Gwiazdowicz d.J., Błoszyk J., Bajerlein d., Halliday r.B., Mizera t. 2006. Mites (acari: Mesostigmata) inhabiting nests of the while-tailed sea eagle Haliaeetus albicilla (L.) in Poland. Entomologica Fennica, 8: 366–372.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Gwiazdowicz d.J. coulson S.J., Grytnes J.a., Pilskog H.E. 2012. e bird ectoparasite Dermanyssus hirundinis (acari, Mesostigmata) in the High arctic; a new parasitic mite to Spitsbergen, Svalbard. acta Parasitologica, 57 (4): 378–384.

Gwiazdowicz d. J., Mizera t., Skorupski M., 1999. Mites in greater spotted eagle nests. J. raptor res., 33 (3): 257–260.

Gwiazdowicz d. J., Mizera t., Skorupki M., 2000. Mites (acari, Gamasida) from the nests of birds of prey in Poland. Buteo, 11: 97–100.

Gwiazdowicz d.J., Błoszyk J., Mizera t., tryjanowski P. 2005. Mesostigmatic mites (acari: Mesostigmata) in white-tailed sea eagle nests (Haliaeetus albicilla).

J. raptor res., 39 (1): 60–65.

Hagemeijer E.J.M, Blair M.J. (eds). 1997. e EBcc atlas of European Breeding Birds: eir distribution and abundance. t & ad Poyser, London.

Hammond n., Pearson B. 1993. Birds of prey. Hamlyn bird behavior guides. Hamlyn, London Helbig a. 2000. was ist eine Vogel-“art”? Ein Beitrag zur aktuellen diskussion um artkonzepte in der Ornithologie. Limicola 14: 57–79, 172–184.

Helbig a.J, knox a.G., Parkin d.t., Sangster G., collinson M. 2002. Guidelines for assigning species rank. ibis 144: 518–525.

Helbig a.J., Seibold i., kocum a., Liebers d., irwin J., Bergmanis u., Meyburg B.-u., Scheller w., Stubbe M., Bensch S. 2005. Genetic differentiation and hybridization between greater and lesser spotted eagles (accipitriformes: Aquila clanga, A. pomarina). J. Ornithol 146: 226–234.

Hewitt G.M. 2000. e genetic legacy of the Quaternary ice ages. nature 405: 907–913.

Hirschmann w., wiśniewski J. 1982. weltweite revision der Gattungen Dendrolaelaps Halbert 1915 und Longoseius chant 1961 (Parasitiformes). acarologie (nürnberg) 29: 1–190, ii: 1–48.

Hordowski J. 1991. rozmieszczenie i liczebność ptaków lęgowych w województwie przemyskim. zakład Fizjografii i arboretum w Bolestraszycach.

Hoyo J., Elliott a., Sargatal J. (eds.). 1994. Handbook of the Birds of the world. Vol. 2. new world Vultures to Guineafowl. Lynx Editions, Barcelona. ivanov a.i., kozlova E.V., Portenko L.a., tugarinov a.Y. 1951. Birds of Soviet union. Vol. 1. izdatelstvo akademi nauk SSSr, Moscow and Leningrad. in russian. ivanovsky V.V. 1996. notes on breeding biology of Spotted Eagles Aquila clanga and Aquila pomarina in Byelorussia. Eagle Studies: 297–299. Berlin, London, Paris. ivanovsky V.V., Bashkirov i.V. 2002. numbers of breeding populations of Greater and Lesser Spotted Eagles in northern Belorussia. Berkut 11: 34–47.

L I TE R ATUR A

izmailov i.V. 1967. [Birds of Vitimskoe tableland]. ulan-ude: 1–303. in russian izmailov i.V., Borovitskaya G.k. 1973. [Birds of southeastern zabaikalie 1–315]. Vladimir. in russian.

