SÃO PAULO para todos

Page 1

SÃO PAULO PRA .

TODOS
8

São

Paulo | (página anterior) Vista noturna da Avenida Paulista Night view of Avenida Paulista

São

Paulo | Prédio Farol Santander

Farol Santander building

PREFÁCIO FOREWORD

O Lorem ipsum dolor sit amet. Et numquam facere nam omnis nisi aut inventore rerum ea galisum odio ut sapiente voluptas. Et praesentium molestiae eum omnis animi ut ullam repudiandae ad repudiandae blanditiis non dolorem voluptatem.

Eos assumenda fugit ad odit earum a omnis minus non facilis consectetur vel sequi quaerat? Qui nisi sunt non omnis omnis sit Quis repellat qui explicabo tempore.

Et recusandae eveniet eum expedita sequi est quibusdam delectus cum consequatur voluptatem in consequatur molestias. Aut quibusdam fuga est officia voluptatum ut voluptas quis et neque perspiciatis. Qui minima magni quo accusantium dolorem non fuga asperiores nam harum laboriosam 33 dolor explicabo.

O Lorem ipsum dolor sit amet. Et numquam facere nam omnis nisi aut inventore rerum ea galisum odio ut sapiente voluptas. Et praesentium molestiae eum omnis animi ut ullam repudiandae ad repudiandae blanditiis non dolorem voluptatem.

Eos assumenda fugit ad odit earum a omnis minus non facilis consectetur vel sequi quaerat? Qui nisi sunt non omnis omnis sit Quis repellat qui explicabo tempore.

TARCÍSIO DE FREITAS

Governador de São Paulo

O Lorem ipsum dolor sit amet. Et numquam facere nam omnis nisi aut inventore rerum ea galisum odio ut sapiente voluptas. Et praesentium molestiae eum omnis animi ut ullam repudiandae ad repudiandae blanditiis non dolorem voluptatem.

Eos assumenda fugit ad odit earum a omnis minus non facilis consectetur vel sequi quaerat? Qui nisi sunt non omnis omnis sit Quis repellat qui explicabo tempore.

Et recusandae eveniet eum expedita sequi est quibusdam delectus cum consequatur voluptatem in consequatur molestias. Aut quibusdam fuga est officia voluptatum ut voluptas quis et neque perspiciatis. Qui minima magni quo accusantium dolorem non fuga asperiores nam harum laboriosam 33 dolor explicabo.

O Lorem ipsum dolor sit amet. Et numquam facere nam omnis nisi aut inventore rerum ea galisum odio ut sapiente voluptas. Et praesentium molestiae eum omnis animi ut ullam repudiandae ad repudiandae blanditiis non dolorem voluptatem.

Eos assumenda fugit ad odit earum a omnis minus non facilis consectetur vel sequi quaerat? Qui nisi sunt non omnis omnis sit Quis repellat qui explicabo tempore.

TARCÍSIO DE FREITAS

Governor of São Paulo

9

PALAVRAS DO SECRETÁRIO

SECRETARY WORDS

O Lorem ipsum dolor sit amet. Et numquam facere nam omnis nisi aut inventore rerum ea galisum odio ut sapiente voluptas. Et praesentium molestiae eum omnis animi ut ullam repudiandae ad repudiandae blanditiis non dolorem voluptatem.

Eos assumenda fugit ad odit earum a omnis minus non facilis consectetur vel sequi quaerat? Qui nisi sunt non omnis omnis sit Quis repellat qui explicabo tempore.

Et recusandae eveniet eum expedita sequi est quibusdam delectus cum consequatur voluptatem in consequatur molestias. Aut quibusdam fuga est officia voluptatum ut voluptas quis et neque perspiciatis. Qui minima magni quo accusantium dolorem non fuga asperiores nam harum laboriosam 33 dolor explicabo.

O Lorem ipsum dolor sit amet. Et numquam facere nam omnis nisi aut inventore rerum ea galisum odio ut sapiente voluptas. Et praesentium molestiae eum omnis animi ut ullam repudiandae ad repudiandae blanditiis non dolorem voluptatem.

Eos assumenda fugit ad odit earum a omnis minus non facilis consectetur vel sequi quaerat? Qui nisi sunt non omnis omnis sit Quis repellat qui explicabo tempore.

ROBERTO DE LUCENA

Secretário de Turismo e Viagens do Estado de São Paulo

Lorem ipsum dolor sit amet. Et numquam facere nam omnis nisi aut inventore rerum ea galisum odio ut sapiente voluptas. Et praesentium molestiae eum omnis animi ut ullam repudiandae ad repudiandae blanditiis non dolorem voluptatem.

Eos assumenda fugit ad odit earum a omnis minus non facilis consectetur vel sequi quaerat? Qui nisi sunt non omnis omnis sit Quis repellat qui explicabo tempore.

Et recusandae eveniet eum expedita sequi est quibusdam delectus cum consequatur voluptatem in consequatur molestias. Aut quibusdam fuga est officia voluptatum ut voluptas quis et neque perspiciatis. Qui minima magni quo accusantium dolorem non fuga asperiores nam harum laboriosam 33 dolor explicabo.

O Lorem ipsum dolor sit amet. Et numquam facere nam omnis nisi aut inventore rerum ea galisum odio ut sapiente voluptas. Et praesentium molestiae eum omnis animi ut ullam repudiandae ad repudiandae blanditiis non dolorem voluptatem.

Eos assumenda fugit ad odit earum a omnis minus non facilis consectetur vel sequi quaerat? Qui nisi sunt non omnis omnis sit Quis repellat qui explicabo tempore.

10
ROBERTO DE LUCENA Secretary of Tourism and Travel of the State of São Paulo Eldorado | Caverna do Diabo, Gruta de Tapagem Devil’s Cave, Tapagem Grotto
11

SP PRA TODOS SP FOR EVERYONE

O estado de São Paulo é surpreendente! Mesmo quem nasceu nestas terras se admira com as incontáveis belezas que se estendem do litoral às mais distantes cidades do interior. O clima é agradável em todas as estações do ano e suas estradas seguras e bem sinalizadas são um convite irrecusável para se conhecer regiões de diversas culturas.

O estado de São Paulo recebeu uma grande quantidade de imigrantes de diferentes partes do mundo. Aqui chegaram portugueses, italianos, espanhóis, alemães, japoneses, suíços, coreanos, libaneses, entre tantas outras nacionalidades, além dos migrantes oriundos de todas as regiões brasileiras.

Esses vários povos, aliados à cultura indígena já existente e às tradições trazidas pelos africanos, formaram a maior riqueza deste estado: sua diversidade cultural, que pode ser contemplada nas inúmeras formas de viver, construir, buscar a fé, plantar e colher, nas comemorações e em receitas culinárias que combinam ingredientes singulares.

A consequência desta efervescência de ideias e visões é um Estado criativo, inovador, que busca nas novas tecnologias as melhores práticas para um desenvolvimento sustentável.

A biodiversidade destas terras traz formas, cores, sons e aromas que estimulam todos os sentidos.

Das areias brancas e do mar azul do Litoral Norte ao santuário ecológico dos mangues do Litoral Sul, do cerrado às montanhas de mais de dois mil metros de altura, dos cânions às cavernas, dos rios às cachoeiras, tudo é realmente fascinante.

São Paulo é para todos. Um destino turístico que oferece sofisticação aos visitantes mais exigentes, uma natureza exuberante e preservada aos mais desbravadores, esportes radicais aos mais aventureiros, paisagens de tirar o fôlego aos contemplativos e inúmeras oportunidades de intercâmbio cultural para quem busca experiências inesquecíveis.

The state of São Paulo is surprising! Even those who were born here are constantly in awe of its countless beautiful places, from the coastline to the farthest countryside towns. The climate is always pleasant all year long, and safe and efficiently signaled highways and roads are an irrefusable invitation to go and get to know instances of multiple cultures spread all over its territory.

The state of São Paulo welcomed and welcomes an immense number of immigrants from all over the world. People from Portugal, Italy, Spain, Germany, Japan, Switzerand, Korea, Lebanon and many other nations meet here with Brazilian migrants from all over the country.

Over time, together with native-born peoples once living in the state and the African traditions kept from former slaves, these countless immigrants made up the state’s biggest asset – its cultural diversity, shown in a miriad ways of living, building, believing and having faith, sowing and reaping, celebrating and cooking with peculiar ingredients.

As consequence of multiple sharing and experiencing of so many ideas and perspectives the São Paulo is a creative, dynamic and innovative state that welcomes new technologies and the best practices aiming at a sustainable development.

The state of São Paulo territory’s biodiversity offers shapes, colors, sounds, and scents that stimulate all our senses. From the white sand beaches and blue sea waters along the North Shore to the ecological sanctuary of the South Shore mangroves, from the cerrado to mountains over 2,000 meters high, from canyons to caves, rivers and waterfalls, everywhere there is something definitely fascinating.

São Paulo is for everybody. As a tourist destination, it means sophistication for demanding visitors, lush fields and places as well as conserved nature sites for daring explorers, extreme sports locations for the adventurous, breath-taking landscapes for contemplation, besides countless cultural exchange opportunities for those who seek unforgettable moments.

13

Santos | (página anterior)

Vista aérea do Porto de Santos

Aerial view of the Port of Santos

Ilha Comprida |

Praia Ponta da Trincheira

Ponta da Trincheira beach

A RIQUEZA DE NOSSO LITORAL THE RICHES OF OUR COAST

O litoral paulista é uma das riquezas turísticas do Estado e fonte do seu desenvolvimento econômico. Foi em suas águas que, em 1532, Martim Afonso de Souza chegou a São Vicente, com os objetivos de colonizar a região e descobrir o caminho para a Montanha de Prata de Potosí, nos Andes. São Vicente e Cananeia foram as primeiras vilas brasileiras, e Santos fundou a primeira Santa Casa de Misericórdia do país, além do nosso primeiro engenho de cana-de-açúcar.

Com mais de 600 quilômetros de costa e cerca de 50 ilhas, as cidades do litoral paulista diferem amplamente entre si em área, extensão de orla, economia e sociedade, porém, juntas, compõem um rico mosaico de belezas naturais.

Há praias para todos os gostos e estilos de vida. Para a prática de surfe, por exemplo, as famosas praias do norte do Estado – Itamambuca, Vermelha do Norte, Maresias, Camburi e Paúba – são disputadas pelos surfistas, assim como as praias de São Pedro e do Tombo, no Guarujá. Quem busca contato com a natureza encontra diversas opções dentro de reservas ecológicas, como as praias da Fazenda e de Itaguaré, no litoral norte. No Vale do Ribeira, destacamse as praias da Jureia, as dunas da Ilha Comprida e sua orla propícia para a observação de golfinhos, e as praias da Ilha do Cardoso.

As cidades do Litoral Norte são Ubatuba, Caraguatatuba, São Sebastião e Ilhabela. As cidades da Baixada Santista são Bertioga, Guarujá, Santos, São Vicente, Praia Grande, Mongaguá, Itanhaém e Peruíbe. E as do Litoral Sul são Iguape, Ilha comprida e Cananeia.

The sea coast of the State of São Paulo is a rich source of tourism options and economic development. It all started when Martim Afonso de Souza who here in 1532 and founded the São Vicente village from where he intended to fulfill his mission to colonize the land and find the way to the Potosi Silver Mountain in the Andes ridge. This and Cananeia are the first Brazilian settlements, and Santos opened the first Holy Mercy Hospital in our country as well as it started its first sugarcane mill.

With a shoreline longer than 600 km and about 50 islands, the State of São Paul coastal cities are very different as regards their size, coast extension, economy and society, but together they make up a rich mosaic of naturally beautiful places.

There are beaches for every purpose and lifestyle. Surfers enjoy the famous North Shore’s Itamambuca, Vermelha do Norte, Maresias, Camburi and Paúba, as much as São Pedro and Tombo beaches in Guarujá. Those who wish a closer experience to nature may visit ecological reserves such as the North Shore Fazenda and Itaguaré beaches. In the Ribeira Valley, Jureia beaches, the Long Island dunes and its dolphins watching spots, as well as the Cardoso Island are very popular spots.

Cities in the North Coast: Ubatuba, Caraguatatuba, São Sebastião and Ilhabela. Cities in the Baixada Santista: Bertioga, Guarujá, Santos, São Vicente, Praia Grande, Mongaguá, Itanhaém and Peruíbe. And in the South Coast: Iguape, Ilha Comprida and Cananeia.

16
17

Bertioga | Riviera de São Lourenço

Riviera de São Lourenço

Ubatuba |

Bolacha do Mar na praia da Fazenda

Sand dollar on Fazenda beach

São Sebastião |

Pôr do sol na praia de Maresias

Sunset at Maresias beach

18
19

São Vicente | Morro Votura com vista para as praias de Santos Morro Votura overlooking the beaches of Santos

Ubatuba | Vista aérea da Praia da Fazenda no Parque Estadual da Serra do Mar Aerial view of Praia da Fazenda in Serra do Mar State Park Ilha Comprida | Ponta da Praia, parte sul Ponta da Praia - south part

Ilhas

A menção da palavra “ilha” já nos remete a locais paradisíacos, misteriosos, lendários, encantados, tranquilos, isolados e cercados por um mar translúcido. E, realmente, a maioria delas é assim mesmo. O estado de São Paulo está repleto de ilhas de diversos tamanhos e graus de preservação. Fora as ilhas isoladas, algumas abrigam municípios, como a ilha de São Vicente, com as cidades de São Vicente e Santos; a ilha de São Sebastião, com Ilhabela; a ilha de Santo Amaro, com Guarujá; e a Ilha Comprida.

A majestosa e preservada Ilha do Cardoso abriga o “mar de dentro”, um verdadeiro berçário de inúmeras espécies de nossa fauna. Já a Ilha da Queimada Grande, a 35 km da costa de Itanhaém, e Peruíbe são consideradas áreas de interesse ecológico por abrigar a maior concentração de cobras venenosas do mundo. Na região de Ubatuba, o Parque Estadual da Ilha Anchieta é um dos principais atrativos da região: suas sete praias e mata preservada encantam os visitantes, além da imperdível visita às ruínas de um antigo presídio.

Ao longo do de todo o litoral, encontram-se diversas ilhas de interesse turístico e cultural e a visita a elas, quando permitida, é realizada por agências de turismo especializadas, como é o caso do Arquipélago de Alcatrazes, em São Sebastião, refúgio de diversas espécies de animais silvestres. Outras ilhas, perto da costa paulista, são sede de comunidades de pescadores locais que oferecem passeios de forma segura e organizada.

Islands

When one hears the word island it immediately comes to mind the image of a paradisiacal, mysterious, legendary, enchanted, peaceful, and isolated place surrounded by a translucent sea. Here most of them are really just like that. The state of São Paulo is full of islands of different sizes and levels of preservation. Apart from the isolated islands, some are home to large municipalities, such as the São Vicente Island, with São Vicente and Santos cities; the São Sebastião Island, with Ilhabela; the Santo Amaro island, with Guarujá; and Ilha Comprida.

The majestic and preserved Cardoso Island is where the inner sea works as a true nursery for uncountable fauna species. Distant 35 km from Itanhaém’s shoreline, the Queimada Grande Island together with Peruíbe city are considered relevant ecological sites since they are home to the largest concentration of poisonous snakes in the world. In Ubatuba, the Anchieta Island State Park is a main tourist attraction with its seven beaches, preserved woodlands, and the not to be missed visit to the old prison ruins.

All along the shoreline there are many interesting islands for cultural and touristic purposes. When visiting is allowed, specific tour agencies organize rides, as it happens with Alcatrazes Archipelago, in São Sebastião coast, sanctuary to many wild animal species. Near to the state coastline there are other islands where fishermen communities provide safe and well organized tours.

24
24

Cananéia | (página anterior)

Parque Estadual Ilha do Cardoso

Cardoso Island State Park

Cananéia |

Farol da Ilha do Bom Abrigo

Bom Abrigo Island Lighthouse

Ilhabela |

Praia de Castelhanos

Castelhanos Beach

25
26
27
Campos do Jordão | Horto florestal Forest garden Piquete | (página anterior) Pico dos Marins Marins Peak

O CLIMA NAS SERRAS RIDGE

WEATHER

Historicamente, desde a primeira metade do século XX, as cidades de clima serrano são procuradas pelos benefícios do clima para a saúde de doentes e idosos. Mas não só eles se beneficiam das altitudes elevadas: os esportistas de alta performance, por exemplo, corredores, maratonistas e ciclistas, utilizam a região como local de treino e aperfeiçoamento.

Na Serra da Mantiqueira, além de Campos do Jordão, com a maior altitude, encontramos também Santo Antônio do Pinhal e São Bento do Sapucaí. Essas três cidades concentram uma grande parcela do turismo paulista, principalmente no outono e no inverno, já que suas temperaturas podem ficar abaixo de zero, proporcionando novas experiências aos visitantes. Porém, não só as temperaturas baixas atraem turistas: em toda a região, existem muitos atrativos, com opções gastronômicas, esportivas, de compras, para observação de aves, ecoturismo e parques temáticos, que fazem a alegria de todas as faixas etárias. A serra ainda se estende rumo ao interior paulista e leva esse clima maravilhoso para a região de Serra Negra, Socorro, Águas de Lindoia, Espírito Santo do Pinhal e Águas da Prata.

Descendo a Serra da Mantiqueira, encravada na Serra do Mar, temos a cidade de Cunha, também considerada Estância Turística, rica em prédios históricos tombados e famosa pelos ceramistas da cidade. A cidade dá acesso à Serra da Bocaina que, no Estado de São Paulo, ainda abrange os municípios de Ubatuba, São José do Barreiro e Areias. É nessa serra que se encontra a famosa Pedra da Macela, de onde se avistam a baía de Paraty e Angra dos Reis.

Em Botucatu, a cuesta basáltica, formada há mais de 130 milhões de anos por erupções fissurais, é o grande atrativo geológico da região e destino obrigatório para quem admira belas paisagens.

Since the first half of the 20th century, high altitude towns are main hubs for those who seek the benefits of cooler climates to restore and improve the health of the elderly and the sick. But there are other groups who also enjoy the weather at higher altitude places, among which top performance athletes such as runners, long distance runners and bikers who go there to practice and improve their skills.

