DIADROMES 107

107 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Νικηφόρος Βρεττάκος

: λ α τ Ν τ ν λ α ό Ρ Ο πιο πολυδιαβασμένος συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα!



30 χρόνια

Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 500 τίτλους στο www.psichogios.gr! Σκανάρετε και διαβάστε online!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800 11 64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

Iστορίες ζωής Επί μία δεκαετία, ανά δύο χρόνια οργανώνεται από τον ΠΟΦΑ και άλλους φορείς το Φεστιβάλ Αφήγησης Ολύμπου. Εκεί συρρέουν, από όλη την Ελλάδα, κυριολεκτικά κατά εκατοντάδες, μικροί και μεγάλοι, για να απολαύσουν ιστορίες από τους παραμυθάδες, λαϊκούς και έντεχνους. Εκεί τα παιδιά παρακολουθούν «παιχνίδια στο δάσος» και ακούν ειδικούς ομιλητές για την αφήγηση. Φέτος τα δρώμενα επικεντρώθηκαν στο γενικό θέμα «Ιστορίες ζωής». Είναι αυτές που δημιουργούν συνεκτικούς δεσμούς μεταξύ των ατόμων μιας κοινότητας, εκφράζοντας τον πολιτισμό της. Δίνουν ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή και συνδέουν όλους τους ανθρώπους, αφού ικανοποιούν κοινές ανάγκες όπως ψυχαγωγία, διδαχή, νίκη του Καλού και τιμωρία του Κακού, αισιοδοξία. Γι’ αυτό οι αφηγητές και οι παραμυθάδες θεωρούνται –με την ευρεία έννοια του όρου– παιδαγωγοί του λαού. Οι ιστορίες και τα παραμύθια από τη στιγμή που θα γεννηθούν, ακολουθούν τον δικό τους δρόμο και τη δική τους πολλαπλή ζωή, έχουν το δικό τους άστρο, όπως κάθε άνθρωπος. Γεμίζουν την καρδιά και την ψυχή μας, ενισχύουν τη μνήμη και τη φαντασία και ζυμώνουν το χαρακτήρα των παιδιών. Ο αφηγητής πεθαίνει, οι ιστορίες του όμως μένουν, διατηρούνται, διαφοροποιούνται και διαδίδονται, επιβιώνουν ως παραλλαγές. Οι ιστορίες αλλάζουν ανάλογα με τις κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες μιας κοινότητας και ενός λαού. Δημιουργούνται καινούργιες που εκφράζουν τον σύγχρονο άνθρωπο, τις ανάγκες και τα όνειρά του. Οι ιστορίες προετοιμάζουν το νέο άτομο να ενταχθεί στην κοινότητα και να μυηθεί στις αξίες και τα όνειρά της. Δεν κουραζόμαστε να επαναλαμβάνουμε πόσο σημαντικό είναι για τα παιδιά να ακούν ιστορίες και παραμύθια, να διηγούνται τα ίδια ή να διαβάζουν παιδικά βιβλία με ιστορίες. Ας σημειωθεί μάλιστα εδώ η ιδιαίτερη αξία που έχει να ακούν τα παιδιά ιστορίες από τον παππού και τη γιαγιά ή άλλο συγγενικό πρόσωπο. Οι Διαδρομές στο τεύχος αυτό προσφέρουν, πέραν των άλλων, υλικό που ενδιαφέρει γονείς και εκπαιδευτικούς, εστιάζοντας την προσοχή τους σε έναν μεγάλο ποιητή της σύγχρονης Ελλάδας, τον Νικηφόρο Βρεττάκο. Ο Διευθυντής

Περίοδος Γ’ : Φθινόπωρο 2012 Τεύχος 107 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος - Νοέμβριος 2012 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Κ ΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο

3rd Period: Autumn 2012 No 107 September - October - November 2012 Quarterly Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

ISSN 1105-1523 Ιδιοκτησία: Λέσχη Μελέτης και Έρευνας της Παιδικής Λογοτεχνίας ΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Ζαλόγγου 7, 10678 Αθήνα Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05 Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50 Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81 Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr

Εικόνα Εξωφύλλου: Το σιτάρι, εκδόσεις Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ της εικονογράφου Σάντρας Ελευθερίου Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Πέγκυ Σκουλίδα, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του

Owner: DIADROMES Club for Children’s Literature Study and Research, a Greek non-profit union 7, Zalogou str., 10678 Αthens, Greece Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05 Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50 Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81 Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr

Cover Illustration: To Sitari, A. A. Livanis Publications Illustrator: Sandra Eleftheriou Marketing, Public Relations and Advertisments: Peggy Skoulida, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights

ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 3727

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

CONTENTS

Επισημάνσεις

Points

H εικονογράφος του τεύχους: Σάντρα Ελευθερίου

This Issue’s Illustrator: Sandra Eleftheriou

Η θάλασσα στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου των Τζίνα Καλογήρου και Βάσω Οικονομοπούλου

The sea in Nikiforos Vrettakos’ poetry by Gina Kalogirou and Vasso Economopoulou

«Τα πρόσωπα των παιδιών είναι πατρίδες»: το παιδί και το τραύμα της Ιστορίας στο έργο του Ν. Βρεττάκου, Μπροστά στο ίδιο ποτάμι της Μαρίτας Παπαρούση

“Children’s faces are homelands”: the child and the trauma of History in N. Vrettakos’ work, Before the same river by Marita Paparoussi

Βιβλιοπαρουσιάσεις (38 τίτλοι)

Book Presentations (38 titles)

Σημεία αναγνώρισης της λογοτεχνίας για παιδιά και των δημιουργών της της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Identifying children’s literature and its creators by Loty Petrovits-Androutsopoulou

Νίνα Μπόντεν: ένα αντίο σε μια αγαπημένη συγγραφέα της Δομινίκης Σάνδη

Nina Bawden: Farewell to a beloved author by Dominique Sandis

Ποιήματα για το Φθινόπωρο

Poems about the autumn

Έμμετρη επισήμανση της Θέτιδος Χορτιάτη

Commentary in verse by Thetis Hortiati

Συνέντευξη της Μαρίζας Ντεκάστρο από την Αγγελική Βαρελλά

An interview with Mariza Decastro by Angeliki Varella

Νέα

News

Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

Submission Guidelines

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

επισημάνσ ε ι ς επισημάνσεις

επισημάνσεις

Μνήμες και οφειλές



ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τα σοφά λόγια είναι πάντα επίκαιρα. Και αφορούν όλους τους τομείς της ζωής – άρα και τον τομέα της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας. Διαλέγουμε λοιπόν μία ρήση του Αϊνστάιν για τις οφειλές όλων μας προς τους άλλους: «Κάθε μέρα υπενθυμίζω στον εαυτό μου ότι η εσωτερική και εξωτερική ζωή μου βασίζονται σε κόπους άλλων ανθρώπων, ζωντανών και νεκρών, και θα πρέπει να καταβάλλω δυνάμεις, προκειμένου να δώσω στο ίδιο μέτρο με αυτά που έχω λάβει και συνεχίζω να λαμβάνω». Γιατί διαλέξαμε τούτη τη ρήση ως επισήμανση στο τεύχος μας το φθινοπωρινό; Μας τη θύμισαν οι απώλειες, εν μέσω φθινοπώρου, κάποιων πρωτοπόρων που πάλεψαν πολύ για την ελληνική παιδική λογοτεχνία και δεν επιτρέπεται να λησμονούμε τα όσα τους οφείλουμε. Για παράδειγμα, τα όσα οφείλουμε στην Τατιάνα Σταύρου, που έσβησε το Σεπτέμβρη του 1990∙ στη Ρένα Καρθαίου, που έφυγε για πάντα από κοντά μας τον Οκτώβρη του 2005, μα και σε τόσους άλλους που στέριωσαν στον τόπο μας με κόπους και αδιάκοπη δουλειά τον κλάδο που λέγεται «παιδική/νεανική λογοτεχνία». Και οι οφειλές συνεχίζονται. Γιατί πάντα οι νεότεροι θα πρέπει να θυμούνται τους κόπους άλλων, ζωντανών και νεκρών, στους οποίους βασίζονται οι δικές τους τωρινές επιτυχίες. Οφείλουν λοιπόν «να καταβάλλουν δυνάμεις, προκειμένου να δώσουν στο ίδιο μέτρο με αυτά που έχουν λάβει και συνεχίζουν να λαμβάνουν». Λ.Π.-Α.

Δουλειά, δουλειά, δουλειά – ο μόνος τρόπος… Και καθώς πληθαίνουν οι επιτυχίες, οι βραβεύσεις και οι έπαινοι των συγγραφέων παιδικών και νεανικών βιβλίων, ας θυμηθούμε ακόμη μια ρήση του Αϊνστάιν, που ισχύει βέβαια για όλους τους δημιουργούς: «Ο μόνος τρόπος να γλυτώσει κανείς από τη διαφθορά των επαίνων είναι να συνεχίσει να εργάζεται». Λ.Π.-Α.

η εικονογράφος του τεύχους

ΣΑΝΤΡΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Η Σάντρα Ελευθερίου ζει και εργάζεται στη Λάρνακα. Είναι παντρεμένη και έχει δύο κόρες. Σπούδασε Γραφικές Τέχνες και από το 2004 εργάζεται ως ελεύθερη επαγγελματίας εικονογράφος παιδικών και νεανικών βιβλίων. Έχει εικονογραφήσει και επιμεληθεί περισσότερα από πενήντα βιβλία και είναι πανευτυχής που είχε την ευκαιρία να συνεργαστεί με γνωστούς και ενδιαφέροντες συγγραφείς και εκδότες. Κέρδισε δύο φορές το Α΄ Βραβείο σε διαγωνισμούς εικονογράφησης του Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου (2008 & 2009) και έχει λάβει δύο φορές το Κρατικό Βραβείο Εικονογράφησης του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου (2009 & 2010). Είναι η εικονογράφος που αντιπροσωπεύει την Κύπρο στην Τιμητική Λίστα του ΙΒΒΥ 2012. Ταυτόχρονα ασχολείται με τη συγγραφή, όπου έχει επίσης βραβευτεί. Το 2010 δόθηκε Έπαινος στο θεατρικό της έργο Η επιστροφή του χαμένου πρίγκιπα, το οποίο έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις Πήλιο. Το 2011 πήρε το Α΄ Βραβείο από τον Κυπριακό Σύνδεσμο Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου για το βιβλίο που συνέγραψε μαζί με τη συγγραφέα Φυτούλα Βακανά, Από την πόλη έρχομαι… και έχει εκδοθεί από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου.



ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

Η ΘΑΛΑΣΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΒΡΕΤΤΑΚΟΥ Τζίνα Καλογήρου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Βάσω Οικονομοπούλου Δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Συνάντηση με τη θάλασσα∙ και πέρα απ’ τη θάλασσα ένα νέφος χρυσό, όπου μέσα του γίνονται πράγματα όλα φτιαγμένα απ’ το φως. (Νικ. Βρεττάκος, «Σαρωνικός», Απογευματινό ηλιοτρόπιο)1

6

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

σχέση φύσης και τέχνης είναι μια σχέση απείρως γοητευτική, με τις πολλαπλές μετουσιώσεις και τους ανασχηματισμούς της ίδιας της φύσης να χρησιμεύουν ως πολύτιμο καλλιτεχνικό υλικό για το δημιουργό. Το απεικονιζόμενο τοπίο, ωστόσο, δεν αποτελεί μια απλή αναπαράσταση μιας σκηνής ή μια απλή «θέαση», αλλά αντίθετα αποτελεί αναπαράσταση μιας συγκεκριμένης επίδρασης και σύνδεσης του υποκειμένου με το πραγματικό φυσικό τοπίο της άμεσης εμπειρίας2. Ο δημιουργός προτείνει μια νέα εκδοχή τού πώς ο ίδιος αντιλαμβάνεται τη φύση, με έναυσμα πάντοτε από την πραγματική ζωή3. Η πρωταρχική άποψη, επομένως, που διατηρεί το υποκείμενο για τον τόπο, εκπορεύεται από τις ίδιες τις αισθήσεις του: την όραση, την ακοή, την αφή, την όσφρηση και τη γεύση4. Έτσι, η ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου έρχεται πάντοτε στη συνείδηση του αναγνώστη της δεμένη με τη φύση του γενέθλιου τόπου και ιδιαίτερα με τον ήλιο, το πρώτο και μεγάλο σύμβολό του. Η φύση όμως δεν είναι απλός διάκοσμος, διακοσμητική πλαισίωση του στοχασμού του ποιητή. Αυτό που θα βρούμε συνήθως στην ποίηση του Βρεττάκου δεν είναι η λεπτομερής περιγραφή ενός φυσικού τοπίου, αλλά η απομόνωση ενός στοιχείου της φύσης

110 10,70 0,70 ,770 e •

ΣΣελ. Σε λ 2200 λ. 0 00

ΣΣελ. Σε ελ. λ 4416 166

Σελ. 384

•

15 15,90 5,990 e

15,90 e

Όταν ο ήλιος...

Τα χέγια

Νινέτ

ΒΡΑΒΕΙΟ ΚΥΚΛΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΡΑΤΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ

ΖΩΡΖ ΣΑΡΗ ΝΕΕΣ ΑΝΑΜΟΡΦΩΜΕΝΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΑΠΗΜΕΝΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

88,50 8, 5500 e •

Σελ. 140 4

Σελ. 152

Σελ. 192

•

8,50 e

10,70 e

Οι νικητές

Ο θησαυρός της Βαγίας

Σ ί Σοφία



ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

–όπως ο ήλιος, η θάλασσα, τα λουλούδια, τα ψάρια– που θρέφει το στοχασμό του ποιητή και τροφοδοτεί τη φιλοσοφική του ενατένιση. Εξ άλλου, πολύ συχνά, η ματιά του Βρεττάκου διαπερνά τα μικρά, τα ορατά, τα υλικά στοιχεία και προσεγγίζει ενορατικά το άμετρο, το ασύλληπτο και χαοτικό σύμπαν σε μια ολότητα. Το φυσικό τοπίο ενώνεται με το ποιητικό υποκείμενο και μετατρέπεται σε φωνή του ίδιου του ποιητή. Ο Βρεττάκος διατηρεί έναν οντολογικό δεσμό με τη φύση, αισθάνεται μέρος της κι εντέλει ταυτίζεται μαζί της, μέσα από την προοπτική να βρει την αυθεντική φωνή του και τις απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της ζωής. Η ένωση του ποιητικού εγώ με τον φυσικό κόσμο και της ποιητικής τέχνης του με τη φιλοσοφία δημιουργούν μια παντελώς ευφορική κατάσταση. […] Ακούμπαγα πάνω στο σκοτάδι, όπως πάνω σ’ έναν τοίχο, όταν άξαφνα άρχισε ο ήλιος να αναδύεται από μέσα μου. Είδα, σε λίγο να πλέουν στο φως σαν ψάρια τα χέρια μου. Κι είδα πως είχα μέσα μου όλα τα ωραία μου πράγματα. Και πήρα μολύβι, χαρτί και πριόνι να ξυλέψω το δάσος των αισθημάτων μου, να βάλω ιστία στα πλοιάρια των στίχων μου, να βγουν στ’ ανοιχτά, ταξιδεύοντας – τάχα – μ’ ένα φρέσκο, στρωτό αεράκι στον κόσμο.5 Ο φυσικός πανθεϊσμός του Βρεττάκου διαφαίνεται και από την ιδιαίτερη σχέση του με τη θάλασσα6, η οποία, τουλάχιστον στην ποιητική συλλογή του Συνάντηση με τη θάλασσα7, ταυτίζεται με τη φύση και ακόμη περισσότερο με το σύμπαν. Η μεγαλειώδης παρουσία της θάλασσας στην ποίηση του Βρεττάκου, καθώς και οι ποικίλοι συμβολισμοί της, που αποκαλύπτουν την ανθρώπινη μοίρα και την Ελλάδα, διαφαίνονται σε όλο το ποιητικό έργο του δημιουργού8:

Το βλέμμα μου υπήρξε ο καθρέφτης σου, θάλασσα. Μέσα του εφάνη το υδάτινο σώμα σου. Εσύ δεν εγνώριζες τη μορφή, τη βοή, τις πότε λαμπρές και τις πότε ταραγμένες μεταμορφώσεις σου. Καθώς κι ο ωραίος γείτονάς σου ο Ταΰγετος. Ακόμη κι ο ήλιος. Αυτή τη στιγμή μας φωτίζει του σύμπαντος ο μέγας τυφλός. Σε μένα η χάρη και η τιμή και η δόξα. Γιατί όλα υπήρχατε δίχως να γνωρίζετε πως υπάρχετε, θάλασσα. Η βεβαίωση έγινε μέσα στο βλέμμα μου.9 Η θάλασσα, όμως, εκλαμβάνεται στην ποίηση του Βρεττάκου και ως μια εναυσματική δύναμη, η οποία παρωθεί την ψυχή να βγει από τα όριά της και να ταξιδέψει προς τον εξωτερικό κόσμο10. Το άπειρο της θάλασσας γίνεται ορατό την ώρα της δημιουργίας καθώς ταυτίζεται με την απεραντοσύνη της ψυχής του ποιητή. Η ψυχή μου στα μέτρα σου, διπλωμένη στα βάθη μου, ξεδιπλώνοταν κάποτε κι απλώνοταν σε όλη την έκταση πάνω σου. Γινόμαστε ένα. Γιομίζαμε όλον το γύρω από μας ουράνιον ορίζοντα. Έτσι που τα βουνά ως να ήταν καράβια μας διαπλέανε ταξιδεύοντας.11 Η ανήσυχη και πολυδιάστατη θάλασσα δανείζει στον Βρεττάκο τις εικόνες για μια συνάντηση που διαρκεί λίγες στιγμές, όσο δηλαδή διαρκεί η εκφορά της εξομολόγησης που απευθύνει ο ποιητής προς τη θάλασσα, ή μήπως διαρκεί μια αιωνιότητα; Ο χρόνος αιωρείται. Aυτό που παρακολουθούμε δεν είναι μόνο μια εξομολόγηση αλλά και η γέννηση-ανάδυση του ποιητή από τη θάλασσα-μήτρα και η επιστροφή του πάλι σε αυτήν. Το θαλάσσιο υγρό στοιχείο αναδεικνύεται ως



ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

μια πραγματικότητα πολύμορφη, καθώς συνδέεται άμεσα με παιδικές αναμνήσεις και βιώματα12, αλλά και με την ίδια την εικόνα της μητέρας13. Η υδάτινη ύλη αποκτά στην ποίηση του Βρεττάκου αρχετυπικές διαστάσεις και συνδέεται όχι μόνο με το ποιητικό αντικείμενο, τη γυναίκα-μητέρα, αλλά και με την επιστροφή στο χοϊκό στοιχείο, καθώς σηματοδοτεί το θάνατο14.

 10

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ίσως είναι το μητρικό σου αλάτι που σήμερα μ’ έφερε, θάλασσα, πάλι κοντά σου. Αλλά κι αν ακόμη δεν είσαι μητέρα μου, μοιάζουμε πάντως. Μπορεί και τα λόγια μου να είναι αέρας σαν τα δικά σου. Καιρός είναι άλλωστε ν’ αφήσουμε τα όνειρα, σαν μια φούχτα άμμο που τη ρίχνουμε πίσω μας. Αρκεί πως αυτός ο παράδοξα όμορφος κόσμος μάς μάγεψε. Μεθύσαμε θάλασσα! Τόσο η ψυχή μου όσο κ’ εσύ, τον γιομίσαμε κύματα.15

www.kedros.gr ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΡΙΣ

ΟΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΓΚΜΟΝΤ ΚΛΑΒΙΕ Eικονογράφηση: Κατερίνα Κρις Εσύ έχεις δει ποτέ ΧΜ, ένα από αυτά τα μικροσκοπικά πλάσματα που ζουν στις σελίδες των βιβλίων και των τετραδίων; Κι όμως, τα ΧΜ είναι εκεί, και χαίρονται κάθε φορά που κάποιος διαβάζει τις σελίδες των βιβλίων ή γράφει στις σελίδες των τετραδίων. Αν θέλεις να μάθεις περισσότερα γι’ αυτά, διάβασε γρήγορα τη σειρά. Γιατί όσο περισσότερα ξέρεις για τα ΧΜ, τόσο πιθανότερο είναι να τα συναντήσεις!

1. Το πρώτο Χμ που είδα! Έχεις σκεφτεί ποτέ μια… φανταστική ιδέα; Ε, τότε είμαι σίγουρος πως όταν τη σκέφτηκες έκανες «…Χμ!». Αλλά με τίποτα δεν μπορεί να ξέρεις πώς είναι… να βλέπεις Χμ! Θα χρειαστεί να διαβάσεις πολύ προσεκτικά την… χμαπίθανη ιστορία μου ώστε να πάρεις μια ιδέα για το πώς είναι να βλέπεις ένα Χμ πάνω στο τετραδιάκι σου και να έχεις τη σιγουριά… πως δεν ήταν ιδέα σου!

2. Ο Λεξιδιώτης Χμ! Αν ήξερες πόσο μεγάλος είναι ο κόσμος μας, θα σκεφτόσουν πως είναι αδύνατον να τον γυρίσεις ολόκληρο. Αυτά πίστευα κι εγώ όταν ήμουν στην ηλικία σου, μέχρι που πετάχτηκε μπροστά μου… ο Λεξιδιώτης Χμ! Χάρη σ’ αυτόν έμαθα πως οι λέξεις δεν είναι απλώς λέξεις, αλλά μικρά, καλογραμμένα μέσα μεταφοράς, όπως τα τρένα και τα αεροπλάνα, που σε «λεξιδεύουν» σε τόσα και τόσα μέρη. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, πιστεύω πως τα καλύτερα ταξίδια… μετά τα ταξίδια, είναι αυτά που στη γλώσσα των Χμ λέμε… λεξίδια!

Οι ιστορίες των Χμ, όπως τις κατέγραψε ο ερευνητής του ανήκουστου και ανύπαρκτου Έγκμοντ Κλαβιέ (με τη βοήθεια της αρχιβοηθού του, Κατερίνας Κρις), γράφτηκαν για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το διάβασμα. Γιατί τα βιβλία έχουν πολλές λέξεις, και οι λέξεις αρέσουν πολύ στα Χμ κι έτσι οι πιθανότητες ένα παιδί να συναντήσει τα Χμ αυξάνονται μόλις ανοίξει ένα βιβλίο κι αρχίσει να το βιαβάζει. Οι ιστορίες των Χμ γράφτηκαν και για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το γράψιμο. Γιατί όταν κάποιος γράφει, είναι πολύ πιθανόν να εμφανιστεί στη σελίδα του τετραδίου του ένα Χμ, για να τον βοηθήσει να γράψει ακόμη καλύτερα! Όπως ακριβώς συνέβη και με τον Έγκμοντ!