Jehl J.r., Murray B.G. 1986. e evolution of normal and reverse sexual size dimorphism in shorebirds and other birds. current Ornithology 3: 1–86. karyakin i.V. 1998. Pernatye khishchniki ural’skogo regiona. Sokoloobraznye (Falconiformes) and Sovoobraznye (Strigiformes). Perm. in russian karyakin i.V. 2008. Osobennostii ekologii bolshovo podorlikova v Volga-ural region. w: Melnikov V.n., dombrovski V.c., Mishczenko a.L. (eds.): izuchenie i ohrana bolshevo i malogo podorlikov v Severnoy Evrazji. Materialy k mezdunarodnoy konferencji po khishcznym ptitsam Severnoy Evrazji, ivanovo, 4–7 fevralya 2008 g., ss. 119–137. [Ecology of Greater Spotted Eagle in Voga-ural region]. in russian karyakin i.V.2008a. Osobennostii ekologii bolshovo podorlikova v zapadnoy Sibiri. w: Melnikov V.n., dombrovski V.c., Mishczenko a.L. (eds.): izuchenie i ohrana bolshevo i malogo podorlikov v Severnoy Evrazji. Materialy k mezdunarodnoy konferencji po khishcznym ptitsam Severnoy Evrazji, ivanovo, 4–7 fevralya 2008 g., ss. 153–164. [Ecology of Greater Soptted Eagle in western Sibiria]. in russian karyakin i.V. 2008b. Bolshoy podorlik v altae-Sayanskom regionie. w: Melnikov V.n., dombrovski V.c., Mishczenko a.L. (eds.): izuchenie i ohrana bolshevo i malogo podorlikov v Severnoy Evrazji.

Materialy k mezdunarodnoy konferencji po khishcznym ptitsam Severnoy Evrazji, ivanovo, 4– 7 fevralya 2008 g., ss. 165–184. [e Greater Spotted Eagle in altai-Sayan region]. in russian karyakin i. 2008c. e Greater Spotted Eagle in the Volga region, ural Mountains and western Siberia. raptors conservation 11: 23–69. karyakin i.V., Levin a.S. 2008. Bolshoy podorlik v kazakhstanie. w: Melnikov V.n., dombrovski V.c., Mishczenko a.L. (eds.): izuchenie i ohrana bolshevo i malogo podorlikov v Severnoy Evrazji. Materialy k mezdunarodnoy konferencji po khishcznym ptitsam Severnoy Evrazji, ivanovo, 4–7 fevralya 2008 g., ss. 138–152. [e Greater Spotted Eagle in kazakhstan]. in russian karyakin i., Bachtin r., Biekmansurov r., nikolenko E., ważow S. 2012. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga in the regions of Volga-ural, western Sibiria and altai-Sayan. w: Mirski P. (red.): Ochrona orlika grubodziobego. Materiały z warsztatów Międzynarodowych. Goniądz, Polska 25–27 stycznia 2012, s. 24.

kirmse w. 1998. Morphometric features characterizing flight properties of palearctic eagles. in: chancellor r.d., Meyburg B.-u. (eds.). Holarctic Birds of Prey: 339–348. adEnEX-wwGBP. kłosowski G., kłosowski S., kłosowski t. 1991. Ptaki biebrzańskich bagien. krajowa Spółdzielnia artystyczno-techniczna kSat, warszawa komischke B., Graszynski k., Meyburg B.-u. 2001. zur Biologie des Schelladlers Aquila clanga. acta ornithoecologica 4: 337–376. komisja Faunistyczna 2009. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2008. raport nr 25. notatki ornitologiczne 2009, 50: 111–142. komisja Faunistyczna 2010. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2009. raport nr 26. Ornis Polonica 2010, 51: 117–148. komisja Faunistyczna 2011. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2010. Ornis Pol. 52: 117–149. komisja Faunistyczna 2012. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2011. raport nr 28. Ornis Polonica 2011, 53: 105–140. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

1988. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1986. raport nr 3. notatki Orn. 29: 135–149. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

1989. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1987. raport nr 4. notatki Orn. 30: 57–71. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

1990. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1988. raport nr 5. notatki Orn. 31: 67–85. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

1991. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1989. raport nr 6. notatki Orn. 32: 125–142. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

1992. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1990. raport nr 7. notatki Orn. 33: 111–121. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

1993. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1991. raport nr 8. notatki Orn. 34: 345–358. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

1995. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1994. raport nr 11. notatki Orn. 36: 343–358. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

2000. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1998. raport nr 15. notatki Orn. 41: 29–53. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

2001. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2000. raport nr 17. notatki Orn. 42: 193–214. komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Ptzool.

2004. rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2003. raport nr 20. not. Orn. 45:169–194. komisja Faunistyczna. 1998. rzadkie ptaki obserwowane wPolscewroku1997.raportnr14.not.Orn.39:151–174.

kOO 2005. raport z działalności komitetu Ochrony Orłów w roku 2004. Biuletyn komitetu Ochrony Orłów 14: 2–26. krasnooshtanova M.n., Fefelov i.V., Malyisheva V.u.