At the Mantiqueira Ridge, besides Campos do Jordão—the highest—, Santo Antonio do Pinhal and São Bento do Sapucaí are also up the mountain. Those three towns represent a large percentage of the State tourism industry mainly during winter and fall, since temperatures there can be lower than zero degrees, thus providing unusual experiences for tropical visitors. Besides low temperatures tourists can enjoy other great leisure options as regards food, sports, purchases, birdwatching, ecotourism and theme parks, all offering great amusement for every age bracket. Mantiqueira still goes further inland the State, providing a wonderful cooler climate to Serra Negra, Socorro, Águas de Lindoia, Espírito Santo do Pinhal and Águas da Prata.

At a lower altitude down the ridge, deep within the Mar Mountain there is Cunha, also considered a Tour City for its many historic properties, and famously known for its local ceramic artists. From Cunha it is possible to cross the Bocaina Mountain where Ubatuba, São José do Barreiro and Areias and their many attractions are located. It is in the Bocaina Mountain that the famous Macela Rock is a sightseeing favorite spot since from there one can spot the Paraty Bay and Angra dos Reis.

In Botucatu, the basalt cuesta formed over 130 million years ago after volcanic eruptions is the biggest tourist option and a must for people who love watching fantastic scenery.

29
30

Campos do Jordão |

Bairro do Capivari

Capivari neighborhood

Serra Negra |

Vista noturna da cidade

Night view of the city

31
32
Santo Antônio do Pinhal | Pôr do sol no Pico Agudo Sunset at Pico Agudo São Bento do Sapucaí | Pedra do Baú Baú Stone

Cunha |

Pedra

Botucatu | Pedra do Índio Pedra

33
da Macela na Serra da Bocaina Macela stone in the Bocaina mountain range do Índio

ÁGUAS MINERAIS MINERAL WATERS

Quando falamos em água mineral, pensamos nas garrafinhas de diversos formatos à venda nas prateleiras dos supermercados e, muitas vezes, não imaginamos a riqueza da localidade em que ela é coletada e na diversidade de suas características.

A água mineral pode ser classifica como oligomineral, radífera, alcalina bicarbonatada, alcalina terrosa, alcalina terrosa cálcica, alcalina terrosa magnesiana, sulfatada, sulfurosa, nitratada, cloretada, ferruginosa, radioativa, toriativa, carbogasosa, fluoretada, litinada e seleniada.

No Estado de São Paulo, algumas regiões, privilegiadas em termos da qualidade de suas águas minerais, eram denominadas, até o ano de 2015, estâncias hidrominerais. Embora os municípios ainda possam utilizar esse termo, hoje são designadas como estâncias turísticas. Entre elas, temos as cidades de Ibirá, Águas de Santa Bárbara, Águas de São Pedro, Poá e Atibaia, e as que compõem o Circuito das Águas, abrangendo Águas de Lindoia, Amparo, Lindoia, Monte Alegre do Sul e Socorro, além de Holambra, Jaguariúna e Pedreira. Estas últimas, apesar de não terem fontes hidrominerais, contam com rios e parques que lhes conferem as características necessárias para pertencerem ao Circuito.

Em sua grande maioria, foram cidades planejadas para atender aos turistas que buscam saúde, descanso e lazer. Os efeitos terapêuticos das águas dependem das características das fontes e vão do alívio de dores físicas a tratamentos para artrite, reumatismo e problemas circulatórios, entre outros.

When we talk about mineral water, we usually remember those small bottles of many different shapes on supermarket shelves, and usually we do not even remember the richness of the nature at the spot from where it is collected and the diversity of its characteristics.

Mineral water can be classified as oligomineral, radiferous, bicarbonate alkaline, terrose alkaline, calcium terrose alkaline, magnesian terrose alkaline, sulfated, sulfurous, nitrated, chlorinated, ferruginous, radioactive, thoriated, carbogaseous, fluoridated, lithia, and selenic.

Until 2015, some areas in the State of São Paulo which had top quality mineral water springs were called hydro mineral resorts. Although the expression can still be used at the municipal level, nowadays these towns are called tourism resorts. Among them we have Ibirá, Águas de Santa Bárbara, Águas de São Pedro, Poá e Atibaia, and other cities that belong to the Water Tour include Águas de Lindoia, Amparo, Lindoia, Monte Alegre do Sul and Socorro. Holambra, Jaguariúna and Pedreira are also in the group though they do not have their own hydro mineral springs, but because of their many rivers and water parks they are allowed to be called Water Tour cities too.

Basically all of them were cities planned to welcome tourists looking for leisure, rest and health improvement. The therapeutic effects of such healing waters vary according to the springs’ natural elements, but mostly they offer relief for physical pains from arthritis, rheumatism and circulatory problems.

34
Ibirá | Lago do Parque Balneário Lake of the Balneário Park
35
36
37
Brotas | Fonte de água natural Natural water fountain Amparo | Jardim público Public Garden Águas de São Pedro | Fonte da Juventude Juventude fountain
38

PATRIMÔNIO HISTÓRICO ARQUITETÔNICO ARCHITECTURE HISTORICAL HERITAGE

A arquitetura nos revela como uma sociedade se desenvolveu e nos mostra a realidade econômica de cada ciclo de sua história. É o retrato do desenrolar social de uma região. No estado de São Paulo, temos exemplares de construções coloniais feitas com taipa-de-pilão ou pedras, mais areia, cal e tijolos, passando à introdução do ferro e do vidro, de fachadas desenhadas, e chegando à introdução da alvenaria em edifícios majestosos, projetados, por exemplo, pelo grande escritório Ramos de Azevedo e, mais tarde, por Oscar Niemeyer.

O Patrimônio Histórico Arquitetônico do estado de São Paulo é rico e contém exemplos de edificações de todas as épocas, desde o início da colonização. Das antigas vilas às atuais cidades, essas construções, que são marcos históricos, estão totalmente preservadas ou sendo restauradas, e são abertas ao público em geral, que pode desfrutar da nossa história refletida em suas paredes, em seus ícones e em todo o seu esplendor.

São inúmeros “centros históricos” tombados que marcam os diferentes ciclos econômicos. Cidades como São Luís do Paraitinga, Itanhaém, Cananéia, preservam suas construções coloniais originais e trazem, além do charme, uma gostosa nostalgia. As construções dos bandeirantes na cidade de São Paulo, São Roque, Santana do Parnaíba, Itu, entre outras também nos leva a um passado colonial. Já no Vale Histórico, na região de Bananal, Areias e São José dos Ausentes encontram-se as fazendas preservadas que resgata e preserva a história do ciclo do café.

Na capital, o turismo arquitetônico acontece por todo o centro com obras de diversos períodos e influência da história do Brasil. Obras do artesão e arquiteto brasileiro, Tebas, que foi escravizado, obteve alforria e atuou nos três vértices do chamado triângulo histórico formado pelos conventos de São Bento, do Carmo e de São Francisco, fazem parte desse patrimônio.

Architecture portrays how society develops itself and illustrates the social and economic reality of each cycle of its history. In the state of São Paulo, there are examples of colonial constructions built with rammed earth, stones, sand, lime, and bricks. Next, constructions started to use iron and glass, were provided with sophisticated facades, and the arrival of masonry was translated in modern times into majestic buildings, designed, for example, by the great Ramos de Azevedo Architecture Office and, later, by Oscar Niemeyer.

The architecture historical heritage of the state of São Paulo is quite rich and contains examples of buildings from all eras, since the very beginning of colonization. From old villages to current cities, these old constructions, which are truly historic landmarks, have been fully preserved or are currently undergoing restoration. They are open to visitation, and people can enjoy their history shown in its walls, icons, and in its entire splendor.

There are several historic downtown buildings that represent the various economic cycles of many cities like São Luís do Paraitinga, Itanhém and Cananeia which implement conservation programs of their heritage colonial houses. These cities offer visitors a nostalgic view of their ancestors’ lifestyle. The “bandeirantes” buildings in São Paulo city, São Roque, Santana do Parnaíba and Itu take us straight back to our colonial past.

In the Historic Valley, encompassing Bananal, Areias and São José dos Ausentes, visitors can explore preserved farms that have rescued and tell the full history of the Brazilian development during the coffee cycle.

At the State of São Paulo capital city, the architecture tourism covers almost the whole downtown area, with buildings from many different times which greatly influenced the Brazilian history. It is worth mentioning Tebas, a former slave who after being freed worked as an architect and craftsman. His pieces are on display on the so-called Historic Triangle made up by three cloisters—São Bento, Carmo’s and São Francisco.

39
Peruíbe | Ruinas de Abarebebê Abarebebê Ruins

São Paulo |

Complexo histórico-cultural-religioso Pateo do Collegio

Historical-cultural-religious complex Pateo do Collegio

40

São Roque | Sítio Santo Antônio, casa grande e capela Sítio Santo Antônio, large house and chapel

Amparo | Hospital Beneficência Portuguesa Beneficência Portuguesa Hospital

Ubatuba |

Prédio do Sobradão do Porto Sobradão do Porto building

São Luíz do Paraitinga |

Arquitetura colonial da praça central Colonial architecture of the central square

Campinas |

Prédio do Jockey Club Campineiro

Jockey Club Campineiro building

42
43
44
45
46

Fortalezas

Durante muitos séculos, a construção de fortalezas foi necessária à defesa contra ataques e para proteger o domínio de territórios.

Com a chegada dos colonizadores portugueses ao litoral do estado de São Paulo, foi construída uma primeira paliçada, na entrada do Canal de Bertioga, para revidar os ataques dos tamoios. Mais tarde foi derrubada e, em 1560, em seu lugar, foi construído o Forte São João, considerado a primeira fortaleza do Brasil. O local escolhido foi estratégico, pois protegia o canal que dava acesso ao porto protegido da então Vila de Santos, juntamente com o Forte São Felipe, situado na outra margem, no município de Guarujá.

Entretanto, o Forte São João sozinho não oferecia total proteção porque as embarcações inimigas davam a volta na ilha de Santo Amaro (Guarujá) e chegavam ao porto pelo canal de Santos. Assim, após diversos ataques piratas, foram construídos a Fortaleza da Barra Grande e o Fortim da Praia do Góes, na entrada desse canal, em 1584.

Porém, invadir e pilhar o porto de Santos era muito propício, já que era onde ficava estocada a maioria dos produtos produzidos na região, além dos importados. Então, mais uma fortaleza foi construída: o Forte do Pinhão da Vera Cruz (Forte do Itapema). No século XVIII, foi erguido o Forte Augusto, bem em frente à Fortaleza da Barra Grande; juntas barravam a entrada de embarcações hostis.

Outras fortalezas de destaque são o Forte Duque de Caxias de Itaipu situado no canto esquerdo da cidade de Praia Grande e o Forte dos Andradas localizado na Ponta do Munduba, em Guarujá, que foram construídos a fim de proteger a barra de Santos. No interior de São Paulo, em Itapura, o Palácio do Imperador, construído em meados de 1858, nos anos que precederam a Guerra do Paraguai, tinha como objetivo proteger o território brasileiro na região dos rios Paraná e Tietê.

Fortresses

For many centuries, raising fortresses was necessary to defend against attacks and to ensure the domain of territories.

After their arrival at the coast of the state of São Paulo, the Portuguese colonizers built a first palisade at the entrance of the Bertioga Channel, to repel the attacks of Tamoios Indian tribe. In 1560 it was demolished and São João Fort, considered Brazil’s first fortress, was built in its place. The chosen location was strategic since it had to be able to defend the channel that gave access to the protected harbor of then Vila de Santos, together with São Felipe Fort, located on the other bank in Guarujá.

However, São João Fort alone did not give full protection because the enemy vessels would turn around on the island of Santo Amaro (Guarujá) and reach the harbor through Santos Channel. So in 1584 after several pirate attacks, the Barra Grande Fortress and the Praia do Góes Fortress were built at the entrance of this channel.

However, invading and pillaging Santos harbor was very lucrative, since this was where most of the products from the region were stored together with imported goods. So, another fort was built, the Forte do Pinhão da Vera Cruz (Itapema Fort). In the 18th century, Augusto Fort was built right in front of the Barra Grande Fort, and together they prevented invasions by hostile vessels.

Other noteworthy forts are Duque de Caxias de Itaipu Fort, on the left corner of Praia Grande, and the Andradas Fort at Munduba Point, in Guarujá. Both were built in order to protect Santos port entrance. In Itapura, a rural town in the State, the Emperor’s Palace, built around 1858, just before the Paraguay War, was designed to protect the Brazilian territory near the Paraná and Tietê rivers.

47
Bertioga | Forte de São João de Bertioga São João de Bertioga Fortress
48

Guarujá | Fortaleza de Santo Amaro da Barra Grande Santo Amaro da Barra Grande Fortress

Guarujá | Forte de Itapema Itapema Fortress.

Itapura | Palácio do Imperador Emperor’s Palace

49

NOSSOS TRILHOS OUR RAILS

No estado de São Paulo, a primeira estrada de ferro construída, em 1867, foi a São Paulo Railway que ligava Santos a Jundiaí. Todos os polos produtores do estado de São Paulo foram contemplados com linhas importantes para o escoamento de produtos para exportação ou para o mercado interno.

Ao longo do traçado das estradas de ferro, vilas foram fundadas e se transformaram em cidades prósperas. Várias estações tornaram-se centros culturais, além de salas de espetáculos e museus, enquanto outras localidades ainda mantêm locomotivas que fazem passeios turísticos e históricos, como o trecho de Jaguariúna a Campinas. Essa viagem é realizada em uma Maria Fumaça, da década de 1940, e conta a história da Mogiana e das fazendas da região. Em Paraguaçu Paulista, a locomotiva é de 1879 e o trecho histórico percorrido é de 24 quilômetros.

Ainda de Maria Fumaça (1922), pode-se fazer o passeio chamado “Trem dos Imigrantes” que sai do Museu do Imigrante em São Paulo, antiga hospedaria localizada no bairro da Moóca, e refaz, em 25 minutos, parte do trajeto original da época.

Já o Expresso Turístico, com vagões da década de 1960, sai das estações Luz e Santo André e segue para a Vila de Paranapiacaba, construída pelos ingleses na segunda metade do século XIX, na Serra do Mar.

Para a região do Circuito das Frutas, o trem que nos leva a Jundiaí sai da Estação da Luz, em São Paulo. O passeio é complementado com visitas a adegas, fazendas de uvas e à bela Serra do Japi.

Em meio a magnificas araucárias, na Serra da Mantiqueira, os passeios que saem de Campos de Jordão a Santo Antônio do Pinhal nos oferecem paisagens de tirar o fôlego. Igualmente encantadora, existe a linha que percorre o trecho de Pindamonhangaba a Campos de Jordão, com belas vistas do Vale do Paraíba.

Na cidade de Itu, é o Trem Republicano que leva os turistas ao município de Salto, relembrando a época da Convenção de Itu, em 1873, quando foi fundada uma assembleia de representantes republicanos.

In the state of São Paulo, the first railway was built in 1867. It was called São Paulo Railway, and connected Santos to Jundiaí. Every productive region of the state of São Paulo was connected to a transportation system designed to enhance the flow of products both for export or the domestic market.

Many villages founded in our State along the railroad tracks became bigger and prosperous in time. Several train stations were adapted as cultural centers, performance halls and museums. Other towns still keep their locomotives for historic and tour rides, such as the trip between Jaguariúna and Campinas. The journey happens on board of an original train [“Maria Fumaça”, “Smokey”] from the 1940s and tells the railroad’s [Mogiana] and the surrounding farms’ history. In Paraguaçu Paulista, the engine that runs along the 24 km long historic tour was built in 1879.

Also in a “Smokey” from 1922, visitors can enjoy the “Immigrants Tour”, leaving from the Immigrants Museum in São Paulo, originally the inn in Mooca district where the immigrants stayed upon arriving at São Paulo, in a 25 minutes ride covering part of the first trips.

The Tour Express and its 1960s wagons depart from Luz and Santo André stations towards the Paranapiacaba Village, built by Englishmen during the late 1890s on the Mar Mountain.

Towards Jundiaí, a town belonging to the Fruits Tour, the train departs from Luz Station in São Paulo city, and the ride includes winery and grape farms visiting, and a peak at the beautiful Japi Mountain.

Among the majestic Parana pines in the Mantiqueira Ridge, train tours leaving from Campos do Jordão to Santo Antônio do Pinhal offer visitors breathtaking views. Also charming is the line going from Pindamonhangaba to Campos do Jordão against the background of the Paraiba Valley.

In Itu, the Republican Train takes tourists to Salto city to remember the Itu Convention times, back in 1873, when a Republican Representatives Assembly was founded.

50
Santos | Estação Valongo Valongo Station
51
52
53
São Paulo | Estação da Luz Luz Station Santa Rita do Passa Quatro | Museu Zequinha de Abreu na antiga estação de trem Zequinha de Abreu Museum in the old train station Paraguaçu Paulista | Trem Turístico e Cultural Moita Bonita Moita Bonita Tourist and Cultural Train
54

CIÊNCIA E TECNOLOGIA SCIENCE AND TECHNOLOGY

O turismo tecnológico no estado de São Paulo é um dos setores que recebe grande incentivo das esferas estaduais e municipais, dada a importância do segmento em que atua, proporcionando vivência inesquecíveis que transformam nossa mente e nos abrem para a inovação e para novas descobertas, além de aliar tecnologias e conhecimentos dos fenômenos que envolvem nosso dia a dia.

Várias áreas da ciência e da tecnologia são apresentadas de forma lúdica e diversificada, com atividades interativas, em vários locais destinados à visitação, entre os quais o Catavento Museu de Ciências e o Parque de Ciência e Tecnologia da USP – CIENTEC, na capital; o Sabina Escola Parque do Conhecimento, em Santo André; o Museu Exploratório de Ciências da Unicamp e o Museu Dinâmico de Ciências, em Campinas; e o Museu Interativo de Ciências, em São José dos Campos.

Outros locais que atraem visitantes de todas as faixas etárias, fascinados com o espaço sideral, são os observatórios e planetários que, não à toa, são os precursores do turismo tecnológico, difundindo conhecimentos da astronomia e abordando os mistérios do universo. Na capital, temos o Planetário do Carmo, considerado o mais moderno da América do Sul; o Planetário Aristóteles Orsini, mais conhecido como Planetário do Ibirapuera, o primeiro do Brasil, e o Observatório Astronômico da USP. No interior, há o Centro de Estudos do Universo, em Brotas; o Polo Astronômico, em Amparo, com o maior telescópio do estado; o Museu Aberto de Astronomia, em Campinas; o Observatório de Astronomia e Física Espacial da UNIVAP, em São José dos Campos; o Observatório Astronômico do DCTA, em São José dos Campos; o Observatório Abrahão de Moraes, em Vinhedo; e o Observatório Municipal, em Americana.