Άλλοτε, πάλι, η επιστροφή του ποιητή στη μητρότητα των νερών δεν σημαίνει το τέλος, αλλά ούτε ακόμη την ανάσταση, παρά μια διαρκή αναγέννηση, απαλλαγή από κάθε τι το φθαρμένο, και βάπτισμα στο αρχέγονο φως της ζωής. Αναδυόμουν απ’ το νερό ντυμένος ζαφείρια. Κ’ ένιωθα ως νάχα γύρω απ’ το σώμα διπλωμένα φτερά που σαλεύαν ν’ ανοίξουνε – να με δεις ν’ ανυψώνομαι και μετά να ζυγίζομαι σαν ένας άγγελος-γλάρος απάνω σου.16

 12

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα η ποιητική περιήγηση ορίζεται ως ατέρμονη κίνηση: έξοδος προς την πραγματικότητα του κόσμου και επιστροφή στην αθωότητα του γαλάζιου. Και στις δύο περιπτώσεις, οι εικόνες της θάλασσας δανείζουν τα σύμβολα. Οι σταγόνες γίνονται δάκρυα, αλλόφρονα κύματα εικονογραφούν τους αλλόκοτους ρυθμούς των ανθρώπινων πράξεων και ο ορίζοντας θαμπώνει από τον ανθρώπινο πόνο. Κι ανάμεσα στις εικόνες της ανθρώπινης δυστυχίας, ο ποιητής προβάλλει το «μόνιμο όνειρο» της παγκόσμιας αδερφοσύνης. Ο Βρεττάκος καταφεύγει στη θάλασσα με την πίστη να ανασυνθέσει τις δυνάμεις του, ώστε να συνεχίσει να αγωνίζεται για το συνάνθρωπο. Ο ποιητής αναζητεί την ένωση με τη θάλασσα και τη φύση γενικότερα, γιατί μέσα από τη δική της ολότητα και την πληρότητα του πνεύματός του θα ανακαλύψει το δρόμο για ένα νέο ανθρωπισμό17. Πλάι στο θαλάσσιο στοιχείο, η ανάγκη της αγάπης και η πίστη στη μελλοντική της επικράτηση δίνονται με την εικόνα του ανθρώπου-θαλασσοβάτη18, εικόνα που παραπέμπει βέβαια στον Ιησού Χριστό και στην ιερότητα της παρουσίας του. Ο άνθρωπος, μέτρο αναφοράς και σύγκρισης κάθε αξίας, καθαγιάζει τα ύδατα και γενικότερα το σύμπαν και δημιουργεί το όραμα της παγκόσμιας συναδέλφωσης. Ο ποιητής συνδυάζει αριστοτεχνικά μέσω της ποιητικής γλώσσας τον Διονύσιο Σολωμό (άβυσσο), τη γλώσσα των Ευαγγελίων (Και πήρανε όλοι την ίδια οδό. Κ’ η οδός οδηγούσε…) και τον Ηράκλειτο (οι στίχοι παραπέμπουν στο: Οδός άνω κάτω μία και ωυτή):

Το μόνιμο όνειρο της ζωής μου το είδα δίπλα σου, θάλασσα: Φωταγωγήθηκε η άβυσσο μέσα στον άνθρωπο. Πώς έσμιξαν κ’ έγιναν ένα χρώμα τα χρώματα των διαφόρων φυλών. Και πήρανε όλοι την ίδια οδό. Κ’ η οδός οδηγούσε σε σημείο απ’ όπου κάτι θ’ ανάτελλε. Κ’ είδα τον ένα άνθρωπο έπειτα να πατάει στο νερό και να στέκεται όρθιος. […]19 Η θάλασσα, όμως, είναι ταυτόχρονα απέραντη και μεγαλόπρεπη, όψη του απείρου και καθρέφτης του κοσμικού θαύματος. Αυτή η θάλασσα είναι μητέρα, αγκαλιά που ενώνει με το σύμπαν και γίνεται ψίθυρος του θεϊκού λόγου. Ακόμη κι όταν κουβαλά τα μεγάλα, μυθικά ταξίδια, αυτά θα πρέπει να βρίσκονται στην πρώτη τους, μεγάλη αρχή δίχως στυγερά εγκλήματα και θεϊκές αντιδικίες. […] Και μου μιλούσες για την Αργώ, το σεληνόφως που χρύσωνε τα μαλλιά του Οδυσσέα, τον μέγιστο στόλο σου (όλων των ειδών τα σκαριά που ελλιμένισες στο βυθό σου) κι ακόμη για το άπειρο όπου ανακύκλωνες το μεγαλείο σου, θάλασσα, κι άλλα πολλά. Ενώ εγώ σου απαντούσα με το ίδιο χαμόγελο που μιλούσα στο γύρω μου πολύμορφο θαύμα, που λέγεται Κόσμος. Λόγον άλλο πληρέστερο να μιλώ με το θείο σύμπαν δεν είχα.20 Τέτοια ποιήματα ξετυλίγουν τη γέννηση, το γαλούχημα και την πορεία του ποιητικού υποκειμένου μέσα στον κόσμο. Το «εγώ» του ποιητή αναδεικνύεται κυρίαρχο, το απαραίτητο φίλτρο μέσα από το οποίο περνά κάθε ποίημα∙ άλλοτε εισπράττει το θαύμα του κόσμου, συνδιαλέγεται με τη φύση, αντιμε-

13 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

τωπίζει το σύμπαν ως επτασφράγιστο αίνιγμα ή ως απέραντο χώρο έτοιμο να δεχθεί τον ζείδωρο λόγο της ποίησης. Εξάλλου, συχνά, στο ποιητικό έργο του Βρεττάκου το ποιητικό υποκείμενο απομακρύνεται από τα γεγονότα του εξωτερικού βίου και ασχολείται με τον αντίκτυπο των γεγονότων στην εσώτερη ύπαρξη, καθώς δεν παύει ποτέ να εξερευνά την ενδοχώρα της ψυχής. Ο ποιητής προβάλλει το διάλογο που είχε με τη θάλασσα ήδη από την παιδική του ηλικία σαν μια σχέση άπειρου μαθητή με το σοφό δάσκαλο:

 14

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Άπλωνα, θάλασσα, τα χέρια παντού, ζητώντας απ’ όλα βοήθεια κι αγάπη. Όλα μου έδωσαν. Κ’ εκτός από τον ομιλούντα σου φλοίσβο και τον ρυακίζοντα ουρανό, η ψυχή μου πήρε απ’ όλα, θησαύρισε πράγματα. Κ’ έγινε ομοίωση, σώμα μικρό του παντός. Η φωνή του φωνή μου, φως μου το φως του. Η ψυχή μου, ο κόσμος που γίνεται λόγος. Η ψυχή μου, ο λόγος που γίνεται κόσμος.21 Πάνω από τη θάλασσα όμως, και πέρα από την απεραντοσύνη του ορίζοντα, βρίσκεται η ίδια η ποίηση. Η άποψη αυτή του Βρεττάκου είναι ήδη γνωστή, αφού επανέρχεται με ιδιαίτερη εμμονή σε κάθε ποιητική συλλογή του. Γιατί, μόνο το δώρο της ποίησης του δίνει την ικανότητα να αποκρυπτογραφήσει το θαύμα του κόσμου, να βάλει σε τάξη το φως, να αναδείξει την ομορφιά των στοιχείων. Ακόμη, η ίδια η ποίηση του επιτρέπει να υπερβαίνει την ανθρώπινη θλίψη και να προβάλλει το όραμα της αδελφοσύνης και της αγάπης. Η ποίηση για τον Βρεττάκο είναι πρώτα απ’ όλα πράξη. Ο λόγος του ποιητή σφυρηλατείται μέσα από τους αγώνες για την ελευθερία, την κοινωνική και ηθική δικαιοσύνη («Εκεί συναντήθηκα και με άλλους / έκπτωτους, θάλασσα. Κι ο Θεός / τυφεκιοφόρος που είχε βίαια / στρατευτεί. […]»22. Στην προσπάθειά του αυτή ο ποιητής καταφεύγει στη φύση και προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τον θείο ρυθμό, την αρμονία που συνέχει το σύμπαν και

ΆΗσποτρλυιναγαπτημΛένηίνσυτγγγρακφέραςεν της Πίπης και του Μικέ!

Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 500 τίτλους στο www.psichogios.gr!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800 11 64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

να την αποδώσει με τη λυρική φωνή του, η οποία απαιτείται να συμπορεύεται με τη θεία φωνή. Θα περίμενες, θάλασσα, πριν εγκαταλείψω την όχθη σου, ν’ ακούσεις τις δύο τελευταίες γκρίζες μου λέξεις: «Καληνύχτα. Τετέλεσται.» Όχι, δεν θα τις πω χωριστά στον καθένα σας, αλλά σε όλα μαζί. Στον άνθρωπο, θάλασσα, που βάδιζε πάνω σου, στον ήλιο, σε σένα, στα βουνά, στα λουλούδια, σε όλον εδώ τον φίλο μου Κόσμο.

16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Θ’ αποχαιρετήσω, αύριο, μεθαύριο, δεν ξέρω, την Ποίηση μόνο. Γιατί η ποίηση υπήρξατε όλα μαζί.23 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Σαρωνικός», Το βάθος του κόσμου, Τα ποιήματα, τόμ. Β΄, Αθήνα: Τρία Φύλλα, 21984, σ. 437. 2. Βλ. Jeff Malpas, “Place and the Problem of Landscape”, στον τόμο The Place of Landscape. Concepts, Contexts, Studies, edited by Jeff Malpas, Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 2011, σσ. 13-4. 3. Βλ. Stephen Siddall, Landscape and Literature, Cambridge: Cambridge University Press, 2009, σ. 8. Επίσης, βλ. Joseph Leo Koerner, Caspar David Friedrich and the Subject of Landscape, London: Reaktion Books, 22009, σ. 225. 4. Βλ. Mieke Bal, Narratology. Introduction to the Theory of Narrative, Toronto/Buffalo/London: University of Toronto Press, 21997, σ. 133 κ.ε. 5. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Διαλογισμός μέσα στο όνειρο», Pietà, Το βάθος του κόσμου, ό.π., σ. 303. 6. �� Η θάλασσα δεν θα αποκτήσει ποτέ στο «μυθολογικό και ιδεολογικό σύμπαν» του Βρεττάκου τη θέση που έχει ο ήλιος και κυρίως ο Ταΰγετος. Βλ. Αθανάσιος Ν. Γκότοβος, Το μυθολογικό και ιδεολογικό σύμπαν της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου, Αθήνα: Φιλιππότης, 1989. Πρβλ. επίσης, το ποίημα «Αποθερίζοντας…», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, Αθήνα: Ποταμός, 2012, σ. 10: «Αποθερίζοντας τον αγρό / της ψυχής μου σταμάτησα / μια στιγμή να σκεφτώ / που χρωστώ και δεν έδωσα. // Καθώς των χαμένων / ναυτικών οι μανάδες / που όρθιες πάνω απ’ τους βράχους / σου πετάνε λουλούδια – / λάβε λοιπόν: Ένα στίχο, / δυο στίχους, τρεις στίχους. // Ανεβαίνοντας στις κορφές / να πλησιάσω τον ουρανό / και μιλώντας διαρκώς / για τα βουνά, σε αδίκησα». 7. Η ποιητική συλλογή Συνάντηση με τη θάλασσα (1991), γραμμένη στη διετία 1989-1990, αποτελεί την τελευταία συλλογή δημοσιευμένη όσο ζούσε ο ποιητής. Για τη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή βλ. ενδεικτικά στον τόμο Μνήμη

του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991), επιμέλεια Π.Δ. Μαστροδημήτρης, Αθήνα: Δόμος, 1993, τις μελέτες: Γεωργία Καλογήρου, «Συνάντηση με τη θάλασσα», σσ. 323-327∙ Vincenzo Rotolo, «Η Συνάντηση με τη θάλασσα του Νικηφόρου Βρεττάκου», σσ. 99-104∙ Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, «Συνάντηση με τη θάλασσα. Η θάλασσα, ένα άλλο σύμβολο στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου», σσ. 281-298. 8. Βλ. ενδεικτικά «Η κυρά της θάλασσας», Το βιβίο της Μαργαρίτας, Τα ποιήματα, τόμ. Α΄, Αθήνα: Τρία Φύλλα, 21984, σσ. 153-156, «Οι τρεις, ο ήλιος κι η θάλασσα», Το βάθος του κόσμου, ό.π., σ. 187. 9. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Το βλέμμα μου...», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ. 23. 10. Παναγιώτης Φωτέας, «Η θάλασσα στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου», Φώτα και Φωτισμοί του Νικηφόρου Βρεττάκου. Τρία χρόνια από την εκδημία του, Τετράδια «Ευθύνης», 33, 1994, σ. 160. 11. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Η ψυχή μου...», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ. 14. 12. Πρβλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Το σχολικό μου…», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ. 25: «Το σχολικό μου βιβλίο / το ξεχνούσα εδώ / ριγμένο στην άμμο σου / και διάβαζα εσένα. / Μου μάθαινες το / μεγαλείο του χρώματος / του φωτός και του ήχου, / μου μόρφωνες, θάλασσα, / την ψυχή. / Όταν θα πήγαινα στον κόσμο / κατόπιν να διδάξω κ’ εγώ». 13. �� Η θάλασσα, ως το κατεξοχήν θηλυκό στοιχείο στη θεωρία των αρχετύπων και των συμβόλων, συνδέεται με τη μήτρα και τη γυναίκα. Βλ. ενδεικτικά, J.E. Cirlot, A Dictionary of Symbols, translated from the Spanish by J. Sage, London: Routledge, 1990 (α΄ έκδοση 1962), σ. 281, και J. Chevalier-A. Gheerbrant, Dictionnaire des Symbols, Paris: Robert Laffont, 1982, σ. 623. Επίσης, για τη σχέση της θάλασσας με τη θηλύτητα βλ. Gaston Bachelard, Το νερό και τα όνειρα. Δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης, μετάφραση Έλση Τσούτη, Αθήνα: Χατζηνικολής, 32007, σ. 120 κ.ε. 14. Πρβλ. “Like a child from the womb, like a ghost from the tomb, I arise and unbuild it again”, P. Bysshe Shelley, “The Cloud”, ενώ η σύναψη womb (μήτρα)-tomb (τάφος) απαντάται και στην ποίηση του J. Keats. 15. Βλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Ίσως είναι…», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ. 22. 16. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Αναδυόμουν...», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ. 13. 17. Ο ίδιος ο ποιητής θα πει: «Στον κόσμο αυτό κι ένα ασήμαντο ζωάκι ακόμη, με μισό μάτι, γαντζωμένο πάνω σε μια πέτρα που ξεβγαίνει από τη θάλασσα και τη λούζει ο ήλιος, πρέπει να νιώθει ευτυχισμένο. Η ομορφιά και το ανθρώπινο πνεύμα που το αποθεώνουν τα έργα του, απαιτούν ένα ανώτερο κοινωνικό ήθος, απαιτούν δικαιοσύνη και γη για όλους τους ανθρώπους. Απαιτούν καθαρμό του ιερού τόπου της ύπαρξης από τα σαπρόφυτα της ζωής, κι η ποίηση, εκτός από το να είναι ένας ύμνος στη δημιουργία, μπορεί να είναι κι ο λόγος αυτού του θείου προγραμματισμού», βλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Εξομολόγηση στον αναγνώστη», Η εκλογή μου. Ποιήματα 1933-1991, Αθήνα: Ποταμός, 2008, σ. 24. 18. Η ίδια εικόνα της θάλασσας συναντάται και στα Σικελικά ποιήματα του Βρεττάκου: «Ταξίδι στη Σικελία» (1970) και «Piazza Edison 2» (1970). Στα ποιήματα αυτά, που είναι γραμμένα στα χρόνια της αυτοεξορίας του ποιητή, η θάλασσα τον καλεί να τη διασχίσει ως «θαλασσοβάτης» προκειμένου να εκπληρώσει τον πόθο της επιστροφής στην πατρίδα. Βλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, Σικελικά ποιήματα, Αθήνα: Αστρολάβος-Ευθύνη, 1990, σ. 10, 16. Πρώτη δίγλωσση έκδοση είναι η μετάφραση στα ιταλικά από τον Vincenzo Rotolo, Παλέρμο, 1987. Τα έξι πρώτα ποιήματα είχαν συμπεριληφθεί στον τόμ. Β΄. Τα ποιήματα («Ημερολόγιο», σσ. 346-352), Αθήνα: Τρία Φύλλα, 1981. 19. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Το μόνιμο όνειρο…», Συνάντηση με τη θάλασσα. Ποιήματα, ό.π., σ. 24. 20. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Εγώ είμαι…», ό.π., σ. 9. 21. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Άπλωνα, θάλασσα…», ό.π., σ. 21. 22. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Εκεί συναντήθηκα…», ό.π., σ. 30. 23. Νικηφόρος Βρεττάκος, «Επίλογος», ό.π., σ. 41.

17 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

«ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΤΡΙΔΕΣ»: ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΑΥΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ν. ΒΡΕΤΤΑΚΟΥ, ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΠΟΤΑΜΙ Μαρίτα Παπαρούση Επίκουρη Καθηγήτρια ΠΤΔΕ, Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

 18

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ο παραδοσιακά ειδυλλιακό, ανέμελο σύμπαν της παιδικής ηλικίας είναι εκ διαμέτρου αντίθετο με τη φρίκη του πολέμου. Ωστόσο, οι συγγραφείς συχνά στρέφονται στο παιδί ως πρίσμα μέσω του οποίου εξετάζουν την καταστροφή που προκλήθηκε από τον πόλεμο, αξιοποιώντας την εμπειρία της παιδικής ηλικίας –μια εμπειρία συχνά κατακερματισμένη και χαοτική όσον αφορά τη χρονικότητα– ώστε να αντικατοπτρίσουν το χάος του πολέμου. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και στη συλλογή διηγημάτων του Νικηφόρου Βρεττάκου, Μπροστά στο ίδιο ποτάμι (²1984), στην οποία τα κείμενα μας φέρνουν αντιμέτωπους με παιδιά που έχουν βιώσει τη βία και τη θλίψη που συνδέονται με τον πόλεμο. Ειδικότερα, ο αποχωρισμός από τους γονείς και το οικείο περιβάλλον, το ταξίδι, όχι μόνο το ταξίδι στο χώρο αλλά και το εσωτερικό ταξίδι επούλωσης των πληγών, και η αναζήτηση της ταυτότητας σε συνδυασμό με την ανάκτηση του παρελθόντος με την ελπίδα απόκτησης ακριβούς και ειλικρινούς εικόνας του παρόντος, είναι τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα των διηγημάτων – όπως άλλωστε συνήθως συμβαίνει στη λογοτεχνία που αποτυπώνει παιδιά που βιώνουν τις συνέπειες πολεμικών καταστάσεων. Με άλλα λόγια, πρόκειται για κείμενα που μιλούν για παιδιά που υποφέρουν από την Ιστορία και από τον παραλογισμό του πολέμου σε μια προσπάθεια αποτύπωσης αφενός του άγχους και της σύγχυσης που συνοδεύουν την ανεξήγητη βία, την απώλεια και το θάνατο,

αφετέρου της δύναμης του ατόμου να ξεπερνά τραυματικές καταστάσεις – ζητήματα που θα διερευνήσω θέτοντάς τα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς που συγκροτείται τόσο από τη θεωρία του τραύματος1 και του πένθους2 όσο και από τον σύγχρονο τρόπο θεώρησης της παιδικής ηλικίας3. Η παιδική ηλικία είναι μια κοινωνική, πολιτική και ιστορική κατασκευή και πρέπει να γίνει κατανοητή σε σχέση με τις ιδέες που οι ενήλικες σε διαφορετικές περιόδους είχαν σχετικά με το τι θα πρέπει να είναι τα παιδιά και τι σήμαιναν γι’ αυτούς, όπως και σε σχέση με τους λόγους για τους οποίους ιδέες και πεποιθήσεις περί παιδικής ηλικίας αλλάζουν (Gittins, 2004: 27). Αν προσεγγίσουμε την παιδική ηλικία μέσα από τη συγκεκριμένη οπτική, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η αντίληψή της ως χώρου που προστατεύεται από την ευρύτερη κοινωνία των ενηλίκων έγινε για πρώτη φορά κυρίαρχο κοινωνικό όραμα κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, ενώ πολλές από τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις παιδιών που εμφανίστηκαν εκείνη την εποχή συνεχίζουν να επηρεάζουν και να διαμορφώνουν τις αντιλήψεις και τις ευαισθησίες μας ακόμη και σήμερα: το παιδί, δηλαδή, υποδηλώνει την αθωότητα, την αγνότητα, μια προ-λογική, «φυσική» κατάσταση, αλλά και την εξάρτηση, την ευπάθεια, την αδυναμία ανάληψης πρωτοβουλιών και δράσης, την ανάγκη ενήλικης παρέμβασης και καθοδήγησης (Jenkins, 1998∙ Cannella, 2002∙ Gittins, 2004: 27), ενώ η παιδική ηλικία αντιμετωπίζεται ως μια περίοδος αθωότητας, μαθητείας και τρωτότητας, η μοναδικότητα της οποίας θα πρέπει να τιμηθεί και να διαφυλαχθεί σε ένα ασφαλές περιβάλλον, απομονωμένο από τους κινδύνους του κόσμου των ενηλίκων, από την ταλαιπωρία και τη δυστυχία (Jenks, 1996∙ Mills, 2000)4. Παρόλα αυτά, οι κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι οποίες άλλαξαν ριζικά τις ζωές των παιδιών, οδήγησαν σταδιακά και στην αλλαγή των αντιλήψεων για την παιδική ηλικία. Από τη στιγμή που η εμπειρία της παιδικής ηλικίας συνεπάγεται πλέον και μια εμπειρία πολέμου, με τα παιδιά να βιώνουν ή να μαθαίνουν για την καταστροφή και τον όλεθρο γύρω τους και να μετέχουν στις ανησυχίες και ανασφάλειες του κόσμου των ενηλίκων, η πίστη στην παιδική ηλικία σα μια προστατευμένη επικράτεια καταστράφηκε και η φιγούρα του παιδιού που βιώνει και παρατείνει ανέμελα την προστατευμένη παιδικότητά του εξαφανίζεται5, για να αντικατασταθεί από το παιδί που υποφέρει, που πεθαίνει, ή από το παιδί επιζώντα πολέμου που υφίσταται τις επιπτώσεις βίωσης τραυματικών εμπειριών – όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα παιδιά, από όλο τον κόσμο, που παρελαύνουν στις σελίδες των διηγημάτων του Νικηφόρου Βρεττάκου∙ παιδιά που ζουν στην Παιδούπολη «Μικρός Κόσμος» «που είχε φτιαχτεί αμέσως μετά το Δεύ-