2003. [dates of migrations of birds of prey on autumnal flying in Southern Pribaikalie. contemporaneous problems of ornithology of Siberia and central asia: Materials of ii international ornithological conference]. ulan-ude, part 2, 133–137. in russian król w. 1985. Breeding density of diurnal raptors in the neighborhood of Susz (iława Lakeland, Poland) in the years 1977–1979. acta ornith. 21: 95–114. król w. 1992. Aquila pomarina (Brehm, 1831) – Orlik krzykliwy. w: Głowaciński z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. PwriL, warszawa. król w. 1992. Orlik grubodzioby Aquila clanga (Pallas, 1811). w: Głowaciński z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. PwriL, warszawa. kulczycki a. 1964. występowanie niektórych gatunków ptaków w Bieszczadach w latach 1957–1963. acta Ornith. 8: 324–325. kumari E. 1954. [Birds of Estonian SSr. Eesti riiklik] kirjastus, tallinn. in Estonian. kunysz P. 1994. występowanie orlika krzykliwego Aquila pomarina na Pogórzu Przemyskim w latach 1980–1994. Bad. Orn. ziemi Przem. 2: 91–94. kunysz P., Hordowski J. 2000. Ptaki polskich karpat wschodnich i Podkarpacia. 2. Gaviiformes-charadriformes. Badania ornitologiczne ziemi Przemyskiej. kwartalnik radomskiego towarzystwa naukowego 18: 9–20.

Langgemach t. 2001. kaffeebraune Vögel mit gespreizten Handschwingen – über einige defizite in der kenntnis des Schreiadlers in deutschland. acta ornithoecologica 4: 279–286.

Langgemach t., Blohm t., Frey t. 2001. zur Habitatstruktur des Schreiadlers (Aquila pomarina) an seinem westlichen arealrand – untersuchungen aus dem Land Brandenburg. acta ornithoecol. 4: 237–267.

Lepiksaar J., zastrov M. 1963. die Vögel Estlands. ann. Soc. tartuensis ad res nat. invest. const. 3: 5–168. cooperative of the naturalist Society of tartu in Excile, Lund.

Levy n. 2000. Spotted Eagles (Aquila clanga) as potential predators of common cranes (Grus grus) in wintering areas in israel. raptors 2000, Joint meeting of the: raptor research Foundation & world working Group on Birds of Prey, Eilat, israel 2–8 april 2000. Program and abstract: 16.

Lilleleht V. 1999. rarities in Estonia 1990–1997. report of the Estonian rarities committee. Hirundo 12: 51–102.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Lõhmus a. 1997. Population changes of raptors and owls in northwestern tartumaa. Hirundo 1997: 4–16.

Lõhmus a. 1998. numbers of the Greater Spotted Eagle and the Lesser Spotted Eagle in Estonia. Hirundo 11: 24–34.

Lõhmus a. 2003. Habitat preferences and quality for birds of prey: from principles to application. Phd esis. tartu: tartu university Press.

Lõhmus a., Väli Ü. 2001. interbreeding of the Greater Aquila clanga and Lesser Spotted Eagle A. pomarina. acta Ornithoecol. 4: 377–384.

Lõhmus a., Väli Ü. 2004. e effects of habitat quality and female size on the productivity of the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina in the light of alternative prey hypothesis. Journal of avian Biology 35: 455–464.

Lõhmus a., Väli Ü. 2005. Breeding habitat of a threatened Greater Spotted Eagle Aquila clanga population interbreeding with Lesser Spotted Eagles A. pomarina. Oryx 39: 170–177.

Lontkowski J., Maciorowski G. 2010. identification of juvenile Greater Spotted Eagle, Lesser Spotted Eagle and hybrids. dutch Birding 32: 384–397 Lyamkin V.F. 1977. [zoogeography of mammiferous and birds of Barguzinskaya hollow. regional biogeographily investigations in Siberia]. irkutsk: 111– 177. in russian. Ławicki Ł., niedźwiecki S., Sawicki w., Świętochowski P., Goławski a., kasprzykowski z., urban M., wylegała P., czechowski P., Prange M., Janiszewski t., Menderski S., Lenkiewicz w., Jantarski M. 2011.

Liczne gniazdowanie rybitwy białoskrzydłej Chlidonias leucopterus w Polsce w roku 2010. Ornis Pol. 52: 85–96.

Maciorowski G. 1993. Ptaki drapieżne środkowego basenu Biebrzy. msc. akademia rolnicza w Poznaniu.

Maciorowski G. 2012. Liczebność, sukces lęgowy, trendy liczebności, hybrydyzacja i monitoring orlika grubodziobego w Polsce. w: Mirski P. (red.). conservation of the Greater Spotted Eagle. Proceedings of the international workshop, Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 66–68.

Maciorowski G., Mizera t., Meyburg B.u. 2006. występowanie i ochrona orlika grubodziobego Aquila clanga na obszarze kotliny Biebrzańskiej. Studia i Materiały centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 8, 2 (12): 105–114.

