Kennispocket Verstandelijke beperking & seksualiteit, 3e herziene editie

KLIK KENNISPOCKET

OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KINDERW MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZE VERSTANDELIJKE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN BEPERKING & MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN MASTURBATIE LUST EN INTERNET OPENHARTIGHEID ZELFBEELD ZEL CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS ZELFBEELD LUST EN INTER DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN MASTURBATIE LUST EN INTERNET KINDERWENS OPENHARTIGHEID ZE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID LUST EN INTERNET CONTACTBEMID KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHA ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE L INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMI KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHA ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE L Klik kennispocket INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMI KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHA

SEKSUALITEIT De ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking gaat over alle levensgebieden, dus ook over dat van de seksualiteit. Hoewel het voor steeds meer begeleiders een onderwerp is als vele andere in het werk, roept seksualiteit vaak nog gevoelens op van gene of zelfs afkeer. In deze kennisbundel vertellen zorgprofessionals uit de verstandelijk gehandicaptenzorg over wat je kunt doen om van seksualiteit een normaal gespreksonderwerp te maken, hoe je mensen ook met ernstige meervoudige beperkingen helpt bij het omgaan met hun seksuele gevoelens en wat je doet als een cliënt een relatie zoekt of een kinderwens heeft. Ook is er aandacht voor seksuele diversiteit bij mensen met een verstandelijke beperking en het online contact leggen en voorkomen van risico-ervaringen.

VERSTANDELIJKE BEPERKING & SEKSUALITEIT

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

SEKSUALITEIT

3E DRUK, DECEMBER 2021

9 789492 711991

UITGEVERIJ PRELUM

THEMA

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

SEKSUALITEIT Openhartigheid Zelfbeeld Contactbemiddeling Kinderwens Masturbatie Lust en internet Diversiteit

3E DRUK, DECEMBER 2021 ISBN 978-94-92711-99-1

Klik kennispocket UITGEVERIJ PRELUM

OPENHARTIG OVER INTIMITEIT

J

REDACTIE KLIK TJITSKE GIJZEN

e eigen seksualiteit zal je misschien niet zo snel met derden delen. Gaat het over de seksualiteit van cliënten, dan moet je wel. Het is een weliswaar intiem onderwerp, maar in je team is praten over de seksualiteit een barre noodzaak. Cliënten moet je kunnen begeleiden op alle levensgebieden, ook op dat van de seksualiteit. En natuurlijk wil je hen, net als bij alle andere zaken in hun leven, ook bij hun seksualiteit zo goed mogelijk helpen. Je laat hen niet alleen met hun vragen en noden.

Hoewel het voor steeds meer begeleiders een onderwerp is als vele andere in het werk, roept seksualiteit vaak nog gevoelens op van gene of zelfs afkeer. Hoe ben je zelf opgevoed? Wat heb je aan prettigs of akeligs meegemaakt op seksueel gebied? Weten jullie van elkaar hoe de gevoeligheden liggen? Hoe open zijn je collega’s daarover? Mag je echt alles vragen, mag je alles vertellen wat je moeilijk of juist leuk en mooi vindt? Zijn jullie het eens met elkaar, en zo niet, waarover verschillen jullie van mening?

De behoefte aan kennis over seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking is groot. Hoe meer begeleiders ervan begrijpen, hoe beter ze hun cliënt kunnen bijstaan. In deze Klik-kennispocket delen collega’s en deskundigen hun ervaringen en kennis. Hopelijk helpt hun openhartigheid je om zelf ook deskundiger en gemakkelijker om te gaan met de seksualiteit van cliënten.

Wil je je verder verdiepen in het onderwerp, dan is in het kenniscentrum van Klik op www.klik.org nog veel meer informatie te vinden. n

COLOFON 4

UITGEVER Prelum Postbus 24028 3502 MA Utrecht

VORMGEVING Colorscan Zuiderkade 14B 1948 NG Beverwijk

DRUK Ipskamp printing

Kijk ook op www.klik.org

INHOUDSOPGAVE Praten over seks

Masturbatie

6 Land

38 Niet

van niet is groter dan het land van wel DOOR RONNY VINK

10 Vertrouwen

kweken

DOOR RONNY VINK 12 Seksualiteit

hoort thuis in elk zorgplan

wachten op gedragsproblemen DOOR RONNY VINK

42 Kan

hij leren masturberen?

