Учебное пособие "Основы православной культуры" протодиакона Андрея Кураева на якутском языке by Yakutsk and Lensk Diocese

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

АРАССЫЫЙА НОРУОТТАРЫН ДУХУОБУНАЙ СИЭРДЭРИН-МАЙГЫЛАРЫН КУЛТУУРАТЫН ТӨРҮТЭ РЕЛИГИОЗНАЙ КУЛТУУРА, СВЕТСКЭЙ ЭТИКА ТӨРҮТТЭРЭ

КЫЛААСТАРГА

Уопсай µірэхтээґин тэрилтэлэригэр аналлаах учебник Арассыыйа Федерациятын Үөрэххэ, наукаҕа министиэристибэтэ бигэргэппитэ Ìîñêâà «Ïðîñâåùåíèå» 2012

УДК 373.167.1:281.9 ББК 86.372я72 К93 Учебник Арассыыйа үөрэҕин академиятын уонна Арассыыйа наукатын академиятын өйүүр сыанабылларын ылбыта (01-5 / 7д-666 № -дээх 2010 10. 20 – гэр; 10106-5215 / 365 № -дээх 2010 11.01– гэр) Учебник «Арассыыйа Оскуолата» уонна «Инники кэскил» систиэмэтигэр киирэр 1-ы, 30-с уруок ааптара А. Я. Данилюк Бу кинигэни бэлэмнээґиІІэ маннык тэрилтэлэр кірдірір матырыйааллара туґанылыннылар: Религия историятын государственнай музейыттан Күүстээх Быыґааччы. Икона (22-с с.), Христос босхоҥу µтµірдµµтэ. Икона фрагмена (23-с с.), И. Макаров. Хайа үрдүгэр µірэтии (24-с с.), И. Крамской. Хатыылаах ыар±а мэнньиэстээх Христос (29-с с.), Баары барытын тутан олорор Быыґааччы. Икона (66-с с.), Күүстээх Быыґааччы. Икона (69-с с.), В. Гурьянов. Сибэтиэй Сергий Радонежскай Дмитрий Донской кинээґи Куликовтаа±ы кыргыґыыга барарыгар алгыыр (91-с с.), М. Нестеров. Сибэтиэй кинээс Александр Невскэй. Мозаика эскииґэ (92-с с.), «РИА Новости», ХЭТ «Библиотека Изображений» / Fotobank.ru, ÕÝÒ «Ëîðè» Москва уонна бµтµн Русь Сибэтиилээхтэн-Сибэтиилээх Патриарха Кирилл 2009 с. бэс ыйын 29 кµнµнээ±и дьаґалынан тэриллибит «Орто оскуола±а «Православнай култуура тірµтэ» µірэх куурсун учебнигын уонна методическай матырыйаалын редакционнай сэбиэтэ» бигэргэппитэ. http://www.patriarchia.ru

2–29 уруоктары бэлэмнээґиІІэ педагогтар И. В. Метлик, Т. В. Склярова сµбэ этиилэрэ учуоттанна. Ааптар учебник методическай аппараатын оІорууга кыттыспыт педагогтарга М. Б. Багге±а, М. Г. Беловка, О. В. Журавлева±а, И. В. Корольковка махтанар К93

Кураев А. В.

Арассыыйа норуоттарын духуобунай сиэрдэрин-майгыларын култууратын төрүтэ. Религиознай култуура, светскэй этика тірµттэрэ. Православнай култуура тірµтэ. 4 – 5 кылаастарга: уопсай µірэхтээґин тэрилтэлэригэр аналлаах учебник / А. В. Кураев. – Дьокуускай: Издательский отдел Якутской и Ленской епархии, ОАО ИД «Ïðîñâåùåíèå», 2012. – 100 с.: ил. - ISBN 978-5-09-024063-5 Учебник православнай култуура тірµтµн билиґиннэрэр, дьон оло±ор – киґи личноґын, кини аан дойдуга, дьоІІо-сэргэҕэ сыґыанын, кµннээ±и оло±ор сиэрин-майгытын µіскэтиигэ – бу култуура ылар суолтатын уонна оруолун арыйар.

ISBN 978-5-09-024063-5

УДК 373.167.1:281.9 ББК 86.372я72 ⓒ Издательство «Просвещение», 2012 ⓒ Художественное оформление. Издательство «Просвещение», 2012 ⓒ Государственный музей истории религии. Санкт-Петербург, 2012 ⓒ Ефремов Н. Н., перевод на якутский язык, 2012 Все права защищены

ÀÀÍ ÒÛË Күндү оҕолор!