Maciorowski G., Meyburg B.u, Mizera t., Matthes J. 2009. wykorzystanie badań naukowych w ochronie orlików Aquila clanga oraz Aquila pomarina na obszarze kotliny Biebrzańskiej. Studia i Materiały centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 11, 2 (21): 68–74.

L I TE R ATUR A

Maciorowski G., Meyburg B.u., Mizera t., Matthes J., Graszynski k. 2005. występowanie oraz biologia lęgowa orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.) Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy. Osowiec–Poznań–Berlin: 21–34.

Maciorowski G., Meyburg B.u., Mizera t., zub k., Matthes J. 2005. Strategia żerowania i pokarm biebrzańskiej populacji orlika grubodziobego – wyniki wstępne. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina.

Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.

Osowiec–Poznań–Berlin: 133–139.

Maciorowski G., Mizera t. 2010. badania i ochrona orlika grubodziobego w Polsce – Project Life+. Studia i Materiały centrum Edukacji PrzyrodniczoLeśnej 12, 2 (25): 181–190.

Maciorowski G., Mizera t., Meyburg B.u. 2005. zagrożenia i ochrona biotopów orlika krzykliwego Aquila pomarina i orlika grubodziobego Aquila clanga na terenie Bagien Biebrzańskich. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.

Osowiec–Poznań–Berlin: 123–131.

Matthes J., neubauer M. 1976. Beitrag zur avifauna Bialowiezer Heide (Vr Polen). der Falke 23: 188–189.

Mebs . 1989. Greifvögel Europas. Biologie Bestandsverhältnisse Bestansgefährdung. kosmos naturfuhrer. Stuttgart, Franckh.

Melnikov u.i., Melnikov M.u. 1966. [new findings of rarity birds in Priangarie]. russian ornithological journal. Express-issue 2: 3–7. in russian.

Melnikov V.n., Solovkov d.a., kostin B.a., Egorova n.a., Bogomolov d.V. 2001. nesting of Lesser Spotted Eagle (Aquila pomarina) in ivanovo region (russia). acta Ornithoecol. 4: 287–289.

Meyburg B.-u., Meyburg c., Mizera t., Maciorowski G., kowalski J. 2005. Family break up, departure, and autumn migration in Europe a family of Greater Spotted Eagles (Aquila clanga) as reported by satellite telemetry. Journal raptor research 39 (4): 462–466.

Meyburg B.u. 1974. zur Brutbiologie und taxonomischen Stellung des Schreiadlers. Falke 21: 126– 134, 166–171.

Meyburg B.-u. 1991. der Schreiadler (Aquila pomarina): bisherige und zukünige Bemühungen um seine Erforschung und seinen Schutz. Populationsökologie von Greifvogel- und Eulenarten 2, wiss.

Beitr. 1991/4. (P 45): 89–105. Martin-Luther-univ.

Halle-wittenberg.

Meyburg B.u. 1997. European Species action Plan.

Greater Spotted Eagle (Aquila clanga). in: Final technical report and claim 1 March 1996–30. november 1997. Species action Plans for 8 European reatened Bird Species. rSPB & BirdLife.

Meyburg B.u., Eichaker X., Meyburg ch., Paillat P. 1995. Migrations of an adult Spotted Eagle tracked by satellite. Brit. Birds 88: 357–361.

Meyburg B.-u., Haraszthy L., Strazds M., Schäffer n.

2001. European Species action Plan for Greater and Lesser Spotted Eagles. in: Schäffer n., GalloOrsi u. (eds.). European union action plans for eight priority birds species. European commission, Luxemburg.

Meyburg B.u., keller M. 1997. Spotted Eagle Aquila clanga. in: Hagemeijer w.J.M., Blair M.J. (eds). e EBcc atlas of European Breeding Birds: eir distribution and abundance. t&ad Poyser, London.

Meyburg B.u., Meyburg c. 2005. zastosowanie nowych metod badawczych z użyciem nadajników GPS sprzężonych z nadajnikiem satelitarnym oraz analizy genetycznej w badaniach orlików krzykliwych Aquila pomarina. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.) Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy. Osowiec–Poznań–Berlin: 185–187.

Meyburg B.u., Meyburg c., Graszynski k., Mizera t., Maciorowski G., kowalski J. 2005. zastosowanie telemetrii satelitarnej do poznania tras wędrówek oraz miejsca zimowania dorosłych orlików grubodziobych Aquila clanga. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.) Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy. Osowiec–Poznań–Berlin: 81–83.

Meyburg B.u., Meyburg c., Mizera t., Maciorowski G., kowalski J. 1998. Greater Spotted Eagle overwintering in zambia. africa Birds & Birding 3 (1): 62–68.

