Kennispocket Oud worden & Verstandelijke beperking

KLIK-KENNISPOCKET

DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE VERSTANDELIJKE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT BEPERKING METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE Klik-kennispocket DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD

& OUD WORDEN De zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is de laatste decennia enorm verbeterd. Gevolg is dat de gemiddelde leeftijd van deze groep burgers hoger is geworden dan ooit. Ze zijn met velen, deze bijzondere grijze golf. En ze hebben bijzondere problemen. Ze kampen veel eerder met ouderdomsverschijnselen dan mensen zonder verstandelijke beperking. En die problemen worden nog te vaak niet herkend, met tekortschietende ondersteuning als gevolg.

In deze Klik-kennispocket staan een groot aantal voorbeelden van hoe het ook kan. Bevlogen zorgmedewerkers en deskundigen delen hun ervaringen in de zorg voor deze kwetsbare ouderen en geven praktische adviezen over omgeving, bejegening, omgaan met problemen. Ook vertellen cliënten wat ouderdom voor hen betekent, en lees je van alles over methodieken en ter zake doende hulpmiddelen.

VERSTANDELIJKE BEPERKING & OUD WORDEN

VERSTANDELIJKE BEPERKING

& OUD WORDEN

2E DRUK

9 789492 711755

UITGEVERIJ SAPIENTA

THEMA

VERSTANDELIJKE BEPERKING

& OUD WORDEN Gezondheid Dementie Methodes Wonen Activiteiten

2E DRUK, APRIL 2021 ISBN 978-94-92711-75-5

Klik-kennispocket UITGEVERIJ SAPIENTA

EEN OUDE DAG MET EEN GOUDEN RANDJE

D

REDACTIE KLIK TJITSKE GIJZEN

e zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is de laatste decennia enorm verbeterd. Gevolg is dat de gemiddelde leeftijd van deze groep burgers hoger is geworden dan ooit. Ze zijn met velen, deze bijzondere grijze golf. En ze hebben bijzondere problemen. Ze kampen veel eerder met ouderdomsverschijnselen dan mensen zonder verstandelijke beperking. En die problemen worden nog te vaak niet herkend, met tekortschietende ondersteuning als gevolg.

In deze Klik-kennispocket staat een groot aantal voorbeelden van hoe het ook kan. Bevlogen zorgmedewerkers vertellen hun ervaringen in de zorg voor deze kwetsbare ouderen. De artikelen hebben eerder in Klik gestaan. Wilt u zich verder verdiepen in het onderwerp, dan is op de website van Klik op www.klik.org nog veel meer informatie te vinden.

COLOFON

4

UITGEVER Sapienta postbus 545 3990 GH Houten

VORMGEVING Colorscan Zuiderkade 14B 1948 NG Beverwijk

DRUK Ipskamp printing

Kijk ook op www.klik.org

INHOUD

GEZONDHEID 6

Ouder, maar ook gebrekkiger

DOOR RONNY VINK

56 Oud

zijn en je mooi voelen

DOOR MARJA KROEF 60 Moefprogramma:

Schudden met

de billen

METHODES 12

DOOR RONNY VINK

Urlings: Een goede oude dag

DOOR RONNY VINK

WONEN

15 Een

64 Eigen

DOOR MARIËT EBBINGE

DOOR RONNY VINK

20 Dementia

68 Omgevingszorg:

diepgaander contact door belevingsgerichte zorg Care Mapping: Kijken door de ogen van de ander

DOOR MARIËT EBBINGE

appartement met hulp op afroep

DOOR RONNY VINK 74 Leven

DEMENTIE 26 Tekenen

alle ruis het

huis uit toevoegen aan de dag

DOOR MARIËT EBBINGE

van dementie

DOOR TJITSKE GIJZEN

HULPMIDDELEN

33

78 Slikproblemen

Urlings: Ze hebben recht op rust

DOOR RONNY VINK 37 Vertrouwd

oud worden in een verwarrende wereld

DOOR TJITSKE GIJZEN

signaleren bij ouderen 80 Dingske, Empowerment en dementie 83 Meer hulpmiddelen

41 Bestrijd

de pijn, niet het afwijkende gedrag

DOOR DIANA KERR

ACTIVITEITEN 46 Niet

meer dan één prikkel tegelijk

DOOR MARIËT EBBINGE 52 Dieren

verrijken het leven van ouderen

DOOR RONNY VINK

5

METHODES

Dementia Care Mapping: Kijken door de ogen van de ander Dementia Care Mapping is een observatiemethode uit de ouderenzorg waarmee je de leefwereld en de behoeften van mensen met dementie kunt leren doorgronden. Sinds een aantal jaren wordt de methode ook in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking gebruikt om het gedrag van alle ouderen te observeren, met en zonder dementie.

