Nascholingsartikel
Positieve Gezondheid in de ouderenzorg I Achtergrond en introductie werkwijze
SAMENVATTING
Marja van Vliet Dr. M.E.T. van Vliet, onderzoeksadviseur en verbonden aan iPH (Institute for Positive Health)
Brenda Ott B. Ott, huisarts en kaderhuisarts ouderengeneeskunde, voorzitter LAEGO (Landelijke Adviesgroep Eerstelijnsgeneeskunde voor Ouderen); Huisartsenpraktijk Ott en Bedaux, Zeist (tot 2023), momenteel waarnemend huisarts
Karolien van den Brekel-Dijkstra Dr. K. van den Brekel-Dijkstra, huisarts, Julius Gezondheidscentra, Leidsche Rijn; trainer iPH (Institute for Positive Health) en directeur van PHi ‘Positive Health International’
LEERDOELEN Na het lezen van dit artikel: ■ heeft u inzicht in de verschillende definities en interpretaties van gezondheid; ■ bent u op de hoogte van de verschuiving van de oorspronkelijke, meer statische gezondheidsdefinities van de WHO naar de nieuwe, meer dynamische omschrijving van gezondheid; ■ weet u waarom het concept Positieve Gezondheid is gebaseerd op het perspectief en de ervaring van patiënten zelf; ■ heeft u inzicht in het concept van Positieve Gezondheid en kunt u het als gespreksinstrument toepassen in de praktijk.
Socares
|
september 2023
|
nummer 2
Positieve Gezondheid is een zorgconcept waarbij veerkracht, zingeving en eigen regie centraal staan. In lijn met de ervaringen van mensen zelf bestaat Positieve Gezondheid uit zes dimensies: lichamelijk functioneren, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Om het concept geschikt te maken voor toepassing in de praktijk is het uitgewerkt in een gespreksinstrument (het spinnenweb) en een werkwijze (het andere gesprek). Dit artikel biedt een beschrijving van de oorsprong en de achtergrond van Positieve Gezondheid en een introductie voor het werken met Positieve Gezondheid in de ouderenzorg.
Inleiding Goede ouderenzorg is persoonsgerichte zorg die wordt afgestemd op de wensen en mogelijkheden van de oudere zelf. Daar horen alle levens domeinen bij, waaronder lichamelijk functioneren, mentaal welbevinden, zingeving, meedoen, kwaliteit van leven en dagelijks functioneren. Het is bekend dat autonomie de kwetsbaarheid bij ouderen vermindert.1 Denken en werken vanuit Positieve Gezondheid kan helpen de regie en daarmee de autonomie van (kwetsbare) ouderen te versterken. Dit nascholingsartikel heeft tot doel inzicht te geven in de achtergronden van Positieve Gezond heid. Daarnaast geeft het een introductie in het werken met Positieve Gezondheid in de ouderenzorg.
CASUS Uit de praktijk van Brenda Ott Meneer P. was een patiënt van 73 jaar; hij had een beroerte doorgemaakt en was bekend met diabetes, chronische pijnklachten en slapeloosheid. Hij was nog niet zo lang in mijn praktijk; ik had hem twee keer eerder gezien vanwege pijnklachten. Enkele maanden later vroeg hij mij via een e-consult om diazepam tegen zijn chronische slapeloosheid; daar had hij eerder goede ervaringen mee. Ik legde hem uit waarom ik dit voorlopig nog niet wilde voorschrijven en nodigde hem uit voor een dubbel consult. Vond hij het goed dat ik dan op een andere manier naar zijn klachten wilde kijken om hem wat beter te kunnen begrijpen? Tijdens het consult gebruikte ik het gespreksinstrument van Positieve Gezondheid (‘het spinnenweb’). Op de domeinen mentaal welbevinden, meedoen en kwaliteit van leven scoorde hij relatief laag. Het was een open gesprek
9
Nascholingsartikel
waarin ik veel luisterde en een goed beeld kreeg van zijn dagelijks leven. Het bleek dat hij met zijn enige dochter na een ruzie al negen jaar geen contact meer had gehad. Daardoor zag hij ook zijn kleinzoon niet meer. Vrolijk kon hij sindsdien niet meer zijn. Ik nodigde hem uit om een plan van aanpak te maken om toenadering tot haar te zoeken. Drie maanden later kwam hij weer op mijn spreekuur. Hoewel hij nog steeds niet goed kon slapen, was hij inmiddels wel een keer bij zijn dochter op bezoek geweest! We maakten samen het besluit om op proef met mirtazapine te starten. Toen meneer P. mijn spreekkamer uitliep, voelde ik bewondering voor deze man. ‘De mens en zijn verhaal’: dat vind ik het mooiste van mijn werk als huisarts in de ouderenzorg. Posi tieve Gezondheid en het spinnenweb helpen mij daarbij.