Technological tourism in the state of São Paulo is one of the segments recipient of lots of state and municipal incentive, given the importance of the area in which it operates, providing unforgettable experiences that transform our minds and open us up to innovation and new discoveries, besides combining technologies and knowledge of the phenomena that surround us in our daily lives.

Several areas of science and technology are displayed in quite playful ways with hands-on activities in visitors-friendly venues. Among such places we have the Catavento Science Museum and USP’s Science and Technology Park – CIENTEC, in the capital; Sabina Escola Parque do Conhecimento, in Santo André; Unicamp’s Exploratory Science Museum and Dynamic Science Museum, in Campinas; and the Interactive Science Museum, in São José dos Campos.

Other places that attract visitors of all ages fascinated by the outer space are the observatories and planetariums that, not by chance, are the forerunners of technological tourism, spreading knowledge of astronomy and dealing with the mysteries of the universe. In São Paulo city, we have Carmo Planetarium, considered the most modern of its kind in South America; the Aristóteles Orsini Planetarium, also known as Ibirapuera Planetarium, the first one in Brazil, and USP Astronomical Observatory. In countryside towns we find the Center for the Study of the Universe, in Brotas; the Astronomy Center, in Amparo, with the largest telescope in the state; the Open Museum of Astronomy, in Campinas; the UNIVAP Observatory of Astronomy and Space Physics, in São José dos Campos; the DCTA Astronomy Observatory, also in São José dos Campos; the Abrahão de Moraes Observatory, in Vinhedo, and the Municipal Observatory, in Americana.

55
São Paulo | Catavento Museu de Ciências Catavento Science Museum

São Paulo | Planetário Prof. Aristóteles Orsini no Parque do Ibirapuera

Planetarium Prof. Aristoteles Orsini in Ibirapuera Park

Campinas | Museu Exploratório de CiênciasUNICAMP

Explanatory Science Museum - UNICAMP

Indaiatuba | Museu da Água Water Museum

56
57
58
59
60

Aparecida | (página anterior) Basílica de Nossa Senhora da Aparecida Our Lady of Aparecida Basílica

Guaratinguetá | Casa de Frei Galvão Frei Galvão House

BUSCA PELA FÉ THE SEARCH FOR FAITH

A religiosidade é um tema marcante em nossa história. Fomos colonizados por portugueses que tinham a Igreja Católica como o grande pilar da construção da vida em sociedade. Quando achavam um local aprazível e seguro para se estabelecerem, um dos primeiros passos era a construção de uma capela dedicada a um santo que protegeria o povoado dos males do entorno. A fé foi a verdadeira fortaleza dos colonizadores. Com o passar do tempo, as primeiras capelas foram demolidas e, em seu lugar, construíram-se templos maiores para abrigar mais fiéis.

O Santuário Nacional Nossa Senhora Aparecida, na cidade de Aparecida, no Vale do Paraíba, cuja construção se iniciou em 1946 e foi consagrado em 1980, é o segundo maior do mundo, menor apenas do que a Basílica de São Pedro, no Vaticano.

O Santuário recebe inúmeras romarias de diversas partes do Estado e, ao longo do tempo, foram criadas rotas de peregrinação, como a chamada “Caminhos da Fé” que parte de diferentes cidades do interior de São Paulo – Águas da Prata, Franca, Guaxupé, Sertãozinho, São José do Rio Preto, entre outras – e atravessa a Serra da Mantiqueira. Outro percurso renomado é a Rota da Luz, que parte de Mogi das Cruzes.

Há caminhos de fé que nos levam a Guaratinguetá, cidade natal do primeiro santo brasileiro, Frei Galvão, onde é possível visitar o Santuário e a casa em que ele morou. Tambaú, a cidade onde viveu o Padre Donizete, também recebe milhares de fiéis anualmente. Além dessas, há muitas mais cidades, como Atibaia, com seu Santuário de Schoenstatt, Iguapé e sua festa do Bom Jesus do Iguape, Santo Expedito e a festa do padroeiro, Bom Jesus dos Perdões...

O povo do Estado de São Paulo tem múltiplas raízes e é formado por pessoas oriundas de diversas regiões do mundo, o que, é claro, nos proporciona uma interessante diversidade de crenças religiosas. Os templos orientais, como o Zu Lai, em Cotia, recebem milhares de turistas anualmente, assim como o Templo de Salomão, na capital, e o Centro Nacional de Umbanda, em Santo André.

Religiousness is an ever-present subject in our history. We were colonized by the Portuguese for whom the Catholic Church precepts were the biggest building pillars of a society. As soon as they found a pleasant and safe place to settle down, one of their first steps was to build a chapel dedicated to a saint that would protect the people from all sorts of evil. Faith was the settler’s true fortress. As time went on, the first chapels were demolished to be replaced by bigger temples able to welcome larger groups of faithful people, as cities grew in number of inhabitants.

The National Sanctuary of Our Lady of Aparecida, in the city of Aparecida in the Paraíba Valley, is the second largest in the world, smaller only than Saint Peter Basilica in the Vatican. Its construction started in 1946 and it was consecrated in 1980.

The Sanctuary welcomes countless pilgrims from all over the State who eventually helped establish pilgrimage routes, called Faith Roads. Crossing the Mantiqueira Ridge, the routes start at many different inland towns across the State such as Águas da Prata, Franca, Guaxupé, Sertãozinho and São José do Rio Preto. Another famous journey is the so called Light Route, which begins in Mogi das Cruzes.

Some faith pilgrimaging takes us to Guaratinguetá, the birthplace of the first Brazilian saint, Father Galvão, where visitors can see his house and sanctuary. Father Donizete lived in Tambaú and the city also welcomes thousands of visitors every year. Besides them, there also are many more religious destinations, such as the Schoenstatt Sanctuary in Atibaia, Iguape and its Bom Jesus de Iguape Festival, Santo Expedito and its Patron Saint Feast, and Bom Jesus dos Perdões among several other religious festivals.

The State of São Paulo’s population is rooted in multiple origins with people from all over the world. Naturally, this provides an amazing diversity of religious beliefs and practices. Eastern temples, such as Zu Lai in Cotia, are also visited by thousands of tourists every year, as is the Salomon Temple downtown São Paulo, and the Umbanda National Center in Santo André.

61
62
|
Zu Lai
Lai Temple
Salomão
Cotia
Templo
Zu
São Paulo | Templo de
Salomão Temple

Convento de Nossa Senhora do Amparo

Iguape |

Santuário Senhor Bom Jesus de Iguape

Senhor Bom Jesus de Iguape Sanctuary

Itanhaém |

Convento Nossa Senhora da Conceição de Itanhaém

Nossa Senhora da Conceição de Itanhaém Convent

63
São Sebastião | Nossa Senhora do Amparo Convent

VIVÊNCIAS RURAIS COUNTRYSIDE EXPERIENCES

A vida no campo é um dos maiores prazeres para quem vive nos grandes centros e uma alegria imensa para as crianças que, depois de tanto asfalto e concreto, podem desfrutar do contato com a terra e os animais.

A partir dos anos 1980, fazendeiros, sitiantes e chacareiros iniciaram um movimento contrário ao ocorrido entre 1960 e 1980, quando seus filhos e netos saíam de sua propriedade em busca de empregos mais valorizados nos centros urbanos. Hoje, são eles que assumem os negócios da família, tendo elevado suas atividades com grande sucesso. Essa inversão decorreu da conscientização e da valorização do legado de seus antepassados, aliadas a novos cursos de graduação em enologia, agronomia, engenharia florestal, entre outros. Dessa forma, o jovem sai do interior para estudar áreas afins e que contribuem significativamente para o desenvolvimento do trabalho em seu local de origem. Os resultados aparecem na modernização de cultivos, na preservação da mata dentro das propriedades, na rotatividade de culturas e, mais recentemente no turismo rural.

São diversos roteiros e circuitos à disposição de quem aprecia a zona rural. O Circuito das Frutas, por exemplo, que reúne dez cidades do interior paulista, oferece inúmeras atividades de lazer e conhecimento do campo. A Rota do Vinho, em São Roque, é um passeio gastronômico e cultural muito interessante.

Em Registro, na Rota do Chá, pode-se conhecer desde a plantação do chá até a fabricação local. Já o café, plantado em diversas regiões do Estado, tem em Espírito Santo do Pinhal as “experiências cafeinadas” para quem quer conhecer mais da história e da cultura do café.

Visiting the countryside is a top pleasure for those who live in big cities and a great experience for children who may enjoy literally getting in touch with land and animals, after so much asphalt and concrete.

From the 1980s onwards, cottage and farm owners started a movement contrary to what had happened between the 1960s and 1980s, when their children and grandchildren left the properties in search of more valued jobs in urban centers. Nowadays, young professionals are back to the countryside to be in charge of family businesses, after having successfully started their careers. This coming back takes place because of an increased awareness and valuing of the ancestors’ legacy, along with precious information gathered from new graduate courses, e.g., enology, agronomy, and forest engineering. Therefore, the young generation leaves the countryside to study areas that can make a significant contribution to the agribusiness development in their birthplace when they return. The results appear in modernizing and rotating crops, preserving wood areas inside the properties, and, more recently, in rural tourism.

There are many travel itineraries and routes available to those who enjoy the country lifestyle. The Fruits Route, for instance, covering ten cities in the State of São Paulo, offers countless leisure and learning activities about the countryside. The Wine Tours, in São Roque, is a very interesting ride for gastronomy and culture tourists. The Tea Tours, in Registro, help visitors to learn about planting tea species and manufacturing the drink. As regards coffee, cultivated in many towns all over the State, Espírito Santo do Pinhal provides the so-called “caffeinated experience” for those who want to know more about coffee’s culture and history.

64
São Bento do Sapucaí | Estrada rural com Pedra do Bau ao fundo Rural road with Pedra do Bau in the background
65

Piquete | Utensílios domésticos em museu rural Household items in a rural museum

Jundiaí | Fazenda Montanhas do Japi na Serra do Japi

Montanhas do Japi farm at Serra do Japi

Itupeva | Sítio Sassafraz com vivência rural Sítio Sassafraz with rural experience

67
70

Fazendas

O estado de São Paulo tem inúmeras fazendas que entenderam que o turismo rural é uma excelente fonte de renda e de estreitamento de laços com os que visitam as propriedades.

Muitas das antigas fazendas produtoras de café foram transformadas em hotéi-fazendas ou em espaço para eventos, e conservaram estruturas como a casa-grande, as senzalas, o terreiro, o alambique etc. Outras, mesmo mantendo o pleno funcionamento original, também recebem turistas, que acompanham o dia a dia do campo. Sítios e chácaras estão igualmente abertos para visitas de um dia e oferecem atividades como colher frutas diretamente do pé, ordenhar, passear a cavalo, alimentar os animais, conhecer as plantações, além de um café da manhã com delícias caseiras e o almoço com pratos típicos.

Farms

The state of São Paulo has countless cottages farms whose owners have understood that rural tourism is an excellent source of revenue, enabling closer ties with those visitors to their properties.

Many of the old coffee farms have been renovated to become country hotels or event venues, having preserved olden time buildings such as the casa-grande, the slave quarters, the terreiro, the alembic, etc. Other estates, while keeping on their daily activities, also welcome tourists who go along with some of the countryside chores. Farms and cottages are also open for one day visits and plan to engage tourists in picking fruits directly from the trees, milking, horseback riding, feeding the animals, visiting the plantations, besides serving them breakfast with homemade delicacies and lunch with typical dishes.

São José do Barreiro | (página anterior) Fazenda Pau d’Alho Pau d’Alho Farm
71
Ilhabela | Fazenda Engenho d’Água Engenho d’Água Farm
72
73
Bananal | Fazenda Resgate Resgate Farm Monteiro Lobato | Fazenda São José do Buquira São José do Buquira Farm

As cidades das flores

Quando falamos de flores, logo aparecem na mente jardins, praças, floriculturas, parques, projetos paisagísticos e florestas, porém, ao conhecermos as plantações dessas belezas naturais, ficamos extasiados com a exuberância de todas elas juntas, formando um tapete mágico, imenso e perfumado. Justamente o que as cidades de Atibaia e Holambra nos proporcionam.

O estado de São Paulo é responsável por quase 63% de toda a exportação nacional de flores, o que rende cerca de R$ 5 bilhões ao ano (dados de 2019) e ocupa mais de nove mil hectares de áreas produtivas. Para tal resultado, novas tecnologias e estudos de aprimoramento das espécies sempre fizeram parte integrante dessa produção que hoje conta com híbridos fascinantes como rosas bicolores, lírios gigantes, samambaias azuis, ou mesmo flores com perfumes geneticamente mais acentuados. Por ordem de procura, primeiro vêm as plantas de vaso; depois as plantas com flores em vaso, seguidas das plantas de jardinagem e, por último, as flores de corte.

Atibaia e Holambra lideram o ranking nacional, com 1.288 hectares de produção de flores ornamentais, de corte e de vaso, como rosas e crisântemos.

Uma das atividades de destaque no comércio de flores é o leilão ¬– Klok Veiling Holandês –, que acontece em Holambra há 33 anos. Holambra cresceu com os imigrantes holandeses que, na década de 1980, e, de acordo com suas tradições, trouxeram a experiência do cultivo das flores e o modo característico de comercializá-las. Em Cunha, uma plantação de lavandas se tornou um dos principais pontos turísticos do município e recebe visitantes o ano inteiro em busca das belas paisagens, aroma e experiência de plantio.

Flowers Cities

When we talk about flowers, images of gardens, public squares, flower shops, parks, landscape projects, and forests come easily to mind. However, visiting plantations of those natural beauties gets us ecstatic at the exuberance of so many of them together, creating an immense and fragrant magical carpet. That is exactly what the cities of Atibaia and Holambra provide for us.

The state of São Paulo, contributing with almost 63% of the total national exports of flowers, represents revenue of nearly R$ 5 billion a year (2019 data) and has more than nine thousand hectares of productive land destined to flowers. To get these results and more, new technologies and increasingly updated botanical studies have been carefully applied to obtain results that nowadays shows up in fascinating hybrids such as two-color roses, giant lilies, blue ferns, or even genetically modified flowers with more intense fragrances.

The most sought after specimens are pot green plants; the runner-ups are pot flower plants, then garden plants, and the fourth favorite are cut flowers.

Atibaia and Holambra lead the national flower market ranking, with 1,288 hectares of ornamental, cut, and flowerpot flowers, such as roses and chrysanthemum.

Today, one of the main events in the flower trade is the auction called Dutch Klok Veiling, held in Holambra for the first time three years ago. Holambra grew in the 1980s with Dutch immigrants who contributed with their historical experience in cultivating flowers and their typical trading practices. In Cunha, a lavender plantation has become one of the main tourist attractions in the municipality and welcomes visitors all year round in search of the beautiful landscapes, aroma and planting experience.

74
Holambra | Arquitetura típica holandesa Typical Dutch architecture
75
76

Holambra |

Cultivo de flores em estufa

Cultivation of flowers in a greenhouse

Atibaia |

Cultivo de crisântemos em estufa

Cultivation of chrysanthemums in a greenhouse

Cunha | Campo de Lavanda Lavender field

77
78
79

ÁREAS DE PROTEÇÃO AMBIENTAL ENVIRONMENTAL PROTECTION AREAS

O objetivo da criação de áreas de proteção ambiental é preservar os ecossistemas naturais em seus aspectos ecológicos, geológicos, históricos e culturais. Essas áreas estão amparadas por lei federal e dividem-se em unidades de proteção integral e unidades de uso sustentável. Nas unidades de proteção integral, só é permitido o uso indireto de seus recursos naturais. É nesse âmbito que se enquadram as estações ecológicas, as reservas biológicas, os parques estaduais, os monumentos naturais e os refúgios de vida silvestre.

Nas unidades de uso sustentável, o uso sustentável de parte dos recursos naturais é permitido desde que compatível com a preservação ambiental. São

áreas de interesse ecológico as florestas estaduais, as reservas extrativistas, as reservas de fauna, as de desenvolvimento sustentável e as reservas particulares do patrimônio natural. Outras áreas verdes destinadas a pesquisas científicas, experimentações e educação ambiental são os viveiros, hortos e estações experimentais.

O Estado de São Paulo desenvolve, por meio da Fundação Florestal, planos de uso público das unidades com roteiros seguros. São mais de 150 roteiros, presentes em mais de 50 unidades de conservação, perfazendo mais de 1.000 quilômetros entre trilhas e ciclotrilhas.

As unidades que participam dessa iniciativa estão espalhadas por todo o Estado e o turista pode escolher entre Parques Estaduais da região litorânea, como o PE Ilhabela, o PE Ilha do Cardoso, o PESM Núcleo Caraguatatuba, o PESM Núcleo Bertioga, o PESM Núcleo Caminhos do Mar, o PE Xixová-Japuí, o PESM Núcleo São Sebastião, entre outros. Há também os parques da região metropolitana de São Paulo, como o PE Cantareira – Núcleo Cabuçu, o PE Cantareira – Núcleo Engordador, o PE Cantareira – Núcleo Pedra Grande, o PE Jaraguá, além dos inúmeros parques do interior do Estado, entre eles o PE Furnas do Bom Jesus, o PE Morro do Diabo, o PE do Peixe, o PE Porto Ferreira, assim como os Parques Turísticos do Alto Ribeira – PETAR, que oferecem trilhas entre rios e cavernas.

The purpose of establishing environment protection areas is to preserve the ecosystems’ ecological, geological, historic and cultural natural attributes. Federal legislation regulates such areas which are either classified as full protection units or sustainable use units. Only the indirect use of natural resources is allowed at the full protection units that include ecological stations, biological restricted areas, state parks, natural monuments and wild life reservations.

At the sustainable use units, the sustainable employment of part of the natural resources is allowed provided it complies with environment preservation rules. There are ecological focus areas such as state forests, extraction reservations, fauna reservations, sustainable development areas and private reservations of natural heritage.