19 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

20

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

τερο Παγκόσμιο Πόλεμο, για να περιθάλψει και να βάλει σ’ ένα δρόμο ζωής μερικά από τα μικρά του θύματα, που οι δικοί τους είχαν χαθεί» (Βρεττάκος, ²1984: 9)6. Η λογοτεχνία, σε αντίθεση με την παραδοσιακή ιστορία κανονιστικού χαρακτήρα η οποία έχει αποδειχθεί ανεπαρκής στην απόδοση του τραύματος, έχει αναδειχθεί σε ένα από τα κατεξοχήν μέσα αναπαράστασης τραυματικών εμπειριών υπό την έννοια ότι προσφέρεται για την αναδίφηση σε άγνωστες πληγές που άφησε κάποια τραγωδία, ότι επιχειρεί να μιλήσει για το άρρητο και να κάνει το αδιανόητο διανοητό. Για να γίνω πιο σαφής, η λογοτεχνία που αναφέρεται στο τραύμα, κείμενα δηλαδή που αναπαριστούν καταστάσεις που απορρέουν από τραγικές απώλειες ή καταστάσεις που φέρουν τα ίχνη της φρίκης, της βίας, του φόβου σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο, εστιάζει συνήθως στους τρόπους με τους οποίους ένα τραυματικό γεγονός δημιουργεί έναν βουβό τρόμο7 που διχάζει ή καταστρέφει την ταυτότητα ή διαταράσσει τους δεσμούς μεταξύ του εαυτού και των άλλων. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με τα διηγήματα στο Μπροστά στο ίδιο ποτάμι. Στην προκειμένη περίπτωση, αυτό που έρχεται στην αφηγηματική επιφάνεια είναι το τραύμα της σύγχρονης μεταπολεμικής πραγματικότητας (από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και τον πόλεμο του Βιετνάμ) έτσι όπως προσεγγίζεται μέσα από το ατομικό τραύμα, μέσα από τις πληγές που έχει αφήσει και την αποτύπωσή τους στη μνήμη. Σε ατομικό επίπεδο, το τραύμα έχει προκληθεί είτε από την «προδοσία» είτε από την απώλεια∙ την προδοσία που υπέστησαν τα παιδιά από τον κόσμο των ενηλίκων που δεν κατάφερε να αποτρέψει τον παραλογισμό του πολέμου και επέτρεψε να χαθεί η έως τότε καθημερινότητά τους. Άλλα από αυτά έχουν γλυτώσει από σφαγές και επαναστάσεις, άλλα έχουν απομακρυνθεί από διαλυμένες χώρες· είναι μάρτυρες βιαιοτήτων και καταστροφών. Το πιο τραυματικό γεγονός γι’ αυτά είναι, όμως, η απώλεια και η απουσία· η απώλεια όλων αυτών που θα έπρεπε να είναι μαζί τους αλλά λείπουν, συνιστώντας μια έλλειψη στο παρόν και το μέλλον, αλλά και η απουσία που, στην περίπτωση αυτή, θα είναι μια έλλειψη που δεν θα καταστεί δυνατόν να ικανοποιηθεί8. Πράγματι, ο θάνατος, η ανέχεια, η γονεϊκή ψυχική κατάρρευση έχει απομακρύνει τους παιδικούς χαρακτήρες από τους γονείς τους και από τη χώρα τους και, συνεπώς, και από την ασφάλεια που

προσφέρει ένα σταθερό περιβάλλον∙ άλλοι από αυτούς αποζητούν τη στοργή από τους υπεύθυνους της Παιδούπολης για να αναπληρώσουν το κενό – όπως συμβαίνει με τον εφτάχρονο Λουκά, στο διήγημα «Το πήλινο πουλί»· άλλοι έχουν ελάχιστες αναμνήσεις από ό,τι συγκροτεί το παρελθόν, συχνά ελλιπείς και χαοτικές, γι’ αυτό και η Παιδούπολη συνιστά ένα πραγματικό καταφύγιο σωτηρίας –τα παιδιά του Νικολά είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα– και άλλοι, όπως η Σοπάλ στο «Γεωγραφικό παιχνίδι», ζουν με μια φαντασιακή κατασκευή του παρελθόντος που τους δημιουργεί την αυταπάτη ότι οι ρίζες τους δεν έχουν οριστικά χαθεί. Ακόμη δε και στην περίπτωση που κάποιος από τους γονείς δεν έχει πεθάνει αλλά έχει χαθεί και μετά από προσπάθειες ανακαλύπτεται, μια ουσιαστική επανασύνδεση φαίνεται πως δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί γιατί και ο γονέας είναι ένα ακόμη θύμα των επιπτώσεων του πολέμου – χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο πατέρας του Φρανς, στο διήγημα «Το παιδί με το μισό όνομα», ο οποίος διαλυμένος ψυχικά από τα βασανιστήρια των Ναζί δεν είναι σε θέση να προσφέρει στο γιο του παρά μόνο τη γνώση τού ποιος είναι. Πολλά έχουν γραφεί για τις καταστροφικές συνέπειες των εμπειριών του πολέμου στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών: για νευρική, επιθετική ή καταθλιπτική συμπεριφορά, για την άρνηση, το φόβο, το θυμό, την ενοχή, τη θλίψη και τη σύγχυση που νιώθουν, για διαταραχές του ύπνου και σωματικά προβλήματα ή για την ανάπτυξη πιθανής μετατραυματικής αγχωτικής διαταραχής9. Επιπλέον, μελέτες που ασχολούνται με τα παιδιά και το τραύμα μιλούν είτε για την ανθεκτικότητα των παιδιών απέναντι σε αυτό είτε για τη φθορά που υφίστανται από αυτό (Elbedour, Bensel & Bastien, 1993)∙ άλλοι πιστεύουν, δηλαδή, ότι τα παιδιά έχουν μια απίστευτη ανθεκτικότητα όταν υπομένουν τραυματικά γεγονότα, η οποία τους επιτρέπει να ενσωματώσουν το τραύμα στη ζωή τους με λιγότερες διαταραχές από όσες θα αναμενόταν, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι η βίωση του τραύματος μπορεί να επηρεάσει την αναπτυξιακή τροχιά του παιδιού με βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες διαταραχές. Τα διηγήματα του Βρεττάκου μιλούν για τις αμφιταλαντεύσεις των παιδιών μεταξύ ανησυχίας και ηρεμίας, μεταξύ επιθυμίας και παραίτησης∙ μιλούν για παιδιά οι άμυνες των οποίων έχουν συντριβεί, αλλά και για παιδιά των οποίων οι έμφυτες προσαρμοστικές ικανότητες μπο-

21 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

Λίγα την ημέρα… Διασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα, μια πρώτη γεύση από το πολύχρωτο γονιό του. Το παιδί θα έτσι την ιασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα ,με ελκυστική μο περιβόλι της λογοτεχνίας, εικονογράφηση καιέχει αισθητική ευκαιρία να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό μια πρώτηαρτιότητα, γεύση από το πολύχρωμο που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! Θέματα προσαρμοσμένα του, καθώς θα ταυτιστεί με κάποιον περιβόλι της στο λογοτεχνίας, με ελκυστική άμεσο περιβάλλον του παιδιού, που εντάσσονται στα ενδιαφέροντα κά-από θα βιώσει τις δυσκολίες εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, σετους θε ηλικίας κι ανταποκρίνονται όλα ταήρωες, στάδια ψυχικής και πνευματικής και τα προβλήματά του και χαρεί με που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! ανάπτυξης. Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με τοθα γλωσσιΘέματα προσαρμοσμένα στο άμεσο πε- το ευτυχισμένο τέλος. Τα Φρούτα αποτεκό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει να διαχειρίζεται συναισθήματα και ριβάλλον του παιδιού, που εντάσσονται λούν, επίσης, πολύτιμα εργαλεία κάθε εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω απ’ όλα να αγαπήσει το διάβασμα. στα ενδιαφέροντα κάθε ηλικίας κι αντα- δασκάλου σε όλες τις τάξεις του σχοΤα Φρούτα έχουν σκοπό να βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει σταδιαποκρίνονται σε όλα τα στάδια ψυχικής λείου, αφού μπορούν να χρησιμοποιηκά το γραπτό λόγοΜια μέσω της ανάγνωσης το γονιό Το παιδί θα έχει – θούν μαζί στιςμε ώρες τηςτου. Ευέλικτης Ζώνης και πνευματικής ανάπτυξης. πρωτόέτσι την ευκαιρία να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, καθώς θα ταυτιστεί με τυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με Φιλαναγνωσίας. κάποιον από τους ήρωες, θα βιώσει τις δυσκολίες και τα προβλήματά του και το γλωσσικό πλούτο του παιδιού, που το Φρούτα επιμελημένα με παιδαγωγικό θα χαρεί με τοσυναισθήματα ευτυχισμένο τέλος. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα βοηθάει να διαχειρίζεται προσανατολισμό από αγαπημένους Έλεργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις τάξεις του σχολείου, αφού μπορούν και εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω ληνες και ξένους συγγραφείς και εικονονα χρησιμοποιηθούν στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης – Φιλαναγνωσίας. απ’ όλα να αγαπήσει το διάβασμα. γράφους, που οξύνουν τη φαντασία κι Φρούτα επιμελημένα με παιδαγωγικό προσανατολισμό από αγαπημέΤα Φρούτα έχουν σκοπό να βοηθήσουν αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή νους Έλληνες και ξένους συγγραφείς και εικονογράφους, οξύνουν τη το παιδί να κατανοήσει σταδιακά το γραεμπειρία για το σπίτι ή που το σχολείο. φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή πτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζί με το σχολείο.



Μπανάνα (2-4 ετών) – προσχολική ηλικία Φραουλίτσα (5-6 ετών) – Νηπιαγωγείο & Α΄ Δημοτικού Βατόμουρο (7-8 ετών) – Α΄, Β΄ & Γ΄ Δημοτικού Λωτός (9-11 ετών) – Δ΄ & Ε΄ Δημοτικού Ξινόμηλο (11+ ετών) – Ε΄ & Στ΄ Δημοτικού

Διατροφή – Πρώτοι αριθμοί

Απώλεια – Φιλοζωία

Φιλοζωία

Φιλαναγνωσία

Παιδικές ανασφάλειες

Συλλογή παραμυθιών



Διατροφή

Κοινωνία – Φιλία

Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 500 τίτλους στο www.psichogios.gr! Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800 11 64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

24

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ρεί να μετριάσουν τις επιπτώσεις του πολέμου. Όλα, όμως, περιστρέφονται στην ουσία γύρω από ένα ερώτημα: είναι δυνατόν για τα παιδιά να διασχίσουν το χάσμα –το ποτάμι, για να καταφύγω στον συμβολικό τίτλο της συλλογής– που χωρίζει τους δύο κόσμους, τον κόσμο της ζωής και τον κόσμο του θανάτου; Κάποια από τα πενθούντα παιδιά των διηγημάτων –και χρησιμοποιώ τον όρο πενθούντα όχι μόνο επειδή το τραύμα συνδέεται άρρηκτα με τη μελαγχολία και το πένθος, αλλά και γιατί, όπως ακριβώς συμβαίνει και σε καταστάσεις πένθους, τα παιδιά βιώνουν μια κατάσταση συμβολικής μάχης μεταξύ ζωής και θανάτου, μιας επιθυμίας να συνεχίσουν την πορεία τους προς το μέλλον και της αντίθετης που οδηγεί προς τα πίσω, προς το οριστικά απωλεσθέν αντικείμενο της επιθυμίας–, αισθάνονται ότι κατακλύζονται από έντονα συναισθήματα και δεν ξέρουν πώς να τα αντιμετωπίσουν. Άλλα εκδηλώνουν οργή και επιθετικότητα για να καταφέρουν να διαπραγματευθούν την απώλεια. Άλλα αναπτύσσουν μια παθητική αντίδραση απέναντι στο πένθος τους, εκδηλώνοντας τάσεις μελαγχολικής απομάκρυνσης από την πραγματικότητα. Αποσύρονται σε έναν ιδιωτικό κόσμο∙ κινούνται προς τα πίσω και στηριζόμενα σε όνειρα και θραύσματα μνήμης αναπλάθουν τον γενέθλιο τόπο, πλάθοντας στην ουσία φαντασιακούς χώρους, ένα είδος καταφύγιου στο οποίο τα προβλήματα μοιάζει να μπορούν να αντιμετωπισθούν με ασφάλεια – αν και η δραματική κατάληξη παιδιών όπως αυτά (χαρακτηριστικό παράδειγμα η νεαρή Σοπάλ από το Θιβέτ που πεθαίνει γιατί το μυαλό της δε σταμάτησε ποτέ να τριγυρίζει εκεί που υπήρξαν οι ρίζες της) υποδηλώνει ότι για τον αφηγηματικό κώδικα αξιών η μόνη λύση είναι όχι η παθητικότητα αλλά η με θετικούς τρόπους αντιμετώπιση των προβλημάτων τους. Πράγματι, τα περισσότερα από τα παιδιά των διηγημάτων προσπαθούν ενεργά να ξεπεράσουν τις αντιξοότητες, αξιοποιώντας τις κοινωνικές και συναισθηματικές τους αλληλεπιδράσεις με τους υπεύθυνους της Παιδούπολης, οι οποίοι αποτυπώνονται ως μια φυσική μορφή καταφύγιου∙ ως ένα είδος πατρικού ή μητρικού μορφοείδωλου που αναπτύσσει με τα παιδιά μια σχέση προστασίας και φροντίδας ενισχύοντας τις εσωτερικές τους δυνάμεις, έτσι ώστε να επουλωθούν οι πληγές του πολέμου σε ένα μέρος στο οποίο η κοινή αίσθηση της απώλειας και το μοίρασμα της θλίψης γίνονται η συνθήκη δημιουργίας μιας κοινότητας συντροφικότητας, συμφιλίωσης, αλληλεγγύης και υπέρβασης των εθνικών διαφορών. Παιδιά όπως αυτά, μοιάζουν να βιώνουν αυτό που θα ονομάζαμε παραγωγικό πένθος, αποδεικνύοντας ότι διαθέτουν σημαντικούς εσωτερικούς πόρους για να αντιμετωπίσουν τη φρίκη του παρελθόντος. Μέσα από την αλληλεπίδραση με το απολύτως υποβοηθητικό περιβάλλον της Παιδούπολης ξεδιπλώνουν τις ικανότητές τους να φανταστούν και να δημιουργήσουν: ζωγραφίζουν για να αποτυπώσουν, και ταυτόχρονα να ξορκίσουν ό,τι παρελθοντικό τα ταλανίζει, φτιάχνουν χειροτεχνήματα, συνθέτουν μουσική, στήνουν παραστάσεις. Ο,τι χαρακτηρίζει, όμως, τα περισσότερα από αυτά είναι η ανάγκη σύνθεσης της εμπειρίας ούτως ώστε να νοηματοδοτηθεί το χάος. Πρέπει να βρουν τάξη και νόημα στο τραύ-

25 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

μα τους και να καταστούν μάρτυρες αυτού του νοήματος για να βρουν έναν αναγνωρίσιμο εαυτό∙ και είναι ακριβώς μέσα σε αυτό το πλαίσιο που πρέπει να προσεγγίσουμε όσα από τα τραυματισμένα παιδιά, που διακατέχονται από εικόνες φρίκης που επιστρέφουν ξανά και ξανά στοιχειώνοντάς τα10, καταφεύγουν στη ζωγραφική αποτύπωση φρικιαστικών γεγονότων, επαναδιαδραματίζοντας στην ουσία τα όσα έχουν συμβεί στο παρελθόν τους11.

«Αυτά που ζωγραφίζω, τα είδα στη Βαρσοβία όπως τα ζωγραφίζω. Όταν πέφτω να κοιμηθώ, ζωντανεύουν, σηκώνονται όρθια μέσα μου και γίνονται το ίδιο αληθινά, όπως ήταν κι όταν τα έβλεπα στη Βαρσοβία. Σηκώνομαι τότε, περπατάω στα δάχτυλα, παίρνω τα μολύβια μου που τα ’χω σ’ ένα μεγάλο κουτί, ανοίγω προσεχτικά το παράθυρο, πηδώ κάτω και φεύγω. Αυτό το σκοτεινό πράγμα που έχει σηκωθεί μέσα μου, το ζωγραφίζω στον τοίχο. Το βγάζω δηλαδή από μέσα μου και το αφήνω εκεί. Γυρίζοντας, μπορώ και κοιμάμαι έπειτα…» (Βρεττάκος, ²1984: 27).

26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Είναι δε μέσα σε αυτό το πλαίσιο που το μοτίβο του «ταξιδιού» ή της αναζήτησης αναδεικνύεται σε σταθερά των διηγημάτων. Τα παιδιά έχουν ήδη κάνει ένα ταξίδι ως κίνηση από την αθωότητα στην εμπειρία, από την οικογενειακή ζωή στη ζωή στην Παιδούπολη, από τον πόλεμο στην ειρήνη. Αλλά αυτό που επιθυμούν είναι ένα ταξίδι επιστροφής στις ρίζες, ακόμη και αν αυτό σημαίνει επιστροφή στον τόπο του τραύματος, αφού μόνο έτσι θα μπορέσουν να ανακτήσουν το απωλεσθέν αντικείμενο της επιθυμίας. Ταξιδεύουν προσπαθώντας να βρουν το δρόμο τους για το σπίτι, ένα σπίτι που συχνά δεν υπάρχει πια∙ επαναφέρουν ξανά και ξανά τις επώδυνες αναμνήσεις στην επιφάνεια, σε μια προσπάθεια «να αποβάλουν τα ξένα σώματα από πάνω τους» και να προσεγγίσουν «την αφετηρία των προϋποθέσεων μιας αναγέννησης» (Βρεττάκος, ²1984: 31-32)· εξαφανίζονται επειδή «κάποιο συγκεκριμένο ή αόριστο πρόσωπο ή κάποιου περιβάλλοντος, σπιτιού ή τοπίου ή ανάμνηση, τα μαγνήτιζε μέσα στη νύχτα. Το πρόσωπο ή το περιβάλλον αυτό, μπορεί να βρισκόταν σε απόσταση εκατοντάδων χιλιομέτρων κατά το Νότο, ενώ εκείνα τραβούσαν κατά το Βορρά. Κάποτε μάλιστα τύχαινε να εξαφανίζονται και ολόκληρες ομάδες παιδιών, που, όταν τα έβρισκαν και τα γύριζαν πίσω, δεν ήξεραν να ειπούν ούτε γιατί έφυγαν, ούτε για πού πήγαιναν. Παίρνοντας τον πρώτο δρόμο που έβρισκαν μπροστά τους, έκαναν, απλούστατα, μιαν επανάσταση εναντίον “αγνώστων”» (Βρεττάκος, ²1984: 98). Εντέλει, η εμπειρία της απώλειας και της ωρίμανσης που η εμπει-

ρία αυτή συνεπιφέρει, τους προσδίδει έναν ιδιαίτερα μελαγχολικό χαρακτήρα∙ εμφανίζονται πιο θλιμμένα αλλά, ταυτόχρονα, πιο υπεύθυνα, ώριμα και στοχαστικά – ιδιότητες που θα αποκτήσουν μια ιδιαίτερη σημασία στα τελευταία διηγήματα της συλλογής. Στα διηγήματα που έχουν επιλεγεί από το συγγραφέα για να τοποθετηθούν στο τέλος της συλλογής, αυτό που κυριαρχεί είναι η σύνδεση της προσωπικής απώλειας με τις ευρύτερες κοινωνικές δομές και ο μετασχηματισμός της θλίψης σε κοινωνική και πολιτική διαμαρτυρία. Αν θέσουμε στο επίκεντρο του προβληματισμού τον άξονα δραστηριότητα/παθητικότητα, ο οποίος είναι κεντρικής σημασίας όσον αφορά τις σχετικές με την παιδική ηλικία συζητήσεις, στα διηγήματα «Έκθεση – Απόλλων 12» και «Η λειτουργία των παιδιών», τα παιδιά αναδεικνύονται σε υποκείμενα που γνωρίζουν πώς πρέπει να δράσουν και δρουν, με την πρωτοβουλία δράσης να σημαίνει, στην περίπτωση

27 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

28 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

αυτή, την ικανότητα να φανταστείς τον κόσμο διαφορετικά και στη συνέχεια να ενεργήσεις διαφορετικά. Τα παιδιά της Παιδούπολης προσφέρουν στους ενήλικες προτάσεις για το πώς επιθυμούν να είναι ο κόσμος μέσα από απλές, ειλικρινείς, ουσιαστικές αξίες όπως η αγάπη, η εμπιστοσύνη, η ελπίδα – και είναι αυτές οι αξίες που συνδέουν τα διηγήματα με την ποίηση του Βρεττάκου∙ για να θυμηθούμε τα όσα γράφει για τον ποιητή ο Α. Καραντώνης: «Η τρυφερή του ποίηση, κυματίζει σαν δακτύλιος γύρω από ένα συναίσθημα αγάπης και καλωσύνης προς τα πάντα, με κέντρο τον άνθρωπο» (Καραντώνης, 1990: 286). Το Μπροστά στο ίδιο ποτάμι αν το διαβάσουμε ως λογοτεχνία του τραύματος είναι σαφές ότι στοχεύει στη σύνδεση του ατομικού με το ιστορικό, του ιδιωτικού με το δημόσιο∙ το τραύμα, άλλωστε, ως διανοητική κατηγορία, μας επιτρέπει να σκεφτούμε τους τρόπους με τους οποίους η ατομική και η ιστορική εμπειρία οικοδομούν η μία την άλλη12. Σε ένα παρόμοιο πλαίσιο ανάγνωσης, τα τελευταία διηγήματα της συλλογής προσδίδουν στη συνολική αφηγηματική δομή τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της: μια κίνηση από τη θλίψη, τη μελαγχολία και το πένθος στη διαμαρτυρία∙ μια κίνηση από το ατομικό στο συλλογικό και μια διαδικασία που επιτρέπει να μιλήσουμε εντέλει για πολιτική της ελπίδας και της αλληλεγγύης. Και αν διατυπώσει κανείς την ένσταση ως προς το πώς είναι δυνατόν να μιλάμε για λογοτεχνία του τραύματος από τη στιγμή που ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του τραύματος δεν εγγράφεται και στη δομή του κειμένου, που δεν απομακρύνεται από τη συμβατική γραμμική ακολουθία13, θα έλεγα ότι ο Βρεττάκος αποφασίζει συνειδητά να αποδώσει τις αβεβαιότητες του τραύματος στη βάση μιας αφηγηματικής τεχνικής που συμμερίζεται αλλά και εκλογικεύει για να οδηγηθεί με αταλάντευτο τρόπο προς τη συγκεκριμένη κατάληξη. Πρόκειται, άλλωστε, για οδυνηρές ιστορίες έντονης ψυχικής οδύνης, αλλά και ανθεκτικότητας, αποφασιστικότητας και εμπιστοσύνης στην αξία της ανθρωπιάς, της συντροφικότητας και της αγάπης, με τη δυαδική απεικόνιση του παιδιού που βιώνει τραυματικές καταστάσεις (παιδιά εύθραυστα όσο και παιδιά δυνατά) να δρα εντέλει καθησυχαστικά υπό την έννοια ότι, είτε στη μία περίπτωση είτε στην άλλη, η θεωρούμενη ως έμφυτη θετικότητά του και οι θεμελιώδεις αξίες του παραμένουν ασφαλείς και ανέγγιχτες από τη φρίκη του ιστορικού γεγονότος14. Εντέλει, ο Βρεττάκος στο Μπροστά στο ίδιο ποτάμι επικαλείται τη ρομαντική έννοια των παιδιών που έχουν ανάγκη των ενηλίκων και της προστασίας, προκειμένου να την εκθέσει ως περιοριστική από τη στιγμή που οι περιστάσεις αναγκάζουν τους μικρούς πρωταγωνιστές των διηγημάτων να βιώσουν καταστάσεις ενηλίκων παραμένοντας παιδιά. Η παιδική ηλικία είναι σ’ αυτό το κείμενο μια περίοδος στην οποία πρέπει να είσαι γενναίος, να αναλάβεις ρόλους τόσο ενηλίκων όσο και παιδιών, να είσαι ανθεκτικός και να αποκτήσεις πρωτοβουλία δράσης – χωρίς παρόλα αυτά οι ενήλικες δομές να αποδομηθούν, υπό την έννοια ότι η πραγματικότητα της Παι-

29 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

δούπολης υπενθυμίζει συνεχώς την αναγκαιότητα της ενήλικης φροντίδας και συμπαράστασης. Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Παιδούπολη συγκροτεί, στη βάση όλων όσα τη χαρακτηρίζουν, έναν ιδανικό χώρο για το συγγραφέα∙ ένα χώρο στον οποίο η αγάπη και ο ανθρωπισμός συνθέτουν αυτό που στο Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου ορίζεται ως «θρησκεία του ανθρώπου» (Βρεττάκος, 1989: 46) και τον οποίο τα παιδιά μπορούν συνειδητά να επηρεάσουν, ιδιαίτερα σε περιόδους μεγάλων αντιξοοτήτων. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ως τραύμα, ψυχικό στην προκειμένη περίπτωση, ορίζεται η βίωση μιας συγκλονιστικής εμπειρίας, ενός ξαφνικού ή καταστροφικού γεγονότος που ενώ αφήνει τα ίχνη του στο υποσυνείδητο, αρχικά απωθείται και το άτομο δεν το αντιλαμβάνεται παρά μόνο μέσα από επαναλαμβανόμενες ασυνείδητες ενέργειες (Caruth, 1996: 11). 2. Το πένθος, ως συνέπεια μιας απώλειας είτε φυσικής είτε συμβολικής, συνιστά μια εμπειρία θλίψης και μια διαδικασία εσωτερικών διεργασιών στη διάρκεια των οποίων αυτός που πενθεί συνειδητοποιεί και αποδέχεται την απώλεια για να λυτρωθεί από το τραύμα του (Φρόιντ, 2000). 3. Για την εικόνα του παιδιού στο συγκεκριμένο βιβλίο του Βρεττάκου βλ. και όσα γράφει στο ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο της η Τζίνα Καλογήρου (Καλογήρου, 1990).