Ontwikkeling van Positieve Gezondheid Om de essentie van Positieve Gezondheid beter te begrijpen is het van belang inzicht te hebben in de historische ontwikke ling van het denken over gezondheid. De huidige definitie van gezondheid is gebaseerd op de WHO-definitie van gezondheid die vlak na de Tweede Wereldoorlog werd gepresenteerd door de WHO (1948): ‘Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.’ 2 Vandaag de dag is deze brede en idealistische WHO-definitie nog steeds dé standaard. Wel kwam er in de loop van de jaren ook kritiek op het concept. 3 Samengevat komt de kritiek op de WHO-definitie vooral neer op het woord ‘complete’ of ‘volledig’ als de toestand van welbevinden op drie levensdo meinen, wat een vrijwel onbereikbare situatie is voor mensen. Met de toename van chronische ziekten, in combinatie met de voortgaande ontwikkeling van de medische technologie en diagnostiek is – in het perspectief van gezondheid als ‘een toestand van volledig welbevinden’ – vrijwel niemand meer gezond te noemen. Onbedoeld wordt zo dus medicalisering bevorderd en wordt in de praktijk gezondheid toch gezien als afwezigheid van ziekte. In Nederland herkenden de Gezondheidsraad en ZonMw de problematiek rond de WHO-definitie. Machteld Huber, oud-huisarts en onderzoeker van de definitie, mocht in 2009 in opdracht van de Gezondheidsraad een internationale invitational conference organiseren om van een statische definitie tot een meer dynamische en functionele definitie te komen.4 Een groep internationale experts kwam daartoe bijeen en in consensus stelden zij het volgende nieuwe dynamische concept van gezondheid voor: ‘Health as the ability to adapt and self- manage in the face of social, physical and emotional challenges.’5 Bij de nieuwe formulering staat het vermogen om te gaan met de uitdagingen van het leven centraal. Daarbij zijn de drie domeinen van de WHO-definitie aangehouden: lichamelijk, psychisch en sociaal. Uiteraard is dit vermogen leeftijdsgere lateerd bedoeld. Vanuit deze visie is het mogelijk op iedere leeftijd zo ‘gezond’ mogelijk te leven en dus zelfs ‘gezond te sterven’, op de voor iemand passende manier.