DOOR MARJA KROEF 48 Piemeltijd DOOR WELMOED VISSER

DOOR TJITSKE GIJZEN

Diversiteit Zelfbeeld

52 Seksuele

15 Een

positief zelfbeeld ontwikkelen DOOR WELMOED VISSERS

geaardheid bespreekbaar maken DOOR TJITSKE GIJZEN

56 Met

wie zou je willen vrijen?

DOOR RONNY VINK

Contactbemiddeling 24 Veilig

daten

59 Wie

ben jij nu eigenlijk?

DOOR TJITSKE GIJZEN

DOOR MARIËT EBBINGE

Kinderwens 29 Praten

over de kinderwens

DOOR TJITSKE GIJZEN 33 Zonder

oordeel een gesprek

voeren

Lust en internet 65 De

grens over online

DOOR DAPHNE KEMNER 71 Niet

vermijden, maar begeleiden DOOR MARIËT EBBINGE

DOOR TJITSKE GIJZEN

5

OPENHARTIG OVER SEKS

Land van niet is groter dan het land van wel Seksualiteit wordt een normaal onderwerp van gesprek voor begeleiders en cliënten met de methode Praten over seks. Je ontdekt hiermee dat het leuk is om het er met elkaar over te hebben.

6

Samengevat: Twee seksuologen vertellen hoe ze zorgen voor ruimte om te praten over seks. Ze hebben een methode ontwikkeld voor begeleiders en cliënten.

Paulien van Doorn en Nicole van Zelst zijn beide seksuoloog in dienst van een instelling. Volgens Paulien en Nicole is praten over seks leuk voor cliënten en begeleiders. Vrolijk of verlegen kijkende cliënten denken, als ze Paulien of Nicole tegenkomen, vast aan de opbeurende seksgesprekken die ze met hen hebben gehad. Paulien van Doorn werkt sinds 1999 bij Lunet Zorg in Eindhoven. Heeft ze ondertussen de hele gemeenschap ervan overtuigd dat seks ook voor cliënten leuk is, en niet voornamelijk problematisch?

“Het houdt nooit op. Er komen nieuwe cliënten en nieuwe medewerkers; jonge mensen groeien anders op dan wij. Toen ik 20 jaar geleden als seksuoloog begon bij de Rutgersstichting was er best veel vrijheid. Er werd niet zozeer over gepraat, maar als iemand moest leren masturberen werd dat gewoon opgelost. De maatschappelijke moraal verandert; op het gebied van seksualiteit is de cultuur strenger en angstiger geworden. Tegenwoordig heeft aandacht voor seksualiteit vooral de bedoeling, seksueel misbruik te voorkómen. Zeker mannelijke begeleiders hebben daardoor veel handelingsverlegenheid. Cliënten worden mondiger, en gebruiken seks soms tegen begeleiders; die blijven uit voorzorg op de drempel van een slaapkamer staan. Ik snap dat wel, maar er niet serieus over praten voedt de angst.”

OPENHARTIG OVER SEKS

Vertrouwen kweken Het is mooi dat er een methode is om te praten over seks, maar begeleiders en cliënten moeten het zelf dóen. Daarvoor is vertrouwen nodig.

Samengevat: Twee begeleiders vertellen hun ervaringen met de methode Praten over seks.

Eric Heesterbeek begeleidt mensen met een licht verstandelijke beperking. “Die hebben allerlei vragen: Hoe ga ik een relatie aan, hoe versier ik iemand, waar vind ik iemand? Met één cliënt heb ik het boek van a tot z doorgenomen. Hij had wel vriendinnetjes gehad, maar nooit seks. Het laatste deel van het boek gaat daarover. Hij vond het interessant maar kon er niet veel mee. ‘Praten over seks’ bevat opdrachten om samen uit te voeren. Zo leer je de cliënt en zijn opvattingen kennen. Dat is een stevig begin. De opdrachten in het laatste deel kon deze cliënt niet. Ik heb de tekst voorgelezen, en zo nodig stelde hij vragen. Hij vond het razend interessant. Hij was de eerste twee keer voorzichtig, maar toen we elkaar eenmaal vertrouwden, hebben we over alles gepraat.”