Бу үөрэх дьылыттан баҕалаахтар “Православнай култуура төрүтэ” диэн саҥа предмети үөрэтиэххит. Маны үөрэтэргэ көмөлөөх буоллун диэн, эһиги Саха сиригэр хаста да кэлэ сылдьыбыт учуонай, суруйааччы, Москватааҕы духуобунай академия профессора Андрей Вячеславович Кураев суруйбут кинигэтин тутан олороҕут. Манан биһиги төрөөбүт тылбытынан Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга кытта киэҥник тарҕаммыт православнай итэҕэлгэ олоҕурбут култуура төрүттэрин билсиһэр кыахтанныбыт. Бу кинигэҕэ православнай итэҕэл икки тыһыынча кэриҥэ сыл устата мунньуллан, өйгө кииримтиэ буола чочуллубут муудараһа түмүллэн сылдьар. Итэҕэл биир сүрүн анала-соруга – киһиэхэ киһи буоларыгар көмөлөһүү, киһи барахсаны өрө тутуу, кини өйүгэрсанаатыгар Таҥараҕа уонна дьоҥҥо тапталы, ытыктабылы үөскэтэн, үтүө сиэри-сигилини иҥэрии. Маныаха кини үгүс көлүөнэлэр олоххо мунньуммут билиилэрин-көрүүлэрин, сиэрдэрин-туомнарын, номохторун, уус-уран айымньыларын, ойууларын-бичиктэрин көмөлөһүннэрэр. Итэҕэллээх норуот өлөн-охтон биэрбэтин история холобуруттан билэбит. Ол курдук, православнай итэҕэл нуучча норуота биир кэлим буола түмсэригэр, монгол-татаар батталыттан тахсарыгар улахан суолтаны ылбыта. Ону сыаналаан, махталлаах норуот улуу кинээс, буойун Дмитрий Донской уонна манаах, игумен Сергий Радонежскай ааттарын бииргэ тутан үйэтиппитэ. Бу кинигэҕэ православнай култуураҕа сыһыаннаах барыта олус кылгастык, киһиэхэ тиийимтиэтик, ол эрээри ымпыгар-чымпыгар тиийэ сиһилии ырытыллар. Олоххо-дьаһахха, ону ааһан туохха барытыгар үчүгэй да, куһаҕан да тэҥинэн баар буолар. Итини аахсан, кинигэҕэ киирбит уруоктар биһигини наар олох сырдык, ыраас, кэрэ өттүн эрэ тутуһа сатыахтаахпытыгар үөрэтэллэр. Ол барыта наһаа дьэҥкэтик, чуолкайдык, лоп бааччы быһаарыллыбыт. Онон мин бу кинигэ ис хоһоонун, суруллубут киэбин бэркэ биһирээн туран, олус хомоҕойдук тылбаастаммытын бэлиэтиибин. Оттон эһиэхэ, күндү оҕолор, бу кинигэни үчүгэйдик оҥостон олорон дьоһуннаахтык сыныйан ааҕаргытыгар, өйгүтүн-санааҕытын сааһыланан суолдьут сулус оҥосторгутугар сүбэлиибин.

В. Д. Михайлов, философия доктора, М. К. Аммосов аатынан ХИФУ профессора

Иhинээђитэ 1 óðóîê. 2 óðóîê. 3 óðóîê. 4 óðóîê. 5 óðóîê. 6 óðóîê. 7 óðóîê. 8 óðóîê. 9 óðóîê. 10 óðóîê. 11 óðóîê. 12 óðóîê. 13 óðóîê. 14 óðóîê. 15 óðóîê. 16 óðóîê. 17 óðóîê.

Арассыыйа – биґиги Ийэ дойдубут Култуура уонна религия Православие±а киґи уонна ТаІара Православнай мэлииппэ Библия уонна Евангелие Христос µірэ±э Христос уонна Кини кириэґэ Паасха Киґи туґунан православие µірэ±э Суобас уонна буруйу билинии Кэһиллибэт кэриэстэр Аґымал уонна аґымал санаа Этика кыґыл кімµс быраабылата Храм Èêîíà Ґірэнээччи айар µлэтэ Тµмµк таґаарыыта

6 8 10 14 18 22 26 30 34 38 42 44 48 50 54 58 59

18 óðóîê. 19 óðóîê. 20 óðóîê. 21 óðóîê. 22 óðóîê. 23 óðóîê. 24 óðóîê. 25 óðóîê. 26 óðóîê. 27 óðóîê. 28 óðóîê. 29 óðóîê. 30 óðóîê.

Нуучча сиригэр христианство хайдах киирбитэ Хоодуот быґыы Алгыстаах олох кэриэстэрэ Ґтµі то±о оІоґулларый? Христианин оло±ор дьикти Православие ТаІара дьүүлүн туґунан Таҥараҕа Тиксии КистэлэІэ Манастыыр Христианин айыл±а±а сыґыана Христианин дьиэ кэргэнэ А±а дойдуну кімµскээґин Христианин µлэ±э А±а дойдуга таптал уонна ытыктабыл

60 64 66 70 72 74 78 82 86 88 90 94 96

1-ãû óðóîê

Киґи духуобунай эйгэтэ диэн тугун. Култуурнай µгэс диэн тугун, ол туох туґугар баар буоларын.