10
Wetenschappelijke onderbouwing van Positieve Gezondheid De formulering van het dynamische concept van gezondheid ‘Health as the ability to adapt and self-manage in the face of social, physical and emotional challenges’ was een eerste stap. Vaak wordt dit concept al Positieve Gezondheid genoemd, maar dat is niet correct. Dat begrip ontstond pas later, als resultaat van het vervolgonderzoek, en is een van de moge lijke uitwerkingen van het concept. Nadat het concept in 2011 was gepubliceerd, gaf ZonMw de opdracht om het draagvlak van het concept te onderzoeken en een aanzet te geven tot operationalisering ervan. Daartoe werd een kwalitatief en kwantitatief onderzoek verricht onder zeven groepen betrokkenen: patiënten met diverse chronische aandoeningen, behandelaren (medisch specia listen en huisartsen, fysiotherapeuten en verplegenden en verzorgenden), beleidsmakers, zorgverzekeraars, gezond heidsvoorlichters, burgers en onderzoekers.6,7 Het eerste, kwalitatieve deel van het onderzoek bestond uit 50 interviews met in totaal 140 mensen, individueel of in focusgroepen. Uit de interviews bleek een groot draagvlak voor het concept. Geïnterviewden vonden het positief in deze formulering dat de mens centraal staat en niet de ziekte. Patiënten gaven aan zich aangesproken te voelen in hun kracht en niet hun zwakte. De nieuwe formulering biedt een mogelijkheid tot versterking van die gezondheid. Spontaan vertelden diverse respondenten dat gezondheid geen doel op zich zou moeten zijn, maar een middel om betekenisvol te kunnen leven. Het is aan patiënten zelf om te bepalen wat voor hen belangrijk is. De behandeling zou daarop zo veel mogelijk moeten aansluiten. Geïnterviewden vonden het negatief, en dus een aandachts punt, dat dit vermogen nogal wat van mensen vraagt: ‘Is iedereen daar wel toe in staat?’ Begeleiding op maat is dus nodig. Verder ontstond de vraag of ziekte er dan niet meer toe doet. Dat is niet het geval; ziekte wordt gezien als ‘een licha melijke of geestelijke uitdaging van het leven en dient waar mogelijk en gewenst goed behandeld te worden. In het onderzoek werden ook de volgende vragen gesteld: • wat beschouwt iemand als indicatoren van gezondheid (‘Waar leest u gezondheid aan af?’); • of de geïnterviewde vindt dat zijn indicatoren bij het concept passen. De eerste vraag resulteerde in 556 indicatoren van gezond heid met een zeer brede inhoud. Daarbij viel op dat patiënten, anders dan de andere geïnterviewden, begrippen die met kwaliteit van leven te maken hadden, een zeer belangrijk onderdeel van gezondheid vonden. De onderzoekers catego riseerden de genoemde indicatoren tot zes hoofddimensies met 32 onderliggende aspecten. Deze hoofddimensies heetten aanvankelijk: 1. lichaamsfuncties; 2. mentale functies en beleving;
Socares
|
september 2023
|
nummer 2
gemiddelde score
Nascholingsartikel
8,00
doelgroep behandelaren (n = 643) patiënten (n = 575) burgers (n = 430) beleidsmakers (n = 80) verzekeraars (n = 15) public health actors (n = 89) onderzoekers (n = 106)
7,50 7,00 6,50 6,00 5,50
dagelijks functioneren
sociaal-maatschappelijke participatie
kwaliteit van leven
spirituele dimensie
mentale functies en beleving
lichaamsfuncties
5,00
dimensies Figuur 1 Verschillende score per dimensie voor de verschillende doelgroepen. Bron: Handboek Positieve Gezondheid in de huisartspraktijk.14
3. spiritueel-existentiële dimensie; 4. kwaliteit van leven; 5. sociaal-maatschappelijke participatie; 6. dagelijks functioneren. Deze dimensies zijn later nog anders geformuleerd, zodat ze bij elk taalniveau aansluiten. In versie 2.0 zijn er uiteindelijk nog onderliggende aspecten toegevoegd aan de dimensies. Op de tweede vraag (‘Passen uw indicatoren bij het concept?’) vond de overgrote meerderheid dat hun keus van indicatoren goed bij het concept paste en dus een operationalisering daarvan was. In het kwantitatieve deel van het onderzoek werden de kwali tatieve uitkomsten in een vragenlijst verwerkt en ter toetsing voorgelegd aan 1938 respondenten, verdeeld over de zeven groepen betrokkenen. Hieraan deden 1938 respondenten mee. De hiervoor beschreven positieve en negatieve stand punten werden volledig gedeeld, dus er was veel draagvlak en de negatieve standpunten werden als waarschuwingen meegenomen. De deelnemers moesten vervolgens aangeven, op een schaal van 1 tot 9, in hoeverre ze de 32 indicatoren van gezondheid (aspecten genoemd) die onder de zes hoofddi mensies vallen, bij ‘gezondheid’ vonden horen. De meningen bleken tussen de diverse groepen sterk te verschillen. Bij de dimensie lichaamsfuncties was iedereen het erover eens dat deze bij gezondheid hoort. Bij de andere dimensies lagen
Socares
|
september 2023
|
nummer 2
de meningen uiteen. Patiënten scoorden alle dimensies hoog en toonden daarmee een brede opvatting over de invulling van gezondheid. Beleidsmakers en onderzoekers scoorden daarentegen alleen hoog op de dimensie lichaamsfuncties en enigszins bij kwaliteit van leven; zij hebben een smalle, vooral medisch-analytisch gerichte opvatting en volgen grotendeels de opvatting ‘gezondheid is afwezigheid van ziekte’. Verdere uitsplitsing van de behandelaren in artsen (medisch specialisten en huisartsen), fysiotherapeuten en verplegenden (en verzorgenden), naast patiënten, leverde het beeld in figuur 2 op. De verpleegkundigen (groen) bleken in hun denkwijze zeer dicht bij de patiënten (stippellijn groen) te scoren. De fysiotherapeuten (geel) onderscheidden zich hier significant van, terwijl de artsen (blauw) zich daar weer sterk van onderscheidden. Bij uitsplitsing van de artsen in medisch specialisten (50%) en huisartsen (50%) bleken deze groepen identiek te scoren.