30 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

4. �� Πιο συγκεκριμένα, αυτές οι αντιλήψεις για την παιδική ηλικία προέρχονται από τα ρομαντικά κινήματα και τα κινήματα Μεταρρύθμισης στην Ευρώπη και έλαβαν την πιο συγκεκριμένη έκφρασή τους, στον απόηχο της βιομηχανικής επανάστασης, όταν άρχισαν να μετατρέπονται ριζικά η κοινωνική ένταξη και η μεταχείριση των παιδιών (Cunningham, 1995). 5. �� Όπως επισημαίνει η Anne Scott MacLeod, «η παιδική αθωότητα, το συναίσθημα και η φαντασία έγιναν ιδιότητες που έπρεπε να διαφυλαχθούν και όχι να ξεπεραστούν. Η παραμονή ενός παιδιού στην παιδική ηλικία έπρεπε να προστατευθεί και όχι να επισπευσθεί» (MacLeod, 1994: 156). 6. �� Να σημειωθεί ότι τον Οκτώβριο του 1967 ο Νικηφόρος Βρεττάκος αυτοεξορίζεται και φιλοξενείται στη Διεθνή Παιδούπολη Πεσταλότσι στο Τρόγκεν της Ελβετίας όπου ζει για τρία χρόνια. 7. Ο φόβος και οι αναμνήσεις δεν προβάλλονται συνήθως άμεσα μέσω του λόγου, αλλά ως επί το πλείστον μέσα από εικόνες και σύμβολα. Αυτό είναι ό,τι η Cathy Caruth καλεί «βουβό τρόμο»: «Όταν οι άνθρωποι εκτίθενται στο τραύμα, δηλαδή σε ένα τρομακτικό συμβάν εκτός των συνηθισμένων ανθρώπινων εμπειριών, βιώνουν μια βουβή εμπειρία τρόμου. Η εμπειρία δεν μπορεί να οργανωθεί σε γλωσσικό επίπεδο, και αυτή η αδυναμία να οργανωθεί η μνήμη μέσα από λέξεις και σύμβολα αφήνει χώρο στην οργάνωσή της σε ένα σωματοαισθητικό ή εικονικό επίπεδο» (Caruth, 1995: 172). 8. Στη σχετική με το τραύμα θεωρία, οι έννοιες της απώλειας και της απουσίας είναι εκ των ων ουκ άνευ. Για το θέμα βλ., ενδεικτικά, LaCapra, 1999. 9. Για σχετική με το θέμα βιβλιογραφία βλ. Chandima, 2000. 10. Η δομή ή η πρόσληψη μιας τραυματικής εμπειρίας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το γεγονός δεν γίνεται διανοητό τη στιγμή της βίωσής του, αλλά μόνο καθυστερημένα, μέσα από την επαναλαμβανόμενη εμφάνισή του στο μυαλό και την ψυχή του ατόμου που το βιώνει. Γι’ αυτό και σύμφωνα με την Caruth: «Τραυματισμένος είναι ακριβώς αυτός που διακατέχεται από μια εικόνα ή ένα γεγονός» (Caruth, 1995: 4-5). 11. Η κρατούσα άποψη είναι ότι το τραύμα αντιστέκεται από κάθε άποψη στην αναπαράσταση (Caruth, 1996: 17) λόγω της αδυναμίας του μυαλού να κωδικοποιήσει και να επεξεργαστεί το γεγονός όταν αυτό συμβαίνει. Γι’ αυτό και η ανάμνηση του τραύματος είναι πάντα μια κατά προσέγγιση απόδοση του παρελθόντος, με τη δημιουργία εικόνων να αποτελεί, για μελετητές του χώρου, την πλέον αποτελεσματική αρχική προσέγγιση των τραυματικών αναμνήσεων (Herman, 1997: 177). 12. Το τραύμα θεωρείται πως δεν συνιστά μόνο ένα απλό σύμπτωμα του ασυνείδητου∙ ξεπερνά το άτομο και έχει άμεση σχέση με τα συστήματα εξουσίας (Felman & Laub, 1992∙ Caruth, 1996). 13. �� Η Laurie Vickroy αναφέρει ότι οι αφηγήσεις τραύματος πηγαίνουν πιο πέρα από το να παρουσιάζουν το τραύμα ως θεματικό αντικείμενο ή μέσα από το χαρακτηρισμό των προσώπων, αφού εκτός αυτών, ενσωματώνουν τους ρυθμούς, τις διαδικασίες και τις αβεβαιότητες του τραύματος μέσα στη συνείδηση και τις δομές των έργων (Vickroy, 2002: 3), ενώ η Whitehead, κινούμενη σε παρόμοιο μήκος κύματος, παρατηρεί ότι παρόμοιες αφηγήσεις απαιτούν μια λογοτεχνική μορφή που απομακρύνεται από τη συμβατική γραμμική ακολουθία (Whitehead, 2004: 6). 14. Παρόμοιες απόψεις όσον αφορά τη δυαδική απεικόνιση του παιδιού που βιώνει τραυματικές καταστάσεις διατυπώνει η Katharine Capshaw Smith (Smith, 2005: 115-119).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βρεττάκος, Ν. (²1984), Μπροστά στο ίδιο ποτάμι, Αθήνα: Τρία φύλλα. Βρεττάκος, Ν. (³1989), Δύο άνθρωποι μιλούν για την ειρήνη του κόσμου, Αθήνα: Τρία φύλλα. Καλογήρου Γ. (1990), Τα παιδιά «Μπροστά στο ίδιο ποτάμι» του Νικηφόρου Βρεττάκου, Αθήνα: Φιλιππότης. Καραντώνης, Α. (1990), Α' Εισαγωγή στη νεότερη ποίηση. Β' Γύρω από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμας.

31 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

Φρόιντ, Σ. (2000), «Πένθος και μελαγχολία», στο Σ. Φρόιντ, Δοκίμια Μεταψυχολογίας, μτφρ.: Θ. Παραδέλλης (σσ. 110-130), Αθήνα: Καστανιώτης. Cannella, G. S. (2002), Deconstructing early childhood education: Social justice and revolution, New York: Peter Lang. Caruth, C. (1995), Trauma: Explorations in Memory, Baltimore: The John Hopkins University Press. Caruth, C. (1996), Unclaimed Experience: Trauma, Narrative, History, Baltimore, Ma: The Johns Hopkins University Press. Chandima, F. (2000), The effects of war on children: an ecological integration, A thesis submitted in confo�� rm�� ity with the requirements for the degree of Master of Arts, Department of Hurnan Development and Applied Psychology Ontario Institute for Studies in Education of the University of Toronto. Cunningham, H. (1995), Children and Childhood in Western Society since 1500, London: Longman. Elbedour, S., Bensel, R. T. & Bastien, D. T. (1993), “Ecological integrated model of children of war: Individual and social psychology”, Child Abuse and Neglect, 17, σσ. 805-819. Felman, S. & Laub, D. (1992), Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History, New York: Routledge. Gittins, D. (2004), “The historical construction of childhood”, στο: M. J. Kehily (επιμ.), An introduction to childhood studies (σσ. 25-39), New York: Open University Press.

Herman, J. (1997), Trauma and recovery: The Aftermath of Violence – From Domestic Abuse to Political Terror, New York: Basic Books. Jenkins, H. (1998), “Introduction: Childhood Innocence and Other Modern Myths”, στο: H. Jenkins (επιμ.), The Children’s Culture Reader (σσ. 1-37), New York & London: New York University Press. Jenks, C. (1996), Childhood, London: Routledge. LaCapra, D. (1999), “Trauma, Absence, Loss”, Critical Inquiry, 25 (4), σσ. 696-727. MacLeod, Anne Scott (1994), American Childhood: Essays on Children’s Literature of the Nineteenth and Twentieth Centuries, Athens: University of Georgia Press. Mills, R. (2000), “Perspective of childhood”, στο: J. Mills & R. Mills (επιμ.), Childhood studies: A reader in perspectives of childhood (σσ. 1-38), London: Routledge. Smith, Katharine Capshaw (2005), “Forum: Trauma and Children’s Literature”, Children’s Literature, 33, σσ. 115-119. Vickroy, L. (2002), Trauma and Survival in Contemporary Fiction, Charlottesville: University of Virginia Press. Whitehead, A. (2004), Trauma Fiction, Edinburgh: Edinburgh University Press.

32

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

β ιβλιοπαρουσίαση

107 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

33/1

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Σάντρα Βούλγαρη

Ο ΚΗΠΟΣ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ Εξώφ.: Βάσω Ψαράκη Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 30

Τρία παραμύθια που «στάζουν αγάπη» συνθέτουν το περιεχόμενο του Κήπου με τα όνειρα. Τρεις ομορφογραμμένες ιστορίες, «Η Τριανταφυλλένια», «Το κυκλάμινο» και «Ο Κάρλος, ο ρομαντικός ψαράς», μας πείθουν ότι η αγάπη είναι το πιο σπουδαίο πράγμα στη ζωή, κάτι που δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε. Α.Β.

Ελένη Δασκαλάκη

ΟΤΑΝ Ο ΚΑΣΤΑΝΟΥΛΗΣ ΕΓΙΝΕ ΑΣΤΕΡΑΚΙ Εικ.: Ελίζα Βαβούρη Ψυχογιός, Αθήνα 2012, χ.α.σ.

Ο Καστανούλης το σκυλάκι μαζί με τη Λουκία, αποτελούν ένα ακτύπητο δίδυμο. Πάντα μαζί, στις χαρές και στις λύπες, ώσπου μια ανίατη αρρώστια «χτυπά» τον Καστανούλη. Οι γονείς της Λουκίας αποφασίζουν να του κάνουν ευθανασία ώστε να μην υποφέρει. Για να καθησυχάσουν τη Λουκία, οι γονείς της τής λένε ότι ο Καστανούλης την αγαπά πάντα και την παρακολουθεί από τον ουρανό όπου βρίσκεται, σαν αστεράκι. Τρυφερή απόδοση του θέματος της απώλειας ενός αγαπημένου ζώου, που βιώνουν όχι λίγες φορές τα παιδιά. Η Ελίζα Βαβούρη, όπως πάντα, εκπληκτική στην εικαστική απόδοση του κειμένου. Α.Β.

Αγαθή Δημητρούκα Ο ΧΡΥΣΆΝΕΜΟΣ

Εικ.: Γιώργος Ναζλής Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 48

Όταν ένας δυνατός άνεμος φύσηξε σε κάποιο νησί, οι άνθρωποι κλειδαμπαρώθηκαν στα σπίτια τους. Όταν σταμάτησε ο αγέρας, οι κάτοικοι είδαν ότι όλα γύρω τους ήταν σκεπασμένα με χρυσάφι. Φαινόμενα απληστίας δεν αργούν να εμφανιστούν ανάμεσα στους κατοίκους και να κάνουν μαρτύριο τη ζωή τους. Η συγγραφέας, γνωστή για το ποιοτικό της έργο, μας χαρίζει ένα απολαυστικό βιβλίο σχετικά με την απληστία, αλλά και την ομαδική προσπάθεια, την αλήθεια και το μέτρο στη ζωή.

34/2

Λ.Ψ.

Χρυσηίδα Δημουλίδου

ΜΠΌΙΝΓΚ, ΤΟ ΘΑΡΡΑΛΈΟ ΑΕΡΟΠΛΑΝΆΚΙ

Εικ.: Μαρία Αλεξάνδρου Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 40

Το Μπόινγκ, ένα μικρό αεροπλάνο, βρίσκεται ανάμεσα σε πολλά μεγάλα αεροπλάνα που δεν το αφήνουν να πετάξει. Εκείνο όμως θέλει να γνωρίσει τον κόσμο και ξεκινάει το μεγάλο ταξίδι. Οι περιπέτειές του στον ουρανό είναι πολλές. Θα κινδυνέψει από τις αστραπές, τις βροντές και τους ανέμους, ενώ κάποτε θα σωθούν τα καύσιμά του. Μια φάλαινα θα το κρατήσει στην πλάτη της, αλλά και τα άλλα αεροπλάνα θα τρέξουν κοντά του για να το σώσουν. Το Μπόινγκ θα συνεχίσει τα ταξίδια του μεταφέροντας φάρμακα εκεί που τα χρειάζονται οι άνθρωποι. Βιβλίο με εξαίρετη εικονογράφηση και πολλά διδάγματα. Λ.Ψ.

Ζαχαρούλα Καραβά

Η ΓΑΤΟΥΛΑ ΜΙΑΜ ΚΑΙ Ο ΤΡΟΧΟΝΟΜΟΣ Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη Παρρησία, Αθήνα 2012, χ.α.σ.

Η γάτα Μιάμ μαθαίνει στα παιδιά τους κανόνες της κυκλοφορίας σ’ ένα πάρκο με σήματα. Αρκεί να τα ακολουθείς, όπως σου δείχνουν στη δική τους γλώσσα. Λέξεις και όροι όπως φανάρια, κλήσεις, τροχαία, Σταμάτης και Γρηγόρης, πράσινο και κόκκινο, κώδικας οδικής κυκλοφορίας, γίνονται κτήμα των παιδιών που πρέπει να γνωρίσουν τα «πρέπει» των δρόμων. Η Μιάμ λοιπόν, έξυπνη γάτα και φιλομαθής, έμαθε τόσο πολλά, ώστε με την απλή της αφήγηση της δημιούργησε ένα βιβλίο που το… υπογράφει η Ζαχαρούλα Καραβά. Αλλά γιατί όχι και η… Μιάμ; Μήπως κι εκείνη δεν το έγραψε; Α.Β.

Βασίλης Κουτσιαρής - Γιάννης Διακομανώλης ΕΝΑ ΑΣΤΕΡΙ ΓΙΑ ΜΕΝΑ

Εικ.: Ελίζα Βαβούρη Παρρησία, Αθήνα 2012, χ.α.σ.

Μία ακόμη εκδοχή τού πώς μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά για το θάνατο. Οι δύο συγγραφείς χειρίζονται το θέμα με προσοχή και τρυφερότητα, με τη βοήθεια ενός πεφτάστερου. Το βιβλίο αποτελεί υπόδειγμα ενασχόλησης με ένα τόσο δύσκολο θέμα. Η Ελίζα Βαβούρη με την τρυφερή εικονογράφησή της κάνει ακόμη πιο γοητευτική την ιστορία. Το βιβλίο έχει λάβει Έπαινο από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών. Α.Β.

35/3

Φίλιππος Μανδηλαράς

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΒΟΛΙ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΕΠΟΧΩΝ Εικ.: Ντέιβιντ Χιτς Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 53

Η παροχή γνώσεων μέσω της αφήγησης είναι ένα σύνηθες φαινόμενο που επιλέγουν αρκετοί συγγραφείς προκειμένου να ικανοποιήσουν διττά το παιδί-αναγνώστη, ειδικά της μικρής ηλικίας. Απόλαυση διά της λογοτεχνικής αφήγησης και πληροφόρηση. Όταν δε ο συγγραφέας έχει το ταλέντο να διαχειρίζεται με ισορροπία τη γνώση με την τέρψη, όπως στην περίπτωση του βιβλίου Ιστορίες από το περιβόλι των τεσσάρων εποχών, τότε έχουμε ένα πετυχημένο αποτέλεσμα. Ο Φ. Μανδηλαράς στήνει έναν παραμυθιακό καμβά στον οποίο ξετυλίγονται τέσσερεις αυτόνομες ιστορίες, μία για κάθε εποχή. Χιούμορ, δράση, φιλικές προθέσεις και αισθήματα, συνεργατικότητα, αισιοδοξία και τρυφερότητα είναι κάποια από τα στοιχεία και χαρακτηριστικά των κειμένων που θα εισπράξει ο αναγνώστης του βιβλίου. Ζώα, έντομα, ερπετά, πουλιά, ζιζάνια, αλλά και οι τέσσερεις εποχές προσωποποιημένες, συντροφιά με τους 12 μήνες, παρελαύνουν στις 52 σελίδες του εικονογραφημένου από τον Ντέιβιντ Χιτς βιβλίου. Χαριτωμένο βιβλίο που θα φανεί χρήσιμο και στους εκπαιδευτικούς για να υποστηρίξουν με ευχάριστο τρόπο όχι μόνο θέματα που αφορούν τα χαρακτηριστικά κάθε εποχής, αλλά και την ανάδειξη ζητημάτων οικολογικού περιεχομένου, αφού και η αξία της τροφικής αλυσίδας αναδεικνύεται αβίαστα και η συνύπαρξη των ειδών προβάλλεται. Τ.Τσ.

Βούλα Μάστορη

ΤΟ ΚΟΥΝΙΣΤΟ ΔΟΝΤΙ ΤΗΣ ΦΡΥΝΗΣ Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 39

Η υπόθεση του δοντιού που κουνιέται, και ο φόβος των παιδιών όταν έρθει εκείνη η ώρα, γίνεται ολόκληρη ιστορία με την επιδέξια πένα της συγγραφέως. Στο «στόρι» παίρνουν μέρος μαμάδες και νεράιδες, με όλους τους καθώς πρέπει κανόνες της εχεμύθειας και ακόμα περισσότερους, πασπαλισμένους με τη χρυσόσκονη των παραμυθιών. Γεγονός είναι ότι η συγγραφέας, με τον τρόπο της, καταφέρνει να συμφιλιώσει το παιδί-αναγνώστη με μια τόσο «πονεμένη» εμπειρία των πρώτων χρόνων της ζωής του. Η εικονογράφηση συμπορεύεται με το κείμενο. Α.Β.

36/4

Αλεξάνδρα Μητσιάλη

ΤΟ ΥΠΌΣΧΟΜΑΙ...

Εικ.: Ραφαέλλα Τσάτσι Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 35

Ο Νικόλας πηγαίνει στη Β' Δημοτικού. Έχει μεταναστεύσει με τους γονείς του στον Καναδά. Η Άννυ, η συμμαθήτριά του τον περιφρονεί, γιατί είναι ξένος και δε μιλάει τη γλώσσα της. Το αγόρι γράφει ένα γράμμα όπου υπόσχεται στην Άννυ ότι μέχρι του χρόνου θα έχει μάθει τη γλώσσα της και θα μπορέσει να της μιλήσει για τις ομορφιές της δικής του πατρίδας, της Καρπάθου, αλλά και για την αγάπη του. Ένα τρυφερό βιβλίο που μιλά για τη μετανάστευση και τη φιλία.

Λ.Ψ.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Η ΣΚΥΛΙΤΣΑ ΜΑΣ Ο ΠΛΟΥΤΟ Εικ.: Πωλίνα Παπανικολάου Ψυχογιός, Αθήνα 2011, σελ. 56

Η μαμά αρχικά δε θέλει το σκυλάκι που κουβάλησε ο μπαμπάς στο σπίτι. Τελικά δέχεται τον Πλούτο επειδή είναι αρσενικός, πεπεισμένη από τη μικρή κόρη της που τον ήθελε και είχε ένα σωρό επιχειρήματα. Τι θα γίνει όμως όταν μεγαλώσει ο Πλούτο και αποδειχτεί ότι είναι σκυλίτσα και μάλιστα μείνει έγκυος; Καλογραμμένη και έξυπνη ιστορία, με χιούμορ και ανατροπές, που θα την απολαύσουν τα παιδιά και οι γονείς. Λ.Ψ.

Αθηνά Ρεϊζάκη

ΜΕΤΡΑΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΖΟΥΓΚΛΑ ΩΣ ΤΗΝ ΚΟΥΖΙΝΑ Εικ.: WEINSTEIN/MARK Ψυχογιός, Αθήνα 2012, χ.α.σ.

Με τη «βοήθεια» των άγριων ζώων της ζούγκλας, η συγγραφέας μέσα από ένα μικρό κείμενο κατορθώνει να μάθει τα μικρά παιδιά (2-4 ετών) να μετράνε ως το 10. Την ίδια στιγμή, η κουζίνα θα παίξει κι αυτή το «ρόλο» της στο απλό αυτό «στόρι». Υποδειγματικό κείμενο, όπου ο διασκεδαστικός και παιχνιδιάρικος τρόπος με τον οποίο προσφέρεται η γνώση αφυπνίζει με εντυπωσιακό τρόπο τα παιδιά ώστε να στραφούν προς τη μάθηση. Βιβλίο που θα βοηθήσει δασκάλους και γονείς να διδάξουν τους μικρούς αναγνώστες τα πρώτα βήματα της αριθμητικής. Α.Β.