20

Samengevat Ervaringen met een observatiemethode die het welbevinden van cliënten met dementie vergroot.

Janneke Rook, Tineke Roffel en Netty Prins zijn ervaren begeleiders bij zorgorganisatie Vanboeijen in Assen. De drie begeleiders willen niets liever dan bijdragen aan een mooi leven voor hun cliënten.

En toch, ondanks hun inspanningen, lukt het ze niet altijd om dit voor elkaar te krijgen. Door het hoge tempo in hun werk en de dagelijkse routines ontgaan hun soms bepaalde minder makkelijk op te pikken signalen van onbehagen van hun cliënten. De observaties die zij met de observatiemethode Dementia Care Mapping (DCM) doen, helpen om nog meer oog te krijgen voor de behoeften van hun cliënten.

Zoals bij een cliënte op de dagbesteding van begeleidster Tineke, die voortdurend met een bolletje touw in de weer is. Ze gaat helemaal op in deze activiteit, schijnbaar zonder contact te hebben met de omgeving. Uit een DCM-observatie blijkt dat de vrouw ondertussen de omgeving voortdurend scant. Het plukken aan het bolletje touw geeft haar houvast: ze kan haar spanning erin kwijt. Door dit aan haar begeleiders duidelijk te maken, begrijpen ze dat deze activiteit belangrijk is voor haar.

DEMENTIE

Gedragsveranderingen

28

Mensen met het syndroom van Down hebben een zeer hoog genetisch risico op het krijgen van de ziekte van Alzheimer. Dat komt omdat er bij hen overmatig veel amyloïd-eiwit wordt aangemaakt dat ophoopt in het brein in de karakteristieke ‘alzheimerplaques’. Dit is schadelijk: zenuwcellen sterven af. Daarom is het belangrijk dat je voortekenen die op dementie wijzen bij hen goed herkent en daar goed op inspeelt.

Maar hoe herken je die signalen?

Hersenonderzoeker Alain Dekker promoveerde aan de Rijksuniversiteit Groningen op onderzoek naar gedragsveranderingen bij mensen met downsyndroom als teken van naderende dementie. Hij bekeek samen met neuroloog Peter De Deyn gedragsveranderingen bij 281 personen met het syndroom van Down en ontwikkelde een gestandaardiseerde aanpak om deze te herkennen. Dit gebeurde in samenwerking met verschillende Nederlandse zorginstellingen en expertisecentra in België, Engeland, Frankrijk, Italië en Spanje. Bij Ipse de Bruggen vonden zo’n 60 interviews plaats, waarvan 40 in Ursula.

De onderzoekers focusten op verschillende soorten gedrag en zagen bij mensen met downsyndroom en dementie een opvallende toename van angst, slaapproblemen, agitatie, agressie, apathie, depressie en eet- en drinkgedrag. Bij mensen die hoogstwaarschijnlijk in het voorstadia van dementie zaten kwamen meer angst, apathie en depressieve kenmerken voor.

Alain Dekker wil graag verder onderzoek

doen in samenwerking met de praktijk.

Hij is persoonlijk betrokken met het onderwerp, al in zijn jeugd had hij vaak contact met mensen met downsyndroom. Zij werkten in het theehuis van zijn ouders.

Hij had een sterke band met Gea, maar zag haar langzaam maar zeker veranderen. Ze schreeuwde steeds vaker uit het niets, werd moeilijker in de omgang, angstiger en kon uiteindelijk niet meer bij het theehuis werken. Een paar jaar later stierf ze.

Toen Alain als student les kreeg van hoogleraar Peter De Deyn, die vertelde over de link tussen het syndroom van Down en dementie, besefte hij dat dat de oorzaak was van Gea’s veranderde gedrag. Het was voor hem de trigger om hiernaar onderzoek te doen.

Bij zijn onderzoek merkte hij dat het er erg vanaf hangt hoe de zorg georganiseerd is.

“In grote instellingen heb je deskundige hulp in huis, zoals een arts verstandelijk gehandicapten en een gedragskundige.