Het concept Positieve Gezondheid Uit het onderzoek bleek dat het nieuwe concept van gezond heid breed werd omarmd. De operationalisering ervan met indicatoren leverde echter een probleem op. Er bleken tegenstellingen tussen opvattingen van de verschillende groepen, met een smalle of een brede interpretatie. Dit verschil in interpretatie maakt het nodig om bij het gebruik van het woord gezondheid de vraag te stellen: ‘Wat voor soort
11
gemiddelde score
Nascholingsartikel
8,00
doelgroep artsen (n = 317) verpleegkundigen (n = 110) fysiotherapeuten (n = 216) patiënten (n = 575)
7,50
7,00
6,50
dagelijks functioneren
sociaal-maatschappelijke participatie
kwaliteit van leven
spirituele dimensie
mentale functies en beleving
lichaamsfuncties
6,00
dimensies
Figuur 2 Gemiddelde score per dimensie voor patiënten en behandelaren. Bron: Handboek Positieve Gezondheid in de huisartspraktijk.14
gezondheid bedoel je?’ De uitweg uit dit dilemma was het besluit om de trend te volgen die in de zorg op dit moment algemeen herkend kan worden, namelijk dat men de patiënt centraal wil stellen. In het kader van dit streven is het goed te beseffen hoe patiënten over het algemeen denken, namelijk dat patiënten, zoals hiervoor werd aangetoond, een brede opvatting over gezondheid hebben. Besloten werd deze brede opvatting te volgen. Om uit een eventuele spraakverwarring te komen, werd voor de brede uitwerking van het concept gekozen voor de term Positieve Gezondheid als werkbegrip. De keuze voor deze term heeft twee redenen: ten eerste heeft de brede inhoud veel raakvlakken met de positieve psychologie, en bovendien bleek uit de notulen van de oprichting van de WHO dat men overwogen heeft de term positive health te gaan gebruiken. Uiteindelijk ging dat niet door, maar na deze ontdekking werd gekozen voor de term Positieve Gezondheid, omdat deze in lijn blijkt te zijn met de intenties van de WHO. Onvermijdelijk roept dit begrip de vraag op of er ook zoiets als negatieve gezondheid bestaat. Dat begrip is te zien als een aanduiding van gezondheid per exclusionem, een gezond heidsbegrip waarmee de oudere artsen onder ons nog zijn opgeleid. Hierbij is, in lijn met de oorspronkelijke WHO-de finitie van gezondheid, iemand slechts gezond te noemen wanneer er geen sprake is van ziekte of overige mentale en/of sociale problemen.2 De term Positieve Gezondheid wordt met hoofdletters geschreven, omdat de term al eerder in de lite ratuur gebruikt werd, maar met andere invullingen.8,9 Met de hoofdletters P en G wordt de uitwerking van het concept van
12
gezondheid in de zes dimensies aangegeven.10 Dus wat is Posi tieve Gezondheid: de brede uitwerking in zes dimensies van het concept ‘gezondheid als het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven’. Toen deze benadering veel enthousiasme bleek op te roepen, is in 2015 de stichting ‘Institute for Positive Health’ (het iPH) opgericht, dat vanaf 2016 actief helpt om Positieve Gezondheid te implementeren in de praktijk. De zes dimensies werden uitgewerkt tot het spinnenweb Positieve Gezondheid.