37/5

Ιωάννα Σκαρλάτου

ΜΙΑ ΑΔΥΝΑΤΗ ΜΕΛΙΤΖΑΝΑ… ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ Εικ.: Μάρω Αλεξάνδρου Π. Κυριακίδης-Ακρίτας, Αθήνα 2012, σελ. 48

Το κείμενο ασχολείται με τη σωστή διατροφή. Στις πρώτες σελίδες αυτοσυστήνονται οι βιταμίνες, ενώ μετά αρχίζει ο μονόλογος της μελιτζάνας που έχει αδυνατίσει πάρα πολύ καθώς και οι φίλες της τα ζαρζαβατικά… Αρρωσταίνει με ψηλό πυρετό και ο φίλος της ο Γιώργης. Κάτι συμβαίνει, λοιπόν! Ο γιατρός διαπιστώνει έλλειψη βιταμινών. Ο Γιώργης έχει πάθει αβιταμίνωση. Η μελιτζάνα τρέχει να βρει βιταμίνες για να σωθεί ο αγαπημένος της φίλος και όλα τα λαχανικά που αρρώστησαν. Τέλος καλό, όλα καλά. Ακολουθούν υποδείξεις για κατασκευές, παιχνίδια και συνταγές μαγειρικής, με τη Μάρω Αλεξάνδρου, την εικονογράφο, να έχει βάλει τα δυνατά της στην εικαστική απόδοση του θέματος. Α.Β.

Χριστίνα Φραντζεσκάκη

Η ΟΡΤΑΝΣΙΑ ΦΥΛΑΕΙ ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ Εικ.: Ντανιέλα Σταματιάδη Κέδρος, Αθήνα 2012, σελ. 70

Είναι εντυπωσιακό το πώς ο ρυθμός της γραφής, τόσο οικείος και τόσο φιλικός, σε φέρνει κοντά στους πρωταγωνιστές, μια συνταξιούχο δασκάλα και τη γάτα της, την Ορτανσία. Η Χρ. Φραντζεσκάκη καταφέρνει να πετύχει το στόχο της, να ενώσει δηλαδή… τον τρίτο όροφο με το σκοτεινό υπόγειο, όπου μένει μια οικογένεια προσφύγων από το Αφγανιστάν, με σύνδεσμο ένα μικρό έξυπνο κορίτσι, τη Φεροτέ. Και κάπως έτσι, το χριστουγεννιάτικο βράδυ οι πονεμένοι αυτοί άνθρωποι τρώνε μαζί με τη συνταξιούχο δασκάλα και μετρούν τα αστέρια του χριστουγεννιάτικου δέντρου που είναι… 2.345. Αλλά τι είναι τα 2.345 αστέρια ενός γιορταστικού δέντρου μπροστά στ’ αστέρια της καρδιάς που είναι άπειρα; Α.Β.

Κώστας Χαραλάς

Ο ΠΙΟ ΚΑΛΌΣ ΟΔΟΝΤΊΑΤΡΟΣ ΤΟΥ ΚΌΣΜΟΥ

Εικ.: Μυρτώ Δεληβοριά Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 32

Η μικρή ηρωίδα του βιβλίου ανακαλύπτει ότι τα δόντια της έχουν τερηδόνα και πηγαίνει στον οικογενειακό οδοντίατρο. Εκείνος βρίσκει τρόπους για να μην την πονέσει και καταφέρνει να την κάνει να τον αγαπήσει. Ένα βιβλίο που μιλάει για τη στοματική υγιεινή, διώχνει το φόβο του οδοντίατρου και υποδεικνύει τρόπους με τους οποίους τα παιδιά θα διατηρούν το στόμα τους σε καλή κατάσταση.

38/6

Λ.Ψ.

για παιδιά 7 ετών και πάνω Μαρία Αγγελίδου

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΠΟΥ ΤΙΣ ΕΙΠΕ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή Μεταίχμιο, Αθήνα 2012, σελ. 80

Η Μ. Αγγελίδου εγκαινιάζει μ’ αυτό το βιβλίο μια σειρά βασισμένη στην Ιστορία και καταφέρνει να αφηγηθεί γνωστά ιστορικά γεγονότα μ’ έναν πολύ ευχάριστο τρόπο, σαν να τ’ ακούς για πρώτη φορά. «Η μάχη που κερδήθηκε τρέχοντας» επαναδιηγείται τη μάχη του Μαραθώνα με ήρωα, εκτός από το στρατηγό Μιλτιάδη, τον ημεροδρόμο Φειδιπίδη που έτρεξε από το Μαραθώνα στην Αθήνα για να πει το περίφημο «Νενικήκαμεν». Με τον ίδιο τρόπο εκτυλίσσεται και το αφήγημα «Ο θρίαμβος των νικημένων» (Αύγουστος 480 π.Χ.) στις Θερμοπύλες, «Ο θρίαμβος των νικητών» (Σαλαμίνα, 480 π.Χ.) και «Η μάχη που δεν ήταν η τελευταία» (Γαυγάμηλα, 331 π.Χ.) μία από τις θρυλικές μάχες που έδωσε ο Μ. Αλέξανδρος. Α.Β.

Λίζα Βάρβογλη-Κασκαβέλη

Η ΛΕΛΑ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου

Ο ΠΕΤΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΔΕΡΦΟΣ ΤΟΥ Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου

ΤΑ ΔΥΟ ΣΠΙΤΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ Εικ.: Λίζα Βαβούρη

Η ΕΥΗ ΚΑΙ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή Παπαδόπουλος, Αθήνα 2012, σελ. 38 (έκαστο)

Και τα τέσσερα βιβλία περιγράφουν δύσκολα θέματα και έχουν ως στόχο να βοηθήσουν τα παιδιά στο να ξεπεράσουν τις φοβίες τους και τις αναπάντητες απορίες τους. Στο πρώτο αντιμετωπίζεται με ανάλαφρο τρόπο ο φόβος των παιδιών για το νοσοκομείο και την εγχείρηση. Το δεύτερο αφορά στη συνύπαρξη με ένα αδελφάκι με ειδικές ανάγκες και στα «ευρήματα» που φτιάχνει η οικογένεια για να κάνει κατανοητό το θέμα. Το τρίτο διαπραγματεύεται το θέμα του διαζυγίου, όταν οι

39/7

σύζυγοι χωρίζουν πολιτισμένα και με γνώμονα πάντοτε το καλό του παιδιού τους. Το τέταρτο αναλαμβάνει να επικεντρωθεί στο θέμα του θανάτου, εστιάζοντας στον κύκλο της ζωής ενός δέντρου, με την καρποφορία και το μαρασμό του. Οι εικονογράφοι, ιδιαίτερα χαρισματικοί, προσδίδουν την απαραίτητη ελαφρότητα αποφορτίζοντας ένα κείμενο που το διακρίνει η σοβαρότητα. Α.Β.

Μάνια Δούκα

Ο ΜΙΚΡΌΣ ΓΡΎΠΑΣ ΜΕ ΤΑ ΓΑΛΆΖΙΑ ΦΤΕΡΆ

Εικ.: Ινώ Καρέλλα Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 48

Ένας μικρός γρύπας ζούσε πάνω στο βράχο της Ακρόπολης και κάθε μέρα πήγαινε στον Παρθενώνα να συναντήσει τα αγάλματα. Όταν δημιουργήθηκε το Μουσείο της Ακρόπολης, ο μικρός γρύπας θέλησε να βρεθεί ξανά ανάμεσα στους φίλους του που τόσο είχε αγαπήσει. Βρέθηκε όμως μπροστά σε πολλά εμπόδια. Αντιμετώπισε έναν τρισώματο δαίμονα, δυο σφίγγες, άλογα και φίδια. Καλογραμμένο βιβλίο με πλούσια εικονογράφηση που φέρνει τα παιδιά κοντά στα ωραιότερα έργα της αρχαϊκής τέχνης. Και μια παρατήρηση: Πόσα παιδιά ξέρουν τι ήταν ο γρύπας; Ίσως μια εξήγηση να έλυνε την απορία τους που μπορεί να είναι και απορία πολλών ενηλίκων.

Λ.Ψ.

Ιωάννα Κυρίτση-Τζιώτη

ΞΕΣΚΟΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΙΣΩΠΟ Εικ.: Θεόδωρος Πιακής Παρρησία, Αθήνα 2012, χ.α.σ.

Βιβλίο σχετικά με τον Αίσωπο, όπου δένονται οι μύθοι του με τις ιστορίες της γιαγιάς και μια… αποθήκη που προσφέρεται με τα υπάρχοντά της για μυθοπλασία. Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου διαβάζει κανείς την «Ιστορία των τόνων», καθώς και του μύθους του Αισώπου στην αρχαία διάλεκτο. Η εικονογράφηση του Θ. Πιακή, που την παραχώρησε ευγενικά, διακρίνεται για το κέφι της. Α.Β.

40/8

Αθηνά Μπίνιου

ΠΙΡΟΥΛΙΤΟ ΚΑΙ ΡΟΖΑΛΙΑ Εικ.: Έφη Λαδά Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 46

Δύο πανέμορφα φλαμίνγκο ή αλλιώς φοινικόπτερα, ζωγραφισμένα από την Έφη Λαδά, προσωποποιούνται από τη συγγραφέα και μας αφηγούνται την ιστορία τους σχετικά με την αγάπη και τη διαφορετικότητα. Φίλη τους καλή και η Αναστασία, που επειδή δεν ακούει, δεν έχει φωνή, όπως τα φοινικόπτερα, όμως ξέρει να συνεννοείται με νοήματα, με την έκφραση του προσώπου και του σώματος, μ’ ένα σωρό τρόπους, αλλά και με τη ζωγραφική, με σχήματα και χρώματα, που είναι ίδια σ’ όλες τις γλώσσες του κόσμου. Η Αναστασία παρατηρεί τα πουλιά, τα βλέπει να ζευγαρώνουν, σημειώνει τα γεγονότα που συμβαίνουν και αντιστοιχεί τη σιωπή τους με τη δική της σιωπή. Οι άνθρωποι και τα πουλιά έχουν ιδιαιτερότητες, αλλά γνωρίζουν τι θα πει αγάπη, που κάνει τη ζωή όμορφη. Η Έφη Λαδά απέδωσε ζωγραφικά, με ιδιαίτερη ευαισθησία, το κείμενο. Α.Β.

Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης

ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ – Η ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΑ ΤΩΝ ΕΦΤΑ ΘΑΛΑΣΣΩΝ Εικ.: Χρήστος Δήμος Κέδρος, Αθήνα 2012, σελ. 91

Το τρίτο βιβλίο της σειράς «Αταξίες στην τάξη», με τους ίδιους ήρωες που μας συστήνονται στο πρωτοσέλιδο, και μας μιλούν για ένα ακόμη επεισόδιο της ζωής τους στο σχολείο. Η χαρά της προετοιμασίας για μια εκδρομή, οι κουβέντες των παιδιών για τα φαγητά και τα παιχνίδια που θα την πλαισιώσουν, ήταν για πολλές μέρες το ενδιαφέρον των μαθητών. Η εκδρομή σχετιζόταν με την επίσκεψη σ’ ένα αιολικό πάρκο. Εκτός από τα «προγραμματισμένα» όμως, ξεπήδησαν και άλλα «απρογραμμάτιστα», που έκαναν την εκδρομή εξωφρενική και απίστευτη, αστεία και γελαστή. Βιβλίο ευχάριστο, με την ασπρόμαυρη εικονογράφηση του Χρήστου Δήμου να συμβάλλει δημιουργικά στην απόλαυση του αναγνώστη. Α.Β.

41/9

Μαρία Ρουσάκη

ΜΙΑ ΦΛΟΓΑ ΣΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ – Η ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΝ ΚΕΛΕΡ Εικ.: Κατερίνα Ράπτη Κέδρος, Αθήνα 2012, σελ. 72

Οι πραγματικές ιστορίες οι βγαλμένες από τη ζωή, όσες φορές και να λέγονται, μοιάζουν καινούργιες και αφήνουν ένα αίσθημα θαυμασμού. Μια τέτοια αληθινή ιστορία είναι και αυτή της Έλεν Κέλερ, με την οποία καταπιάνεται στο βιβλίο της η Μ. Ρουσάκη. Τυφλή και κωφάλαλη, η Έλεν Κέλερ κατάφερε ύστερα από τρομερές προσπάθειες της δασκάλας της να γίνει παράδειγμα προς μίμηση. Το βιβλίο περιέχει τόσο το ελληνικό αλφάβητο BRAILLE όσο και το ελληνικό δακτυλικό αλφάβητο. Α.Β.

Φράνση Σταθάτου

ΜΥΣΤΗΡΙΑ, ΜΥΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΜΑΓΙΑ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΛΗ Εικ.: Σοφία Παπαδοπούλου Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 286

Τα βιβλία που γράφονται από χέρι πραγματικά ταλαντούχο και πολύπειρο ξεχωρίζουν αμέσως. Αυτό συμβαίνει και με το βιβλίο της Φράνσης Σταθάτου, που ζωντανεύει τη ζωή, την όψη και την ατμόσφαιρα της μεταπολεμικής Αθήνας (1945-1957) με κέφι, γνώση και μαστοριά. Τα όσα διηγείται και περιγράφει είναι ιδωμένα με τα μάτια της ηρωίδας της, της μικρής Φραγκίσκης, που δεν είναι άλλη από την ίδια τη συγγραφέα. Πρόκειται για ένα βιβλίο που θα το χαρούν μικροί και μεγάλοι –παππούδες και γιαγιάδες ιδιαίτερα– καθώς τα όσα αναφέρονται και διαδραματίζονται, οι τόποι, οι συνήθειες της εποχής, η καθημερινή ζωή, πολλά πραγματικά περιστατικά, γεγονότα και πρόσωπα, θα τους θυμίσουν δικές τους παραστάσεις και εμπειρίες. Βιβλίο λοιπόν που προσφέρεται και για ομαδική οικογενειακή ανάγνωση, πέρα από τη μοναχική, αλλά και βιβλίο με την εξής πρωτοτυπία: Ανάμεσα στα κεφάλαια υπάρχουν προτάσεις για δράσεις και συμμετοχή των νεαρών αναγνωστών, κάτι που το καθιστά διαδραστικό και δίνει την ευκαιρία στα παιδιά να νιώσουν ότι παίρνουν μέρος στο γράψιμό του. Λ.Π.-Α.

42/10

Ούλριχ Ουμπ

ΣΤΗΝ ΚΙΒΩΤΟ ΣΤΙΣ ΟΚΤΩ! Εικ.: Γεργκ Μύλε Μετ.: Σώτη Τριανταφύλλου Πατάκης, Αθήνα 2012, σελ. 92

Ο συγγραφέας είχε την απίθανη έμπνευση να αφηγηθεί ξανά την Ιστορία της Κιβωτού του Νώε, με τον δικό του απίστευτα χιουμοριστικό τρόπο, θέτοντας παράλληλα με τόλμη και δήθεν αφέλεια δύσκολα ερωτήματα για το Θεό και τις αποφάσεις του. Το αφήγημα εγείρει ερωτηματικά που είναι φυσικό να δημιουργούνται στα παιδιά. Α.Β.

Τζερόνιμο Στίλτον

ΞΕΚΑΡΔΙΣΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ – Η ΜΟΥΜΙΑ ΧΩΡΙΣ ΟΝΟΜΑ, σελ. 106 ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΞΩΤΙΚΩΝ, σελ. 104 ΒΟΗΘΕΙΑ, ΕΝΑ ΤΕΡΑΣ ΣΤΗ ΛΙΜΝΗ, σελ. 116 Εικονογράφηση, Γραφικά, Σχεδιασμός, Χρωματισμός: Ειδική ομάδα Μετ.: Βίκυ Λιανού Κέδρος, Αθήνα 2011

Ξεκαρδιστικές περιπέτειες που συμβαίνουν στο Ποντικονήσι και έχει αναλάβει να τις διηγηθεί ο Τζερόνιμο Στίλτον με έναν ιδιόρρυθμο τρόπο, πλούσιο και χαριτωμένο. Η «Μούμια χωρίς όνομα» σε παρασύρει στις αίθουσες του Αιγυπτιακού Μουσείου. Με το «Μυστήριο των Ξωτικών» βρίσκεσαι σ’ ένα εργοστάσιο παιχνιδιών στον Βόρειο Πόλο, όπου περιμένει να σε ξαφνιάσει μια έκπληξη. Και στο «Βοήθεια, ένα τέρας στη λίμνη» συμβαίνουν παράξενα πράγματα, με το παράξενο τέρας που εμφανίζεται κάθε τόσο. Τα βιβλία αυτά έχουν μεταφραστεί σε 35 γλώσσες και έχουν πουλήσει 60 εκατομμύρια αντίτυπα σ’ όλο τον κόσμο.

Α.Β.

43/11

για μεγάλα παιδιά και νέους Θεοδώρα Γεωργακούδη

ΠΕΝΤΕ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΛΗΣΤΕΙΑ Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 259

Πέντε φίλοι! Μια παρέα με τα χωρατά της, την καθημερινή της ζωή, τους δασκάλους στο σχολειό, τις μαμάδες και τους παππούδες, χαίρεται την καθημερινότητα ανέμελα. Ώσπου εμφανίζεται στο προσκήνιο, εντελώς απροσδόκητα, ένα… υπόγειο και μια … σκιά που κάνει περατζάδα σαν γυμνοσάλιαγκας. Τότε ξυπνάει μέσα στην Αναστασία, την πρωταγωνίστρια του βιβλίου, το πνεύμα της Μις Μαρπλ (βλ. Αγκάθα Κρίστι) και ξεκινά έτσι ένα ενδιαφέρον θρίλερ. Ένα εφηβικό αστυνομικό μυθιστόρημα γεμάτο χιούμορ, που καταλήγει να ρίξει φως σε μια ληστεία Τράπεζας, όπου το πόρισμα της δικαιοσύνης καταδίκασε έναν αθώο με εγκλεισμό για τριάντα χρόνια στη φυλακή. Το μυθιστόρημα παρουσιάζει ολοκληρωμένους χαρακτήρες και διαβάζεται με αμείωτη ένταση, ενώ διαθέτει γλώσσα γλαφυρή, που διασκεδάζει τον αναγνώστη και ταυτόχρονα τον κάνει συμμέτοχο στην υπόθεση. Α.Β.

Λένα Μερίκα

S.O.S. – ΚΟΡΙΤΣΙ ΣΕ ΚΡΙΣΗ Κέδρος, Αθήνα 2012, σελ. 251

Ένα επεισόδιο από τη ζωή της, κάνει την Αναστασία να δει με άλλη ματιά τον κόσμο γύρω της. Και βέβαια είναι η εφηβεία, που όλα γενικά τα αμφισβητεί και όλα τα ψάχνει και τίποτα δεν αφήνει απαρατήρητο, είναι όμως και η οικονομική κρίση που έχει φέρει τα πάνω κάτω στις οικογένειες και φυσικά και στη δική της. Η Αναστασία χάνει την εμπιστοσύνη της ακόμη και στους γονείς της. Από κάπου θέλει να πιαστεί απεγνωσμένα, αλλά δεν ξέρει από πού. Η Λένα Μερίκα ξέρει καλά τις αντιδράσεις των εφήβων. Κυρίως γι’ αυτούς γράφει, κι αυτό είναι απόλυτα ευκρινές από τον τρόπο που χειρίζεται τα προβλήματα των ηρώων της. Με χιούμορ αλλά και ρεαλισμό, δίνει θάρρος στους ανήσυχους έφηβους των ιστοριών της κα τους παρέχει τρόπους αυτογνωσίας και αυτοπεποίθησης, για να αντιμετωπίσουν όλα τα ανάποδα που τους προκύπτουν. Α.Β.

44/12

Κατερίνα Μουρίκη

ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ Εξώφ.: Ζωή Λούρα Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 210

Έφηβη με τα προβλήματα της ηλικίας της η Μαργαρίτα, αλλά και με την πρόσθετη ανησυχία αν θα την αγαπά ο πατέρας της, χωρισμένος από καιρό με τη μητέρα της, τώρα που περιμένει τον ερχομό ενός μωρού από τη δεύτερη γυναίκα του. Η ζωή της Μαργαρίτας, που μένει με τη μητέρα της, έχει ορισμένες ιδιαιτερότητες. Στο σχολείο, στις φιλίες, στα συναισθήματα, όπως κάθε έφηβη, ψάχνεται και αμφιβάλλει για το κάθε τι. Τα γεγονότα άλλοτε ευχάριστα, άλλοτε γεμάτα απρόοπτα, καταγράφονται στο προσωπικό της ημερολόγιο. Η μεγάλη ανατροπή την περιμένει στο πρώτο της ερωτικό σκίρτημα και τη βρίσκει απροετοίμαστη και αμήχανη. Όμως η ζωή τής επιφυλάσσει εκπλήξεις που είναι προορισμένη να ζήσει. Ο τρόπος της γραφής μέσα στο πνεύμα της ηλικίας της ηρωίδας, η ροή και η αφήγηση φυσική, αβίαστη και ειλικρινής. Ένα πραγματικό εφηβικό μυθιστόρημα. Α.Β.

Βασίλης Παπαθεοδώρου

ΟΙ ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΤΩΝ ΣΚΟΥΠΙΔΙΩΝ Καστανιώτης, Αθήνα 3012, σελ. 331

«Πάμε πάλι από την αρχή». Έτσι τελειώνει το μυθιστόρημα, αλλά θα μπορούσε να είναι και η αρχή του. Πρωταγωνιστές είναι οι σκουπιδότοποι, ό,τι πιο πολύτιμο έχει η κάθε χώρα και προσπαθεί να το διαφυλάξει με όλα τα μέσα, σκληρά και απάνθρωπα, σε μια εποχή που ο κόσμος προχωρεί προς την Ώρα Μηδέν, όταν η διαφθορά, η πείνα, η ανεργία, η βία και η εγκληματικότητα απλώνονται με γρήγορους ρυθμούς. Οι ήρωες, καλοί και κακοί, έρμαια των συνθηκών, μένουν κολλημένοι στα παλιά ιδανικά· υπάρχουν όμως και μερικοί που θέλουν να ανακαλύψουν τον βαθύτερο εαυτό τους. Μερικές φορές οι συγγραφείς, θέλοντας να καυτηριάσουν όσα συμβαίνουν στην εποχή μας, γράφουν υπό το κράτος του πάθους και της οργής και το αποτέλεσμα είναι ένα δημιούργημα-καταγγελία. Ο συγγραφέας όμως δεν έπεσε σε αυτή την παγίδα. Έγραψε ένα αλληγορικό και ευρηματικό μυθιστόρημα που περιγράφει τους κύκλους του ιστορικού παρελθόντος ως τις μέρες μας με όλα τα μεγάλα γεγονότα που συγκλόνισαν την ανθρωπότητα. Γρήγορη γραφή, συνεχείς ανατροπές, βιβλίο που διαβάζεται μονορούφι. Θα το απολαύσουν οι έφηβοι αλλά και οι μεγάλοι. Λ.Ψ.

45/13

Γιώτα Φώτου ΚΩΔΙΚΑΣ 99

Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 178

Ένας μαθητής γυμνασίου αντιμετωπίζει καταστάσεις που βιώνουν στο σχολείο και στο σπίτι τα παιδιά της εποχής μας: Ανησυχία για το μέλλον, οικογενειακά προβλήματα, σχολικές υποχρεώσεις, αλλά και τους «νταήδες» της τάξης. Μέσα σ’ όλα αυτά, ο κάπως αντιπαθής καθηγητής της φυσικής δίνει στα παιδιά έναν δύσκολο γρίφο που θα περιπλέξει ακόμα περισσότερο τη ζωή του Γιάννη, πρωταγωνιστή της ιστορίας, και θα κεντρίσει την περιέργεια του αναγνώστη. Βιβλίο με γοργό ρυθμό, πρωτοπρόσωπης αφήγησης, που κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, γραμμένο από άνθρωπο που γνωρίζει την ψυχολογία των εφήβων –των αγοριών ιδίως–, «ζει» τη γλώσσα, τη συμπεριφορά και τον τρόπο σκέψης τους. Έτσι, το σύγχρονο αυτό εφηβικό μυθιστόρημα, πέραν της αναγνωστικής απόλαυσης, συμβάλλει στην καλλιέργεια ενσυναίσθησης και στη διεύρυνση της αντίληψης των παιδιών για τους άλλους. Η ουσιαστική αναφορά του στο θέμα της δυσλεξίας το κάνει ακόμα πιο ενδιαφέρον και πολύτιμο. Λ.Π.-Α.