Meer openheid Eric vindt dat de methode heeft geleid tot meer openheid in zijn team. “Vroeger ging je zelf aan de slag, en praatte je meer vanuit je eigen ervaringen. Dit boek houdt het neutraler, dat is prettig. Ik vind het bijvoorbeeld moeilijk om mijn eigen waarden en normen op de achtergrond te houden; hierin wordt beschreven wat maatschappelijk is toegestaan. Het boek heeft mij erg geholpen om op een neutrale manier over seksualiteit te praten. Het is onbelangrijk hoe ik er zelf over denk. Soms doen cliënten onwenselijke dingen; dan praat ik aan de hand van het boek over wat ‘normaal’ is.”

Taboe

10

Eric werkt al meer dan 30 jaar in de zorg. “Seksualiteit was natuurlijk altijd een onderwerp, maar er werd niet echt over gepraat. Veel familieleden vonden het taboe. Het was erg prettig dat wij op een gegeven moment bij een seksuoloog terechtkonden met onze

OPENHARTIG OVER SEKS

vragen. Daarvóór wisten we niet waar we met zulke kwesties heen moesten. Ik ben ooit eens een badkamer binnengelopen om een wasmand te halen: stond er een stelletje te douchen. Dat was voor ons alle drie buitengewoon ongemakkelijk. Zij voelden zich betrapt en schuldig. Ik heb gezegd: Van mij mogen jullie samen douchen, maar doe de deur op slot. Ik betwijfel of ze ooit seks hebben gehad, en dat komt vrees ik door dat incident. Je sprak er in die tijd niet met cliënten over. Er zijn nu verschillende stelletjes in huis, die wij ook op het punt van hun relatie begeleiden. Als het over seks gaat bespreken we het soms met zijn vieren: twee cliënten en twee begeleiders, en soms met elk apart: wat zij het prettigst vinden.”

Serieuze relatie Seksuoloog Paulien van Doorn: “Als mensen een serieuze relatie krijgen, moeten begeleiders afspraken met hen maken: hoe vaak zie je elkaar, hoe ga je om met seks, met geen kinderen krijgen, of het heel fijn hebben samen.” Eric Heesterbeek: “Een jongen had een relatie met een meisje uit huis. Zij zei tegen haar begeleidster: ‘Ik vind seks niet zo prettig want dat is altijd hetzelfde.’ Dat hebben we met zijn vieren besproken, daarna heb ik de jongen verder begeleid.

We hebben samen op websites naar voor hen nieuwe standjes gezocht, zodat zijn vriendinnetje ook plezier in de seks zou krijgen.”

Troosteloos “Seksuologen en begeleiders mogen alleen maar práten over seks.

Wij mogen niet met onze handen aan iemand komen, wij mogen geen kleren uitdoen. Dan gaan we wel eens met iemand naar de dokter, omdat die het wel mag uitleggen en aanwijzen. Waar zit alles, waar moet wat in en, ook belangrijk: functioneert alles goed?

Een ander stel vroeg om hulp. Ze hadden allebei zin in seks; hij achter de computer, zij voor de tv. Maar naar elkaar toe komen, plannen, daar kwam het niet van. Ik vroeg: hoe ziet jullie slaapkamer eruit? Redelijk troosteloos: bed, kast, tl-buis. Toen zijn we gaan kijken hoe ze het gezellig konden maken. Ze hadden geen idee, daar hebben veel verstandelijk gehandicapten hulp bij nodig.” n

Praten over seks Methode voor het ondersteunen van men- van Doorn en Anja Janssen. Begeleidersboek sen met een verstandelijke beperking bij (prijs € 30,90) en een losbladige werkmap hun seksuele ontwikkeling. Door Paulien voor cliënten (€ 41,20). Uitgeverij Garant.

11

PRATEN OVER SEKS

Seksualiteit hoort thuis in elk zorgplan Hoe begeleid je cliënten bij het beleven van hun seksualiteit? Ga in gesprek en neem de tijd om uit te zoeken wat iemand wil.

12

Samengevat: Uitleg over hoe je cliënten ondersteunt in hun seksualiteit: door te kijken wat de cliënt wil.

Neem de tijd voor seksualiteit, praat erover met cliënten. Dat is de boodschap van Marianne Heestermans, inmiddels gepensioneerd gz-psycholoog, gespecialiseerd in seksualiteit en misbruik van mensen met verstandelijke beperking. Dat begint met het beleid van jouw instelling, wat wordt daarin gedaan aan de begeleiding van seksualiteit van cliënten, is er bijvoorbeeld: • een begeleidingsplan op het gebied van seksualiteit, • scholing over seksualiteit, of gebeurt er helemaal niets op dit gebied in de instelling waar je werkt? Te vaak komt de seksualiteit van cliënten pas ter sprake als het misgaat,” zegt Marianne. “De historie van seksuele voorlichting en vorming was er op gericht iets te voorkomen: • seksuele handelingen • seksueel misbruik • zwangerschap • aids.