By means of its Forest Foundation, the State of São Paulo promotes programs for the public employment of units through safe routes. There are over 150 itineraries, implemented by the more than 50 conservation units, representing over 1,000 km among tracks and bikeways.

The units involved in such program are mapped all over the State and tourists can choose among seaside state parks [PE] such as PE Ilhabela, PE Ilha do Cardoso, PESM Núcleo Caraguatatuba, PESM Núcleo Bertioga, PESM Núcleo Caminhos do Mar, PE Xixová-Japuí, and PESM Núcleo São Sebastião. Across São Paulo city, there also are beautiful parks such as PE Cantareira – Núcleo Cabuçu, PE Cantareira – Núcleo Engordador, PE Cantareira – Núcleo Pedra Grande, PE Jaraguá, as well as several other countryside parks, among which PE Furnas do Bom Jesus, PE Morro do Diabo, PE do Peixe, PE Porto Ferreira, and the Alto Ribeira Tourism Park—PETAR with its famous caves and many tracks along rivers.

São José dos Campos | (página anterior) Vista aérea do Rio Paraíba Aerial view of the Paraiba River Cananéia |
81
Parque Estadual Ilha do Cardoso Ilha do Cardoso State Park
82

Iguape | Vegetação de mangue Mangrove vegetation

Ilha Comprida |

Local de descanso para os biguás Resting place for cormorants

83

Analândia | Serra do Itaqueri

Serra do Itaqueri

São Paulo | Área de proteção Ambiental BororéColônia

Bororé-Colônia Environmental Protection Area

Atibaia | Monumento Natural Estadual da Pedra Grande Pedra Grande State Natural Monument

84

Piraju |

Garganta do Diabo no rio Parapanema

Devil’s Throat on the Paranapanema River

Itararé |

Cânion Pirituba

Pirituba Canyon

Salto |

Vista aérea do Rio Tiête

Aerial view of the Tiête River

87

NOSSAS CAVERNAS OUR CAVES

Para os que gostam de natureza e das maravilhas das formações rochosas que, ao longo de milhares de anos transformaram a paisagem em algo deslumbrante, as grutas e as cavernas são o ápice desse movimento constante na crosta terrestre, e o estado de São Paulo é privilegiado no que diz respeito a esses lugares fascinantes. Na região sul do estado, está o Parque Estadual Turístico do Alto Ribeira – PETAR, que inclui a cidade de Iporanga. Aqui, foram catalogadas cerca de 350 cavernas, além de comunidades tradicionais, cachoeiras, sítios paleontológicos e arqueológicos, encravados nas montanhas da Mata Atlântica. Dentre todos os atrativos naturais, as cavernas são as mais procuradas, num total de 12 abertas à visitação.

A Caverna do Diabo, também chamada de Gruta da Tapagem, está localizada dentro do Parque Estadual da Caverna do Diabo – P.E.C.D., criado em 2008, na cidade de Eldorado e administrado pela Fundação Florestal, assim como o PETAR. A Caverna do Diabo tem mais de 6.000 metros de extensão, dos quais 600 podem ser percorridos. Com visitas guiadas, ao adentrarmos, deparamos com imensas estalagmites e estalactites que, ao observarmos com mais atenção, ao longo de milhões de anos formaram “esculturas” como a “Cathedral Hall” ou a Mão do Diabo. O entorno dessa caverna também é repleto de atrativos, com cachoeiras, trilhas e o Mirante do Governador, de onde podemos ver grande parte do Vale do Ribeira.

Cada caverna tem suas próprias características e níveis de desafio, umas com rios, outras para escalada e rapel, e algumas com uma infraestrutura própria para visitantes, com escadas, pontes e passarela.

For those who appreciate nature and the wonders of rock formations that throughout millions of years have transformed the landscape into gorgeous places, the caves are great examples of the earth’s crust unceasing movement. In the state of São Paulo one can find several of these fascinating sites. In the southern region of the state we have the Alto Ribeira Tourist State Park – PETAR, which includes the Iporanga complex where nearly 350 caves have been cataloged. The city is also home to a few traditional communities, waterfalls, as well as paleontological and archaeological sites nestled in the Atlantic Forest mountains. Among all those natural attractions, the caves are the most sought after, and twelve of them are open for visitation.

The Devil’s Cave, also known as Tapagem Cave, is inside the Devil’s Cave State Park –P.E.C.D., established in 2008 in Eldorado city. Just like PETAR, it is managed by the Forest Foundation. The Devil’s Cave is over 6,000 meters long, of which 600 meters may be visited. In the guided tours, as we enter the cave, we come across huge stalagmites and stalactites. Over millions of years, they have formed “sculptures,” such as the Cathedral Hall or the Devil’s Hand. The cave surroundings are also full of attractive options, such as waterfalls, trails, and the so called Governor’s Lookout, from where we can see a large portion of the Ribeira Valley.

Each cave has its own features and challenge levels. Some contain rivers, others offer climbing and rappel tours, and in a few infrastructure for visitation was built, with stairs, bridges, and footbridges.

Iporanga | (página anterior) Caverna Casa de Pedra - PETAR Caverna Casa de Pedra - PETAR
90
Eldorado | Caverna do Diabo, Gruta da Tapagem Caverna do Diabo, Gruta da Tapagem
91
92

Iporanga | Caverna Água Suja, PETAR Água Suja Cave - PETAR

Iporanga |

Gruta dos Paiva, Sala da Claraboia Gruta dos Paiva, Sala da Claraboia

93

NOSSAS CACHOEIRAS OUR WATERFALLS

As cachoeiras são um bálsamo para aqueles que, em meio à natureza, procuram um refresco para o corpo e alegria para os olhos. Em muitas trilhas, as cachoeiras são o ápice da caminhada e o incentivo para andarmos quilômetros e mais quilômetros. No Estado de São Paulo, encontramos muitas delas em todo o seu território. São de vários tamanhos e volumes, como a da Água Branca, em Ubatuba, que tem 180 metros, e a dos Pretos, com 154 metros, localizada em Joanópolis; a cascata Grande no Parque Estadual Furnas do Bom Jesus, em Pedregulho, a maior do Estado, tem queda livre com 124,2 metros.

Em Cássia dos Coqueiros, as cachoeiras do Itambé e a do Itambezinho, com 86 m e 60 m, respectivamente, são os principais pontos turísticos da cidade, exatamente como acontece no município de Altinópolis onde a cachoeira do Esmeril, com 72 m, e a do Vale do Itambé, com 60 m, formam a grande vitrine da cidade.

Tomar um banho de cachoeira faz maravilhas à nossa saúde, pois diminui o estresse, revigora a energia e a agilidade, é excelente para o cabelo e para a pele, ajuda na circulação sanguínea, aumenta a imunidade, recupera a musculatura lesionada e proporciona uma sensação de bem-estar inigualável.

Waterfalls are a true blessing for those who aim to freshen up and also enjoy beautiful landscapes. In many tracks waterfalls are the walkers’ final destination and the incentive to make one go through kilometers on end. All over the State of São Paulo, its many waterfalls come in all sizes and water volume: in Ubatuba, the 180 meters high Água Branca, and the 154 meters high dos Pretos (in Joanópolis). The Grande Waterfall at the Bom Jesus Furnas State Park, in Pedregulho, is the State’s largest one, with a free fall of 124.2 meters.

In Cassia dos Conqueiros, both Itambé and Itambezinho waterfalls—86 meters and 60 meters high respectively—are the main touristic spots in town, just like in Altinópolis, where the Esmeril Waterfall, 72 meters high, and the Itambé Valley, 60 meters high, are the main destination for both visitors and dwellers.

To take a bath in a waterfall does wonders for our health, as it reduces stress, replenishes our energy and agility, it is excellent for hair and skin, helps with blood circulation, increases immunity, helps injured muscles to recover, and provides an unparalleled sensation of well-being.

97
Lavrinhas | (página anterior) Poço Azul Poço Azul Cananéia | Cachoeira Grande, Ilha do Cardoso Cachoeira Grande, Ilha do Cardoso
98
Cássia dos Coqueiros | Cachoeira do Itambé Itambé falls Ilhabela | Cachoeira do Areado Areado falls
99
100

Heliconia | Helicônia

Heliconia Lobster-claws

NOSSA FLORA OUR FLORA

A flora do estado de São Paulo é extremamente diversificada e, em cada ecossistema, suas características se entrelaçam com mudanças gradativas.

O bioma da Mata Atlântica, por exemplo, está dividido em floresta ombrófila densa, aberta e mista, floresta estacional decidual e semidecidual, mangues e restingas. Aqui, encontramos a exuberância de toda a sua área de cobertura vegetal, que abriga espécies como quaresmeiras, orquídeas, bromélias, ipês, jabuticabeiras, manacás-da-serra, goiabeiras, pitangueiras, cambucis, palmitosjuçara, jatobás, entre outros. Subindo de altitude, na Serra da Mantiqueira, temos a mata de araucária, com suas magníficas árvores e deliciosos frutos. Descendo ao nível do mar, temos os mangues, com trechos de mangue-vermelho, manguepreto e mangue-branco. Nas restingas, imperam as trepadeiras e, nas praias preservadas, o jundu, ainda existente nas cidades de Peruíbe, Bertioga, São Sebastião, Caraguatatuba e Ubatuba.

O bioma do Cerrado também possui seus encantos e são grandes os esforços para preservar e ampliar essa área. A vegetação predominante é rasteira, como os capins, e também encontramos frutas deliciosas, como o pequi, a gabiroba, o araçá, a uvaia, o murici, o caqui, entre outras.

The flora of the state of São Paulo is extremely diversified with characteristics that intertwine as each ecosystem gradually mixes with others.

The Atlantic Forest, for example is divided into a dense, open, and mixed ombrophilous rainforest, seasonal deciduous and semideciduous forest, mangroves, and sandbanks. Here, we find the exuberance all over its vegetation cover, which is home to species such as quaresmeiras, orchids, bromeliads, ipê, jabuticabeiras, manacás-da-serra, guava, pitangueiras, cambucis, juçara palm trees and jatobás among others. At places of higher altitude as in the Mantiqueira Mountain Ridge, we find the Araucaria Forest with its magnificent trees and delicious fruits. Going down to the sea level, there are the mangroves, with stretches of red, black, and white soil. On the sandbanks, climber plants prevail. On the preserved beaches, jundu bushes dominate and are still quite present in Peruíbe, Bertioga, São Sebastião, Caraguatatuba and Ubatuba.

The Cerrado biome has its charms, and solid efforts have been made to preserve the area and widen it. The predominant vegetation is low-growing, such as grass. It also yields delicious fruits, such as pequi, gabiroba, araçá, uvaia, murici, and persimmon among others.

101
102
Iridaceae | Iris-da-praia Irises Hippeastrum hybridum | Amarilis Amaryllis

Hydrangea macrophylla | Hortênsia

Big leaf hydrangea

Pachystachys lutea | Flor-camarão

Golden shrimp

Bromeliaceae | Bromélia

Bromeliads

103

NOSSA FAUNA OUR FAUNA

A fauna do estado de São Paulo é rica, pois seu território abriga a Mata Atlântica, o Cerrado e, no litoral, a fauna aquática, que, além do mar, se serve desses locais excelentes como criadouros de peixes e crustáceos, em grandes porções de manguezais ainda intactos. A imensa quantidade de répteis, aracnídeos, mamíferos, insetos, aves e peixes faz com que estejamos sempre em contato com inúmeras espécies.

Entre os animais que habitam os biomas paulistas, temos a onça-pintada, o maior felino das Américas; a anta, o maior mamífero da América do Sul; a jaguatirica, que é parecida com a onça-pintada, porém é menor e as pintas são diferentes; o lobo-guará, o maior canídeo da América do Sul; o queixada, conhecido como porco-do-mato; o macaco-bugio, que emite um som característico; a aranha-armadeira, a mais agressiva de todas; o jacaré, que vive nas lagoas; a cascavel, que também vive no meio urbano. No litoral, a jararacailhoa é endêmica da ilha da Queimada Grande; nos manguezais, o caranguejouçá; na areia da praia, o caranguejo maria-farinha; no mar, a tainha, o robalo, a raia-gigante, o cação, a sardinha, a traíra, a perna-de-moça e a garoupa; nas cavernas, o morcego e o bagre-cego; e, principalmente em Ilhabela, o borrachudo que já faz parte da história da ilha e dos seus habitantes e turistas. São inúmeras espécies preservadas nas várias Áreas de Proteção Ambiental, espalhadas por todo o território do estado. Por meio da Fundação Florestal, são estudadas e manejadas, e, com a conscientização da população e a diminuição da caça predatória, hoje, perto de nossas residências, acontecem alguns encontros com esses magníficos animais que são então resgatados e levados para áreas seguras.

The rich fauna of the State of São Paulo comes from the diversity of its territory which in-cludes the Atlantic Forest, the Cerrado, and coastal waters. The aquatic fauna have some excel-lent places as their breeding grounds, and fish and crustaceans live in large portions of still intact mangroves. The immense number of reptiles, arachnids, mammals, insects, birds, and fish means that we are always in contact with countless species.

Among the animals that inhabit the São Paulo biomes are the jaguar, the largest feline in the Americas; the tapir, the largest mammal in South America; the ocelot, which is similar to the jaguar but is smaller and its spots are different; the maned wolf, the largest canid in South Amer-ica; the white-lipped peccary, known as the wild pig; the howler monkey, with its typical voice sound; the wandering spider, the most aggressive of all spiders; the alligator, which lives in the ponds, and the rattlesnake, which also lives in urban areas. On the coast, the jararaca-ilhoa is endemic to the island of Queimada Grande; in the mangroves, the uçá crab; in the beach sands, the crab maria-farinha; in the sea, the mullet, the sea bass, the giant ray, the dogfish, the sar-dine, the traíra, the perna-de-moça, and the grouper; in the caves, bats and the blind catfish; and, mostly in Ilhabela, the gnat that is already part of the history of the island and its inhabit-ants and tourists.

Many species are preserved in the several Environment Protection Areas, spread all over the state territory. Through the Forest Foundation they are studied and managed. Due to the increased population awareness of nature’s conservation and the decrease in predatory hunt-ing, nowadays one may meet these magnificent animals close to home. The animals are then rescued and taken to safe areas.

104
Leopardus tigrinus | Gato-do-mato Oncilla
105
106
Caendou villosus | Ouriço ou porco-espinho Large spiny rodent Boana albomarginata | Perereca-araponga White Banded Tree-Frog

Bradypus tridactylus |

Bicho-preguiça

Pale-throated Sloth

108

Caiman latirostris | Jacaré-de-papo-amarelo

Broad-snouted caiman

Eretmochelys imbricata | Tartaruga-de-pente Hawksbill sea turtle

Caendou villosus | Ouriço ou porco-espinho

Large spiny rodent

109
110
111
Callithrix penicillata | Sagui-de-tufo-preto Black Tufed-ear-Marmoset Ciurus ingrami aestuans | Esquilo, Caxinguelê ou Serelepe Brazilian squirrel

Rynchops niger | (página anterior)

Talha-mar

Black Skimmer

Caracara Plancus | Carcará

Sounthern Caracara

NOSSAS AVES OUR BIRDS

O estado de São Paulo contém regiões de mata preservada em seus três biomas: Mata Atlântica, Cerrado e Zona de Tensão, na intersecção dos dois primeiros biomas. Essas áreas são o refúgio de várias espécies de aves. Com características próprias e o colorido de sua plumagem salpicando a paisagem, as aves quebram a monotonia com cantos inusitados. Entre as aves encontradas na Mata Atlântica, temos a jacutinga, o tucano, a maria-leque-do-sudeste, a saírasete-cores, o guará, o papagaio-de-cara-roxa, o jaó, o gavião-caranguejeiro, o carcará, o papagaio-do-peito-roxo, a araponga e o bicudinho-do-brejo. No cerrado, vivem a ema, a seriema, o inhambu-xororó, a coruja-orelhuda, a coruja-buraqueira, a caburé, a coruja-da-igreja, a arara-canindé, a araravermelha-grande, o papagaio-verdadeiro, o periquitão-maracanã (maritaca), o mutum-de-penacho, entre outros. Em várias cidades do estado, onde antes a captura dessas aves significava lazer e atividade econômica, hoje é sabido que é mais interessante deixá-las soltas, pois a presença desses lindos animais atrai pessoas para o birdwatching – a observação de pássaros –, e também permite sua ação como continuadores da dispersão de sementes, mantendo assim o ciclo biológico dos nossos ecossistemas.

Dentre todas as aves existentes nos biomas de São Paulo, um destaque é a harpia (gavião-real). Denominada “Rainha da Floresta”, foi avistada na cidade de Itanhaém, em 2012. Esse foi um fato extraordinário, pois a harpia está em risco de extinção por contínuas capturas e falta de alimento, dada a caça de suas presas naturais (macaco, bicho-preguiça e outras aves). A harpia é uma ave de rapina, considerada uma das maiores do mundo, com envergadura das asas de até dois metros e meio. Por sua beleza, tamanho e imponência, é um símbolo em muitos brasões de estados e cidades brasileiras; é o símbolo do Museu Nacional; do esquadrão especial da Polícia Federal e de outros departamentos de segurança; e também de alguns batalhões da Força Aérea Brasileira.

The state of São Paulo contains regions of preserved forest in its three biomes: Atlantic Forest, Cerrado, and Tension Zone, in the intersection of the first two biomes. These areas are home to several kinds of birds. With their distinctive features and colors, their plumage gives the landscape multiple colors and breaks the monotony with their unusual chants. Among the birds found in the Atlantic Forest, we have jacutingas, toucans, southeastern sparrows, yellow-tailed guarás, purple-faced parrots, jaós, crab-eating hawks, carcarás, purple-breasted parrots, arapongas, and boll weevils.

The Cerrado biome has emus, seriemas, inhambu-xororós, long-eared owls, burrowing owls, caburés, barn owls, blue-and-yellow macaws, big red macaws, parrots, maracanã parakeets (maritacas), penacho curassows among others. In the past, in several cities in the state, bird hunting meant leisure and an economic activity. Nowadays, it is known that it is better to let them loose and alive, since these beautiful animals invite people to birdwatching. They are also allowed to help maintain seeds dispersal, which ensures the biological cycles of our ecosystems.