Meyburg B.u., Meyburg c., Mizera t., Matthes J., Graszynski k., Maciorowski G. 2005. tracking the first Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) with a GPS satellite transmitter – some preliminary results. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.) Badania i problemy

ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy. Osowiec– –Poznań–Berlin: 85–87.

Meyburg B.-u., Mizera t., Maciorowski G., dylawerski M., Smyk a. 1995. Juvenile Spotted Eagle apparently killed by Eagle Owl. Brit. Birds: 88.

Meyburg B.-u., Mizera t., Maciorowski G., kowalski J. 1997. Schelladler Aquila clanga brütet in partiellem Jugendfieder. Limicola 11, 2: 82–87.

Meyburg B.u., Mizera t., Matthes J., Graszynski G., Schwanbeck J.P., Maciorowski G. 2005. krzyżowanie międzygatunkowe pomiędzy orlikiem grubodziobym Aquila clanga i orlikiem krzykliwym Aquila pomarina w Polsce i niemczech. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.) Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.

Osowiec–Poznań–Berlin: 115–117.

Meyburg B.u., Pielowski z. 1991. cainism in the Greater Spotted Eagle Aquila clanga. Birds of Prey Bull.

4: 143–148.

Meyburg B.-u., Scheller, w., Meyburg, c. 1995a. zug und Überwinterung des Schreiadlers Aquila pomarina: Satellitentelemetrische untersuchungen.

J. Ornithologie 136: 401–422.

Mirski P. (ed.) 2012. Ochrona orlika grubodziobego.

Materiały warsztatów Międzynarodowych. Goniądz, Polska 25–27 styczna 2012, s. 95.

Mischenko a.L., Melnikov V.n. 2012. e Greater Spotted Eagle in European part of russia: main nesting areas, size dynamics and threats to the population. w: Mirski P. (red.). conservation of the Greater Spotted Eagle. Proceedings of the international workshop, Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 14–15.

Mischenko a.L., Ochagov d.M., kostin a.B., Galushin V.M., nikolaev V.i., Sukhanova O.V., Eremkin G.S. 2001. Spotted Eagles in the central part of European russia: Preliminary assessment of their ranges and population status. acta Ornithoecol. 4: 331–336.

Mizera t. 1995. O niektórych związkach pomiędzy ptakami i dębami. Quercus, biologia, gospodarka kultura: 21–27. Ośrodek kultury Leśnej, Gołuchów.

Mizera t. 2008. Orły aquila sp. na znaczkach pocztowych. Studia i Materiały Ośrodka kultury Leśnej 7: 57–66.

Mizera t. Meyburg B.-u. 1993. wstępne badania orlika grubodziobego (Aquila clanga). Biuletyn komitetu Ochrony Orłów 5: 29.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Mizera t., Maciorowski G. 2002. Orlik grubodzioby. komitet Ochrony Orłów, aFw „Mazury”: 1–16 s.

Mizera t., Maciorowski G., Meyburg B.u. 2001. Orlik grubodzioby Aquila clanga. w: Głowaciński z. (red).

Polska czerwona księga zwierząt: 145–148. Państwowe wydawnictwo rolnicze i Leśne, warszawa.

Mizera t., Meyburg B.u. 2005. (eds.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy. Osowiec–Poznań–Berlin, s. 268.

Mizera t., Maciorowski G., Meyburg B.u. 2003. Aquila clanga. Orlik grubodzioby. w: Głowaciński z. (ed.).

2003. Polska czerwona księga zwierząt. kręgowce, ss. 145–148. Państwowe wydawnictwo rolnicze i Leśne, warszawa.

Mizera t., Meyburg B.u., Matthes J., Maciorowski G., Graszynski k., kowalski J. 2005. Historia badań orlika grubodziobego Aquila clanga w dolinie Biebrzy. w: Mizera t. & B.u. Meyburg (red.) Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16– 18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.

Osowiec–Poznań–Berlin: 9–19. newton i. 1979. Population ecology of raptors. Poyser, Berkhamsted. newton i. 2003. e speciation and biogeography of birds. academic Press. nordberg S. 1936: Biologisch–Ökologische untersuchungen über die Vogelnidicolen. acta zool. Fen. 21: 1–168.

Okruszko H. 1991. Przeobrażenie się mokradeł pod wpływem odwodnienia. w: H. Okruszko (red.).

Bagna Biebrzańskie. zeszyty Problemowe Postępów nauk rolniczych 372: 251–269. Pwn warszawa.

Ots M., Lilleleht V. 2002. rarities in Estonia 1998– 2002: report of the Estonian rarities committee.