Er werd niet gekeken hoe seksualiteit leuk kan zijn voor cliënten. Het hoort bij het vak van begeleider om cliënten bij hun seksualiteit te ondersteunen. De opmerking ‘Seksualiteit niet van toepassing’ in een zorgplan is dus geen optie, seksualiteit is onderdeel van het mens zijn. Iedereen heeft seksualiteit en groeit ermee op.

Seksualiteit is een breder begrip dan alleen seksueel contact. Het heeft ook te maken met lichaamsbesef en sensaties. Schematisch

PRATEN OVER SEKS

zijn de verschillende facetten die allemaal te maken hebben met seksualiteit als volgt:

LICHAMELIJKE

VERSTANDELIJKE

ONTWIKKELING

ONTWIKKELING

EMOTIONELE ONTWIKKELING LEVENS-

SOCIALE

GESCHIEDENIS

ONTWIKKELING

Bij mensen met een verstandelijke beperking is de lichamelijke ontwikkeling meestal normaal, met uitzondering van sommige syndromen, zoals mensen met het klinefeltersyndroom of sommige vrouwen met het downsyndroom, die soms vroeg gaan menstrueren of in de overgang komen.”

Levensgeschiedenis “Het aspect levensgeschiedenis is bij verstandelijk beperkten ook een aandachtspunt, omdat ze soms nare ervaringen hebben meegemaakt die hen kwetsbaar hebben gemaakt. Verder hebben ook mensen met een verstandelijke beperking seksuele verlangens en wensen. Seksuele vorming vergroot de kwaliteit van het leven van de cliënt.

Maar hoe ondersteun je je cliënt in het ervaren van seksualiteit?

• Bij kinderen en jeugdigen door educatie.

• Bij volwassenen door ondersteuning • en door aan te sluiten bij de individuele leerstijl van de cliënt.

Onderwerpen die aan bod komen bij seksuele vorming zijn onder andere zelfverzorging, autonomie en fysiologie, empowerment (zelfregie), relationele en sociale vaardigheden, sociale en seksuele rechten en gelegenheid. Houd daarbij niet teveel vast aan materialen, maar práát er over met de cliënt. Neem niet je eigen normen en waarden als uitgangspunt. Kijk stukje bij beetje wat de cliënt wil en probeer niet te interpreteren. Er is er maar één die de informatie heeft en dat is de cliënt.”

13



ZELFBEELD

Een positief zelfbeeld ontwikkelen Een positief zelfbeeld draagt bij Samengevat: aan het positief beleven van Uitleg over de rol van seksualiteit. In een tijd waarin het zelfbeeld bij seksuaalles lijkt te draaien om uiterlijk liteit van mensen met en perfectie, geeft dit nogal druk een verstandelijke op het beeld dat mensen met een beperking (verstandelijke) beperking van zichzelf hebben. Want wanneer ben je goed genoeg voor jezelf, voor een relatie, voor seks?

Ons zelfbeeld staat onder grote druk door de norm in onze maatschappij waarin perfecte lichamen en levens de hoofdrol lijken te spelen. Dat schrijft psychologe Liesbeth Woertman in haar boek ‘Je bent al mooi, de schoonheid van de imperfectie’.

Dat zette mij als seksuoloog aan het denken. Wat betekent dat eigenlijk voor de mensen met een verstandelijke beperking met wie ik werk? Speelt lichaamsbeeld, zelfbeeld een rol in hun ontwikkeling en hoe groot is die rol dan? En wat vraagt dat van ons als behandelaars, begeleiders, ouders, leerkrachten?

Gezond Peter, een licht verstandelijk beperkte man met autisme bij wie ik kom, houdt zich dagelijks bezig met zijn voorkomen. Hij is 18 jaar en ziet er sportief, gespierd en gezond uit. Hij sport dan ook veel en vaak. Hij vindt het belangrijk om aan sport te doen, want zoals hij zegt; “Jongens die sporten zijn gezonder, beter in seks en worden sneller geaccepteerd.” Dit heeft Peter gelezen.