Woont iemand thuis of bij een kleinschalig initiatief zoals een zorgboerderij, dan is de deskundigheid en kennis om dementie te herkennen meestal niet in huis. Het is voor ouders en begeleiders dan erg zoeken. In een tijd waarin zorgboerderijen als paddestoelen uit de grond schieten baart mij dit wel zorgen.”

Down & Alzheimer - behavioural biomarkers of a forced marriage. Proefschrift Hersenonderzoeker Alain Dekker aan de Rijksuniversiteit Groningen. Te lezen via

http://bit.ly/2F1ze4u.

DEMENTIE

Fases Wat zijn de verschillende dementiefases en hoe kun je hierin het beste omgaan met cliënten?

• Fase 1 – bedreigde ik: lichte verwardheid. Vooral positief benaderen, angsten benoemen. Is iemand bijvoorbeeld bang voor de douche, neem iemand aan de hand mee. Verklein activiteiten, zoals puzzels van 50 in plaats van 100 stukjes. Houd iemand van dieren, maar is de dagbesteding op de boerderij te intensief? Laat een konijntje op bezoek komen.

• Fase 2 – verdwaalde ik: iemand heeft vooral nabijheid en meer hulp nodig bij vaardigheden als aankleden, eten. Zet waar nodig in overleg met andere disciplines als fysiotherapie en logopedie hulpmiddelen in, bijvoorbeeld aangepast bestek en picto’s. Ook hoeveelheden zijn lastig, waardoor mensen bijvoorbeeld een hele fles shampoo in één keer gebruiken. Ze gaan rommelen met hun dag- en nachtritme. Besef dat dit een fase is en maak eventueel gebruik van technologische snufjes als deurmelders en bewegingssensors.

Slaappillen zijn geen oplossing en gevaarlijk, omdat iemand dan versuft uit bed gaat dwalen. Mensen trekken zich in deze fase ook graag terug uit de drukte van de groep. De methode reminiscentie (herinneringen ophalen)

30

kun je in deze fase goed inzetten. Contact met familie helpt om te weten wat iemand vroeger fijn vond, je kunt daarvoor samen een levensboek maken. Dan kun je achterhalen dat iemand bijvoorbeeld graag met een lampje aan sliep en werd voorgelezen, om rustig te kunnen slapen.

• Fase 3 – verborgen ik: mensen zitten in deze fase vaak te staren en suffen en hun remmingen vallen weg, waardoor iemand bijvoorbeeld handtastelijk kan worden. Volg het tempo van de cliënt, spiegel net als bij kleine kinderen en volg iemands bewegingen. Een methode die je in deze fase kunt inzetten is validation (zorgzame, empathische houding). Luister samen naar Oudhollandse liedjes en schep een sfeer van gezelligheid, veiligheid en vertrouwen.

• Fase 4 – verzonken ik: mensen slapen steeds meer, verkrampen, krijgen spierschokjes. Fysiek contact, snoezelen, nabijheid en warmte zijn in deze fase belangrijk. Ethische dilemma’s spelen op, zoals wel of geen sondevoeding gaan geven.

Meer informatie over de verschillende stadia en ook soorten dementie zijn te vinden op

www.dementie.nl.

ACTIVITEITEN

Niet meer dan één prikkel tegelijk Hoe pas je de dagbesteding aan Samengevat op ouder wordende cliënten met Reportage over een een verstandelijke beperking en aangepaste dagbesteding (beginnende) dementie? Bij voor ouderen met een dagbesteding De Huiskamer verstandelijke beperking zorgen ze voor een sfeervolle en en dementie prikkelarme omgeving, contact via de zintuigen en het opnieuw ervaren van gebeurtenissen uit het verleden. “Cliënten hoeven in deze fase van hun leven niet meer te leren of al hun vaardigheden te onderhouden. Wij willen dat ze zich hier prettig voelen.”

Het is lunchtijd bij dagbesteding De Huiskamer, een locatie van Esdégé-Reigersdaal in Heerhugowaard. Vijf van de zeven vaste bezoekers van de dagbesteding zitten aan tafel te eten. Het zijn Bob, John, Henk, Monique en Louis. Allen ouder wordende mensen met een verstandelijke beperking. Twee van hen, Henk en John, hebben ook de diagnose dementie.

In De Huiskamer hoor je het snorrende elektrische kacheltje. Af en toe maakt een van de cliënten een geluidje. Voor de rest heerst er een serene rust. De bezoekers eten hun boterhammetje en hun soep, de geur ervan prikkelt de neus. Die rust is bewust, zegt begeleidster Ellen Kruijt die Henk stukjes brood geeft. “We proberen niet meer dan één prikkel tegelijkertijd aan te bieden. Dat betekent dat er tijdens het eten geen muziek aanstaat.”