Gezondheid als veerkracht Positieve Gezondheid heeft tot doel een verandering van focus tot stand te brengen in het zorgsysteem: van een focus op ziekte en gezondheid als afwezigheid van ziekte, naar aandacht voor de veerkracht van mensen en de versterking van die veerkracht. Dit sluit aan op twee gezichtspunten ten aanzien van veerkracht. Allereerst sluit het aan op het gedachtegoed van Antonovsky. Antonovsky was een medisch socioloog die zich veel heeft beziggehouden met wat mensen gezond maakt. Daartoe interviewde hij overlevenden van de Holocaust. Velen van hen waren getraumatiseerd, maar het viel hem op dat er onder de mensen met deze ervaringen een kleine groep was die hetzelfde had meegemaakt, maar niet was getraumati seerd. Hij vroeg zich af wat deze mensen typeerde dat hen zo veerkrachtig maakte dat ze deze vreselijke ervaringen goed hadden doorstaan. Hij vond drie eigenschappen, die hij gezamenlijk de sense of coherence noemde, te vertalen als
Socares
|
september 2023
|
nummer 2
Nascholingsartikel
‘gevoel van samenhang’. De drie eigenschappen noemde hij comprehensibility, manageability en meaningfulness. 1. Comprehensibility staat voor het begrijpen van je situatie, tot op zekere hoogte uiteraard. We begrijpen nooit alles, maar het gaat erom dat je niet in verwarring bent. 2. Manageability gaat over de mogelijkheid iets te doen, om zelf keuzes te maken in je leven. Het gaat erom dat je je niet (compleet) machteloos voelt, geen slachtoffer. 3. Meaningfulness heeft betrekking op een vorm van persoon lijke zingeving van het leven. Volgens Antonovsky is zin geving van deze drie eigenschappen de krachtigste.11 Een andere bron van kennis over gezondheid zijn de gege vens over de Blue Zones in de wereld.12 Dit zijn gebieden verspreid over diverse werelddelen waar mensen heel oud worden, vaak over de honderd, grotendeels zonder chronische ziekten en zonder mentale aftakeling. Wanneer ze sterven is dat meestal zonder een zwaar en lang ziekbed. In totaal zijn zeven regio’s (Blue Zones) geïdentificeerd: in Zuid-Japan, meerdere eilanden in het Middellandse Zeegebied, in Zuid-Zweden en in Midden- en West-Amerika. De belangrijkste vier leefstijlfactoren die al deze gebieden gemeen hebben zijn: 1. Voeding: grotendeels plantaardig, weinig dierlijke eiwitten; men stopt met eten wanneer er een gevoel van verzadiging is en niet pas ‘wanneer er niets meer bij kan’. 2. Bewegen: de mensen bewegen veel, maar ‘gewoon’, tot op hoge leeftijd, zonder sportscholen of stappentellers. 3. Zingeving: mensen hebben een leven en bezigheden die zij als zinvol ervaren en ze blijven daarmee tot op hoge leeftijd actief; pensionering en stoppen met werk kent men vaak niet, wel doet men het wat rustiger aan. 4. Sociale inbedding: mensen maken deel uit van een sociale gemeenschap – dat kan een dorpsgemeenschap zijn, een familieverband of een spirituele gemeenschap, maar het belangrijkste is dat ze niet eenzaam zijn; het is bekend dat eenzaamheid zeer schadelijk is voor de gezondheid.13 Bij het uitwerken van Positieve Gezondheid en het spin nenweb waren deze gegevens mede een inspiratie. In de werkwijze Positieve Gezondheid komen de drie elementen van de sense of coherence aan de orde: 1. De eerste stap is iemand te helpen meer overzicht over en vervolgens inzicht in zijn leven te krijgen door het invullen van het spinnenweb. Er ontstaat comprehensibility. 2. Het gesprek dat bij de methodiek hoort beoogt primair dat de persoon zich afvraagt wat hij zou willen veranderen, waar hij op hoopt of van droomt. De vraag naar de persoon lijke zingeving wordt aangeraakt: de meaningfulness. 3. En wanneer dan gezocht wordt naar het eerste kleine stapje dat in die richting gezet kan worden, krijgt iemand iets in handen wat hij zelf kan doen. Ook al is daarnaast nog steun van anderen nodig. De manageability wordt geactiveerd.