Hij leest alles over gezondheid.

Gezond is sporten zeker. Een gezond lichaam draagt ook bij aan betere seks, vertelt Peter mij. Tevredenheid en acceptatie van je eigen lichaam draagt bij aan prettig contact met jezelf en met de ander. Ik kan hem dus geen ongelijk geven in dit laatste. 

15

MASTURBATIE

Niet wachten op gedragsproblemen Ook mensen met ernstige meervoudige beperkingen hebben seksuele gevoelens en behoeftes. We moeten alert zijn op signalen, en hen erbij begeleiden; wacht vooral niet tot ze uit frustratie probleemgedrag vertonen.

38

Samengevat: Een begeleidster heeft haar scriptie gewijd aan seksuele behoeftes van mensen met een ernstig meervoudige beperking

José van der Zon is woningcoördinator in een intramurale instelling. Voor de hbo-opleiding Sociaal pedagogische hulpverlening vroeg ze een aantal jaar geleden om een zinvol en praktisch scriptieonderwerp aan de orthopedagoog van de instelling. “Zij adviseerde toen een team over een cliënt met gedragsproblemen.

Door te filmen kwamen zijn begeleiders erachter dat die man nachtenlang probeerde te masturberen, zonder resultaat; daardoor was hij overdag doodmoe en problematisch. Ik begon te zoeken naar materiaal waarmee zijn begeleiders hem zouden kunnen helpen. Het resultaat was teleurstellend: er is veel informatie en materiaal over seks van mensen met een lichte beperking, maar over mensen met een zware beperking bijna niks.

Als seksualiteit bij hen werd beschreven, ging het alleen om probleemgedrag. Ik vond het frappant dat aan deze groep zo werd voorbijgegaan. Uit ervaring weet ik dat sommige ernstig gehandicapte cliënten seksuele gevoelens en behoeftes hebben, en daarbij begeleiding nodig hebben. Ik heb onderzoek gedaan naar de ontwikkelingsfases (motorisch, verstandelijk, sociaalemotioneel en zintuiglijk) van ernstig meervoudig gehandicapten, ook qua seksualiteit. Het grootste probleem is dat ze zich niet kunnen uiten. Pas als je hen goed kent ben je in staat hun gedrag te interpreteren. Seksualiteit is niet het eerste waaraan je denkt bij gedragsproblemen.”

MASTURBATIE

Piemeltijd Een tijdje geleden werd ik gevraagd door de ouders van de dertienjarige Fred en van de achttienjarige Kevin, beide jongemannen met een licht verstandelijke beperking, om mee te denken over het begeleiden van hun masturbatieproblemen en seksuele ontwikkeling.

Samengevat: Seksuoloog vertelt over masturbatieproblemen bij twee jongemannen met een verstandelijke beperking

Fred is 13 jaar en heeft het smith-magenissyndroom en een verstandelijke beperking. Zijn ouders merken dat hij steeds vaker met zijn piemel speelt.

Vooral ‘s ochtends op bed of als hij op de grond ligt te lezen, speelt Fred met zijn piemel. Zijn ouders vinden dat geen probleem, maar hij trekt ook soms zomaar zijn broek naar beneden. Daarover maken ze zich wel meer zorgen, vertellen ze.

Zij vragen zich af: “Moeten we hem nu voorlichten over de puberteit en vertellen wat masturberen is?”

Voorlichting

48

We bespreken hun vraag samen met school. Samen met de ouders zijn zij immers verantwoordelijk voor het geven van seksuele voorlichting. Daarnaast speelt Fred daar ook met zijn piemel. Hier is dat minder wenselijk, omdat er ook klasgenoten bij zijn.

Ik leg uit dat de overgang naar de puberteit samen gaat met allerlei nieuwe en meer intense gevoelens in het lichaam. Dat het spelen met zijn eigen piemel prettige sensaties in het lichaam geeft. Dat doet het al van jongs af aan, maar door de groei van de geslachtsdelen, het meer intense gevoel dat het geeft, het besef dat je zelf dat gevoel kan oproepen, zal Fred vaker ‘friemelen’, ‘piemelen’, ‘spelen’ en mogelijk na verloop van tijd gaan masturberen. Dat is een gezonde seksuele ontwikkeling.

DIVERSITEIT

Met wie zou je willen vrijen?