Hirundo 15: 59–82.

Pankin n.S. 1972. [about nutrition of the Greater Spotted Eagle in plain of Bureie river]. zoological problems of Siberia. novosibirsk: 381–383. in russian Panov E. n. 1989: [Hybridization and ecological isolation in birds]. nauka, Moskva. in russian.

Parry S.J., clark w.S., Prakash V. 2002. On the taxonomic status of the indian Spotted Eagle aquila hastate. ibis 144: 665–675.

Philips J.r. 1981. Mites (acarina) from nests of norvegian birds of prey. Fauna norv. Ser. B., 28: 44–47.

Philips J.r. 2000: a review and checklist of the parasitic mites (acarina) of the Falconiformes and Strigiformes. J. raptor res., 34 (3): 210–231.

L I TE R ATUR A

Polskie Ogrody zoologiczne – informator. 1998. topola r. (red.). Polskie towarzystwo zoologiczne. Łódź.

Pugacewicz E. 1995. Stan populacji orlika grubodziobego (Aquila clanga) w kotlinie Biebrzańskiej w latach 1989–1993. not. Orn. 36: 311–321.

Pugacewicz E. 1996. Lęgowe ptaki drapieżne polskiej części Puszczy Białowieskiej. not. Orn. 37: 173–224.

Pugacewicz E. 2004. dolina Biebrzy. S. 236–240. w: Sidło P.O., Błaszkowska B., chylarecki P. (red.)

Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce.

OtOP, warszawa.

Pugacewicz E., zub k. 1999. Liczebność, rozród oraz pokarm sowy błotnej asio flammeus w kotlinie Biebrzańskiej. not. Orn. 40: 69–77. randla t. 1976. Eesti röövlinnud. Valgus, tallinn. ratkiewicz M. (red.). 2011. Strategia ochrony i gospodarowania populacją łosia w Polsce. msc. Białystok. reichenow a. 1918. die Vogelfauna des urwaldes von Bialowies. w: Bialowies in deutschner Verwaltung.

H. 3. Berlin. rodziewicz M. 1996. e status, range and breeding success of the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina in Poland. in: Meyburg B.u., chancellor r.d. (eds.) Eagle Studies: 291–295. wwGBP, Berlin, London & Paris. rodziewicz M., król w. 2001. Aquila pomarina Brehm, 1831 orlik krzykliwy. w: Głowaciński z. (red). Polska czerwona księga zwierząt. Państwowe wydawnictwo rolnicze i Leśne, warszawa. rozporządzenie Ministra Środowiska 2011. dziennik ustaw z dnia 12 października 2011 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, nr 237, poz. 1419. ryabtsev V.V. 1997. [Strange case of nesting of e Greater Spotted Eagle Aquila clanga. russian ornithological journal]. Express-issue. 12: 19–20. in russian. ryabtsev V.V., durnev u.a., Fefelov i.V. 2001. [autumnal flying of birds of prey Falconiformes on southern-western coast of Baikal Lake]. russian ornithological journal. Express-issue.130, 63–68. in russian. rydzewski w. 1938. Sprawozdania z działalności Stacji Badania wędrówek Ptaków za rok 1937. acta Ornithol. 19: 431–527. rydzewski w. 1949. Sprawozdanie z działalności Stacji Badania wędrówek Ptaków za rok 1938. acta Ornithol. Musei zoologici Polonici 4: 1–113.

Schalow H. 1919. Beiträge zur Vogelfauna der Mark Brandenburg. Berlin.

Scheller w., Bergmanis u., Meyburg B.u., Furkert B., knack a., röper S. 2001. raum-zeit-Verhalten des Schreiadlers (Aquila pomarina). acta ornithoecol.

Jena 4: 75–236.

Scheller w., Franke E., Matthes J., neubauer M., Scharnweber c. 2001. Verbreitung, Bestandsentwicklung und Lebensraumsituation des Schreiadlers Aquila pomarina in Mecklenburg-Vorpommern. Vogelwelt 122: 233–246.

SdF 2012. Standardowy Formularz danych natura 2000. dolina Biebrzy PLH 200008. http://natura 2000. gdos.gov.pl/datafiles/download/PLH200008/sdf.

Seibold i., Helbig a.J., Meyburg B.u., negro J.J., wink M. 1996. Genetic differentiation and molecular phylogeny of European aquila eagles according to cytochrome b nucleotide sequences. in: Meyburg B.u., chancellor r.d. (eds.). Eagle Studies: 1–15. wwGBP; Berlin, London & Paris.