Πάνος Χριστοδούλου

Η ΜΠΑΛΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥΣ Εικ.: Ελένη Τσάμπρα Κέδρος, Αθήνα 2012, σελ. 207

Η ιστορία μιας «επαναστάτριας» μπάλας και μιας ηλικιωμένης κυρίας που περνάνε μαζί το χρόνο τους λέγοντας η κάθε μια ιστορίες από τη ζωή της. Η επαναστάτρια μπάλα έχει μια ισχυρή προσωπικότητα και με δέος έβλεπε όσα ανορθόδοξα συνέβαιναν στο ποδόσφαιρο. Αποφάσισε λοιπόν να το σκάσει, για να ανακαλύψει μετά από τις γνωριμίες που έκανε στον αλλοπρόσαλλο κόσμο μας ότι ναι μεν είναι άδικος, αλλά αντί να ξεφεύγουμε από τα «δύσκολά» του, πρέπει να είμαστε παρόντες στο «γήπεδο» και να αγωνιζόμαστε για να τον κάνουμε καλύτερο. Αφήγηση συναρπαστική, που ο συγγραφέας αποδίδει με χιούμορ πληθωρικό. Α.Β.

46/14

Τόμι Γκρίνουαλντ

ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΜΑ ΚΑΙ ΠΩΣ ΝΑ ΤΟ ΓΛΙΤΩΣΕΤΕ Εικ.: Τζ. Π. Κούβερτ Μετ.: Κασσιανή Μπουλούκου Ψυχογιός, Αθήνα 2012, σελ. 258

Οι τρεις γιοι του συγγραφέα, ο Τσάρλι, ο Τζο και ο Τζακ, προτιμούν μια επίσκεψη στον οδοντίατρο παρά να ρίξουν έστω και μια ματιά σ’ ένα βιβλίο. Είναι τα λόγια του ίδιου του πατέρα τους και συγγραφέα του βιβλίου, που αποφάσισε να γράψει ένα θέμα σχετικά με το πώς ν’ αποφύγουν το διάβασμα. Παραδόξως, τα παιδιά του το διάβασαν όλο. Με σοφία, χιούμορ, μικρά κεφάλαια (κυρίως αυτό) και ξεχωριστές συμβουλές και φράσεις, φαινομενικά αντιτιθέμενες στο… «σπορ» του διαβάσματος, ο δύστυχος πατέρας βλέπει τις προσπάθειές του να ευοδώνονται, σιγά-σιγά και με το μαλακό. Α.Β.

Έιμι Ίγκνατοφ

ΟΙ ΑΝΥΠΑΡΚΤΕΣ – ΜΙΑ ΈΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΤΡΩΣ ΠΟΤΈ Χ, σελ. 208 ΚΟΛΛΗΤΈΣ ΕΞ ΑΠΟΣΤΆΣΕΩΣ, σελ. 205 Σχεδιασμός βιβλίου: Έιμι Ίγκνατοφ & Μελίσσα Άρνοξ Μετ.: Μαλβίνα Αβαγιανού Ψυχογιός, Αθήνα 2011

Η Λίντια Γκόλντμπιλατ και η Τζούλι Γκράχαμ-Τσανγκ είναι οι ηρωίδες του νέου γκράφικ νόβελ με τον γενικό τίτλο Ανύπαρκτες, που έχουν βάλει στόχο να σπάσουν τον κώδικα των «σταρ» του σχολείου. Η συγγραφέας είναι σχεδιάστρια καρτούν, και όπως αποδεικνύεται αρέσει πολύ στα παιδιά αφού τα βιβλία της ανατυπώνονται διαρκώς. Και στα βιβλία αυτά έχουμε τα ίδια στοιχεία με τον Σπασίκλα και την Ξενέρωτη, δηλαδή πλούσια καρτουνίστικη εικονογράφηση και λόγια τόσο μπλεγμένα μέσα στην εικόνα ώστε να χρειάζεσαι κάμποση ώρα για να διαβάσεις μια σελίδα. Το σύνολο ορίζεται από ξεκαρδιστικές περιπέτειες και απροσδόκητα περιστατικά. Α.Β.

47/15

διαχρονικά*

ΣΗΜΕΙΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝ ΤΗΣ Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Συγγραφέας

Η 48

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

έμφαση που δίνεται στην Παιδική Λογοτεχνία τις τελευταίες δεκαετίες, η πλούσια παραγωγή παιδικών βιβλίων και η σχετικά πλατιά κυκλοφορία τους προκαλεί κάθε τόσο το ερώτημα: «Είναι τελικά διαφορετικό είδος τέχνης η λογοτεχνία για παιδιά;» Πολλοί απαντούν ότι είναι λάθος να υποστηρίζεται κάτι τέτοιο. Όπως τα παιδιά –πιστεύεται– αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας των ανθρώπων, όμοια και η λογοτεχνία που διαβάζουν πρέπει να εντάσσεται στη λογοτεχνία γενικά. Ωστόσο, το γεγονός ότι τα παιδιά είναι τμήμα της κοινωνίας δε σημαίνει ότι δεν έχουν κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα, πράγμα, μάλιστα, που επιτρέπει και την ειδική μεταχείρισή τους, όταν οι περιστάσεις το απαιτούν. Το ίδιο συμβαίνει και με την Παιδική Λογοτεχνία. Το ότι εντάσσεται στη λογοτεχνία γενικά, δεν σημαίνει ότι δεν έχει ή δεν πρέπει να έχει ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ή ότι δεν πρέπει να τυγχάνει μιας ξεχωριστής μεταχείρισης και φροντίδας. Μελετώντας τόσο τη σύγχρονη όσο και την παλιότερη λογοτεχνία για παιδιά –ή, καλύτερα, τη λογοτεχνία που έχει παρατηρηθεί ότι αρέσει στα παιδιά–, ελληνική και ξένη, καταλήγει κανείς σε ορισμένα συμπεράσματα. Και τα συμπεράσματα αυτά ενισχύονται και από τη μελέτη βιβλίων που οι συγγραφείς τους δεν τα προόριζαν για παιδικό αναγνωστικό κοινό, ήταν όμως τέτοια η απήχηση που είχαν σ’ αυτό, ώστε σήμερα να θεωρούνται «κλασικά» του είδους – όπως για παράδειγμα τα βιβλία του Ντίκενς και του Ιούλιου Βερν (έγινε, δηλαδή, και σ’ αυτά εκείνο που συνέβη με τα περισσότερα λαϊκά παραμύθια). ΄Ετσι, μπορούμε να αποτολμήσουμε μια αδρή καταγραφή αυτών των σημείων-χαρακτηριστικών, έχοντας στο νου κυρίως τα πεζογραφήματα. Περιττό, φυσικά, να υπογραμμιστεί ότι μιλώντας για Παιδική Λογοτεχνία θα εννοούμε τα αισθητικώς δικαιωμένα κείμενα, τα πραγματικά λογοτεχνήματα και όχι το σύνολο των βιβλίων που κυκλοφορεί για παιδιά, όπου περιέχονται αναγνώσματα άσχετα με τη λογοτεχνία ή κείμενα χαμηλής ποιότητας, με κύριο στόχο το εμπορικό κέρδος, την προπαγάνδα ή την ικανοποίηση κάποιας φιλοδοξίας

* Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. Το κείμενο αυτό είχε δημοσιευτεί στο τεύχος 11, Φθινόπωρο 1988, σσ. 225-229.

του συγγραφέα. Το ότι υπάρχουν και αυτά δεν πρέπει, νομίζω, να μας ξενίζει. Παρόμοια φαινόμενα παρουσιάζονται και ακολουθούν ενοχλητικά κάθε είδος τέχνης που ανθίζει. Ας επιχειρήσουμε όμως την καταγραφή των σημείων αναγνώρισης για τα οποία ήδη μιλήσαμε. Και ας αρχίσουμε από μερικά που αφορούν στη μορφή: Στα λογοτεχνήματα για παιδιά ο λόγος είναι συνήθως λιτός. Η βωμολοχία σπανίζει, όπως και ο σαρκασμός. Οι περιγραφές είναι σύντομες αλλά καίριες. Η αφήγηση έχει αμεσότητα. Η οπτική γωνία είναι συχνότατα εκείνη του παιδιού. ΄Οσο για τους χαρακτήρες, διαγράφονται καθαρά αλλά χωρίς επιμονή στην ψυχογραφική τους παρουσίαση, πράγμα που επιτρέπει ευκολότερα την ταύτιση των νεαρών αναγνωστών με τους ήρωες. Δε θα σταθώ περισσότερο στη μορφή, για να προχωρήσω σε τρία άλλα σημαντικότερα χαρακτηριστικά, που αφορούν το περιεχόμενο. Το πρώτο αφορά την πλοκή. Στα πεζογραφήματα που βρίσκουν απήχηση στα παιδιά πάντα κάτι συμβαίνει. Υπάρχει πλοκή σε ξεκάθαρο πλαίσιο, πλοκή έντονη και γρήγορη, κάτι που ικανοποιεί την περιέργεια και την ανυπομονησία της παιδική ηλικίας, κάτι που εναρμονίζεται με τη χαρακτηριστική κινητικότητα των παιδιών. Υπάρχει μύθος, με αρχή, μέση και τέλος. Αυτό είναι πραγματικά αξιοσημείωτο, ιδιαίτερα σήμερα που η σύγχρονη πεζογραφία για ενηλίκους σπάνια διηγείται μια ιστορία. Ίσως αυτός είναι κι ένας από τους λόγους που χάνει διαρκώς αναγνώστες, ενώ η λογοτεχνία για παιδιά κερδίζει ολοένα και περισσότερους και όχι μόνο παιδιά. Οι λογοτέχνες, σε παγκόσμια κλίμακα, δείχνουν να έχουν λησμονήσει μια βασική ανάγκη του ανθρώπου: να ακούει ιστορίες. Τη λησμόνησαν ή την άφησαν στο έλεος της τηλεόρασης, στη σπουδή τους να βρουν πιο πρωτότυπους τρόπους να εκφραστούν λογοτεχνικά. Ο Isaac Bashevis Singer, Αμερικανός συγγραφέας, κάτοχος Βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας, είπε πριν από κάμποσα χρόνια για το λόγο που τον έκανε να στραφεί στην Παιδική Λογοτεχνία: «Άρχισα να γράφω για παιδιά σαν ύστατη καταφυγή, για να γλυτώσω από μια λογοτεχνία έξαλλη, έτοιμη ν’ αυτοκτονήσει»1. Και μια διάσημη συγγραφέας παιδικών βιβλίων, η Jill Paton Walsh, γράφει σε κάποιο δοκίμιό της: «Η Οδύσσεια, εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια περίπου, προκαλεί το θαυμασμό και το ζωηρό ενδιαφέρον των λογίων και των διανοουμένων. Αν όμως γραφόταν σήμερα, σίγουρα ο κόσμος θα τη θεωρούσε

49 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

50

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ανάγνωσμα για παιδιά. Οι κριτικοί, με σηκωμένο το φρύδι, θα σημείωναν: Ο κ. Όμηρος διαθέτει ζωηρή φαντασία και επινοητικότητα και τα βλέπει όλα με δροσερή ματιά, στοιχεία που θα ενθουσιάσουν τα παιδιά γύρω στα 10»2. Και μια που βρεθήκαμε στη Βρετανία, επιτρέψτε μου να σας μεταφέρω τι εξομολογείται πικρά ένας άλλος πασίγνωστος συγγραφέας παιδικών βιβλίων, ο Alan Garner: «Δε βρήκα τίποτα», λέει, «στα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα που να με αφορά, ενώ, αντίθετα, όλα με αφορούσαν στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες. Θυμούμαι πόσο με εντυπωσίασε το ότι κάποιος ΄Ελληνας, πριν από δυο χιλιάδες χρόνια και πλέον, είχε γράψει κάτι που με βοήθησε να καταλάβω τον τρόπο που συμπεριφερόταν σήμερα η μητέρα της αρραβωνιαστικιάς μου». Και συνεχίζει: «Τα σύγχρονα μυθιστορήματα είναι γραμμένα από υπερδιανοούμενους με αφηρημένη σκέψη για άλλους διανοούμενους με επίσης αφηρημένη σκέψη. Κανείς δε μου λέει, εμένα του αναγνώστη, “σ’ αγαπάω”. Δε βρήκα τίποτα το θεμελιώδες, τίποτα που να βιώνεται πραγματικά, να ξεπερνιέται, να σώζεται. Η κάθαρση είναι σχεδόν ανύπαρκτη»3. Τούτες οι παρατηρήσεις μάς βοηθούν να ανιχνεύσουμε τα υπόλοιπα δύο κύρια χαρακτηριστικά των λογοτεχνικών κειμένων για παιδιά: πρόκειται για την ύπαρξη κάθαρσης και για μια διάχυτη αίσθηση ότι ο αναγνώστης είναι αντικείμενο αγάπης από το συγγραφέα. Πραγματικά, η κάθαρση στη λογοτεχνία για παιδιά είναι πάντα σχεδόν ορατή. Και δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού ρίζα της είναι τα λαϊκά παραμύθια. Η κάθαρση ικανοποιεί απόλυτα το έμφυτο αίσθημα δικαιοσύνης που διακρίνει την παιδική ηλικία. ΄Υστερα, στην Παιδική Λογοτεχνία σχεδόν πάντα ο αναγνώστης νιώθει ότι ο συγγραφέας τον αγαπάει. Όχι πως τον γλυκονανουρίζει ή του κρύβει την αλήθεια ή αποφεύγει να τον στενοχωρήσει. Κάθε άλλο! Οι ρεαλιστικές σκηνές δε λείπουν, οι βαρβαρότητες δε συγκαλύπτονται, οι αντιξοότητες και οι κρίσεις, τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, παρουσιάζονται με ειλικρίνεια. Σκοπός τους όμως δεν είναι να στήσουν έναν καθρέφτη στο πρόσωπο του αναγνώστη, για ν’ αναγνωρίσει τα προσωπικά του ή τα κοινωνικά αδιέξοδα, με τελικό αποτέλεσμα την εκτόνωση του συγγραφέα και μόνο ή

έστω και την ευαισθητοποίηση ή τον προβληματισμό του αναγνώστη. Παρουσιάζονται για να οδηγήσουν σε δημιουργική υπέρβαση των κρίσεων, για να λειτουργήσουν θεραπευτικά και «αγαπητικά» για τον αναγνώστη, ώστε φτάνοντας εκείνος στην τελευταία σελίδα να νιώθει ανανεωμένος, συντροφευμένος, ικανός να ξεπεράσει τις αντιξοότητες του βίου, τις δυσκολίες τού έξω και του μέσα κόσμου του. Κι όλα αυτά, βέβαια, μακριά από κάθε αντιπαθητικό διδακτισμό, κραυγαλέα συνθήματα ή ευτελή προπαγάνδα. Να γιατί τα βιβλία για παιδιά τελειώνουν πάντα καλά, όχι δίνοντας γλυκερά «happy end», αλλά αφήνοντας μια γεύση αγάπης, κατάφασης για τη ζωή και κατανόησης για τους άλλους. Ο μηδενισμός και η απελπισία είναι αταίριαστα με την παιδική ψυχή. Η σύγχρονη παιδοψυχολογία διδάσκει, μάλιστα, ότι στο παιδί που δεν μπορεί να φανταστεί το μέλλον του με αισιοδοξία αναστέλλονται οι μηχανισμοί ανάπτυξης. Τώρα, εύκολα μπορεί να διατυπωθεί η γνώμη ότι με βάση τα «σημεία αναγνώρισης» που προσπάθησα ως εδώ να καταγράψω, ένα λογοτέχνημα είναι δυνατόν να χαρακτηριστεί «για παιδιά», άσχετα από την αρχική πρόθεση του συγγραφέα, άσχετα αν συνειδητά ή όχι το έγραφε για παιδιά. Επίσης, ότι ένα βιβλίο που γράφτηκε «για παιδιά» μπορεί ν’ αποδειχτεί τελικά ότι δεν είναι γι’ αυτά. Κι ακόμα ότι στα έργα κάποιου συγγραφέα για ενηλίκους μπορεί να συγκαταλέγεται και κάποιο που έχει τα «σημεία αναγνώρισης» του λογοτεχνήματος για παιδιά. Η αλήθεια είναι ότι στεγανά δεν υπάρχουν. Είναι όμως εξίσου αλήθεια ότι υπάρχουν συγγραφείς που το σύνολο του έργου τους ή, κατά κανόνα, τα έργα τους έχουν όλα τα σημεία αναγνώρισης που προαναφέραμε, γι’ αυτό και διαβάζονται από παιδιά. Στην περίπτωση αυτή έχουμε να κάνουμε με το είδος των δημιουργών που άλλοτε με θαυμασμό και άλλοτε με συγκατάβαση καλούνται «συγγραφείς παιδικών βιβλίων». Αλλά τι είδους όντα είναι άραγε οι συγγραφείς αυτοί; Γιατί ν’ αποκαλούνται έτσι και όχι απλά «συγγραφείς»; Κάποτε είχε πει ένας γνωστός διανοούμενος ότι «γράφει κανείς ό,τι είναι και είναι ό,τι γράφει». Μήπως, λοιπόν, οι άνθρωποι αυτοί έχουν –όπως και τα κείμενά τους– κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, κάποιες ειδικές ικανότητες;

51 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

52

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ας θυμηθούμε τα κυριότερα σημεία. Ας σταθούμε στην «πλοκή» και το «ξεκάθαρο πλαίσιο». Η ανάγκη να εκφράζεται κανείς δημιουργώντας έργο με τέτοια στοιχεία δεν φανερώνει, άραγε, δημιουργό ικανό να πειθαρχεί αλλά και να ελέγχει το υλικό και το λόγο του, να βάζει «τάξη στο χάος»; Να έχει, με άλλα λόγια, ένα γνώρισμα βασικό των πραγματικών δημιουργών; Ας πούμε, λοιπόν, ότι η δεξιότητα τούτη είναι το πρώτο χαρακτηριστικό. Προχωρώντας στα σημεία «κάθαρση», «αισιοδοξία», «κατάφαση της ζωής», δεν θα δυσκολευτούμε, υποθέτω, να συμπεράνουμε ότι τέτοια στοιχεία διακρίνουν κατά κανόνα τα έργα δημιουργών ψυχικά υγιών. Ως δεύτερο χαρακτηριστικό, λοιπόν, ας αποτολμήσουμε να αναφέρουμε την ψυχική υγεία. Η στάση, τώρα, απέναντι στον αναγνώστη –στάση αγάπης, κατανόησης και συντροφικότητας– φανερώνει γενικότερη έγνοια και αγάπη για τον άνθρωπο και το μέλλον του. ΄Υστερα, το ότι ο συγγραφέας παιδικών βιβλίων διηγείται πάντα σχεδόν μια ιστορία –«λέει» κάτι σε κάποιον– σημαίνει ότι γι’ αυτόν η λογοτεχνία δεν είναι μόνο τρόπος έκφρασης αλλά και τρόπος επικοινωνίας. Η επικοινωνία τον ενδιαφέρει γιατί τον νοιάζει ο «πλησίον». Όλα τούτα μας επιτρέπουν να καταγράψουμε το αίσθημα της ανθρωπιάς ως τρίτο χαρακτηριστικό των συγγραφέων παιδικών βιβλίων. Στο σημείο αυτό, εύλογα θα αντιτάξει κανείς ότι τέτοιες ιδιότητες χαρακτηρίζουν και πολλούς – ίσως τους περισσότερους λογοτέχνες που απευθύνονται στους ενηλίκους και ότι κάτι τέτοιο εύκολα θα μπορούσε ν’ αποδειχτεί με άλλους συλλογισμούς. Η ορθή αυτή παρατήρηση δεν αναιρεί, υποθέτω, τις παραπάνω διαπιστώσεις. Μάλλον προσθέτει ακόμα μία: ότι πολλοί λογοτέχνες θα μπορούσαν ίσως να δημιουργήσουν έργα για παιδιά. Είπα «ίσως», με την πεποίθηση ότι για τέτοια δημιουργία θα πρέπει να διαθέτουν και το τέταρτο και σημαντικότερο χαρακτηριστικό, το τελευταίο που θ’ αναφέρω. Είπαμε ήδη ότι ο συγγραφέας παιδικών βιβλίων διηγείται κάτι σε κάποιον. Στη δική του περίπτωση αυτός ο κάποιος είναι, συνειδητά ή όχι, ένα παιδί – μπορεί του άμεσου περιβάλλοντός του, ένα παιδί φανταστικό ή το παιδί που κάποτε υπήρξε ο ίδιος ο συγγραφέας. Όσο στενότερη και πληρέστερη είναι αυτή η επικοινωνία τόσο πιο πετυχημένο το λογοτέχνημα. Απαραίτητη προϋπόθεση για τούτη την επικοινωνία είναι αναμφίβολα να διατηρεί την παιδικότητά του ο συγγραφέας, χωρίς φυσικά να απεμπολεί την ωριμότητά του, ώστε το αποτέλεσμα να είναι ένα πραγματικό λογοτέχνημα. Τέταρτο και τελευταίο, λοιπόν, χαρακτηριστικό των συγγραφέων παιδικών βιβλίων είναι η διατήρηση της παιδικότητας. Και ίσως τούτο το τελευταίο είναι που τους καταξιώνει και ως πνευματικούς ανθρώπους. Επιγραμματικά το έχει διατυπώσει ο Χρήστος Μαλεβίτσης: «Αυθεντικοί πνευματικοί άνθρωποι είναι αυτοί που μεταφέρουν όλο το υπερβατικό ρίγος της παιδικής εμβιώσεως στο έργο της ενηλικιώσεώς τους. Σ’ αυτούς ενηλικίωση δε σημαίνει απόρριψη της παιδικότητας, αλλά απλώς απόκτηση της ικανότητας να εκφραστεί με το λόγο, την τέχνη, τούτος ο ατίμητος θησαυρός της παιδικότητας»4. Τούτη η ρήση, πέρα από την έμμεση αναγνώριση του έργου και της αξίας των πραγματικών συγγραφέων για παιδιά που περιέχει, οδηγεί κατά κάποιο

τρόπο και σ’ ένα μέτρο για να κρίνονται στις μέρες μας τα λογοτεχνήματα γενικά. Αν η παιδικότητα, το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας για παιδιά, θεωρείται ατίμητος θησαυρός όταν μεταφέρεται στη λογοτεχνία για ενηλίκους, και αν αληθεύει εκείνο που είπε ο Singer, ότι η λογοτεχνία για μεγάλους είναι σήμερα έτοιμη ν’ αυτοκτονήσει, τότε μας επιτρέπεται ασφαλώς να υποθέσουμε ότι ήρθε η ώρα να αντιστρέψουμε το γνωστό κριτήριο σύμφωνα με το οποίο «για να είναι καλό ένα παιδικό βιβλίο, πρέπει να διαβάζεται με ευχαρίστηση και από τους μεγάλους». ΄Ηρθε, ίσως, η ώρα να λέμε: «Για να είναι καλό ένα λογοτέχνημα, πρέπει να αρέσει και στα παιδιά». Κάτι παραπλήσιο θα εννοούσε και η γνωστή Αμερικανίδα συγγραφέας Madeleine l’Engle, με κάτι που είπε κάποτε χαριτολογώντας. Τη ρώτησαν: «Πώς έγινε και τα μισά από τα βιβλία σας τα γράψατε για παιδιά;» Κι εκείνη αποκρίθηκε: «Γράφω πάντα το βιβλίο που νιώθω την ανάγκη να γράψω. ΄Υστερα, αν καταλάβω πως είναι δύσκολο για τους μεγάλους, αποφασίζω πως είναι για παιδιά»5. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. New York Times Book Review, 9 Νοεμβρίου 1969. 2. Jill Paton Walsh, “The Rainbow Surface”, στον τόμο με διάφορα δοκίμια: Suitable for Children?, Sussex University Press, 1978, επιμ.: Nicholas Tucker, σ. 215. 3. Aidan Chambers, “An interview wish Alan Garner”, στον τόμο με διάφορα δοκίμια: The Signal Approach to Children’s Books, Kestrel Books, 1980, επιμ.: Nancy Chambers, σ. 307. 4. Περ. Ευθύνη, τχ. 180, Δεκ. 1986, σ. 620. 5. John Rowe Townsend, A Sense of Story – Essays on Contemporary Writers for Children, The Horn Book, Inc., Boston 1971.