Wat adviseren Titia van der Kooij en Daphne Kemner aan de begeleider van een cliënt die zegt ‘Ben ik misschien homo?’

Als seksuologen helpen zij zorgverleners en mensen met een verstandelijke beperking op het gebied van seksualiteit.

Samengevat: Twee gedragsdeskundigen adviseren begeleiders en cliënten op het gebied van seksualiteit en seksuele diversiteit.

Daphne: “Bij voorlichting is vooral de lustkant van seksualiteit nog altijd lastig bespreekbaar: Wat vind jij fijn, wat windt jou op?

Bij homoseksualiteit is vaak sprake van een enorme stereotypering: ‘Als je homo bent, dan zal je wel van anale seks houden, want dat doen homo’s.’ Begeleiders zouden daar meer scholing in moeten krijgen. Mensen die in een voorziening wonen hebben niet zo veel kans op seksualiteit met anderen. Sommigen zijn daarom ‘gelegenheidshomo.’ En als je één keer seks hebt gehad met iemand van je eigen geslacht, dan bén je homo, denken ze.”

Titia: “Seks uitproberen met iemand van je eigen geslacht is een normale ontwikkelingsfase. Mensen met een verstandelijke beperking trekken na zo’n ervaring gemakkelijk de conclusie dat ze homo zijn. Dat geeft niks, maar daar moeten ze wel open over kunnen praten.”

Borsten

56

Daphne: “Maar zeg dan niet alleen: ‘het mag er zijn hoor, het is helemaal niet erg.’ Laat andere mogelijkheden open. Vraag liever ook aan een man die vermoedt dat hij homo is: Wat vind je dan van meisjes? Voel je wel eens verliefdheid op meisjes, vind je borsten leuk? Je kan plaatjes laten zien: wie vind je leuk en mooi, met wie zou je willen vrijen? Dan bied je veel meer ruimte voor wat iemand daarbij voelt of beleeft.”

LUST EN INTERNET

De grens over online Wat als de politie aanklopt Samengevat: omdat een cliënt kinderporno Seksuoloog schrijft over heeft bekeken? Hoe ga je om grensoverschrijdend met de overvraging die de gedrag in het online digitale wereld voor mensen met leven van cliënten een verstandelijke beperking met zich mee brengt? Seksuoloog Daphne Kemner beschrijft twee casussen waarbij duidelijk wordt hoe belangrijk het is als zorgverlener cliënten ook in de digitale wereld te begeleiden.

In het gesprek dat ik als seksuoloog heb met Benno, een man met een licht verstandelijke beperking, voel ik mij een echte leek. Het gaat om de digitale wereld waar hij zich in zijn vrije tijd in begeeft. En waarbij hij in online games nogal grensoverschrijdende seksuele contacten legt.

Ik probeer een beeld te krijgen van wat Benno zo bezighoudt in de digitale wereld, maar het is abracadabra voor me. Zijn grote hobby is een personage te zijn in een virtuele wereld. Benno vertelt over deze online wereld met rooms, chatten, dollars, games. Hij is er goed in. Hij heeft veel geld, veel kamers, veel contacten en wint veel games. Het is zijn virtuele leven, waarin hij volwaardig meetelt.

In Benno zijn online leven neemt seksualiteit een grote plaats in. Hij maakt makkelijk contact met vrouwen en in het spel is seks hebben met elkaar zo gebeurd. Soms spreekt Benno via de chat buiten het spel af met vrouwen. Zo heeft hij ook nog echte seks. Hij lijkt het goed voor elkaar te hebben.

Oorzaak en gevolg Benno, 35 jaar, heeft naast een licht verstandelijke beperking ook PDD-NOS. Het vertalen van sociale situaties is voor hem onder andere lastig. Hij kan zich moeilijk inleven in een ander, grenzen herkennen en heeft minder inzicht in oorzaak en

65



KLIK KENNISPOCKET

OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KINDERW MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZE VERSTANDELIJKE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN BEPERKING & MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN MASTURBATIE LUST EN INTERNET OPENHARTIGHEID ZELFBEELD ZEL CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS ZELFBEELD LUST EN INTER DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KIN MASTURBATIE LUST EN INTERNET KINDERWENS OPENHARTIGHEID ZE CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INT DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID LUST EN INTERNET CONTACTBEMID KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHA ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE L INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMI KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHA ZELFBEELD CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE L Klik kennispocket INTERNET DIVERSITEIT OPENHARTIGHEID ZELFBEELD CONTACTBEMI KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET DIVERSITEIT OPENHA