Socares
|
september 2023
|
nummer 2
De leefstijlfactoren van de Blue Zones komen allemaal voor in het spinnenweb en kunnen ter sprake worden gebracht als daar behoefte aan is.
Werken met Positieve Gezondheid Bij het gedachtengoed van PG is een werkwijze ontwikkeld die behulpzaam is voor de gespreksvoering. Het spinnenweb van Positieve Gezondheid kan worden gebruikt als ‘gespreks starter’, we noemen dit ook ook wel ‘het andere gesprek’. Bij dit ‘andere gesprek’ wordt een meer coachende en open grondhouding aangenomen. Het spinnenweb van Positieve Gezondheid is ontwikkeld als een hulpmiddel hierbij. Het heeft als doel om mensen zelf te laten nadenken over hun situatie en om de dialoog daarover op gang te helpen. Bij het ‘andere gesprek’ wordt op basis van het spinnenweb de vraag gesteld waar iemand naartoe wil, wat zijn of haar wensen en/ of dromen zijn. Tot slot wordt samen gekeken welke hande lingsperspectieven stapsgewijs gezet kunnen worden om hier te komen. De volgende casus laat zien wat bereikt kan worden met het gebruik van het spinnenweb.
CASUS De zoon van de 88-jarige, zelfstandig wonende mevrouw Jansen belt de praktijk met het verzoek bij zijn moeder langs te gaan om haar behandelwensen te bespreken. Mevrouw heeft al eerder laten weten dat ze niet meer gereanimeerd en beademd wil worden. De huisarts spreekt een visite af waar de zoon ook bij kan zijn en neemt zich voor het spinnenweb te gebruiken voor het gesprek over proactieve zorgplanning (PZP). Mevrouw gaat ermee akkoord om haar situatie aan de hand van de zes domeinen te bespreken. De huisarts neemt plaats op een stoel tegenover haar, het kladblok met het spinnenweb bij de hand en begint het gesprek. Door met haar de zes verschillende dimensies te bespreken, krijgt zowel mevrouw als de huisarts inzicht in haar situatie. Door moeheid en benauwdheid heeft mevrouw weinig zin meer in het leven. Ook eet ze slecht omdat het haar niet smaakt. Haar verjaardag wil ze daarom niet meer vieren en feesten wil ze niet meer bijwonen. Zo nodig wil ze wel een opname in het ziekenhuis, maar dan het liefst op een afdeling geriatrie. Het liefst zou ze naar een hospice gaan als het einde nadert en de thuiszorg ontoereikend is. Ze leeft op als ze vertelt hoe ze van haar kinderen en kleinkinderen geniet. Daarnaast heeft ze veel plezier in bridgen; het rijden ernaar toe valt haar echter steeds zwaarder. Mevrouw zegt dat ze liefst zo lang mogelijk wil kunnen blijven bridgen. Ze heeft moeite met het vragen om hulp. Een oplossing voor het bridgen is echter dat ze het aanbod van een bridgegenoot die eerder aangaf haar te willen halen en brengen zal aannemen. De huisarts laat mevrouw met haar zoon een plan maken hoe
13
Nascholingsartikel
Figuur 3 Het Positieve Gezondheidsmodel van Machteld Huber kent zes domeinen: lichaamsfuncties, dagelijks functioneren, meedoen, mentaal welbevinden, zingeving en kwaliteit van leven. Bron: Handboek Positieve Gezondheid in de huisartspraktijk.14
ze dat het beste kunnen organiseren. Het ‘andere gesprek’ heeft mevrouw vooral inzicht gegeven in haar situatie en wensen. Wat geeft haar leven zin en wanneer hoeft het niet meer? Haar huisarts heeft haar door het gebruik van het spinnenweb beter leren kennen en ook haar zoon weet nu goed wat zijn moeder belangrijk vindt. In het volgende deel komen een aantal tools en materialen aan bod. Deze kunnen worden ingezet om te starten met Positieve Gezondheid. Het spinnenweb Mijn Positieve Gezondheid (versie 2.0) en de bijbehorende vragenlijst bestaan uit zes dimensies en 44 bijbehorende aspecten. Figuur 3 is gebaseerd op het oorspronkelijke spinnenweb met 32 aspecten uit het onderzoek7 waarvan de termen als te ingewikkeld voor het dagelijks gebruik werden beschouwd. Na feedback van vele gebruikers zijn de aspecten ‘seksualiteit’ en ‘intimiteit’ toegevoegd en is de ‘jokervraag’ (‘Ik mis iets dat voor mij belangrijk is …’) toegevoegd. In het spinnenweb zijn langs de assen vanaf het centrum naar de periferie de getallen van 0 tot en met 10 geplaatst (0 is laag; 10 is hoog). De opzet is dat patiënten aan de hand van het spinnenweb zichzelf op de