ΝΙΝΑ ΜΠΟΝΤΕΝ: ΕΝΑ ΑΝΤΙΟ ΣΕ ΜΙΑ ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Δομινίκη Σάνδη Διδάκτωρ Παιδικής Λογοτεχνίας/Υπεύθυνη Παιδικού Βιβλίου των Εκδόσεων Ψυχογιός

54

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βρετανίδα συγγραφέας Νίνα Μπόντεν, μια από τις σπουδαιότερες συγγραφείς παιδικών βιβλίων της μεταπολεμικής Αγγλίας, απεβίωσε στις 22 Αυγούστου του 2012 στο σπίτι της στο Βόρειο Λονδίνο. Με περισσότερα από σαράντα βιβλία στο ενεργητικό της, είχε διακριθεί επανειλημμένα τόσο για τα παιδικά της βιβλία (Guardian Fiction, Phoenix και Carnegie Medal) όσο και για τα έργα της για ενήλικες (υποψήφια για το Βραβείο Booker το 1987 και το ετεροχρονισμένο Βραβείο Booker του 1970 –The Lost Booker– το 2010), ενώ τα περισσότερα βιβλία της εξακολουθούν να επανεκδίδονται. Στο σύνολο του έργου της ξεχωριστή θέση κατέχουν τα παιδικά βιβλία που έγραψε και τα οποία βρίσκονται πλέον στον κανόνα της αγγλικής παιδικής λογοτεχνίας, συμπεριλαμβάνονται στις λίστες με τα σχολικά αναγνώσματα της χώρας, έγιναν τηλεοπτικές ταινίες από το BBC και μεταφέρθηκαν στη θεατρική σκηνή. Η Νίνα Μπόντεν κρατούσε αμείωτη την προσοχή των αναγνωστών της με τις καλοστημένες και ευρηματικές ιστορίες της καθώς και τις απρόβλεπτες αλλά πάντα πειστικές ανατροπές που καθορίζουν τις ζωές των ηρώων της. Στόχος της ήταν να διερευνήσει σε βάθος τον κοινωνικό ιστό (συγκεκριμένα τη μεσαία τάξη) και τις οικογενειακές σχέσεις καθώς και να σκιαγραφήσει επαρκώς την παιδική ηλικία. Υποστήριζε πως «πρέπει να δίνονται στα παιδιά βιβλία με ζωντανούς ήρωες, με παιδιά που έχουν αισθήματα πραγματικά, που ζουν και δρουν ως αληθινοί άνθρωποι» (Πέτροβιτς, 1987:99). Άλλο ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των έργων της ήταν η αξιοποίηση της προσωπικής εμπειρίας ως πρώτης ύλης για τις ιστορίες της. Είχε πει ότι «χρησιμοποιώ όλη τη ζωή μου, όλη τη μνήμη μου. Δεν αφήνω τίποτα να πάει χαμένο». Το γνωστότερο βιβλίο της, Carrie’s War (Ο πόλεμος της Κάρι, 1973), στο οποίο παρακολουθούμε τις περιπέτειες και τη διαφυγή δύο παιδιών στην Ουαλία κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, βασίζεται στις παιδικές εμπειρίες της συγγραφέα καθώς κι η ίδια φυγαδεύτηκε (όπως χιλιάδες άλλα παιδιά των βρετανικών πόλεων εκείνης της εποχής) στην επαρχία της Ουαλίας. Η Νίνα Μπόντεν γεννήθηκε στην Αγγλία το 1925. Σπούδασε πολιτική, φιλοσοφία και οικονομικά στην Οξφόρδη. Ήταν συμφοιτήτρια με τη Μάρ-

γκαρετ Θάτσερ (τότε Ρόμπερτς) όπου παρακολουθούσαν με ενθουσιασμό τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα τους. Παντρεύτηκε 2 φορές και έκανε 3 παιδιά. Το 2002 επέζησε από ένα φοβερό δυστύχημα με τρένο στο οποίο σκοτώθηκαν 7 άτομα. Ανάμεσά τους χάθηκε και ο πολυαγαπημένος σύζυγός της, ο δημοσιογράφος Όστεν Καρκ. Η ίδια η Μπόντεν υπέστη πολλαπλά κατάγματα. Παρά τη σωματική αλλά και ψυχολογική οδύνη, δεν επέτρεψε στο θάνατο και τον πόνο να τη νικήσουν και βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του αγώνα για την απόδοση δικαιοσύνης στους επιζώντες του δυστυχήματος. Σ’ ένα από τα τελευταία της βιβλία, Dear Austen (Αγαπητέ Όστεν), γραμμένο σε μορφή γραμμάτων στον εκλιπόντα άνδρα της, η Μπόντεν προσπάθησε να περιγράψει αλλά και να κατανοήσει το δυστύχημα. Σ’ ένα από τα «γράμματα» γράφει: «Δεν είμαι θύμα. Είμαι ένας θυμωμένος επιζών». Γνήσια φιλέλλην, η Νίνα Μπόντεν μοίραζε το χρόνο της επί σειρά ετών μεταξύ Λονδίνου και Ναυπλίου όπου, με το σύζυγό της, είχε αγοράσει και ανακαινίσει ένα σπίτι στην οδό Καποδιστρίου. Για τις περιπέτειές τους είχε γράψει βιβλίο ο σύζυγος της με τίτλο An Attic In Greece (1994). Η αγάπη για την Ελλάδα, όμως, εκφράστηκε και από την πένα της ίδιας της Μπόντεν, σε δύο εξαιρετικά βιβλία με φόντο τη χώρα μας. Στο πρώτο, με τίτλο Rebel On A Rock (1978), διαβάζουμε μια πολιτική περιπέτεια που εκτυλίσσεται στην Πελοπόννησο κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας. Στο δεύτερο, το The Real Plato Jones (1993, μεταφρασμένο ως Ο αληθινός Πλάτων Τζόουνς, εκδ. Ψυχογιός, 1996), η συγγραφέας άδραξε την ευκαιρία να μιλήσει για το πρόσφατο παρελθόν της χώρας μας όσο ο νεαρός πρωταγωνιστής της, με ελληνο-ουαλική καταγωγή, αναζητά την εθνική του ταυτότητα. Η Νίνα Μπόντεν ήταν μια εξαιρετική παραμυθού και είχε το ακριβό χάρισμα να εισχωρεί βαθιά στις σκέψεις και την ψυχή των χαρακτήρων της, να τους προσδίδει μια διάσταση πέρα από τη συμβατική μυθοπλασία και να

55

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

τους προικίζει με όλα εκείνα τα στοιχεία, τις αρετές και τα ελαττώματα που μας κάνουν στ’ αλήθεια ανθρώπινους. Αυτός ο ακέραιος ρεαλισμός στη διαμόρφωση των ηρώων της καθώς και η ολοζώντανη αίσθηση του τόπου και του χρόνου, τα επίκαιρα και, την ίδια στιγμή, διαχρονικά θέματά της και, τέλος, οι ευρηματικές, αυθεντικές ιστορίες της θα συνεχίσουν να προσελκύουν τους αναγνώστες όλων των ηλικιών, όλου του κόσμου. Στην Ελλάδα έχουν κυκλοφορήσει τρία βιβλία της: δύο για παιδιά και ένα για ενήλικες.

56

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

BIBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μπόντεν, Νίνα, Ο αληθινός Πλάτων Τζόουνς (The Real Plato Jones), μτφρ.: Ακριβή Αλεξιάδη, Αθήνα: Ψυχογιός, 1996. Μπόντεν, Νίνα, Η Κατ και η απίθανη γιαγιά της (Granny the Pag), μτφρ.: Κώστια Κοντολέων, Αθήνα: Ψυχογιός, 2000. Μπόντεν, Νίνα, Μια γυναίκα όπως εγώ (A Woman of My Age), μτφρ.: Βίκυ Χατζοπούλου, Αθήνα: Περίπλους, 1998. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λότη, Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία, Αθήνα: Καστανιώτης, 1987.

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ Η ΒΡΟΧΟΥΛΑ Ψιλή βροχούλα, κλωστή ασημένια, κεντά σε στέγη τενεκεδένια μια μουσική.

Βροχή βροχούλα, γοργό ρυάκι, ήρθες να γίνεις το παιχνιδάκι για το παιδί.

Ψιλό στημόνι, χωρίς υφάδι, τραγούδι υφαίνει γλυκό σα χάδι με τη σιωπή.

Δροσιά δροσούλα, η γη είχε σκάσει, σε καρτερούσε να ξεδιψάσει, τόσον καιρό.

Σταλιά σταλίτσα του φθινοπώρου, ήρθες να δώσεις ψυχή στο σπόρο που θα σε πιει.

Καλή ψιχάλα, βροχοσταλίδα, ήρθες να δώσεις χαρά και ελπίδα στο γεωργό.

Κώστας Καλαπανίδας

57 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

ΠΗΡΕΣ ΤΟ ΔΡΟΜΟ, ΔΡΟΜΟ Πήρες το δρόμο, δρόμο πίσω απ’ το φράχτη μας κρύφτηκες μικρό, μικρούτσικο φθινοπωράκι. Πήρες το δρόμο, δρόμο και μας φύσηξες και μας στροβίλισες τρελό, τρελούτσικο φθινοπωράκι.

Πήρες το δρόμο, δρόμο κι άναψες μια μεγάλη φωτιά, κόκκινα, κίτρινα και ασημιά φύλλα, τρελό, τρελούτσικο φθινοπωράκι. Γιώτα Παρθενίου

Απόσπασμα από ένα Ραπ τραγούδι της

Θέτης Χορτιάτη

58

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τρίτος παγκόσμιος πόλεμος χρήμα μπαρούτι, Θεέ μου! Το σύστημα σε έξαρση κι εγκλήματα πολέμου Κάνει η μαφία του χρήματος τη γη δικό της κτήμα χρήμα αγοράζει δύναμη κι η δύναμη το χρήμα Γιο γιο γιο γιο γιογιογιό! Οικονομία μπάχαλο χρηματομαγειριό Ο κόσμος είναι αφύλαχτος τοκογλυφία και κόλπα πιο φονικά πιο άγρια είναι τα νέα όπλα Τα όνειρα σκοτώθηκαν λαβώθηκαν οι ελπίδες

των ράπερς λόγια δόρατα χορός τους οι ασπίδες Γιο γιο γιο γιο γιογιογιό! Γυρεύω αισιόδοξους να κάνω κουμπαριό Χιπ χοπ και ραπ αντρειεύονται των νέων πρωτοπορία σκέψη, ατάκα, αντίδραση σκληρή διαμαρτυρία Γιο γιο γιο γιο γιογιογιό! Χαιρετισμός χαμόγελο απ’ το μαθηταριό Αντάμα η συμπαράσταση απ’ το φοιτηταριό Γιο γιο γιο γιο γιογιογιό! Θέλουμε φιλαράκι μας της Παναγιάς το γιο!

συνέντευξη Mαρίζα Ντεκάστρο

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Η Μαρίζα Ντεκάστρο γεννήθηκε στην Αθήνα. Από το 1973 μέχρι το 1982 σπούδασε στη Σορβόννη Παιδαγωγικά και Λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Από το 1982 εργάζεται στην ιδιωτική εκπαίδευση ως παιδαγωγός με ειδικότητα τη Διδακτική της Λογοτεχνίας στο Δημοτικό Σχολείο και τα Εκπαιδευτικά Προγράμματα σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία. Έχει γράψει πολλά βιβλία για παιδιά, πάνω σε θέματα ιστορίας και τέχνης, και έχει μεταφράσει παιδική λογοτεχνία. Συνεργάζεται με το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου σε θέματα φιλαναγνωσίας. Από το 1998 γράφει κριτική παιδικού και εφηβικού βιβλίου στις εφημερίδες Το Βήμα , Τα Νέα, και στα περιοδικά Διαβάζω και Book Press. Το 2006 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων για το βιβλίο Μικρές ιστορίες του μουσείου (εκδ. Κάστωρ), που έγραψε μαζί με τον Πάνο Βαλαβάνη. Το 2012 τιμήθηκε με το Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων για το βιβλίο Περπατώντας τις εποχές του Βυζαντίου (εκδ. Μεταίχμιο). Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων και του Κύκλου του Ελληνικού παιδικού βιβλίου.

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ • Αρχαιολογία, οδηγός για παιδιά, εκδ. Κέδρος, Β΄ έκδοση 1994. • Βυζαντινή τέχνη, οδηγός για παιδιά, εκδ. Κέδρος, Γ΄ έκδοση 1994. • Λαϊκή τέχνη, οδηγός για παιδιά, εκδ. Κέδρος, Α΄ έκδοση, 1994. • Διαβάζοντας τις βυζαντινές εικόνες [ελληνικά-αγγλικά], εκδ. Ακρίτας, ΣΤ΄ έκδοση, 2001. • Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων, εκπαιδευτικό φυλλάδιο, Βουλή των Ελλήνων, 2003. • Μικρές ιστορίες του μουσείου [με τον Π. Βαλαβάνη], εκδ. Κάστωρ, 2004, Κρατικό Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων 2005. • Ιστορία Γ΄ Δημοτικού – Από τη Μυθολογία στην Ιστορία [με τον Κώστα Βέτση], εκδ. Μεταίχμιο, 2005. • Στην Αγορά των αρχαίων Αθηναίων [με τον Κ. Βέτση], εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2006.

59

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

60 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

• Οδηγός Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, έκδοση στα κινεζικά για τη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στο Πεκίνο, 2007. • Μακρυγιάννης, ένα πρόσωπο μια εποχή, Ερευνητές-Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2007. • Στο μουσείο [ελληνικά-αγγλικά], εκδ. Παπαδόπουλος, 2007. • Ο βυζαντινός στρατός και το τέλος του Βυζαντίου, εκδ. Ακρίτας, Δ΄ έκδοση 2008. • Η πόλη μου, εκδ. Παπαδόπουλος, 2008. • Μικροί οδηγοί πόλεων: Πάμε στους Δελφούς, Πάμε στη Θεσσαλονίκη, Πάμε στο Ναύπλιο [στα αγγλικά], Πάμε στην Κρήτη [στα αγγλικά], εκδ. Παπαδόπουλος, 2009. • Τα χρόνια πέρασαν... οι σελίδες γέμισαν, εκδ. Μεταίχμιο, 2009. • Ο χρόνος περνάει... οι σελίδες γεμίζουν, Ημερολόγιο 2010, εκδ. Μεταίχμιο, 2009. • Το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, τα έργα και τα μνημεία των ανθρώπων, οδηγός για παιδιά [ελληνικά-αγγλικά-γαλλικά-γερμανικά], εκδ. Μεταίχμιο, 2009. • Η Αθήνα σε 7 διαδρομές [ελληνικά-αγγλικά], εκδ. Μεταίχμιο, 2010. • Περπατώντας τις εποχές του Βυζαντίου, εκδ. Μεταίχμιο, 2011. • Θησαυροί μέσα στο χώμα, εκδ. Παπαδόπουλος, 2011. • Τι και πώς στην προϊστορία, οδηγός για παιδιά (υπό έκδοση), εκδ. Κέδρος, 2012. • Αρχαιολογία και Τέχνες – σελίδες για τα παιδιά, με θέματα αρχαιολογικού περιεχομένου.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Αγγελική Βαρελλά: Είσαστε συγγραφέας που γράφετε αποκλειστικά βιβλία γνώσεων. Πώς κι έτσι; Μαρίζα Ντεκάστρο: Συγγραφέας, ναι, αλλά κυρίως εκπαιδευτικός! Μ’ ενδιέφερε πάντοτε στη δουλειά μου με τους μαθητές, να τους κινητοποιώ και να τους προτείνω δρόμους για να αναπτύξουν ερευνητικό πνεύμα. Ως φανατική της Ιστορίας, το μόνο μάθημα στο οποίο ήμουν πραγματικά καλή στο σχολείο, έψαξα να βρω βιβλία για να τους βοηθήσω. Ήταν μόλις ξεκινούσα την επαγγελματική μου ζωή. Τα πρώτα χρόνια μετά την πτώση της Χούντας, δεν υπήρχαν πολλά βιβλία γνώσεων για παιδιά, παρόλο που ήδη το παιδικό βιβλίο άρχιζε να ανθίζει. Στο σχολείο που εργαζόμουν, έφτιαχνα εκπαιδευτικά προγράμματα για τις τάξεις που επισκέπτονταν μουσεία. Κάπως έτσι, και μ’ αυτή την αφορμή, δημιουργήθηκε το πρώτο βιβλίο μου, Αρχαιολογία, ένα ταξίδι στο παρελθόν,

ένας οδηγός που παρουσίαζε στους μικρούς αναγνώστες την επιστήμη της Αρχαιολογίας. Καθώς περνούσαν τα χρόνια, και ανάλογα με την τάξη με την οποία ασχολιόμουν, έγραφα κι ένα σχετικό βιβλίο, για το Βυζάντιο και τη Βυζαντινή τέχνη, για τα νεότερα χρόνια, κ.λπ.

Α.Β.: Γράφετε δηλαδή ακολουθώντας τα ενδιαφέροντά σας; Μ.Ντ.: Απολύτως έτσι! Επιπλέον, γνωρίζοντας τους μαθητές, βρήκα και τον τρόπο τού πώς να δημιουργήσεις ένα βιβλίο γνώσεων. Τι λες και τι αφήνεις απ’ έξω, πώς το λες, τι προεκτάσεις δίνεις. Τα βιβλία που γράφω, θέλω να πιστεύω ότι δεν είναι ακαδημαϊκά και βρίσκονται κοντά στα ενδιαφέροντα των μαθητών και των δασκάλων, και έτσι μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη μαθησιακή διαδικασία. Α.Β.: Έχετε γράψει όμως και βιβλία κάπως διαφορετικά. Αναφέρομαι στα βιβλιαράκια για τα μικρά παιδιά, τους Οδηγούς πόλεων. Μ.Ντ.: Είχα τη μεγάλη τύχη να σπουδάσω στη Γαλλία, σε μια εποχή που όλα βρίσκονταν σε αναβρασμό. Εκεί ήταν που άνοιξαν τα μάτια μου και πρωτογνώρισα το παιδικό βιβλίο. Ως φοιτήτρια έκανα μια μεγάλη μαθητεία στην πιλοτική παιδική Βιβλιοθήκη του Κλαμάρ. Η δουλειά των εκπαιδευόμενων

στη βιβλιοθήκη ήταν πολύ ουσιαστική και δεν περιοριζόταν στα θέματα της βιβλιοθηκονομίας. Εκείνο που έμαθα ήταν το εύρος των παιδικών εκδόσεων, τι βιβλία υπάρχουν, πώς να τα «δουλέψεις» με παιδιά. Εκεί ανακάλυψα και τους παιδικούς ταξιδιωτικούς οδηγούς. Βέβαια, πέρασαν πολλά χρόνια από τότε, έκανα πολλά ταξίδια, ενημερώθηκα για το τι υπάρχει για παιδιά και κάποια στιγμή έκανα κι εγώ τη δική μου δοκιμή! Πρέπει να σας πω ότι έχω περάσει από όλες τις τάξεις της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, του νηπιαγωγείου συμπεριλαμβανομένου. Στην αρχή φοβόμουν λιγάκι τις μικρές ηλικίες. Νομίζω ότι χρειάζεται να έχεις ειδικό ταλέντο για να προσεγγίσεις τα μικρά, κι εγώ μπορώ να δουλέψω καλύτερα με μεγαλύτερα παιδιά. Όμως τελικά με κέρδισε ο αυθορμητισμός και η δεκτικότητά τους κι έτσι γράφτηκαν αυτά τα βιβλία… Α.Β.: Ας ξαναγυρίσουμε στα βιβλία γνώσεων. Εκτός από τις πληροφορίες που δίνουν στους αναγνώστες, πιστεύετε ότι διαθέτουν λογοτεχνικότητα; Ανήκουν στο λογοτεχνικό είδος;

Μ.Ντ.: Τα πρώτα καταπληκτικά βιβλία γνώσεων, τα γαλλικά και τα αγγλικά, τα οποία έχουν ευτυχώς μεταφραστεί στη γλώσσα μας, ήταν περισσότερο βιβλία αναφοράς, ας πούμε εγκυκλοπαιδικά, έγκυρα, με εξαιρετική εικονογράφηση αλλά στεγνά. Όταν πρωτοξεκίνησα, ακολούθησα κι εγώ αυτό το πρότυπο. Αργότερα, με την εμπειρία, άρχισα να απελευθερώνομαι. Άρχισα λοιπόν να προσθέτω και λίγη «λογοτεχνία», δηλαδή μικρές σκηνές μυθοπλασίας. Η ολοκλήρωση αυτής της πορείας είναι το βιβλίο Μικρές ιστορίες του μουσείου, όπου όλες οι ιστορικές και αρχαιολογικές πληροφορίες περνούν μέσα από λογοτεχνικές ιστορίες, με ήρωες και γεγονότα, ενώ υπάρχει και μια στοιχειώδης πλοκή. Σε άλλα βιβλία, όπως αυτά για το Μουσείο της Ακρόπολης και το Βυζαντινό Μουσείο, υπάρχει ένας συνδυασμός των δύο γραφών. Α.Β.: Θα θέλατε να μας μιλήσετε λίγο για τη διαθεματικότητα;

64

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Μ.Ντ.: Μεγάλο θέμα! Η διαθεματικότητα ως παιδαγωγική και διδακτική άποψη έκανε δειλά την εμφάνισή της την προηγούμενη δεκαετία. Σήμερα όλοι μιλούν γι’ αυτήν και έχει γίνει προσπάθεια να γραφούν σχολικά βιβλία με αυτό το πνεύμα. Η διαθεματικότητα διευρύνει τη σκέψη, τη γυμνάζει κατά κάποιον τρόπο, της προτείνει πολλές διαδρομές. Όλα τα μαθήματα της σχολικής ύλης μπορούν να δουλευτούν διαθεματικά, από τα Μαθηματικά ως τη Γεωγραφία, και φυσικά το Γλωσσικό Μάθημα και η Ιστορία. Βιβλία ιστορικού περιεχομένου, είτε είναι ιστορικά μυθιστορήματα είτε βιβλία γνώσεων, προσφέρονται ιδιαίτερα. Το μοναδικό ζήτημα που πρέπει να προσέχουμε είναι το εάν τα λογοτεχνικά κομμάτια είναι σωστά τοποθετημένα στην εποχή στην οποία αναφέρεται η ιστορία, δεν υπάρχουν αναχρονισμοί, αλλά ούτε και πρόθεση, πατριδολατρία, δεν χειραγωγούνται οι αναγνώστες, δεν περιέχεται ηθικολογία, κ.λπ. Το εάν υλοποιείται η διαθεματικότητα στο σχολείο με τα νέα προγράμματα είναι ένα ζήτημα που έχει σχέση με το πόσο εξοικειωμένοι είναι οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί και μπορούν να την εφαρμόζουν συστηματικά και όχι περιστασιακά στη δουλειά της τάξης. Δεν είναι κάτι εύκολο, χρειάζονται υλικά, οργάνωση και κυρίως χρόνος. Α.Β.: Το γεγονός ότι είσαστε παιδαγωγός σας βοήθησε να γράψετε για παιδιά; Μ.Ντ.: Μάλλον με βοήθησε. Ωστόσο, δεν σημαίνει ότι οι παιδαγωγοί που βρίσκονται κοντά στα παιδιά και ξέρουν τα ενδιαφέροντα και τους προβληματισμούς της ηλικίας είναι καταλληλότεροι στο να γράφουν για παιδιά. Για παράδειγμα, οι παιδαγωγοί-συγγραφείς έχουν αγωνία σχετικά με τη μετάδοση γνώσεων και συχνά καταλήγουν στο να γράφουν βιβλία λογοτεχνικά ως επί το πλείστον, αλλά έντονα διδακτικά. Ο διδακτισμός είναι ένα σύνδρομο από το οποίο υποφέρουν πολλά βιβλία Ελλήνων συγγραφέων. Αλλά από εδώ και πέρα μπαίνουμε στα χωράφια της κριτικής των βιβλίων για παιδιά...