SEKSUALITEIT De ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking gaat over alle levensgebieden, dus ook over dat van de seksualiteit. Hoewel het voor steeds meer begeleiders een onderwerp is als vele andere in het werk, roept seksualiteit vaak nog gevoelens op van gene of zelfs afkeer. In deze kennisbundel vertellen zorgprofessionals uit de verstandelijk gehandicaptenzorg over wat je kunt doen om van seksualiteit een normaal gespreksonderwerp te maken, hoe je mensen ook met ernstige meervoudige beperkingen helpt bij het omgaan met hun seksuele gevoelens en wat je doet als een cliënt een relatie zoekt of een kinderwens heeft. Ook is er aandacht voor seksuele diversiteit bij mensen met een verstandelijke beperking en het online contact leggen en voorkomen van risico-ervaringen.

VERSTANDELIJKE BEPERKING & SEKSUALITEIT

VERSTANDELIJKE BEPERKING &

SEKSUALITEIT

3E DRUK, DECEMBER 2021

9 789492 711991

UITGEVERIJ PRELUM

KLIK-KENNISPOCKET

KLIK-KENNISPOCKET

KLIK KENNISPOCKET

SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAGSCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKINGDWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANGENSUÏCIDE INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING VERSTANDELIJKE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST&BORDERLINE VERSTANDELIJKE BEPERKING & VERSTANDELIJKE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT VERSTANDELIJKE BEPERKING BEPERKING & VERSTANDELIJKE STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK DWANG SUÏCIDE PSYCHIATRIE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING SEKSUALITEIT PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING BEPERKING & KINDERWENS MASTURBATIE LUST PSYCHIATRIE BEPERKING & STRUCTUUR HERHAALGEDRAG ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAGSCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG EN SUÏCIDE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT LUST EN KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET SUÏCIDE ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANGHOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS Klik-kennispocket SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE Klik HOMOSEKSUALITEIT kennispocket Klik-kennispocket HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG MASTURBATIE LUST EN INTERNET OPENHARTIGHEID DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIECONTACTBEMIDDELING ANGST 9 789492 711595 PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS

SEKSUALITEIT

2E DRUK

4e DRUK

2E DRUK

UITGEVERIJ SAPIENTA

Klik_Kennispocket_Psychiatrie_2019_CVR_v3.indd Alle pagina's

VERSTANDELIJKE BEPERKING & SEKSUALITEIT

VERSTANDELIJKE BEPERKING & PSYCHIATRIE

VERSTANDELIJKE BEPERKING & AUTISME

AUTISME

09-04-20 10:44

Recent

07-10-19 09:59

Kennispockets Klik:

d

vernieuw

-

€20,

UITGEVERIJ MYBUSINESSMEDIA

UITGEVERIJ SAPIENTA

en ef btw inclusi ding verzen

praktijk- en onderzoekkennis in de verstandelijk gehandicaptenzorg vertaald in persoonlijke verhalen

Hoe ondersteun je mensen met een verstandelijke beperking bij een zo fijn mogelijk leven? Bij het ouder worden, het opdoen van sociale contacten en het hebben van zeggenschap? In de Klik kennispockets is actuele praktijk- en onderzoekskennis uit de verstandelijk gehandicaptenzorg gebundeld per thema in prettig leesbare verhalen. Waarin begeleiders, onderzoekers en mensen met een verstandelijke beperking zelf vertellen wat hen vooruit helpt. In de communicatie met mensen met ernstige meervoudige beperkingen, autisme en mensen met een licht verstandelijke beperking. En ook bij lastigere thema’s als het omgaan met agressie en zelfverwonding.

Er zijn inmiddels 13 verschillende kennispockets, waarin je per thema persoonlijke ervaringen leest van collega’s en cliënten, aangevuld met tips, hulpmiddelen en wetenschappelijke kennis over het onderwerp. Het vlotte taalgebruik, de korte hoofdstukken en de vele citaten maken de bundels tot een praktisch en laagdrempelig opleidingspakket voor nieuwe medewerkers, maar ook een handig naslagwerk voor zorgverleners die zich willen verdiepen in een onderwerp.

Bestel nu de kennispockets over de verstandelijk gehandicaptenzorg via:

www.klik.org/kennispockets