Sellis u. 2012. e Greater Spotted Eagle population in Estonia: actual numbers, degree of hybridization and monitoring conducted. w: Mirski P. (ed.). conservation of the Greater Spotted Eagle. Proceedings of the international workshop, Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 10.

Sellis u. 2012. tracking of the Greater Spotted Eagles: preliminary results about migration and wintering of Estonian individuals. w: Mirski P. (red.). conservation of the Greater Spotted Eagle. Proceedings of the international workshop, Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 11.

Short L.L. 1969. taxonomic aspects of avian hybridisation. auk 86: 84–105.

Simmons r.E. 2000. Harriers of the world. eir behaviour and ecology. Oxford university Press, Oxford.

Skalon V.n. 1934. [Birds of prey in upper angara region and their role in humans’ life. irkutsk state anti-plague university of Siberian and Far East region newsletter 1932–1933]. Moscow 1: 55–83. in russian.

Skalon V.n. 1936. [Materials to knowing of fauna of southern frontiers of Siberia. irkutsk state anti-plague university of Siberian and Far East region newsletter]. M. irkutsk 3: 135–209. in russian.

Snow d.w., Perrins c.M. 1998. e Birds of the western Palearctic. concise Edition. Oxford university Press.

Sokołowski J. 1958. Ptaki ziem polskich. t2, Pwn, warszawa.

Sonin V.n., ryabtsev V.V. 1993. [e Greater Spotted Eagle. rarity animals of irkutsk district (Onground verterbrals)]. irkutsk:199–201. in russian Stattersfield a.J., capper d.r. (eds.). 1998. reatened birds of the world. BirdLife intermational, Lynx Edicions.

Stepanyan L.S. 1990. [catalogue of ornithological fauna of the uSSr.]. nauka, Moscow. in russian.

Stój M. 1991. występowanie i biologia orlika krzykliwego Aquila pomarina w Beskidzie niskim. chrońmy Przyrodę Ojczystą 47: 28–35.

Strutyński J. 1972. Polskie nazwy ptaków krajowych.

Pan. Prace komisji Językoznawstwa 33.

Stubbe M., zörner H., Stubbe a., weber M., Herrmann S. 2000. Langzeitökologie des Schreiadlers Aquila pomarina im nordöstlichen Harzvorland. Populationsökologie Greifvögel- und Eulenarten 4: 119–131.

Svensson L. 1975. Större skrikörn Aquila clanga och mindre skrikörn A. pomarina – problemet att artbestäma dem. Vår Fågelvärld 34: 1–26.

Svensson L. 1987. underwing pattern of Steppe, Spotted and Lesser Spotted Eagles. in: international Bird identification, pp. 12–14. iBcE, Eilat. Świętochowski P., Maciorowski G., Henel k., Marczakiewicz P., Grygoruk G. 2010. dolina Biebrzy. w: wilk t., Jujka M., krogulec J., chylarecki P. (red.).

Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OtOP, Marki. taberlet P., Fumagalli L., wust-Saucy a.G., cossons J.F. 1998. comparative phylogeography and postglacial colonization routes in Europe. Molecular Ecology 7: 453–464. taczanowski w. 1882. Ptaki krajowe. kraków. taczanowski w. 1891—1893. Faune ornitologique de la Siberie orientale: Pt 1/2.Mem. acad. imp. Sci., St.-Pb., 39: 1–1278. tischler F. 1941. die Vögel Ostpreussens, teilband 1: 684–688. Ost-Europa-Verlag. königsberg, Berlin. tischler F. 1943. zur Vogelfauna des urwaldes von Bialowies. Orn. Monatsber. 51, 3 / 4: 80–83. tomiałojć L. 1972. Ptaki Polski wykaz gatunków i rozmieszczenie. Pwn, warszawa. tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i liczebność. Pwn, warszawa. tomiałojć L., Stawarczyk t. 2003. awifauna Polski. rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PtPP „pro natura”, wrocław. tornberg r., Mönkkönen M., Pahkala M. 1999. changes in diet and morphology of Finnish goshawks from 1960s to 1990s. Oecologia 121: 369–376. treinys r. 2005. e Greater Spotted Eagle (Aquila clanga): previous, current status and hybridsation in Lithuania. acta zoologica Lithuanica 15: 31–38. treinys r. 2012. Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in Lithuania: past and present status. w: Mirski P. (red.). conservation of the Greater Spotted Eagle.

Proceedings of the international workshop, Goniądz, Poland 25–27th January 2012: 20. treinys r., dementavicius d. 2004. Productivity and diet of Lesser Spotted Eagle (Aquila pomarina) in Lithuania in 2001–2003. acta zoologica Lithuanica 14: 83–87.