Laag tempo

46

Ook het tempo ligt laag op deze dagbesteding. De cliënten kunnen net zo lang over hun eten doen als nodig is. “Wij volgen de cliënten.

Dat betekent dat we ook de dagstructuur loslaten als dat beter voor de cliënten is. We willen niemand opjagen.”

ACTIVITEITEN

Activiteiten

50

Welke activiteiten zijn geschikt voor ouder wordende cliënten met een verstandelijke beperking en ouderdomsziektes als dementie? Een overzicht van activiteiten in verschillende thema’s, waarbij je aansluit bij de hulpvraag van deze mensen en het doel van de activiteit in de gaten houdt.

1. Reminiscentie Bij deze activiteiten staat het herinneren centraal. Belangrijk voor ouder wordende cliënten met dementie, omdat hun kortetermijngeheugen verdwijnt en het verleden een meer centrale rol gaat spelen. Voorbeeld: het maken van een levensboek.

2. Realiteitsoriëntatie Activiteiten gericht op het oriënteren in tijd, plaats en persoon, een benadering die het geheugen ondersteunt. Daarnaast stimuleren deze activiteiten cliënten om zich te richten op het hier en nu. Voorbeelden: samen de krant lezen, praten over en werken met thema’s aan de hand van de actualiteit (feestdagen, sportevenementen, etc.).

3. Beweging Met het ouder worden verliezen cliënten lichamelijke vaardigheden. Bewegings­ activiteiten helpen deze vaardigheden zo lang mogelijk in stand te houden.

Voorbeelden: bewegen op muziek, bewegingsoefeningen op de stoel, ballen over rollen. Laat de persoon zo lang mogelijk zelf taken uitvoeren. Denk aan aan-/uitkleden, jas ophangen, boodschappen doen, afwassen, tafel dekken, koken en bakken, etcera.

4. Beleving/ zintuigstimulering Activiteiten gericht op beleving zijn voor

ouderen met dementie een aangename en ontspannende tijdsinvulling, die ook helpen bij het maken van contact. Zoek daarbij uit of de oudere het liefst ruikt, proeft, luistert, kijkt of voelt.

Voorbeelden: Bimmen (zie www.bim-werkwijze.info), snoezelen, luisteren naar muziek of naar een film van vroeger kijken.

5. Sociaal netwerk Mensen met een verstandelijke beperking zijn voor hun sociale leven afhankelijk van professionals, groepsgenoten en familie.

Met specifieke activiteiten werk je aan het onderhouden en uitbreiden van hun sociaal netwerk. Ga voor een gerichte activiteit samen op zoek naar een maatje.

Voorbeelden: Boodschappen doen in de plaatselijke supermarkt, de bibliotheek in de buurt bezoeken en/of aansluiten bij een nabijgelegen woonzorgcentrum.

6. Omgaan met ouder worden Net als ieder ander, krijgen mensen met een verstandelijke beperking in hun latere leven te maken met verschillende verlieservaringen. Met het stijgen der jaren speelt het thema ‘dood’ een steeds grotere rol.

Ook het afnemen van vaardigheden en het beëindigen van de vertrouwde dagactiviteiten zijn verlieservaringen. Met activiteiten werk je aan verwerking hiervan.

Voorbeelden: Persoonlijke toekomstplanning (ptp) is een manier om op zoek te gaan naar dromen en wensen die iemand heeft. Dit doe je met jongeren of cliënten die een verandering in hun woonsituatie willen, maar is ook goed in te zetten bij ouderen.

KLIK-KENNISPOCKET

DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE VERSTANDELIJKE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT BEPERKING METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONE ACTIVITEITEN DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITE Klik-kennispocket DEMENTIE METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENT METHODES WONEN ACTIVITEITEN DEMENTIE METHOD

& OUD WORDEN De zorg voor mensen met een verstandelijke beperking is de laatste decennia enorm verbeterd. Gevolg is dat de gemiddelde leeftijd van deze groep burgers hoger is geworden dan ooit. Ze zijn met velen, deze bijzondere grijze golf. En ze hebben bijzondere problemen. Ze kampen veel eerder met ouderdomsverschijnselen dan mensen zonder verstandelijke beperking. En die problemen worden nog te vaak niet herkend, met tekortschietende ondersteuning als gevolg.