Among the birds of the state of São Paulo biomes, the harpy eagle – also called the “Queen of the Forest” – is a highlight. It was spotted in Itanhaém in 2012 which was quite extraordinary, since the harpy eagle is an endangered species due to its continuous capture and lack of food, given the ceaseless hunting of its natural prey (monkeys, sloths, and other birds). The harpy eagle is a bird of prey, considered one of the largest in the world, with wingspans of up to two and a half meters. Due to its beauty, size, and grandeur, it is used as a symbol in many coats of arms of Brazilian states and cities. It is also the symbol of the National Museum, the Federal Police Special Forces and other security organizations and some battalions of the Brazilian Air Force.

114
116

Eudocimus ruber | Guará Scarlet ibis

Nannopterum brasilianum | Biguá

Olivaceous cormorant

Sarcoramphus papa | Urubu-rei

King Vulture

Ramphastos toco | Tucano-toco

Toco toucan

117

Athene cunicularia | Coruja-buraqueira

Burrowing owl

Nemosia pileata | Sairá-de-chapéu-preto

Hooded tanager

118

Trochilidae | Beija-flor Hummingbird

Turdus rufiventris | Sabiá-laranjeira

Rufous-bellied Thrush

Ramphocelus bresilia | Tiê-sangue

Brazilian Tanager

119

Nossas borboletas

Nos jardins e nas matas, as borboletas são um suspiro de alívio para os nossos sentidos. Com seus diversos tamanhos e cores, transmitem uma sensação de beleza e despertam um sentimento de paz e alegria. Porém, vão muito além da beleza: assim como as abelhas, as borboletas são responsáveis pela polinização de nossas florestas e terras agrícolas, servem de alimento para muitos animais e garantem um futuro promissor para o planeta.

Como na natureza nada existe sem uma razão, muitas plantas só se reproduzem com a ajuda externa das borboletas que as sobrevoam em busca do néctar. Quando o encontram, as partículas de pólen das flores grudam em suas patas. Atraídas pela coloração das flores, quando pousam na seguinte depositam esse pólen automaticamente. Dessa maneira, outras flores e frutos nascem e crescem e, assim, dão continuidade aos ciclos da vida.

Outro ponto importante sobre as borboletas é que elas são um indicador da qualidade do ambiente, e os ecologistas as utilizam na análise dos impactos de mudanças climáticas. Quando há muitas borboletas, estas atraem as abelhas e as aves, que também ajudam na reprodução de plantas, aumentando assim a polinização e a germinação da flora local e, consequentemente, a preservação do meio ambiente para outros animais.

Foram catalogadas cerca de 30 mil espécies de borboletas no mundo, e a maioria vive em áreas tropicais. As borboletas são seres complexos e, na capital do estado de São Paulo, existem borboletários que ensinam os ciclos de vida desses seres tão fascinantes: Águias da Serra e Museu Catavento; em Diadema, está o do Jardim Botânico Municipal.

Our Butterflies

Flying in the gardens and the woods, butterflies offer a sigh of relief to our senses. Their different sizes and colors allow us to experience beauty and awaken a much needed feeling of peace and joy. It is also important to remark that they mean much more than beautiful crea-tures. Just like bees, butterflies are responsible for the pollination of our forests and agricultural lands, and because they are food for many animals butterflies contribute to ensure a promising future for the planet.

Since nothing in nature exists without a purpose, many plants only reproduce with the external help of butterflies that fly over them in search of nectar. When it is found, the pollen particles in the flowers stick to their legs. Butterflies are attracted by colored petals and, as they land on the next flower, they naturally drop the pollen. This way, other flowers and fruits are sown and grow, giving the cycle of life it due sequence.

Something else is very important about them: they testify to the quality of the environ-ment, and ecologists use such arthropods to analyze the impact of climate changes. Where there are many butterflies, they attract bees and birds, which also help the plants’ reproduction cycle and increase the pollination and germination of local flora, thus enhancing the conservation of the environment for other animals.

Nearly thirty thousand butterfly species have been identified all over the world and most of them in tropical areas. Butterflies are complex organisms, and, in the capital of the State of São Paulo, there are butterfly centers that teach the life cycle of these fascinating beings, such as Águias da Serra in Marsilac, and the Catavento Museum (downtown São Paulo city). In Diadema, there is also the Municipal Botanical Garden.

120
Caligo beltrao | Olho-de-coruja Owl Butterfly

Novo Horizonte | Comitiva de Peão de Boiadeiro Boiadeiro Pawn entourage

CULINÁRIA PAULISTA SÃO PAULO CUISINE

As origens da culinária paulista são uma construção dos conhecimentos indígenas com a introdução das novas culturas trazidas pelos colonizadores, mais as técnicas de cozimento e tempero dos africanos e posteriormente dos imigrantes, pincipalmente italianos, alemães, japoneses e espanhóis. Os indígenas ensinaram aos colonizadores quais plantas poderiam colher, quais animais caçar, a melhor época para pescar e como fazer sal da queima de troncos de palmeira. Apresentaram o cará, a mandioca, o maracujá, a goiaba, o abacaxi, o mamão, a jabuticaba, o cambuci e o amendoim. Os portugueses trouxeram a cebola, o alho, o coentro, o cominho e a cana-de-açúcar e, como consequência, os deliciosos doces de frutas entraram na mesa, ao lado da carne de animais domesticados, como porco, galinha, vaca e cabra. Os africanos trouxeram a manga, o arroz, a jaca, a banana, o quiabo, a melancia, a pimenta malagueta e a erva-doce. E, conforme os desbravadores dos sertões paulistas avançavam, veio o conhecimento do pinhão e suas diversas utilizações.

Desses ingredientes e dessas culturas surge a culinária paulista que, com o passar dos séculos, foi se transformando ainda mais com a chegada dos imigrantes. Hoje, o estado de São Paulo é conhecido por sua diversidade gastronômica, principalmente nos grandes centros urbanos que oferecem experiências extraordinárias de valorização tanto de ingredientes nacionais como internacionais, mas também preservam suas tradições com muitos pratos típicos, entre eles o virado à paulista, o cuscuz à paulista, o sanduíche de mortadela, a linguiça bragantina, a coxinha originária de Limeira, o pastel acompanhado de caldo de cana e o peixe azul-marinho.

Os historiadores apontam um grupo de mulheres do bairro do Pacaembu, em São Paulo, como as criadoras do famoso doce chamado brigadeiro. A criatividade dessas mulheres, a necessidade de se vender iguarias para a campanha do Brigadeiro Eduardo Gomes, a facilidade de as duas únicas fábricas de leite condensado do país estarem instaladas em São Paulo, assim como a fábrica de chocolate em pó usado na receita, possibilitaram a criação desse doce indispensável de nossa culinária.

The origins of the state of São Paulo cuisine are a combination of indigenous cooking heritage with the introduction of new cultures brought in by settlers, in addition to cooking and seasoning techniques from the Africans and, later, the immigrants, mostly Italians, Germans, Japanese and Spanish. The indigenous taught the settlers which plants they could harvest, which animals could be hunted, the best season to fish, and how to make salt from burning palm trunks. To the newcomers native peoples introduced yams, cassava, passion fruit, guava, pineapple, papaya, jabuticaba, cambuci and peanuts. The Portuguese brought in onions, garlic, coriander, cumin, and sugar cane. Consequently, delicious fruit jams became regular meals items, alongside with meat dishes from domesticated animals such as pork, chicken, beef, and goat. Africans brought in mango, rice, jackfruit, banana, okra, watermelon, chili pepper, and fennel. As the pioneers into São Paulo backlands advanced, they came to know pinion and its many uses.

Based on these mixed ingredients and cultures, blending along many hundred years, the cuisine in the state of São Paulo changed even more with the immigrants who arrived from the first decades of the 20th century on. Nowadays, the state of São Paulo is known for its gastronomic diversity, mostly in its larger urban centers that offer extraordinary experiences with both national and international ingredients. Always aiming at preserving its traditional roots, it is possible to taste many typical dishes, such as virado à Paulista, cuscus à Paulista, the mortadella sandwich, bragantina sausage, Limeira coxinha, salt pastry with sugarcane juice, and the navy blue fish.

Historians claim that a group of women from the Pacaembú district in São Paulo are the famous creators of the delicious “brigadeiro”. Their creativity and their need to sell delicacies to help support Brigadier Eduardo Gomes’s campaign, the fact that the two only manufacturers of condensed milk in the country were operating in São Paulo, as well as the plant producing the chocolate powder used in the recipe, came together and helped arrive at the creation of this required sweet in our cooking.

123

Ilhabela | Azul Marinho, culinária caiçara Azul Marinho, caiçara cuisine

São Paulo | Sanduiche de Mortadela no Mercado Municipal Mortadella sandwich at the Municipal Market

124
125
São Paulo | Brigadeiro Brigadeiro Ubatuba | Sorvete de Cambuci Cambuci ice cream

Adegas, alambiques e cervejarias

Seguindo a nova tendência de resgate de produtos feitos artesanalmente, uma parcela dos empreendedores do estado de São Paulo está aprimorando antigas tradições, aliando-as a novas tecnologias e ao aprimoramento de seus produtos.

Dessa forma, adegas, alambiques e cervejarias surgiram e acrescentaram novos sabores às opções existentes, com adaptações de antigas receitas que agradam o paladar dos apreciadores de boas bebidas.

Duas linhas de produtos, o vinho e a cachaça, já são fabricadas há séculos. No caso do vinho, os imigrantes italianos e espanhóis passaram a produzi-lo aqui desde que chegaram; no caso da cachaça, esta já era tradicionalmente feita desde os tempos dos grandes engenhos de cana-de-açúcar. No caso das cervejarias, apesar de a cerveja ser altamente consumida pelos brasileiros, a produção artesanal só ganhou fôlego a partir da década de 1990.

Contudo, mesmo sendo produtos artesanais, os fabricantes dessas bebidas têm como princípios básicos a qualidade de sua matéria-prima, a satisfação do consumidor e, principalmente, o respeito às normas técnicas estabelecidas para cada tipo de bebida, com os devidos cuidados em suas instalações e o teor alcoólico dentro dos padrões. Consequentemente, muitas marcas conquistaram não só o mercado local como o mercado externo. Outras marcas tornaram-se grifes que atraem muitos consumidores. Além disso, há aqueles que preferiram proporcionar não só o produto em si, mas uma experiência aos que visitam suas instalações, onde contam a história do produto, dos seus ancestrais e oferecem uma degustação acompanhada de quitutes feitos no local.

Visitar esses lugares é uma linda e inesquecível experiência em tradição, história e sabores.

Wineries, Stills, Breweries

After handmade products became a new trend with a solid market, a few entrepreneurs in the State of São Paulo took on old traditions and improved their products with state of the art technology and the always updated manufacturing skills.

Thus wineries, stills, and breweries were established and designed to add new drink options to the existing flavors, adapting old recipes to please the contemporary palate of good liquor connoisseurs.

Wine and cachaça are two lines of drinks that have been available for centuries now. Italian and Spanish immigrants started to make wine almost as soon as they arrived. As regards cachaça, it is being produced since the big sugar cane mills were established. As for breweries, although beer is highly consumed by Brazilians, its non-mechanical production only gained momentum in the 1990s.

However, despite offering artisanal products, the manufacturers of these beverages comply to some basic principles, namely the quality of their raw materials, customer satisfaction, and most importantly abiding to the technical norms imposed for each kind of beverage, including the proper maintenance of facilities, and ensuring the allowed alcohol content for each drink.

Many brands are now established both in domestic and foreign markets. As a bonus, some wine and cachaça manufacturers like to provide not only the product itself, but also a tasting experience for those who visit their facilities. Visitors get to know the story of the product and how the manufacturer’s ancestors lived while having a taste of several drinks together with a selection of locally made delicacies.

To visit these places is a beautiful and unforgettable experience in tradition, history, and flavors.

126
Atibaia | Alambique Fazenda Paraíso Fazenda Paraíso Still
127
128

Louveira | Vinícola Micheletto Micheletto Winery

Louveira | Sítio Registro Sítio Registro

Itatiba | Fazenda Dona Carolina Dona Carolina Farm

129

Mercados Municipais

Os mercados municipais exemplificam a história, a política, a economia e a cultura do desenvolvimento local e regional das cidades do estado de São Paulo. A maioria deles tem a sua origem nas feiras-livres, onde a venda e a troca de produtos formaram um arranjo socioprodutivo. Com a função inicial de abastecimento, estão intimamente ligados à identidade dos moradores e consumidores, pois em seus “boxes” podemos observar não só a oferta dos alimentos e ingredientes mais utilizados na culinária local, mas também objetos de artesanato e outras formas de manifestação cultural, como música e dança. No início, esses mercados eram pontos de trabalho informal e em pequena escala. A tradição das feiras e mercados foi trazida de Portugal, no período colonial, e teve sua gênese na cultura mourisca, por isso, muitos deles foram construídos com arquitetura mourisca, como os mercados das cidades de Campinas e Amparo. Essas características mostram a relevâncias desses espaços como parte constituinte da urbanização do estado.

Com a chegada dos supermercados, os mercados municipais, em determinado momento, ficaram relegados a segundo plano e muitos até foram abandonados. Contudo, com a revalorização da história e da cultura locais, esses espaços foram restaurados e adequados às novas necessidades da população, provando mais uma vez que os mercados municipais são parte integrante do desenvolvimento social e cultural da cidade onde estão inseridos.

Alguns são maiores e mais procurados por suas especificidades, com atrativos personalizados, como o da capital, enquanto outros continuam a exercer sua função primária de abastecimento, e há ainda os que, ao se adaptarem, abriram seu espaço para eventos artísticos, a fim de criar mais opções de lazer.

Municipal Markets

De Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum. De Lorem ipsums eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

De Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

De Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

De Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Tate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

131
São Paulo | Mercado Municipal Municipal market
132

FESTAS E COLHEITAS FESTIVALS AND CROPS

O estado de São Paulo é um grande produtor de frutas, legumes e verduras. Essa variedade de cultivos decorre de alguns fatores históricos bem interessantes e inclusivos. Com a chegada das mudas de café ao estado, o interior de São Paulo foi rapidamente povoado e transformado em grandes fazendas cafeiculturas. A mão de obra utilizada em todas as lidas do campo era de escravos. Quando o movimento abolicionista tornou-se forte, iniciaram-se acordos entre o Brasil e países como Itália, Espanha, Alemanha, entre outros, para que enviassem imigrantes para trabalhar nas lavouras, notadamente a do café. Com a Queda da Bolsa de 1929, o café perdeu grande parte do mercado e obrigou muitos cafeicultores a venderem lotes de suas terras.

Nesse processo, os imigrantes começaram a plantar, em terras próprias, aquilo que tradicionalmente cultivavam em seus países de origem. A partir desse ponto, a diversidade se instalou na atividade agrícola, com a introdução de novos cultivos, entre eles as frutas. Com o passar do tempo, novos híbridos passaram a ter um enorme sucesso, como é o caso da uva niágara rosa, na cidade de Louveira; atualmente, essa é a uva de mesa mais consumida no Brasil. Por iniciativa dos próprios produtores, desde a década de 1950, na época da colheita, são promovidas festas em homenagem às frutas, como a Festa da Uva, a Festa do Morango, a Festa do Pêssego, a Festa da Goiaba, a Festa do Figo, entre outras, todas no Circuito das Frutas, que abrange as cidades de Atibaia, Indaiatuba, Itatiba, Itupeva, Jarinu, Jundiaí, Louveira, Morungaba, Valinhos e Vinhedo. São Roque, apesar de ser a terra do vinho, hoje desponta com a plantação de alcachofras e, portanto, também tem a sua Festa da Alcachofra. Essas festas, desde a primeira realizada em Jundiaí, atraem multidões de visitantes de todo o Brasil e fomentam cada vez mais a produção e a comercialização de diversos produtos, como vinho, geleias, compotas, licores, além dos setores de serviços de hotelaria e gastronomia e o comércio em geral.

The state of São Paulo is a big producer of fruits, greens, and vegetables. The crops diversity stems from some very interesting and historical facts. With the arrival of coffee seedlings to the state, the population in countryside São Paulo soon increased and many properties changed into large coffee farms. The plantations’ workforce was made up by slaves. When the abolitionist movement became stronger, agreements between Brazil and countries in economic distress such as Italy, Spain, and Germany were initiated among others that were undergoing mostly agriculture crisis, so they would send immigrants to work in the field, especially in coffee farms. After the New York Stock Exchange crash in 1929, coffee as a commodity lost a huge part of the consumer market abroad, thus forcing many coffee producers to sell land plots.

As a consequence, the immigrants started planting in their newly acquired land crops they traditionally cultivated in their own countries. From then on, with the introduction of new crops, including fruits, agricultural diversity became a fact in the state of São Paulo. As time went on, new hybrids were successfully introduced, such as the pink Niagara grapes in Louveira city. Nowadays, this is the most consumed table grape in Brazil. Since the 1950s, during the harvest season, local producers from many cities all over the state organize local fairs and festivals to celebrate the fruits. Thus we have the Grape Festival, the Strawberry Festival, the Peach Festival, the Guava Festival, and the Fig Festival, among many others happening in cities that make up the Fruit Circuit – Atibaia, Indaiatuba, Itatiba, Itupeva, Jarinu, Jundiaí, Louveira, Morungaba, Valinhos, and Vinhedo. Although São Roque is a traditional wine producer, it has also become famous for its Artichoke Fair for the last twenty years or so. Year after year these festivals have been attracting crowds of visitors from all over Brazil since the first one was held in Jundiaí in 1933. They also encourage the production and sale of several byproducts, such as wine, jams, and liqueurs, as well as the advancement of hospitality and gastronomy services and commerce as a whole.

133
134
Jundiaí | Festa da Uva Grape Festival Atibaia | Festa das Flores e do Morango Flowers and Strawberry Festival Holambra | Chuva de pétalas na festa das flores Petals at the Flower Festival
135
São Sebastião | Reserva indígena Tupi Guarani Tupi Guarani Indigenous Reserve
138

COMUNIDADES INDÍGENAS INDIGENOUS COMMUNITIES

Os indígenas são o pilar da cultura brasileira. Como primeiros habitantes de nosso território, guiaram os colonos europeus, ensinaram técnicas de sobrevivência, ajudaram a desbravar o sertão das regiões interioranas, foram aliados e inimigos, escravizados e dispersados. Essa população, dividida em várias etnias, foi crucial na ocupação e no desenvolvimento de todo o país.