14
verschillende levensdomeinen een cijfer kunnen geven en aangeven op welke punten ze graag iets zouden veranderen of verbeteren. De vragenlijst is beschikbaar als print op papier en als digitale vragenlijst, resulterend in een spinnenweb. De papieren versie is te downloaden (www.iph.nl/meedoen/ gratis-downloaden) of te bestellen als A5-scheurblokjes (www. webshop-gezondheid.nl). De digitale tool is bereikbaar via www.mijn-positieve-gezondheid.headease.nl/adults. Ofschoon de volwassenentool het taalniveau B1 heeft, is dat voor mensen met laaggeletterdheid toch vaak te moeilijk. Voor deze doelgroep is de ‘eenvoudige tool’ ontwikkeld. Een papieren versie en een begeleidingsdocument zijn te downloaden en uit te printen. Daarnaast is er een digitale versie met een voorleesfunctie. Deze blijkt ook goed bruikbaar voor mensen met een visuele beperking. Al deze tools zijn te downloaden via bovengenoemde twee websites/links. Op dit moment is er ook een specifieke versie van het spin nenweb voor ouderen in ontwikkeling. Naar verwachting zal deze in de loop van 2024 beschikbaar komen. Naast de digitale tools zijn er folders met alleen 6 vragen, zonder de 44 aspecten. Het handige is dat je die, naast gebruik in een consult op de praktijk, ook makkelijk kunt meenemen in je
Socares
|
september 2023
|
nummer 2
Nascholingsartikel
visitetas. Maak voor uzelf een keuze hoe u ermee aan de slag gaat en stem af met de (oudere) patiënt welke tool zij geschikt vinden om in te vullen.
Zelf ervaren Hoe meer u vertrouwd bent met de essentie van Positieve Gezondheid, des te overtuigender en efficiënter u bent in het gesprek met de patiënt. Daarom beginnen we met een oefe ning om zelf te ervaren hoe het is om het spinnenweb in te vullen. Daarna volgen hier een paar vragen over dat ingevulde spinnenweb. Om te beginnen een moment van reflectie: 1. Hoe gaat het op dit moment met u? 2. Wat betekent gezondheid voor u? Vul voor uzelf het spinnenweb Mijn Positieve Gezondheid eens in, bijvoorbeeld op papier. U kunt uzelf op iedere dimensie van het spinnenweb een gemiddeld cijfer geven. Als u vervolgens deze cijfers met een lijn met elkaar verbindt, ontstaat binnen het spinnenweb uw gezondheidsoppervlak. U kunt ook de digitale vragenlijst op www.mijnpositievegezondheid.nl invullen. De uitkomst print u eventueel uit. Stel uzelf bij het bekijken van uw spinnenweb de volgende vragen: 1. Hoe ziet uw ingevulde spinnenweb, uw gezondheids oppervlak eruit? 2. Wat gaat goed en waar bent u tevreden over? Is er ook iets wat minder goed gaat? 3. Bent u bij de begrippen iets tegengekomen wat u speciaal triggerde of raakte? 4. Wat zijn uw dromen en drijfveren? Bent u op weg in een richting die daarbij aansluit? 5. Zou u iets willen veranderen, of iets meer aandacht willen geven en zo ja, wat is dat? 6. Kunt u bedenken wat een eerste stapje in die richting zou kunnen zijn? 7. Is dat haalbaar? 8. Is er iets wat u daarbij toch tegenhoudt? Zo ja, wat is dat? En kunt u daar wat aan doen? 9. Wat besluit u te gaan doen? Wat is de eerste concrete stap die u kunt zetten? 10. Wat of wie hebt u daarvoor nodig?