In deze Klik-kennispocket staan een groot aantal voorbeelden van hoe het ook kan. Bevlogen zorgmedewerkers en deskundigen delen hun ervaringen in de zorg voor deze kwetsbare ouderen en geven praktische adviezen over omgeving, bejegening, omgaan met problemen. Ook vertellen cliënten wat ouderdom voor hen betekent, en lees je van alles over methodieken en ter zake doende hulpmiddelen.

VERSTANDELIJKE BEPERKING & OUD WORDEN

VERSTANDELIJKE BEPERKING

& OUD WORDEN

2E DRUK

9 789492 711755

UITGEVERIJ SAPIENTA

KLIK-KENNISPOCKET

KLIK-KENNISPOCKET

KLIK KENNISPOCKET

SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAGSCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKINGDWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANGENSUÏCIDE INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING VERSTANDELIJKE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST&BORDERLINE VERSTANDELIJKE BEPERKING & VERSTANDELIJKE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT VERSTANDELIJKE BEPERKING BEPERKING & VERSTANDELIJKE STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK DWANG SUÏCIDE PSYCHIATRIE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING SEKSUALITEIT PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING BEPERKING & KINDERWENS MASTURBATIE LUST PSYCHIATRIE BEPERKING & STRUCTUUR HERHAALGEDRAG ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAGSCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG EN SUÏCIDE OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT LUST EN KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE MASTURBATIE LUST EN INTERNET HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET SUÏCIDE ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE DWANGHOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS Klik-kennispocket SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIE ANGST BORDERLINE Klik HOMOSEKSUALITEIT kennispocket Klik-kennispocket HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG MASTURBATIE LUST EN INTERNET OPENHARTIGHEID DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES DEPRESSIECONTACTBEMIDDELING ANGST 9 789492 711595 PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HERHAALGEDRAG EMOTIES SEKSUALITEIT KINDERWENS MASTURBATIE LUST EN INTERNET BORDERLINE DWANG SUÏCIDE SCHIZOFRENIE PSYCHOSES ONDERZOEK PROBLEEMGEDRAG PRIKKELVERWERKING STRUCTUUR HOMOSEKSUALITEIT OPENHARTIGHEID CONTACTBEMIDDELING KINDERWENS

SEKSUALITEIT

2E DRUK

4e DRUK

2E DRUK

UITGEVERIJ SAPIENTA

Klik_Kennispocket_Psychiatrie_2019_CVR_v3.indd Alle pagina's

VERSTANDELIJKE BEPERKING & SEKSUALITEIT

VERSTANDELIJKE BEPERKING & PSYCHIATRIE

VERSTANDELIJKE BEPERKING & AUTISME

AUTISME

09-04-20 10:44

Recent

07-10-19 09:59

Kennispockets Klik:

d

vernieuw

-

€20,

UITGEVERIJ MYBUSINESSMEDIA

UITGEVERIJ SAPIENTA

en ef btw inclusi ding verzen

praktijk- en onderzoekkennis in de verstandelijk gehandicaptenzorg vertaald in persoonlijke verhalen

Hoe ondersteun je mensen met een verstandelijke beperking bij een zo fijn mogelijk leven? Bij het ouder worden, het opdoen van sociale contacten en het hebben van zeggenschap? In de Klik kennispockets is actuele praktijk- en onderzoekskennis uit de verstandelijk gehandicaptenzorg gebundeld per thema in prettig leesbare verhalen. Waarin begeleiders, onderzoekers en mensen met een verstandelijke beperking zelf vertellen wat hen vooruit helpt. In de communicatie met mensen met ernstige meervoudige beperkingen, autisme en mensen met een licht verstandelijke beperking. En ook bij lastigere thema’s als het omgaan met agressie en zelfverwonding.

Er zijn inmiddels 13 verschillende kennispockets, waarin je per thema persoonlijke ervaringen leest van collega’s en cliënten, aangevuld met tips, hulpmiddelen en wetenschappelijke kennis over het onderwerp. Het vlotte taalgebruik, de korte hoofdstukken en de vele citaten maken de bundels tot een praktisch en laagdrempelig opleidingspakket voor nieuwe medewerkers, maar ook een handig naslagwerk voor zorgverleners die zich willen verdiepen in een onderwerp.

Bestel nu de kennispockets over de verstandelijk gehandicaptenzorg via:

www.klik.org/kennispockets