65

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

Α.Β.: Ως κριτικός βιβλίων για παιδιά, πώς δουλεύετε; Τι προσέχετε; Μ.Ντ.: Η ενασχόλησή μου με την κριτική δεν προέκυψε ως κεραυνός εν αιθρία. Για να κάνεις κριτική πρέπει να ξέρεις τα βιβλία, όχι μόνον ως αναγνώστης. Η δουλειά μου στην παιδική βιβλιοθήκη που προανέφερα, μου έδωσε τα πρώτα στοιχεία. Όταν επέστρεψα από τη Γαλλία, στο σχολείο που ήμουν τότε, ασχολήθηκα με τη βιβλιοθήκη και μπήκα βαθιά στο χώρο του ελληνικού βιβλίου για παιδιά. Σιγά-σιγά λοιπόν διάβασα πολύ κι έχτισα τα κριτήριά μου. Α.Β.: Ποια είναι τα κριτήρια; Μ.Ντ.: Κατ’ αρχάς, η κριτική έχει σχέση με την ιδεολογία, το τι υποστηρίζεις στη ζωή σου, πόσο σέβεσαι τον άνθρωπο, πόσο προοδευτικές ιδέες έχεις, τι οραματίζεσαι για την κοινωνία, ακόμα και στη δική σου μικροκλίμακα, ποια είναι η παιδεία σου. Μέσα στα παραπάνω χωράνε όλα. Η κριτική είναι δύσκολο πράγμα. Η εμπάθεια δεν έχει θέση, χρειάζεται εντιμότητα, η ακρίβεια και η τεκμηρίωση των απόψεων σχετικά με ένα βιβλίο πρέπει να γίνεται με σοβαρότητα

και σεβασμό προς τους δημιουργούς-συγγραφείς, εικονογράφους και εκδότες. Όλα αυτά τα χρόνια, ελάχιστες φορές εμφανίστηκαν κάποιοι δημιουργοί που να θυμώσουν με όσα έγραψα. Ευτυχώς, γιατί υπάρχει μια υπόγεια μουρμούρα, πως ο τάδε κριτικός υποστηρίζει συγκεκριμένους δημιουργούς, κ.λπ. Α.Β.: Φέτος βραβευτήκατε από τον Κύκλο. Πιστεύετε ότι τα βραβευμένα βιβλία έχουν καλύτερη τύχη εμπορικά; Μ.Ντ.: Η εμπειρία μου δείχνει ότι δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Ακόμα και βιβλία που πήραν Κρατικό Βραβείο συμβαίνει να μην κινηθούν στην αγορά, για πολλούς και διάφορους λόγους. Ας πούμε ότι μιλούν σ’ εμάς και όχι στα παιδιά. Ο δρόμος της επιτυχίας ενός βιβλίου δεν είναι σπαρμένος μόνο από διαφημίσεις και παρουσιάσεις!

66 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Α.Β.: Κυρία Ντε Κάστρο, σας ευχαριστούμε θερμά για την εμπεριστατωμένη και αναλυτική συνέντευξη που με τόση προθυμία μας δώσατε και σας ευχόμαστε συνεχώς να πληθαίνουν τα βιβλία, που με τόση γνώση, φροντίδα και χρόνο προσφέρετε στον παιδόκοσμό μας, γνωρίζοντάς τους με ένα ειδικά ευχάριστο τρόπο το θησαυρό της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

νέα

ΧΡΟΝΙΑ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑΣ Δράσεις «Φιλαναγνωσίας» σε 1.000 Δημοτικά Σχολεία σε όλη την Ελλάδα υλοποίησε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου τη χρονιά 2011-2012 Ένα φιλόδοξο Πρόγραμμα, μια ευρύτατη παρέμβαση σε Δημοτικά Σχολεία όλης της χώρας πραγματοποιεί εδώ και ένα χρόνο το Εθνικό Κέντρο βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), έχοντας σταθερά ως προτεραιότητά του την ενίσχυση της φιλαναγνωσίας, ειδικότερα στις κρίσιμες ηλικίες για τη διαμόρφωση της αναγνωστικής συμπεριφοράς του παιδιού και του εφήβου. Το 3ετές Πρόγραμμα «Καινοτόμες δράσεις για την ενίσχυση της φιλαναγνωσίας των μαθητών», ύψους 3.124.000 € (με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ), που εντάσσεται στο γενικότερο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα του Υπουργείου

67 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

Παιδείας «Εκπαίδευση και διά βίου μάθηση», έρχεται και «κουμπώνει» με τη σημαντική πρωτοβουλία του Υπουργείου να εντάξει, αρχής γενομένης από τη χρονιά που μόλις τέλειωσε, μια καινούργια ώρα στο ωρολόγιο πρόγραμμα των μαθητών: την ώρα της Φιλαναγνωσίας. Στο πλαίσιο αυτό, αναπτύχθηκε και βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη μια σειρά από δράσεις και παρεμβάσεις σε 1.000 Δημοτικά Σχολεία, που περιλαμβάνουν επιμορφώσεις εκπαιδευτικών, αγορά και διανομή βιβλίων, συναντήσεις των μαθητών με τους δημιουργούς των βιβλίων, δημιουργία ψηφιακών φακέλων, ενίσχυση δημιουργίας λεσχών ανάγνωσης στα σχολεία, κ.ά. Ακολουθεί συνοπτική παρουσίαση των πεπραγμένων της σχολικής χρονιάς 2011-2012 καθώς και του σχεδιασμού μας για τη χρονιά που έρχεται.

Χίλιοι οκτακόσιοι (1.800) εκπαιδευτικοί συμμετείχαν σε σεμινάρια Φιλαναγνωσίας

68

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

• Από την 1η Νοεμβρίου του 2011 ξεκίνησαν οι επιμορφώσεις των Σχολικών Συμβούλων και των Στελεχών Εκπαίδευσης και ολοκληρώθηκαν πριν τα Χριστούγεννα. Πραγματοποιήθηκαν 11 σεμινάρια διάρκειας 4 ωρών το καθένα σε όλη τη χώρα. Συμμετείχαν περίπου 200 Στελέχη Εκπαίδευσης. • Από τις 2 Φεβρουαρίου μέχρι και τις 8 Ιουνίου του 2012 πραγματοποιήθηκαν τριάντα (30) ημερίδες-σεμινάρια για την επιμόρφωση εκπαιδευτικών των Δημοτικών Σχολείων. Η διάρκεια των ημερίδων-σεμιναρίων ήταν 6άωρη και περιελάμβανε, πλην της γενικής ενημέρωσης για το Πρόγραμμα της Φιλαναγνωσίας, μια θεωρητική εισήγηση για την έννοια της Φιλαναγνωσίας και το πνεύμα του Προγράμματος, καθώς και δύο βιωματικά εργαστήρια σε ομάδες των 20-25 εκπαιδευτικών. Συμμετείχαν περίπου 1.600 εκπαιδευτικοί (δασκάλες, δάσκαλοι, διευθυντές). • Στους εκπαιδευτικούς μοιράστηκε, δεμένο σε βιβλίο, εκπαιδευτικό υλικό 128 σελίδων, το οποίο έχουν συντάξει πανεπιστημιακοί και συγγραφείς, μέλη της Συμβουλευτικής Επιστημονικής Επιτροπής του Προγράμματος. Σημειώνουμε ότι το υλικό αυτό διατίθεται ελεύθερο για ΟΛΟΥΣ τους εκπαιδευτικούς ή κάθε άλλον ενδιαφερόμενο στον ιστότοπό μας.

50.000 μαθητές συνάντησαν συγγραφείς και εικονογράφους Το ΕΚΕΒΙ ενημέρωσε εγκαίρως τόσο τις ενώσεις συγγραφέων όσο και τους εκδότες και τις ενώσεις τους για τη δυνατότητα συμμετοχής συγγραφέων και εικονογράφων στο Πρόγραμμα της Φιλαναγνωσίας. Η ανταπόκριση των δημιουργών ήταν ολόθυμη. Στο πρόγραμμα γνωριμίας και συνάντησης των μαθητών με τους δημιουργούς των βιβλίων συμμετέχουν 270 συγγραφείς και 50 εικονογράφοι, με μοναδικό κριτήριο να έχουν εκδώσει τουλάχιστον ένα

βιβλίο. Στη συνέχεια, η σκυτάλη πηγαίνει στους δασκάλους, οι οποίοι και επιλέγουν από τον κατάλογο των 320 δημιουργών εκείνους που θα ήθελαν να επισκεφτούν το σχολείο τους, προετοιμάζοντας ανάλογα τους μαθητές τους. • Κατά τη σχολική χρονιά 2011-2012 οργανώθηκαν και πραγματοποιήθηκαν 603 επισκέψεις δημιουργών σε Δημοτικά Σχολεία όλης της χώρας. Σε αυτές συμμετείχαν 138 συγγραφείς και 27 εικονογράφοι, καθώς και συνολικά 50.387 μαθητές (15.878 στην Αττική και 34.504 στην υπόλοιπη Ελλάδα).

Τριάντα οκτώ (38) καινούργια βιβλία στον Μικρό Αναγνώστη Τριάντα οκτώ (38) καινούργια βιβλία έχουν ήδη σκαναριστεί και ηχογραφηθεί, με τις φωνές νέων ηθοποιών του Εθνικού Θεάτρου, με την ενίσχυση του προγράμματος, συμπληρώνοντας έναν σημαντικό αριθμό προηγούμενων ηχογραφημένων ιστοριών που βρίσκονται σε ελεύθερη πρόσβαση στον Μικρό Αναγνώστη, τον κόμβο του ΕΚΕΒΙ για τα παιδιά www.mikrosanagnostis.gr

69

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

4.500 βιβλία στα Δημοτικά Σχολεία για μια πρώτη ενίσχυση της βιβλιοθήκης τους Έχουν αγοραστεί και μοιραστεί στα Δημοτικά Σχολεία 4.500 καινούργια βιβλία, αποσπάσματα των οποίων υπάρχουν στα Ανθολόγια του Δημοτικού. Ήταν αίτημα των εκπαιδευτικών να έχουν σε ολόκληρα βιβλία κείμενα που «δουλεύουν» από το Ανθολόγιο.

«Καμπάνια ενημέρωσης» στη Βόρειο Ελλάδα Συμμετοχή στην 9η ΔΕΒΘ Η «Φιλαναγνωσία» συμμετείχε με δικό της περίπτερο στην πρόσφατη 9η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης με σκοπό να ενημερώσει για το Πρόγραμ-

70

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μα τόσο τους εκπαιδευτικούς της ευρύτερης περιοχής όσο και τους γονείς. Κατά τη διάρκεια των 4 ημερών της Έκθεσης πραγματοποιήθηκαν πολλές εκδηλώσεις, σεμινάρια, ενημερώσεις, τόσο με εκπαιδευτικό χαρακτήρα όσο και αναπτύσσοντας ευρύτερες προβληματικές, όπως η χρήση των «κοινωνικών δικτύων» από τα παιδιά, τα «ψηφιακά βιβλία», η χρήση κλασικών παιχνιδιών στην εκπαίδευση, κ.ά. Μοιράστηκαν ενημερωτικά φυλλάδια για το Πρόγραμμα (1.500), για τις Λέσχες Ανάγνωσης στα Δημοτικά Σχολεία (1.500), κάρτες Φιλαναγνωσίας (1.500) καθώς και το 16σέλιδο βιβλιαράκι Γράμμα σ’ ένα παιδί με τις επιστολές οκτώ γνωστών συγγραφέων, που θα βρίσκονταν στη Θεσσαλονίκη της μέρες της Έκθεσης (Θανάσης Βαλτινός, Χάρης Βλαβιανός, Άλκη Ζέη, Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Μάνος Κοντολέων, Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Σάκης Σερέφας, Σώτη Τριανταφύλλου), για να εμπνεύσουν στα παιδιά την αγάπη για την ανάγνωση. Οι επιστολές αυτές διαβάστηκαν από τους ίδιους τους συγγραφείς κατά τη διάρκεια της 9ης ΔΕΒΘ. Το ίδιο 16σέλιδο Γράμμα μοιράστηκε σε 1.500 αντίτυπα και θα μοιραστεί και στο επόμενο σχολικό έτος στα Δημοτικά Σχολεία. Για τη χρονιά που έρχεται, το σχολικό έτος 2012-2013, έχουν προετοιμαστεί και θα αναπτυχθούν οι παρακάτω δράσεις (κι ενώ οι προαναφερθείσες δράσεις, επιμορφώσεις και επισκέψεις συγγραφέων θα κλιμακωθούν):

Αγορά επιπλέον 50.000 βιβλίων για την ενίσχυση της βιβλιοθήκης των Δημοτικών Σχολείων Μετά την πρώτη αγορά ενός μικρού αριθμού βιβλίων (βλ. παραπάνω), είναι σε εξέλιξη η διαδικασία για τη διενέργεια Διεθνούς Διαγωνισμού για αγορά βιβλίων αξίας 340.000 ευρώ, στη βάση καταλόγου με περίπου 500 βιβλία για παιδιά που έχει καταρτίσει η Συμβουλευτική Επιστημονική Επιτροπή.

Δημιουργία Λεσχών Ανάγνωσης σε Δημοτικά Σχολεία Το Πρόγραμμα Φιλαναγνωσίας του ΕΚΕΒΙ προβλέπει τη στήριξη 100 Δημοτικών Σχολείων ώστε να τους δοθούν κίνητρα να δημιουργήσουν Λέσχες Ανάγνωσης μαθητών στο σχολείο. Τα κίνητρα αυτά είναι: α. Επιπλέον βιβλία στο σχολείο για όλους τους μαθητές. β. Μια επιπλέον επίσκεψη δημιουργού στο σχολείο αποκλειστικά για τους μαθητές της Λέσχης. γ. Υλικοτεχνική ενίσχυση έως 500 ευρώ ώστε τα σχολεία αυτά να δημιουργήσουν ευχάριστους χώρους για τις συναντήσεις των παιδιών της Λέσχης. Έχει καταρτιστεί και εμπλουτίζεται καθημερινά λίστα με τα σχολεία που επιθυμούν να δημιουργήσουν Λέσχες Ανάγνωσης και ζητούν τη στήριξη του προγράμματος.



ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

Με βάση κοινωνικά, γεωγραφικά και άλλα κριτήρια, αποφασίστηκε ήδη η ένταξη στη συγκεκριμένη δράση 50 ΔΣ. Θα ακολουθήσει, το φθινόπωρο, η ένταξη και των υπόλοιπων 50 ΔΣ, ώστε μέσα στη χρονιά να ολοκληρωθεί πλήρως η δράση. Και βέβαια, σε συνεργασία με το αρμόδιο τμήμα, το ΕΚΕΒΙ θα παρακολουθεί και θα συμβουλεύει τους εκπαιδευτικούς στην πράξη ώστε οι Λέσχες Ανάγνωσης να στεριώσουν στα σχολεία.

Νέα «εργαλεία γνώσης» για τα παιδιά: Δημιουργία 24 Ψηφιακών Φακέλων

72

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Έχουν ήδη εγκριθεί από τη Συμβουλευτική Επιστημονική Επιτροπή του Προγράμματος 12 θεματικές για τους ψηφιακούς φακέλους, οι οποίες θα αναπτυχθούν σε 24 συνολικά διακριτούς φακέλους (κάθε θεματική θα αναπτύσσεται δύο φορές, μία για τα παιδιά των Α΄, Β΄, Γ΄ τάξεων και μία για τα παιδιά των Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ τάξεων). Οι θεματικές αυτές είναι οι εξής: Ιστορία-Μυθολογία (Ταξιδεύοντας από το παρελθόν στο παρόν), Οικολογία-Περιβάλλον-Φύση, Πολυπολιτισμικότητα (Εγώ και ο Άλλος), Λογοτεχνία και άλλες τέχνες, Βιβλιοθήκη, Ο κύκλος της ζωής (ζωή-θάνατος), Πορτραίτα μεγάλων λογοτεχνών (Ελλήνων και ξένων και της λογοτεχνίας για μικρούς και για ενηλίκους), Ποίηση και πώς να παίξουμε μαζί της, Οικογενειακές/φιλικές σχέσεις, Ταξίδια, Αθλητισμός, Το σώμα. Το τελικό αποτέλεσμα θα περιλαμβάνει μια σειρά από «παιχνίδια» και «δραστηριότητες» που θα οδηγούν το παιδί στα διαφορετικά γνωστικά πεδία, με γνώμονα πάντοτε την ανάπτυξη της αγάπης για το βιβλίο και την ανάγνωση. Οι 24 Φάκελοι θα «ανέβουν» στο διαδίκτυο και η πρόσβασή τους θα είναι ελεύθερη για όλα τα παιδιά όλων των Δημοτικών Σχολείων της χώρας.

Ψηφιακή Συνάντηση Μαθητών-Δημιουργών Στο πλαίσιο αυτής της δράσης έχει καθοριστεί χώρος στα γραφεία του ΕΚΕΒΙ (στούντιο) απ’ όπου θα γίνεται η «σύνδεση» με τα σχολεία. Έχει ήδη γίνει σχετική έρευνα, τόσο για τον μηχανολογικό εξοπλισμό (κάμερες, φώτα, μικρόφωνα, μόνωση) όσο και για το κατάλληλο λογισμικό που θα υποστηρίζει αποτελεσματικά την εν λόγω δράση. Έχει παράλληλα γίνει ενημέρωση των συγγραφέων-δημιουργών κι έχει καταρτιστεί λίστα όσων επιθυμούν να συμμετέχουν στις «ψηφιακές συναντήσεις» (πλέον των 80 δημιουργών). Ήδη, 70 σχολεία, τα περισσότερα εκτός Αττικής, έχουν κάνει αίτηση για συμμετοχή στις Ψηφιακές Συναντήσεις.

Καμπάνιες ενημέρωσης για τη Φιλαναγνωσία σε όλη την Ελλάδα Μετά την πρώτη «στάση» στην 9η ΔΕΒΘ, θα ακολουθήσουν τη χρονιά που έρχεται πολλαπλές δράσεις ενημέρωσης γονιών και εκπαιδευτικών για τις ποικίλες πτυχές του προγράμματος. • Δύο μεγάλα συνέδρια σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, ημερίδες σε μεγάλες πόλεις, καταχωρίσεις στον Τύπο, διανομή φυλλαδίων και παρουσία σε Εκθέσεις, είναι οι σημαντικότερες από τις πρωτοβουλίες μας για τη διάχυση της Φιλαναγνωσίας και έξω από τα Δημοτικά Σχολεία.

73 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

Μέλη Συμβουλευτικής Επιτροπής

 74

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τα μέλη της Συμβουλευτικής Επιστημονικής Επιτροπής είναι οι: • Άντα Κατσίκη Γκίβαλου, Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών. • Ανδρέας Καρακίτσιος, Καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. • Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Λέκτορας Τμήματος Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού Πανεπιστημίου Αιγαίου, Κριτικός παιδικού βιβλίου. • Δημήτρης Πολίτης, Λέκτορας στο Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Πατρών (Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής της Προσχολικής Ηλικίας). • Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Συγγραφέας-Εκπαιδευτικός, Πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ-Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. • Μάνος Κοντολέων, Συγγραφέας-Κριτικός. • Ιωάννης Κάππος, Σχολικός Σύμβουλος Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. • Ζωή Μπέλλα, Ομ. Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων. • Κατερίνα Λάππα, Εκπαιδευτικός, εμψυχώτρια παιδικής λογοτεχνίας. • Μελίνα Βέργη, Εκπαιδευτικός.

Χρήσιμοι ηλεκτρονικοί κόμβοι: www.philanagnosia.gr www.mikrosanagnostis.gr www.biblionet.gr www.ekebi.gr

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε: α) Πέγκυ Σκουλίδα (pskoulida@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@ gmail.com) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr). Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Π. Σκουλίδα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις. Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά: • Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2 στίχων (αράδων).

75 

ΤΕΥΧΟΣ 107 / 2012

• Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12΄). • Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο. Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής: • Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο). • Διάστιχο: μονό. • Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ. • Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold.

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφωνα με την American Psychological Association (4η έκδοση). Αναφορά σε άρθρα περιοδικών:

76

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Turner�� , �� J�� . �� C�� . (1975). �� Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Αναφορά σε βιβλίο: Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου: Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger. Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές: Άρθρο σε περιοδικό: Kaplan, A., & Krueger, J. (1999). Compliance after threat: Self-affirmation or self-presentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm



1η Νοεμβρίου στουσ κίΝηματογραφουσ σε 3D από τη

Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 500 τίτλους στο www.psichogios.gr!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800 11 64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων, την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο.



Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους ερευνητές σπουδαστές και γενικά όσους ενδιαφέρονται για τα παιδικά βιβλία.

107 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2012