No estado de São Paulo, indígenas como os caciques Cunhambebe e Tibiriçá tornaram-se a mola propulsora do conhecimento e do estabelecimento de várias vilas, inclusive a da capital do estado. Hoje, estima-se que haja cerca de 40 mil indígenas; destes, 5 mil vivem em terras indígenas demarcadas, espalhadas pelo território paulista nas regiões do litoral, na região metropolitana de São Paulo, no Vale do Ribeira e na região oeste. Sobreviveram as etnias terena, krenak, kaingang, guarani mbyá e tupi.

Obviamente, nem todas as aldeias têm interesse em oferecer o turismo comunitário, mas diversas delas já recebem grupos de estudantes, famílias e admiradores da cultura indígena.

Indigenous people are the foundation of the Brazilian culture. As the first inhabitants of our territory, they guided European settlers, taught them survival techniques, helped to clear the hinterland of remote regions, were allies and enemies, enslaved and dispersed. Divided into various ethnic groups, this population was crucial to the occupation and development of the whole country. In the state of São Paulo, nativeborn famous people such as chiefs Cunhambebe and Tibiriçá became the driving force behind the diffusion of knowledge and the establishment of several villages, including the state capital itself. Today it is estimated that there are around 40,000 indigenous individuals, 5,000 of whom live in reserve indigenous lands, spread across the territory of São Paulo along the coast, in the metropolitan region of the state capital, the Ribeira Valley, and the west region. Terena, Krenak, Kaingang, Guarani Mbyá, and Tupi are the surviving ethnic groups.

Naturally, not all native-born groups are interested in providing community tourism, but many of them have already hosted groups of students, families and supporters of the Indians culture.

139
São Sebastião | Pajé da tribo guarani. Shaman of the Guarani tribe Ubatuba | Aldeia da Boa Vista Boa Vista indigenous village
141
Ubatuba | Aldeia da Boa Vista Boa Vista indigenous village São Sebastião | Reserva indígena Tupi Guarani Tupi Guarani Indigenous Reserve

COMUNIDADES QUILOMBOLAS QUILOMBOLA COMMUNITIES

Os quilombos, ao longo dos séculos, foram os locais onde os escravizados refugiados se escondiam de seus perseguidores. A escravidão dos africanos começou, já no século XVI, com a formação dos engenhos de cana-de-açúcar, das fazendas de algodão, de tabaco e, mais tarde, de café em terras brasileiras.

Oriundos da rede de tráfico internacional, principalmente pela Coroa Portuguesa, esses escravizados, muitas vezes perdedores de guerras entre tribos dos reinos africanos, eram trazidos nos temíveis navios negreiros. Desembarcavam nos portos e iam diretamente para as fazendas, onde todo o trabalho era feito por meio dessa mão de obra. As fazendas estavam distribuídas por todo o território paulista e, quando tinham a oportunidade, os mais ousados fugiam e, com sorte, não eram aprisionados pelos capitães do mato. Com o fim da escravidão, muitos negros continuaram a viver nas terras dos quilombos e, em outros casos, os senhores doaram partes das terras para seus trabalhadores remanescentes.

Hoje, as comunidades quilombolas tornaram-se áreas de resistência, de resgate de sua identidade cultural e de preservação do meio ambiente. Imbuídas desses nobres objetivos, vêm abrindo cada vez mais espaço para o turismo comunitário, recebendo escolas, famílias e turistas que querem conhecer a influência da cultura africana no Brasil.

Quilombos were the places where refugee slaves used to hide from their pursuers. African slavery started in the 16th century together with the establishment of sugarcane mills, cotton farms, and, later on, coffee farms in Brazilian lands.

The slaves were brought by an international trafficking network, mostly by the Portuguese Crown. Quite often, the slaves who were the losers in wars among African tribes were captured and carried in the fearsome slave ships. After disembarking in the Brazilian ports they were immediately sent to the farms, whose hard work used to be done mostly by these hand laborers. The farms spread all over the state of São Paulo territory. Whenever an opportunity appeared, the boldest fled and, if they had any luck, they were not captured by the “capitães do mato.” With the end of slavery, many Black people kept on living in the quilombos. Sometimes the lords donated part of their lands to the remaining work force.

Nowadays, former slaves’ communities became sites both of resistance and rescuing of their cultural identity and environment preservation. Encouraged by such noble pursuits, these groups are increasingly open to the community tourism, welcoming students, families and visitors who want to know more about the influence of African culture on our country.

142
Ubatuba | Quilombo da Fazenda Quilombo da Fazenda
144

Ubatuba |

Quilombo Camburi

Quilombo Camburi

São Vicente |

Casa da Cultura Afro-Brasileira

House of Afro-Brazilian Culture

Cananéia |

Quilombo do Mandira

Quilombo do Mandira

145

COMUNIDADES CAIÇARAS SEASIDE COMMUNITIES

As comunidades caiçaras do estado de São Paulo estão espalhadas ao longo dos seus mais de 630 quilômetros de extensão. Em todas as cidades, na costa ou nas ilhas, essas comunidades tentam sobreviver com o avanço da modernidade, e umas se adaptam mais, enquanto outras menos, aos novos estilos de vida. Contudo, o modo de vida caiçara, como está diretamente ligado ao mar, permanece. O litoral paulista, por ser recortado e muitas vezes invadido pela Serra do Mar, possui muitos promontórios, istmos e ilhas, isolando assim muitas dessas comunidades, que então se mostram as mais preservadas em suas tradições e culturas.

Ao longo de todas as cidades, a pesca, o linguajar, as homenagens a Iemanjá e a São Pedro Pescador, e as culturas ancestrais continuam as mesmas, assim como o espírito caiçara que segue vivo como nunca entre seus moradores.

Em diversas comunidades caiçaras típicas, é possível fazer passeios culturais que mostram o dia a dia do pescador artesanal, suas atividades na terra e no mar, suas hortas e práticas agroflorestais, a pesca, a culinária, suas danças e a história da comunidade. Do norte do Estado ao Vale da Ribeira, os caiçaras proporcionam passeios de barco maravilhosos, com seu vasto conhecimento da região, sua fauna e sua flora, servindo de referência para observadores de pássaros, biólogos, fotógrafos e amantes da natureza.

The seaside communities in the State of São Paulo are spread over more than 600 km. In all these cities, whether on the coast or the islands, the communities struggle to survive and adapt to modern advancements. Some of them fare better than others to the new lifestyles. However, the seaside community’s way of life remains the same, since it is directly linked to the sea. The state of São Paulo has many promontories, isthmuses, and islands, being as it is cut out and often invaded by Serra do Mar. These are features that end up isolating many of these communities, which tend to keep their traditions and cultures better than those in other places.

In every city, the fishing, the language, the tributes to Iemanjá and Saint Peter the Fisherman, along with their ancestors’ cultures remain the same. The seaside community spirit is more than ever still alive among its members.

At several typical communities like those it is possible to enjoy cultural tours showing the daily activities of individual fishermen, both at sea and back home, their orchards, agriculture traditions, their ways of fishing, cooking, dancing, and maintain their community’s history. From the north of the State to the Ribeira Valley down south, typical fishermen offer unforgettable boat rides when they talk about everything they know about the area and its plants and animals, helping birdwatchers and biologists, photographers and nature lovers enjoy the visit at most.

147
Ubatuba | Comunidade Caiçara de Picinguaba Caiçara Community of Picinguaba Ubatuba | Comunidade Caiçara de Picinguaba Caiçara Community of Picinguaba

Peruíbe | Comunidade Caiçara

Caiçara Community

Guarujá | Comunidade Caiçara da praia das Astúrias

Caiçara Community of Asturias beach

149

O QUE NOS MOVE WHAT MOVES US

Seja no ar, terra ou água, São Paulo oferece inúmeras atividades esportivas e de aventura. Além de investimentos robustos em esportes de quadra (vôlei, basquete, skate, tênis etc.), campo ou piscina, o estado prima por proporcionar áreas de qualidade para várias modalidades esportivas, inclusive as radicais.

No ar, o voo livre pode ser praticado em várias rampas em lugares com uma vista fantástica, como a Pedra Grande, em Atibaia; o Morro Voturuá, em São Vicente, e a Pedra do Baú, em São Bento do Sapucaí. Para quem ama pilotar avião, existem muitos aeroclubes espalhados pelas cidades; já o balonismo e o paraquedismo, que atraem cada vez mais adeptos, podem ser praticados em Boituva e Cabreúva.

Na terra, os 4X4 ganham as estradas lamacentas e de percurso difícil, assim como pistas de mountain bike e motocross. Nas serras paulistas, o montanhismo ganha em qualidade e na quantidade de praticantes, assim como os adeptos do rapel e da descida em cachoeiras.

No mar, Ilhabela é a Capital da Vela Brasileira, o Estado se destaca no surfe, na canoagem, no caiaque oceânico, no stand-up paddle e no mergulho. Nos rios mais caudalosos de Socorro e Brotas, se pratica boiacross, caiaque e rafting.

Em muitas cidades, os empreendedores aproveitaram os recursos naturais locais e construíram grandes centros de turismo de aventura, com equipamentos e treinamentos para os que queiram se aventurar.

Porém, se o objetivo é somente contemplar belas paisagens, com um ritmo menos acelerado, o ideal é pegar uma boa bicicleta e praticar o ciclismo, percorrendo as excelentes rotas de cicloturismo existentes.

Be it by air, land, or water, the state of São Paulo stands out. Together with solid investments in court sports (volleyball, basketball, skate, tennis, etc.), field sports, or in swimming pools, the state excels in providing top quality locations for many activities, including the extreme ones.

Free fly can be done from ramps in places with a fantastic view, such as Pedra Grande in Atibaia, Morro Voturuá in São Vicente and Pedra do Baú in São Bento do Sapucaí. For those who love to fly a plane, there are several air clubs spread around many cities. As for ballooning and parachuting, these sports have been attracting an increasing crowd of followers who gather in Boituva and Cabreúva.

On the land, four-by-four vehicles can travel through muddy and difficult roads, all over the state, and mountain biking and motocross offer challenging tracks.

In São Paulo mountain ranges, mountaineering has improved quality and increased the number of practitioners, along with the new fans of rappelling and descent into waterfalls.

In the sea, Ilhabela is Brazil Sailing Capital. The state also stand out in surfing, canoeing, oceanic canoeing, on stand-up paddle, and diving. In the larger rivers of Socorro and Brotas, buoy-crossers, kayakers, and rafters have the time of their lives.

In many cities, entrepreneurs see the opportunities of local natural resources and build big centers for adventure tourism, providing special equipment and training courses for the adventurous souls who want to provide themselves intense experiences.

However, if it is only a matter of contemplating beautiful views at a less frantic pace, the best option is to take a good pair of wheels and go for cycling, in the excellent existing cycle tourism routes.

Piquete | (página anterior) Pico do Marins Marins Peak
152
Bragança Paulista | Pedra Visual das Águas Visual das Águas stone
153

Jundiaí | Caminhada

Morungaba | Ciclistas na estrada Cyclists on the road

154
na Serra do Japi Hike in Serra do Japi Ilhabela | Praia das Enchovas Enchovas beach
155

Ilhabela | Semana da Vela Sailing week

Socorro | Rafting no Rio do Peixe Rafting on the Rio do Peixe

Ilhabela | Buraco do Cação Buraco do Cação

156
157

Campinas | Voo duplo de paraquedas Double parachute flight

Boituva | Passeio de Balão Balloon ride

Atibaia | Voo de paraglider na Pedra Grande Paraglider flight at Pedra Grande

158
159
162

PASSEIOS DE BARCO BOAT TRIPS

O território do estado de São Paulo é privilegiado por sua geografia, pois além do seu litoral com 630 quilômetros repletos de praias e ilhas, o seu interior é atravessado por 4.200 quilômetros de rios navegáveis e conta com cerca de 50 represas e lagos.

A valorização dos recursos naturais como atrativo turístico gera uma cadeia econômica bem proveitosa, onde todos ganham, principalmente a população local. Dentre as várias vertentes de turismo, uma que está cada vez mais bem estruturada, tanto no litoral como no interior paulista, é o turismo náutico, que já disponibiliza uma cartilha virtual para os empreendedores desse setor, fornecida pela Secretaria de Turismo e Viagens de São Paulo. Essa cartilha é um guia com especificações claras para auxiliar no desenvolvimento do turismo para mais de 120 cidades dotadas dos recursos naturais necessários. Com isso, todos ganham: hotéis, restaurantes, marinas, fabricantes de embarcações, estaleiros, comércio e entretenimento.

No litoral, encontramos muitas escunas e lanchas que fazem trajetos inesquecíveis e levam os turistas a ilhas distantes, como a Montão de Trigo, em São Sebastião, ou a ilha de Búzios, em Ilhabela. Há também roteiros históricos, com passagem pelo Porto de Santos, pela Fortaleza da Barra Grande e pelo Fortim do Góes. Também há como navegar no rio Itanhaém e no rio Itapanhaú, em Bertioga; no estuário da ilha de São Vicente, para observação da fauna e da flora dos manguezais.

No interior, os rios também são cenários representativos no turismo náutico, ao proporcionar dias repletos de lazer e aventuras, como na eclusa do rio Tietê, em Barra Bonita. Já nas represas, também chamadas de “praias dos interioranos”, há em seu entorno, em locais com a devida permissão, uma gama de opções de lazer aliadas a uma excelente infraestrutura para visitantes, com uma larga oferta de opções de passeios de barco e outros tipos de embarcação.

The territory of the state of São Paulo has a privileged geography. Besides its more than 600 km long coast filled with beaches and islands, its countryside is crossed by 4,200 km of navigable rivers, and has more than 50 dams and lakes.

The valuable natural resources that attract so many tourists generate a very fruitful economic chain which is quite profitable, mostly for local populations. Among the many kinds of tourist options available, nautical tourism is one the best organized segments both on the coast and the countryside. Provided by the São Paulo Tourism and Travels Bureau, a virtual primer is already available for entrepreneurs in the sector. The guide offers clear directives to help develop the nautical tourism in more than 120 cities endowed with the essential natural resources. That is how everyone wins – hotels, restaurants, marinas, boat manufacturers, shipyards, commerce, and entertainment.

On the coast, we find many schooners and speedboats for unforgettable trips that take tourists to distant islands, such as Montão de Trigo, in São Sebastião, or Búzios Island, in Ilhabela. There are also historical itineraries, cruising by the Santos Harbour, the Barra Grande fortress, and the Góes Fortification. It is also possible to navigate on Itanhaém and Itapanhaú rivers in Bertioga. In the estuary of the São Vicente Island, we can watch the fauna and flora of the mangroves.

In the countryside, rivers are also important sites for nautical tourism, as they provide full days of leisure and adventures, for instance visiting the Tietê River lock in Barra Bonita. Dams of different dimensions ¬¬– also called “countryside beaches” – offer visitors a range of leisure options together with excellent infrastructure, and many kinds of boat trips and other types of vessels.

Avaré | (página anterior) Represa de Jurumirim Jurumirim Dam
163
Cubatão | Passeio de barco Boat ride
164
Barra Bonita | Represa de Barra Bonita Barra Bonita Dam Caconde | Represa de Caconde Caconde Dam Três Fronteiras | Córrego da Ponte Pensa Ponte Pensa stream

Cananéia | Pesca no Lagamar Fishing in Lagamar

A TERAPIA DA PESCA FISHING THERAPY

Caçar e pescar estão entre as primeiras atividades humanas para a sobrevivência da espécie. Os peixes e os crustáceos sempre estiveram na base de nossa alimentação. Quando o homem buscava um local para se estabelecer, o primeiro recurso a ser procurado era um rio que, além da água para beber e irrigar a terra, oferecia os peixes, um item essencial de sua alimentação. Muitas comunidades ribeirinhas ainda obtêm seu sustento desse modo.

E o que não falta no estado de São Paulo são rios, represas, lagos e a imensidão do mar.

Na região do Lagamar, no Vale do Ribeira, muito procurada por amadores e praticantes da pesca esportiva, já foram registradas 170 espécies de peixe. Aqui se encontram robalos (peva e flecha), espécies de meia-água como espada, prejereba, sorococa, e espécies de fundo, tais como a carapitinga, a pescadaamarela e tantas outras.

No rio Grande, na divisa com o Estado de Minas Gerais, os barcos podem ser alugados na margem do rio, em diversos municípios como Miguelópolis, Colômbia e Guaraci. Aqui, quem reina são os tucunarés, pintados, corvinas, pacus, entre muitos outros tipos de peixe. Em Jaborandi, é o rio Pardo que abriga, entre várias espécies, o barbado, o piauçu e a piarara.

Araçatuba também é um dos destinos turísticos de pesca do Estado, graças às águas do rio Tietê e à quantidade abundante do tucunaré na região, assim como o rio Paranapanema, em Piraju e em Cerqueira César.

O noroeste do Estado também é farto em ótimos lugares de pesca, como no rio Paraná e no rio Tietê, nas cidades de Ilha Solteira, Pereira Barreto e região.

As represas também fazem a alegria dos pescadores e a de Paraibuna é uma das mais procuradas, assim como a de Atibainha, em Nazaré Paulista, e as de Barra Mansa, Ibiúna, Bragança Paulista e Jaguari, entre muitas outras.

Se o turista procura conforto, praticidade e infraestrutura, as centenas de pesqueiros espalhados pelo Estado também garantem excelentes horas de lazer, boa pescaria e o tradicional “papo de pescador”.

Hunting and fishing are among the first human activities for the species survival. Fish and crustaceans have always been basic items of our diet. When men looked for a place to settle down, they first looked for a river that, besides meaning water to drink and irrigate the land, provided fish, a staple of their diet. Today many riverside communities still get their livelihood this way.

Rivers, dams, lakes, and access to the endless sea are not scarce in the State of São Paulo.

At the Lagamar area in the Ribeira Valley, highly visited by amateur fishing lovers, there are 170 fish species catalogued. The most abundant are robalos (peva and arrow), and espada, prejereba and sorococa that tend to live at medium depth, along deep water fishes such as carapitinga and pescada-amarela, among many others.

On the border with the State of Minas Gerais, at Grande River boats can be rented in several places such as Miguelópolis, Colômbia and Guaraci to enjoy catching tucunarés, pintados, corvinas and pacus. In Jaborandi, many different kinds of fish live in Pardo River, such as barbados, piauçus and piararas.