de vraag hoeveel balans er in uw eigen leven is en in hoeverre u zelf een positief gezonde hulpverlener bent. Wellicht kan dit een stimulans zijn om ook meer aandacht aan uzelf en uw brede gezondheid en welbevinden te gaan besteden. Ook dat komt de kwaliteit van uw werk ten goede.
Wat levert werken vanuit Positieve Gezondheid op? Na de opdrachten in het hoofdstuk ‘zelf ervaren’ nodigen wij u uit om nog een keer de casus over meneer P. te lezen aan het begin van het artikel. U zou daarna uw ogen even kunnen sluiten en terugdenken aan de patiëntcontacten die u afgelopen week hebt gehad en die indruk op u maakten. Met welk van deze patiënten zou u het nuttig of interessant vinden om een keer het spinnenweb te gebruiken? Deze vraag is tegelijk de opmaat voor het tweede artikel met nascholing over Positieve Gezondheid, verderop in dit tijdschrift. Hierin gaan we nader in op de toepassing en werkwijze van Positieve Gezondheid in de ouderenzorgpraktijk. ■
Literatuur 3. Jadad AR, O’Grady L. How should health be defined? Join a global conversation at blogs.bmj.com/bmj. BMJ 2008; 337(a2900): 1361-64. 5. Huber M, Knottnerus JA, Green L, et al. How should we define health? BMJ 2011; 343(4163): 235-37. 7. Huber M, van Vliet M, Giezenberg M, et al. Towards a ‘patient- centred’ operationalisation of the new dynamic concept of health: A mixed methods study. BMJ Open 2016; 5: e010091. 11. Antonovsky A. Health, stress and coping. San Francisco: Jossey-Bass, 1979. 12. Buettner D. The Blue Zones. 9 Lessons for living longer from the people who’ve lived the longest. Washington: National-GeographicSociety, 2012. Voor de volledige literatuurlijst wordt verwezen naar www.socares.nl. De auteurs hebben geen financiële banden met de farmaceutische industrie, ontvangen geen onderzoeksgeld van commerciële partijen en hebben geen bedrijfsbelangen of andersoortige financiële relaties met betrekking tot dit onderwerp.
De waarde van zelf ervaren hoe het spinnenweb werkt, is meerledig. Allereerst weet u dan alvast welke onderwerpen aan bod komen tijdens het ‘andere gesprek’ met uw patiënt. Invullen kan uzelf inzicht geven. U komt wellicht langs thema’s waar u niet direct aan zou denken. Verder merkt u vermoede lijk dat een voornemen formuleren niet zo moeilijk is, maar het daadwerkelijk uitvoeren, volhouden en ermee doorgaan minder gemakkelijk is. Dus is het niet zo vreemd dat het een patiënt vaak ook moeite kost om iets te veranderen in z’n leven. Een patiënt zal onbewust ervaren of u persoonlijk weet waar u over praat als u het ‘andere gesprek’ met hem voert. Een andere waarde is dat het u zou kunnen confronteren met
Socares
|
september 2023
|
nummer 2
De basis van deze nascholing komt uit het Handboek Positieve Gezondheid in de huisartspraktijk: samenwerken aan betekenisvolle zorg van Machteld Huber, Hans Peter Jung en Karolien van den Brekel-Dijkstra.
Geaccrediteerde nascholing De e-learning die bij dit nascholingsartikel hoort, kunt u vinden op www.socares.nl.
15