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

Väli Ü. 2002. Mitochondrial pseudo-control region in old world eagles (genus aquila). Molecular Ecology 11: 2189–2194.

Väli Ü. 2003. e Lesser Spotted Eagle and its conservation in Estonia. Hirundo Supplementum 6: 64.

Väli Ü. 2004. Sex ratio of Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina nestlings in good and poor breeding years. Bird Study 51: 189–191.

Väli Ü. 2004. e Greater Spotted Eagle Aquila clanga and the Lesser Spotted Eagle A. pomarina: taxonomy, phylogeography and ecology. msc. dissertationes Biologicae universitatis tartuensis 86. tartu university Press, tartu.

Väli Ü. 2005. zjawisko hybrydyzacji zagrożeniem dla europejskiej populacji orlika grubodziobego Aquila clanga. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.) Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.

Osowiec–Poznań–Berlin: 103–114.

Väli Ü. 2006. Mitochondria dna sequences support species status for the indian Spotted Eagle aquila hastata. Bull. Brit. Orn. cl. 126: 238–242.

Väli Ü. 2012. Genetic composition of the Aquila clanga population breeding at Biebrza river Valley, Poland. Stage report no 2. Estonian university of Life Sciences, tartu.

Väli Ü., Lõhmus a. 2000. e Greater Spotted Eagle and its conservation in Estonia. Hirundo Supplementum 3.

Väli Ü., Lõhmus a. 2002. Parental care, nestling growth and diet in a Spotted Eagle Aquila clanga nest. Bird Study 49: 93–95.

Väli u., Lõhmus a. 2004. nestling characteristics and identification of the lesser spotted eagle Aquila pomarina, greater spotted eagle Aquila clanga, and their hybrids. J. Ornithol. 145: 256–263.

Väli u., Lõhmus a., Sellis u. 2005. Orlik grubodzioby Aquila clanga w Estonii – liczebność, rozmieszczenie, sukces lęgowy, pokarm oraz ochrona. w: Mizera t., Meyburg B.u. (red.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Materiały międzynarodowej konferencji, Osowiec, 16–18 września 2005. Biebrzański Park narodowy.

Osowiec–Poznań–Berlin: 53–60. walasz k., Mielczarek P. 1992 (red.). atlas ptaków lęgowych Małopolski 1985–1991. Biologica Silesiae, wrocław. wells d.r., inskipp t.P. 2012. a proposed new genus of booted eagles (tribe aquilini). Bull. B.O.c. 132: 70–72.

L I TE R ATUR A

werpachowski c. 1999. kształtowanie się flory i populacji wybranych gatunków roślin w warunkach izolowanych grądzików kotliny Biebrzy. kBn, proj.

Bad. nr: 6PO4F 06710. werpachowski c. 2005. Świat roślin naczyniowych kotliny Biebrzy i Biebrzańskiego Parku narodowego. w: dyrcz a., werpachowski c. (red.). Przyroda Biebrzańskiego Parku narodowego. Monografia. wyd. BbPn, Osowiec twierdza: 87–106. wierzbicka J. 1976. w krainie łosi. telewizyjna wytwórnia Filmowa „Poltel“. wirtz P. 1999. Mother species–father species: unidirectional hybridisation in animals with female choise. animal Behaviour 58: 1–12. wodzicki k. 1851. wycieczka ornitologiczna w tatry i karpaty galicyjskie na początku czerwca 1850 roku, Leszno.

Yelaev E.n., dorziev S.z., umov B.O., Pronin n.M., kalinina L.n., Boronoeva G.i., Badmaev B.B., naguslaev M.t., 1995. [Materials toward fauna of vertebrated animals of “Jerginskiy” nature reserve.

Biovariety of ecosystems of Pribaikalie]. works of nature reserve “Jerginskiy” 3: 70–90. ulan-ude. in russian. zadrąg M., Szałański P., Lachmann L. 2012. Ochrona wodniczki w Polsce i w niemczech. OtOP, Marki. zawadzka d., Lontkowski J. 1996. Ptaki drapieżne. dlaczego chronimy, ekologia, oznaczanie. agencja reklamowo-wydawnicza a. Grzegorczyk, warszawa. zeman P., Jurík M. 1981. a contribution to the knowledge of fauna and ecology of Gamasoid mites in cavity nests of birds in czechoslovakia. Fol. parasit.

(Praha) 28: 265–271. zhezherin, V.P. 1969. [On taxonomic interrelation of Aquila clanga Pall. and Aquila pomarina Brehm]. zbirn. prats zool. muz. 33: 91–97. in ukrainian with English summary.

ISBN 978-83-934094-4-15 EGZEMPLARZ BEZPﾅ、TNY