Araçatuba is also a fishing destination in the State of São Paulo, with the Tietê River providing an abundance of tucunarés, as do the Paranapanema River both in Piraju and Cerqueira César cities.

The northwest area of the State of São Paulo is quite rich in great fishing spots along the Paraná and the Tietê rivers and at Solteira Island, and the city of Pereira Barreto and its surroundings.

Dams are a great option for fishing lovers too, and Paraibuna’s is the most visited of them. Other popular dams are Atibainha, in Nazaré Paulista, and the ones in Barra Mansa, Ibiúna, Bragança Paulista and Jaguari.

For tourists looking for comfort and easy access to the infrastructure, hundreds of fishing spots across the State of São Paulo also mean long hours of leisure time while catching fish and sharing memorable stories with fellow fishermen.

166
168
169
Presidente Epitácio | Pesca no Rio Paraná Fishing in Paraná river Santos | Deck do Pescador Deck do Pescador

PARQUES PARKS

Os parques são os oásis urbanos que tornam o dia a dia dos moradores mais saudável e, como pontos turísticos de interesse, atraem mais visitantes.

O primeiro parque urbano do Brasil foi o Trianon, inaugurado em 1892, na cidade de São Paulo, e projetado pelo paisagista francês Paul Vilon, que aproveitou remanescentes da Mata Atlântica ainda existente na Avenida Paulista. Do Trianon para cá, as cidades do estado de São Paulo construíram outros parques de grandes dimensões, ora aproveitando a paisagem natural, ora criando lagos artificiais e montando a infraestrutura necessária.

Os denominados “parques ecológicos” são espaços que dispõem de muitos atrativos, como playgrounds, pistas de caminhadas, ciclovias, quiosques para churrascadas, banheiros públicos, pistas de skate, trilhas, quadras poliesportivas etc. Os que possuem lagos disponibilizam a pesca e, no caso de alguns reservatórios, a canoagem.

É importante salientar que esses parques, além de proporcionarem um contato maior com a natureza no meio urbano, são importantíssimos na redução da temperatura ambiental ao diminuir a formação de ilhas de calor.

Parks are a true urban oasis providing a healthier daily life to city dwellers. Being tourist attractions, they are an open invitation to increasing numbers of visitors.

Trianon, the first urban park in Brazil, was opened in 1892 in the city of São Paulo. It was designed by the French landscaper Paul Vilon, who used remnants of the Atlantic Forest still present at the Paulista Avenue. From Trianon opening until today, the cities in the State of São Paulo have built other large parks, sometimes using the original natural landscape and occasionally creating artificial lakes and implementing the necessary infrastructure.

In the so-called “ecological parks”, which are spaces offering many attractions including water activities, people can enjoy playgrounds, hiking trails, bike paths, barbecue kiosks, public toilets, skate tracks, trails, multi-sport courts, etc. It is possible to fish in some of those lakes, and canoeing is an adventure offered in some reservoirs.

It is particularly important to highlight that these parks, besides providing better contact with nature in urban areas, are also especially important since they lower the environment temperature as they resist the formation of heat pockets.

170
São Paulo | Parque do Ibirapuera Ibirapuera Park
171
São Paulo | Parque Trianon Trianon Park
173
Ilha Solteira | Parque Mantiqueira Mantiqueira Park São Paulo | Viveiro Manequinho Lopes no Ibirapuera Viveiro Manequinho Lopes in Ibirapuera Park
174

São José dos Campos | Parque Municipal Roberto Burle Marx

Roberto Burle Marx Municipal Park

Jundiaí | Parque da Cidade Parque da Cidade

175

ENTRETENIMENTO ENTERTAINMENT

Dentro do conceito de turismo de entretenimento, o estado de São Paulo todo oferece uma grande variedade de opções. Os que mais atraem multidões, principalmente as crianças, são os parques de diversão, com brinquedos que fazem o coração bater mais forte. Em Jundiaí, o recém-inaugurado “Mundo das Crianças” foi planejado em uma área de 500 mil m² e contempla lazer e educação. Já o Ski Mountain Park, em São Roque, abre a possibilidade de as crianças experimentarem a sensação de esquiar em uma pista de borracha com cerdas deslizantes que simula as pistas de neve. O T-Rex Park, em Campinas, “transporta” as crianças para um ambiente da Era Jurássica. Em São Bernardo do Campo, a Cidade da Criança há décadas faz a alegria dos pequenos, assim como o “país” Hopi Hari, “o mais divertido do mundo”, construído em uma área de 760 mil m², próximo a Jundiaí. Na capital, o Parque da Mônica, com os personagens criados por Maurício de Souza, recria o universo dos quadrinhos.

Há também os parques aquáticos que aproveitam o potencial hídrico de diversas regiões e tornam os verões mais divertidos e agradáveis, com seus imensos tobogãs e outros aparelhos que arrancam o fôlego dos mais ousados.

Só em Olímpia, no noroeste paulista, há dois parques maravilhosos: o

Thermas dos Laranjais, um dos maiores parques aquáticos do país, e o Hot Beach Olímpia, que também oferece entretenimento para toda a família. O

Thermas Water Park, em Águas de São Pedro, é outro complexo aquático de tirar o fôlego. O tradicional Wet’n Wild, em Itupeva, inaugurado em 1998, continua entretendo milhares de turistas mensalmente. E os exemplos não param por aí: o Magic City, em Suzano, o Thermas da Mata, na cidade de Cotia, e o recéminaugurado Acqualinda, na cidade de Andradina, também atraem visitantes de todo o país.

All over the state of São Paulo, entertainment tourism offer a wide variety of choices. Amusement parks are number one as regards the amount of visitors, bringing in huge crowds, mostly kids, with rides that make hearts beat faster. In Jundiaí, the recently opened Children’s World [“Mundo das Crianças] extends over 500,000 m2 offering leisure and education activities. In São Roque, the Ski Mountain Park offers children the experience of skiing on a rubber track covered with sliding bristles that imitate snow tracks. In Campinas, the T-Rex Park offers the visitors a view of the Jurassic Period. For many decades now, the Children’s Town in São Bernardo do Campo is a happy place for kids, as is Hopi Hari, “the funniest place on earth,” built over 760,000 m2 near Jundiaí. At the State capital, Monica’s Park, with the characters created by Maurício de Souza, portrays the cartoon’s world.

There are also water parks, which benefit from the water potential of several regions and make summers funnier and more pleasant, with their huge tobogãs and other equipment that take away the breath of the most daring.

In the State northwest area, Olímpia has two wonderful parks: Thermas dos Laranjais, one of the biggest water parks in the country, and Hot Beach Olímpia, with entertaining activities for the whole family. In Águas de São Pedro, the Thermas Water Park also is another breathtaking water complex. The traditional Wet’n Wild, in Itupeva, opened in 1998, still provides great fun for thousands of visitors every month. And there are other ones, such as the Magic City, in Suzano, the Thermas da Mata, in Cotia, and more recently Acqualinda, in Andradina, which also attract visitors from all over the country.

176
Vinhedo | Parque Temático Hopi Hari Hopi Hari Theme Park
177
178

Parque Aquático Thermas dos Laranjais

Thermas dos Laranjais Water Park

Na modalidade destinada à flora, temos os jardins botânicos e os hortos florestais, importantíssimos centros de coleção de plantas nativas e de estudos científicos do reino vegetal e seu manejo, assim como os jardins exclusivamente construídos para ilustrar os vários tipos de plantas de outras nações, com exemplares típicos, dispostos à contemplação. Na capital, o Horto Florestal na zona norte, ocupa 187 hectares de área, com uma rica representatividade da Mata Atlântica. Já o Jardim Botânico, na zona sul, oferece, entre outras atrações, o Museu Botânico e o Jardim dos Sentidos, uma trilha onde é possível cheirar e tocar as plantas para sentir sua textura e aroma. Na região da Serra da Mantiqueira, em Campos do Jordão, o Horto Florestal e o Parque Amantikir, são visitas obrigatórias, assim como o parque temático de jardins de Santo Antônio do Pinhal e o Jardim dos Pinhais Ecco Parque.

No que tange à vida animal, vários zoológicos modernos, com sua prioridade no bem-estar do animal, fazem sucesso com suas tecnologias e múltiplos exemplares. Na capital, o Zoo SP mantém desde 1958 pesquisas científicas em diversas áreas e desenvolve a educação para a conservação de espécies ameaçadas de extinção, assim como o Zooparque, na cidade de Itatiba. O Zoo Safári, em São Paulo, oferece passeios de 4 km, dentro do próprio carro do visitante ou em vans do parque, através de uma área de 80 mil m². Já o Instituto Butantã, com quatro museus, o serpentário e o reptilário, é uma fonte inesgotável de conhecimento.

Na capital e nas cidades litorâneas, os aquários mostram ao público um pouco da enormidade da fauna aquática da nossa costa . O Aquário de São Paulo, com 15 mil m², abriga milhares de animais e centenas de espécies, criando um “mundo marinho” em plena metrópole. O Aquário de Ubatuba e o Aquário Municipal de Santos também são referência em educação para preservação da fauna e da flora marinha.

Enfim, as cidades de São Paulo dão um show à parte no que tange à construção e à preservação de espaços específicos para diversão, lazer, preservação e conscientização da importância da natureza em nosso cotidiano.

Regarding São Paulo state’s flora, we have beautiful Botanical Gardens and Forest Reserves, mostly important as centers for native species collections and scientific studies on vegetation and how to better deal with them. A few gardens were solely built to display different kinds of plants from other countries, with rare botanical specimens. In São Paulo city northern area, the Forest Reserve occupies 187 hectares to exhibit a splendid panorama of the Atlantic Forest. The Botanical Garden, in the southern area of the city, has among other attractions the Botanical Museum and the Sensory Garden where visitors can walk down a path with flowers whose aroma and texture can de directly felt. Along the Mantiqueira Ridge, in Campos do Jordão, the town’s Forest Reserve together with the Amantikir Park became much sought-after tourist attractions, as well as the gardens in Santo Antonio do Pinhal and the Pine Garden Ecco Park.

When it comes to animal life, several modern zoos are successful with their technologies and several specimens, at the same time making it their top priority to ensure the animals’ welfare. Since 1958, the São Paulo City Zoo holds scientific research programs on several different subjects, developing educational activities on the preservation of endangered species, which is the same purpose of Itatiba’s Zoopark. Also in São Paulo city, the Safari Zoo provides 6 km long tours for visitors in their own vehicle or aboard of a park van, cruising its 80,000 m2 territory. The Butantan Institute, with its four museums, snake pits and reptile coves, is and endless source of discoveries and knowledge.

In the capital and beach cities, well-kept aquariums display for visitors a reminder of the enormous diversity of the aquatic fauna of our state coast. The 15,000 m2 São Paulo City Aquarium houses thousands of water animals and hundreds of species, in a truly wonderful urban sea world. Both Ubatuba’s and Santos’s Aquarium also are distinguished educational institutions, teaching how to preserve sea animals and plants.

Therefore, the cities in the state of São Paulo put a show of their own concerning the construction and preservation of specific venues for fun, leisure, and increasing awareness of the importance of nature to our daily lives.

179
Olímpia |

Jundiaí | Mundo das Crianças Mundo das Crianças

Itatiba | Zooparque

Zooparque

180
181
Santos | Aquário Municipal de Santos Santos Municipal Aquarium Campos do Jordão | Parque Amantikir Amantikir Park

AMBIENTES CULTURAIS CULTURAL ENVIRONMENTS

São Paulo é um estado que respira cultura desde o tempo da catequização, quando o jesuíta José de Anchieta foi o precursor do teatro em terras brasileiras, com autos de sua autoria e atores indígenas. Dessa herança, em todas as cidades do estado, sejam elas grandes ou pequenas, há sempre um espaço dedicado aos eventos culturais que promovem as artes locais, difundem conhecimento, enriquecem nossas emoções e nos surpreendem com sons, cores, formas e performances.

Alguns desses lugares são históricos e, restaurados e adaptados, abrigam centros culturais, como a Sala São Paulo, na capital, que era uma antiga estação da Estrada de Ferro Sorocabana; a Cinemateca, que está no antigo Matadouro Municipal, também na capital; o Centro Educacional, Cultural e Turístico Brasital, em São Roque, antiga indústria têxtil; e o Sobradão do Porto, em Ubatuba, que foi a moradia de um armador e cafeicultor.

Em São José do Rio Pardo, a Casa de Cultura Euclides da Cunha, instalada no sobrado onde o escritor morou por três anos, é um espaço que, além de museu e centro de estudos, promove eventos cívico-culturais. Já em Brodowski, a antiga residência de Candido Portinari guarda sua história, pinturas murais e parte de suas experimentações e produção artística.

Outros centros foram erguidos especialmente para a difusão cultural e, principalmente nas cidades maiores, foram construídos teatros suntuosos que hoje são monumentos arquitetônicos de valor inestimável; como exemplos, o Theatro Municipal e o Theatro São Pedro, ambos na cidade de São Paulo, o Theatro Dom Pedro, em Ribeirão Preto, e o Teatro Coliseu, em Santos.

Há também construções mais modernas: o Theatro Municipal de Paulínia, com arquitetura inspirada na Grécia antiga; as curvas do edifício Educamais, de Ruy Otake, em Jacareí; as formas geométricas do Teatro Municipal “José de Castro Mendes”, em Campinas; a grandeza do Palácio das Artes, em Praia Grande, e o arredondado Museu Olho Latino, em Atibaia, representam bem a diversidade de estilos e a valorização da arte em todos os seus sentidos.

São Paulo | (Página anterior) Sala São Paulo no Centro Cultural Júlio Prestes Sala São Paulo at Júlio Prestes Cultural Center

São Paulo | Memorial da América Latina Latin America Memorial

The state of São Paulo breathes culture since the time of the evangelization, when Jesuit José de Anchieta became a pioneer of theater shows in Brazilian lands, with indigenous actors performing plays he had written. Honoring this heritage, in every city of the state, whether large or small, there always are venues where cultural events are set up to promote local arts, to spread knowledge, to enrich our emotions, and to surprise us with sounds, colors, shapes, and performances.

Some of these buildings are historical, and after being restored and adapted became culture centers. Among many examples, we have São Paulo Hall, a major concert venue in the capital set up on an old railway station; the Brazilian Film Library, housed in the old Municipal Slaughterhouse of São Paulo, also in the capital; the Brasital Education, Culture, and Tourism Center, in São Roque, a former textile plant; and the Sobradão do Porto, in Ubatuba, the town house of an influential ship owner and coffee grower.

In São José do Rio Prado, the Euclides da Cunha Culture Center operates in the two-stories house where the famous writer lived for three years. Being a museum and a studies center, it also promotes civic and culture programs. In Brodowski, the old Candido Portinari residence shelters his history, mural paintings, and some items of his artistic experimentation and production.

Other centers were especially built to sponsor culture. Mainly in larger cities, splendid theaters became priceless architectural monuments today, such as Theatro Municipal and Theatro São Pedro, both in São Paulo city, Theatro Dom Pedro, in Ribeirão Preto, and the Coliseum Theater, in Santos.

Some noteworthy modern constructions include the Paulínia Municipal Theater, whose architecture was inspired by ancient Greece; the sinuous Educamais complex, designed by Ruy Otake, in Jacareí; the geometric shapes of the “José de Castro Mendes” Municipal Theater, in Campinas; the majestic Arts Palace, in Praia Grande, and the rounded Olho Latino Museum, in Atibaia. All of them are excellent representatives of a variety of styles and of how much our senses can appreciate art in its many genres.

184
185
186
187
São Paulo | Theatro Municipal de São Paulo Municipal Theater of São Paulo São Paulo | Cinemateca Brasileira Cinemateca Brasileira
188

Paulínia | Theatro Municipal Paulo Gracindo Paulo Gracindo Municipal Theater

Itatiba | Teatro Ralino Zambotto Ralino Zambotto Theater

Ribeirão Preto | Theatro Pedro II Pedro II Theater

189

Museus

Os museus são os guardiões da nossa história. Reúnem objetos, documentos, fotografias, vídeos, ícones religiosos, mapas e utensílios que, em determinado período tiveram importância na condução do desenvolvimento local e regional. Inicialmente, esses espaços foram formados por coleções particulares de pessoas que tinham apreço à memória; mais tarde, com a ampliação de seus acervos, tornaram-se locais abertos ao público. O acréscimo de outras coleções aumentou a profundidade das informações oferecidas e despertou ainda mais curiosidade junto ao público.

Contudo, o conceito de museu mudou muito, não só com a vinda de novas tecnologias, que dão aos visitantes formas inéditas de interação com o acervo, mas também com a valorização do conhecimento histórico pelo público em geral. Em praticamente todas as cidades do estado de São Paulo, encontramos museus de todas as temáticas possíveis, entre as quais temos a independência do Brasil, o mar, a pesca, o café, as ferrovias, as artes sacras, a nossa língua, o mundo audiovisual, a arte e seus movimentos, as regiões brasileiras, os afrobrasileiros, os indígenas, a ciência, a natureza, a arquitetura, a imigração, a aviação, a navegação, além de muitos outros temas caros à nossa evolução como sociedade.

Nos munícipios menores, grande parte dos museus está instalada em prédios históricos e representativos da comunidade local. Já nos grandes centros, são encontrados em maior número prédios próprios ou históricos, totalmente adaptados aos objetivos de um museu. Só na capital paulista, temos diversos locais de destaque, como o Museu de Arte Moderna – MAM, a Pinacoteca de São Paulo, o Museu de Arte de São Paulo – MASP, o Museu da Língua Portuguesa, o Museu do Ipiranga, além de muitos outros que, em seu conjunto, compõem um circuito histórico e cultural inigualável na América Latina.

Museums

Museums are the guardians of our history. They gather objects, documents, photographs, videos, religious icons, maps, and utensils that, in a certain period of time, were important in driving and recording local and regional development. Initially, they were set up by private collections donated by people who cherished memory; later, with the expanding collections, they were opened to the public. With the addition of other collections, the depth of information presented increased, arousing even more curiosity among the public.

The idea of a museum has changed a lot in time, not only because new technologies give visitors unprecedented ways to interact with the items on display, but also as a result of a higher appraisal of historical knowledge by the public as a whole. In virtually every city in the state of São Paulo we can find museums dedicated to a specific theme, e.g. Brazil’s independence, seas and oceans, fishing, coffee history and production, railroads, sacred arts, our language, the audiovisual world, art and its movements, Brazilian regions, Afro-Brazilians, indigenous people, science, nature, architecture, immigration, aviation, navigation, and many other themes dear to our evolution as a society.

In smaller cities, most museums are housed in historic buildings representative of the local community. In big centers, on the other hand, a greater number of them are set up in their own building or were adapted to fully functional historical constructions. In São Paulo city, we have several outstanding places such as the Museum of Modern Art – MAM, the State of São Paulo Picture Gallery, the São Paulo Art Museum – MASP, the Portuguese Language Museum, the Ipiranga Museum, besides many others comprising a historical and cultural circuit unparalleled in Latin America.

Itu | (página anterior) Prédio do “Quartel de Itu” “Quartel de Itu” building
190
São Paulo | Museu do Ipiranga Ipiranga Museum
191
192
São Paulo | Museu da Língua Portuguesa Portuguese Language Museum
193
São Paulo | Museu de arte de São Paulo - MASP São Paulo Art Museum - MASP São Paulo | Pinacoteca do Estado de São Paulo State of São Paulo Pinacoteca

Jundiaí |

Museu da Cia. Paulista

Cia. Paulista Museum

Pindamonhangaba |

Museu Histórico e Pedagógico Dom Pedro I e Dona Leopoldina

Dom Pedro I and Dona Leopoldina

Historical and Pedagogical Museum

Santos |

Palácio da Bolsa Oficial de Café e Museu do Café

Palace of the Official Coffee Exchange and Coffee Museum

194
198

Santos | (Página anterior) Reveillon

New Year’s Eve

São Paulo | Revelando São Paulo

Revelando São Paulo

MILHARES DE EVENTOS THOUSANDS OF EVENTS

O estado de São Paulo é dinâmico, empreendedor, aglutinador e sempre está em busca de novos meios de desenvolvimento em suas vastas atividades econômicas. Uma prova disso são os eventos de turismo e de negócios, os congressos, os encontros de cunho religioso, os gastronômicos e os artísticos, realizados durante o ano inteiro.

Logicamente, a capital paulista lidera em quantidade, porém as cidades do litoral e do interior também fazem parte do circuito de eventos, envolvendo muitas pessoas do Brasil e do mundo todo.

Para que tudo isso ocorra, foram construídas estruturas, como centros de convenções, e áreas abertas, dotadas de infraestrutura moderna para a realização desses eventos. Exemplos não faltam: a Agrishow, em Ribeirão Preto; o Nikkei Fest, em Presidente Prudente; a São Paulo Fashion Week, Virada Cultural, Campus Party e o o impressionante Carnaval de rua, todos na capital; o Santos Film Fest, em Santos; a Expoflora, em Holambra; a Hallel, em Franca; o Festival Internacional de Inverno, em Campos do Jordão; a Festa de Iemanjá, em Praia Grande; as edições do Revelando São Paulo e a Festa do Peão de Boiadeiro, em Barretos.

Esses são acontecimentos que demonstram a variedade de eventos de grande porte realizados no estado, sempre atraindo um enorme público e movimentando as cidades e seus serviços.

The state of São Paulo is a dynamic place, with numberless entrepreneurs, a thorough connections maker, always open to new ways of developing its multiple economic activities. Proof of this is the unceasing flow of tourism and business events, congresses, and religious, gastronomic and artistic meetings held all year long.

Of course, the state capital leads as the number of events go but some countryside and coast towns also belong to the events circuit, engaging many people from Brazil and abroad.

For all this to happen several kinds of venues were built, from convention centers to open areas equipped with updated infrastructure. A few events come to mind: the São Paulo Fashion Week and the Virada Cultural, both in São Paulo capital; the Santos Film Fest in Santos; the Agrishow in Ribeirão Preto; the Nikkei Fest in Presidente Prudente; the Expoflora in Holambra; the Hallel in Franca; the capital’s impressive street carnival; the Campus Party, also in the capital; the International Winter Festival in Campos do Jordão; the Iemanjá Party in Praia Grande; the editions of Revelando São Paulo and the Cowboy Festival in Barretos.

These examples show how much different can be the various large size events that take place in the state, always with large crowds, meaning more action for host towns and their services.

199

São Paulo |

Ano novo Chinês no bairro da Liberdade.

Liberdade

neighborhood

Chinese New Year in Liberdade neighborhood.

São Paulo |

Festival das Estrelas, festividades do Tanabata-Matsuri. Festival das Estrelas, Tanabata-Matsuri festivities.

São Luiz do Paraitinga | Festividades da cidade. City festivities.

Santos | Festa de Iemanjá. Iemanja Feast.

200
201
202
203
São Paulo | Campus Party. Campus Party. Ribeirão Preto | Agrishow - Feira Internacional de Tecnologia Agrícola. Agrishow - International Agricultural Technology Fair. Barretos | Festa do Peão Boiadeiro Cowboy Festival

AQUI SE ACHA HERE WE FIND

O turismo de compra sempre foi um dos grandes atrativos nas cidades que produzem ou adquirem determinado tipo de produtos em grande quantidade e os ofertam a preços mais baratos do que o comércio varejista.

Muitas cidades do interior do Estado de São Paulo contam com centros específicos dessa natureza, como Jundiaí, São Roque e Louveira, onde a quantidade de viniculturas é grande e de excelente qualidade; em Serra Negra, são bolsas, sapatos, jaquetas e cintos em couro; sapatos, em Franca e em Jaú; móveis em Birigui, São Bernardo do Campo e Itatiba; joias folheadas em Limeira; bichos de pelúcia em Tabatinga; bordados em Ibitinga; porcelana em Pedreira; a cerâmica de Cunha, Apiaí e Taubaté, que ainda preservam a arte ancestral da confecção de figurinhas de barro, entre tantas outras atrações.

A capital paulista oferece centros comerciais com diversos produtos que atraem milhões de pessoas do Brasil inteiro, entre eles o Brás, com roupas e enxovais, e a rua do Gasômetro, com móveis e ferragens em geral; no Centro, a rua 25 de Março, tem tudo o que há de importado, papelarias, brinquedos etc., além da rua Santa Ifigênia, com eletrônicos em geral, instrumentos musicais, computadores, celulares, máquinas fotográficas e material elétrico, e o Mercadão Municipal; na Sé, a Galeria do Rock e a rua Barão de Paranapiacaba, conhecida como “Rua do Ouro”; na Luz, a rua São Caetano, também chamada “Rua das Noivas”; no Bom Retiro, roupas e acessórios; na Liberdade, são oferecidos produtos orientais do Japão, da China e da Coreia; em Pinheiros, a rua Teodoro Sampaio, com instrumentos musicais e afins; e, na Vila Leopoldina, a Companhia de Entrepostos e Armazéns Gerais de São Paulo – CEAGESP, é a maior do gênero na América Latina.

Shopping tourism has always been a great charm in cities that produce or buy certain kinds of products on large scale and offer them at cheaper prices than the retail trade.

Many cities spread across inland the State of São Paulo are famous for being such dedicated centers. Among many others, there are Jundiaí, São Roque and Louveira with a lot of wineries of top-notch quality. In Serra Negra, we have leather goods such as handbags, shoes, jackets and belts. In Franca and Jaú, shoes. Furniture in Birigui, São Bernardo do Campo and Itatiba. In Limeira, gilded jewelry. Stuffed toys in Tabatinga. Embroidering articles in Ibitinga. Fine china items are found in Pedreira, and pottery goods in Cunha, Apiaí and Taubaté, where the ancient manufacturing activity of clay figurines is still active.

The capital of São Paulo has many commercial centers with multiple products that attract millions of people from all over the country. Among those centers, we can find Brás, with clothes and trousseau, and the Gasômetro Street, with furniture and all kinds of hardware. Downtown, besides the Municipal Market, there is the 25 de Março Street, where all sorts of imported products, stationery, toys, and other products are sold, besides Santa Ifigênia Street, with electronic components in general, musical instruments, computers, cell phones, cameras, and electrical materials. In the Sé area, there is the Rock Gallery and the Barão de Paranapiacaba Street, known as the “Gold Street.” At Luz, there is the São Caetano Street, also called “Brides Street.” In Bom Retiro, we find clothes and accessories; in Liberdade, products from Japan, China, and Korea. In Pinheiros, the Teodoro Sampaio Street sells musical instruments and alike, and in Vila Leopoldina, the Company of General Warehouses of the State of São Paulo (CEAGESP) is the biggest of its kind in Latin America.

São Paulo | Feira de Antiguidades Benedito Calixto
204
Benedito Calixto Antiques Fair
205
206

São Paulo | Rua 25 de Março 25 de Março Street

Embu das Artes | Arte e artesanato Art and craft

Porto Ferreira | Cerâmica Pottery

207

RODOVIAS HIGHWAYS

Os primeiros caminhos que seguiam do litoral para o interior foram feitos pelos indígenas, grandes conhecedores do relevo do território paulista. Com o passar dos anos, algumas dessas vias transformaram-se em rotas principais e, mais tarde, em leitos de estradas de ferro, rodovias ou os dois.

Datada de 1792, a primeira trilha pavimentada no estado foi denominada Calçada do Lorena e se localizava no Caminho do Mar (Estrada Velha de Santos, inaugurada em 1846), entre Santos e São Paulo de Piratininga. Recebeu esse nome em homenagem ao então governador da capitania, Bernardo José Maria de Lorena, e foi considerada uma das obras mais excepcionais do período colonial brasileiro, por sua extensão, seu sistema de escoamento de água e pelos desníveis da Serra do Mar. Conforme aumentava a necessidade de transporte de cargas e pessoas, estradas iam sendo construídas.

As rodovias do estado de São Paulo são as mais bem estruturadas do país e, das dez melhores do Brasil, nove estão aqui. Uma das grandes obras de engenharia está na rodovia dos Imigrantes, cuja Pista Norte foi inaugurada em 1976, e a Pista Sul, em 2002. Ao todo são sete pontes, 14 túneis (um com 3.146 metros) e 44 viadutos.

Porém, não é só pelas grandes obras de engenharia que as estadas paulistas são reconhecidas, mas também pela beleza das paisagens que oferecem. A Rodovia Rio-Santos, que margeia todo o Litoral Norte do estado, por exemplo, atravessa cidades lindas e tem o mar como companheiro constante de viagem.

A duplicação da Tamoios, com investimentos de R$ 3 bilhões fomentado pelo Governo Federal, trouxe mais conforto, segurança e tecnologia para mais de 20 milhões de usuários anuais, além de ter revelado paisagens maravilhosas da serra e do litoral de Caraguatatuba.

Recentemente a concessão para a operação do Lote Pipa (PiracicabaPanorama), entre a Artesp (Agência de Transporte do Estado de São Paulo) e a concessionária Eixo-SP, garantiu benfeitorias em mais de 1.200 quilômetros de malha rodoviária, passando por 62 municípios do estado.

Os investimentos, as concessões e as políticas públicas do Estado para o setor garantem a tranquilidade de quem trafega pelo Estado, possibilitando aos turistas visitá-lo de ponta a ponta com a segurança rodoviária que merecem.

The first paths that went from the coast towards the countryside were created by the indigenous people, who had a deep knowledge of the São Paulo territory relief. Over the years, some of these roads became major routes that eventually turned into railroads and highways.

Dating back to 1792, the first paved trail in the state, called Lorena Sidewalk, was on the Path to the Sea (Old Road of Santos, inaugurated in 1846), between Santos and São Paulo de Piratininga. The ancient road was named after the governor of the captaincy at the time, Bernardo José Maria de Lorena, and is considered one of the most exceptional engineering works of the Brazilian colonial period due to its extension, water drainage system, and the challenges presented by the unevenness of the Serra do Mar itself. As the need to transport cargo and people increased, new roads were built.

The highways built in the state of São Paulo are deemed to have the best structure in the country, and nine out of the ten top roads in Brazil are located in the state. One of the outstanding engineering works is the Imigrantes Highway, whose North Lane was opened in 1976, and the South Lane, in 2002. In all, it has seven bridges, fourteen tunnels (one measuring 3,146 meters), and forty-four overpasses.

However, it is not only because of the great engineering works that São Paulo state highways are famous but also for the beautiful landscapes they offer. For instance, the Rio-Santos Highway, which borders the entire North Coast of the state and crosses beautiful cities, with the sea as a constant travel companion.

The duplication of Tamoios, with investments of R$ 3 billion promoted by the Federal Government, brought more comfort, safety and technology to more than 20 million annual users, in addition to revealing wonderful landscapes of the mountains and coast of Caraguatatuba.

Recently, the concession for the operation of Lote Pipa (Piracicaba-Panorama) between Artesp (Transport Agency of the State of São Paulo) and the concessionaire Eixo-SP guaranteed improvements in more than 1,200 kilometers of road network, passing through 62 municipalities in the state.

The investments, concessions and public policies of the State for the sector guarantee the tranquility of those who travel through the State and allow tourists to visit it from end to end with the road safety they deserve.

209
Baixada Santista | Rodovia dos Imigrantes Rodovia dos Imigrantes
210

Cubatão | Estrada Caminho do Mar Estrada Caminho do Mar

Nazaré Paulista | Rodovia D, Pedro Rodovia D. Pedro

Caraguatatuba | Rodovia dos Tamoios

Rodovia dos Tamoios

211

Dados Internacionais de Catalogação na Publicação (CIP) (Câmara Brasileira do Livro, SP, Brasil)

S ã o P a u l o p a r a t o d o s . - - 1 . e d . - - S ã o P a u l o :

K m M a r k e t i n g C u l t u r a l , 2 0 2 2 .

I S B N 9 7 8 - 6 5 - 9 9 0 7 8 0 - 8 - 8

1 . M u s e u s - S ã o P a u l o ( C i d a d e ) 2 . P a i s a g e n s n a t u r a i s - S ã o P a u l o ( E s t a d o ) 3 . P a t r i m ô n i o a r q u i t e t ô n i c o - P r e s e r v a ç ã o 4 P a t r i m ô n i o h i s t ó r i c o 5 S ã o P a u l o ( E s t a d o ) - H i s t ó r i a

Índices para catálogo sistemático:

1 S ã o P a u l o : E s t a d o : H i s t ó r i a 9 8 1 6 1

A l i n e G r a z i e l e B e n i t e z - B i b l i o t e c á r i a

Editora KM CULTURAL

Edição

ANA LÚCIA F. DOS SANTOS THABATA DE ANDRADE ALVES

Textos RENATA WEBER

Fotografia MÁRCIO MASULINO ALVES

Tratamento de Imagem THIAGO DE ANDRADE

Projeto Gráfico CELSO ANDRADE

Revisão SILVIA MOURÃO

Impressão MAISTYPE

APOIO INSTITUCIONAL

Cananéia | Barco de pescador Fisherman boat

212
2 2 - 1 0 6 8 7 5 C D D - 9 8 1 . 6 1
- C R B - 1 / 3 1 2 9
213

FOTÓGRAFOS PHOTOGRAPHERS

ALEXANDRE ANDREAZZI ale.andreazzi

páginas 6, 14, 51, 136, 193, 195, 208 e 210.

ALF RIBEIRO alfribeirofoto

páginas 31, 35, 37 (I), 40, 41 (II), 44, 52, 54 56(I), 62 (II), 75, 76, 86, 87(II), 122, 132, 134(I), 135, 161, 171, 173(I), 177(I), 185, 186, 187, 192, 193(II), 200(I) e (II), 205 e 206.

ANDRÉ MONTEIRO andremonteirofotografo

página 203.

ANDRÉ PRATA andrepratadesign

página 153

DANIEL MENIN danieldsmenin

páginas 11, 88, 91, 92 e 93.

FERNANDA LUPO fernandalupo_photoexplorer

páginas 25(II), 70, 106(I), 156(I) e 157.

GABRIEL RIBEIRO VALLIM gabrielribeirov

páginas Capa, 33(I) e 151.

MÁRCIO BORTOLUSSO marcio.bortolusso_doc.explorer

páginas 99, 155 e 217.

MÁRCIO MASULINO ALVES marciomasulino

páginas 8, 12, 17, 18, 19, 20, 21, 28, 32(II), 38, 42, 43, 46, 48, 49(I), 53(II), 56(II), 57, 60, 63, 65, 66, 67,73, 77(I), 82, 83, 84(II), 85, 100, 102, 103108, 109 (I), 112, 115, 116, 117, 118, 119, 121, 124(II), 128, 129, 130, 134(II), 138, 141(I), 144, 146, 148, 149, 154, 159, 164, 169, 174, 175, 180, 181 (II), 188, 189, 194, 198, 202(I), 207(II) e 211.

MARCOS PIFFER marcos_piffer

páginas 162 e 181(I).

RICARDO MARTINS ricardomartinsfotografo

páginas 26, 58, 68, 72, 78, 94, 105, 106(II), 107, 110, 111 e última capa (I).

Ilhabela | (próxima página) Praia do Bonete Bonete beach

RICARDO GHION ricardo.ghion

páginas: capa, 22, 25(I), 80, 96, 167 e 213.

TATYANA DE ANDRADE tatyanadandrade

páginas: 41(I), 109 (II), 124(I), 140, 141(II) 143 e 145(I).

THIAGO ALVES thiagoalvesph

páginas: 32 (I), 36, 84(I), 125(I), 127 e 156(II).

SANDRO SOUZA sandrosfotografo

página165.

BANCO DE IMAGENS / IMAGE BANK - Shutterstock - Laís Monteiro, pág 30; Júlio Ricco, 33(II), Cristiano Ferreira, 62(I), André B. Rodrigues, 87(I); Paulo Vilela, 98; Dihandra Pinheiro, 125(II); Maurício Graiki,158(I); Paulo Nabas, 168; Alena Zharava, 172; Thiago Leite, 191; Adriana Machado, 200 (III); Érica C. Pontes, 201; Wellington dos Santos, 207(I). Dreamstime - José Alisson, pág 37(II); Adriano Aguina,182; André Ferreira, 196; Paulo Vilela, 202(II). Pulsar Imagens - Thomaz Vita Neto, pág 49 (II); João Prudente, 178. Expressão Studio - Ken Chu, pág 53(I), 77(II) e 173(II).

214
Bruno Maia
215
216
APOIO INSTITUCIONAL
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.