Арассыыйа – биhиги Ийэ дойдубут иґиги µтµікэн дойдуга олоробут. Дойдубут аата – Б Арассыыйа Федерацията, кылгастык этэр буоллахха

– Арассыыйа. СаІа таґааран бу тылы этиІ, оччо±о эґиги бу тыл этиллиитигэр сырдыгы, киэІи-куоІу, ірі кµµрµµнµ билиэххит… Биґиги дойдубутун ытыктаан АЎА ДОЙДУБУТ диэн ааттыыбыт. То±о диэтэххэ, а±аларбыт, эґэлэрбит, хос эґэлэрбит, хос эґэлэрбит эґэлэрэ, кинилэр ібµгэлэрэ Арассыыйаны кэлэр кілµінэлэргэ харыстаан тиксэрэр туґугар µірэммиттэрэ, µлэлээбиттэрэ, сирдэрин-уоттарын кімµскээбиттэрэ. Биґиги дойдубутун тапталлаахтык ИЙЭ ДОЙДУБУТ диибит, то±о диэтэххэ, манна тіріібµппµт, манна олох олоробут. Биґигини тулалыыр аан дойду кістµµтэ муІура биллибэт элбэх араастаах. Киґи туттар мала-сала, араас предмет, айылҕа – бу материальнай эйгэ. Атын эйгэ эмиэ баар, ол духуобунай эйгэ. Духуобунай эйгэ – бу кинигэ±э, искусство айымньыларыгар, киинэ±э баар билии, информация, дьон бэйэ-бэйэтин икки ардыгар сыґыана о. д. а. Оскуола±а нуучча тылын, тіріібµт тылы, омук тылын, математиканы, информатиканы, литератураны, ойуулуур искусствоны о. д. а. элбэ±и µірэтэргитигэр эһиги бу эйгэни кытта билсэ±ит. Кини іссі култуура эйгэтэ диэн ааттанар. Киґи духуобунай эйгэҕэ олорорун таһынан бу эйгэ бэйэтэ эмиэ киґиэхэ киирэн кини ис эйгэтэ буолар. Ону аан дойду религиялара бары кэриэтэ киґи дууґата диэн быґаараллар. Киґи бу ис эйгэтигэр кини кими-тугу ахтара, кµндµтµк саныыр дьонун уобарастара, кини тугу итэ±эйэрэ, туохха дьулуґара барыта баар. Киґини ис эйгэтин туруга µірдµін-кітµтµін, аймыан-саймыан, уоскутуон-кµµрдµін, дьоІІо-сэргэҕэ туох эрэ саІаны, туһалааҕы оІорторуон, эбэтэр

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

санаар±атыан-санньытыан сіп. То±о маннык буоларый? Бу эн ис эйгэ±ин тугунан толороргуттан, атын дьону кытта хайдах сыґыаннаґаргыттан тутулуктаах. Ис да, тас да эйгэ±э µрдµк-намыґах, сырдыкхараІа, кэрэ-мікµ, үчүгэй да, кутталлаах да барыта баар. Манна баар: µтµі уонна куґа±ан быґыы, таптал уонна абааґы кірµµ, чиэс уонна чиэґи сүтэрии, аґыныгас уонна хаҕыс буолуу, кырдьык уонна сымыйа. Киґи мантан тугу талара, тугунан дууґатын ииттинэрэ бэйэтин кіІµлэ. Ол гынан баран бу хаґан да, ханна да чэпчэкитэ суох дьыала. Ис эйгэни хайдах гынан чіллііх илдьэ сылдьыахха сібµй? Эґиги, хас биирдии киґиэхэ маннык тыын суолталаах боппуруостарга хоруй ылаары, «Религиознай култуура, светскэй этика тірµттэрэ» предмети µірэтэн эрэ±ит. Духуобунай эйгэ бэйэтэ суоллаах-иистээх. Ол µгэс дэнэр. Биґиги ібµгэлэрбит үгэһи тутуһан олорбуттара. Култуурунай µгэстэр – биґиги элбэх омуктаах дойдубут баайа-дуола. Манна религия култуурата уонна моральнай-этическэй нуорма ураты суолталаахтар. Олор бары µтµі, чиэс, кырдьык, аґымал курдук хаһан да өлбөөдүйбэт мэІэ сыаннастарга оло±ураллар. Киґи ону батыста±ына, ханнык да уустук быґыыга-майгыга муммат, µчµгэйи куґа±антан араарар, бэйэтин ис эйгэтин ыраас, сырдык гынар, µірµµнэн толорор кыахтанар. Биґиги дойдубутугар араас µгэстэри билэр, харыстаан илдьэ сылдьар дьон олороллор. Төһө да Арассыыйа норуоттара араас тылынан саІарбыттарын иһин, бука бары бэйэ-бэйэлэрин кытта истиІник ійдіґіллір, бары биир иллээх дьиэ кэргэн буолаллар. Бу дьиэ кэргэн дьоно, биґиги, хас биирдии µгэскэ ытыктабыллаахтык, харыстабыллаахтык сыґыаннаґабыт. Бары бэйэ-бэйэбититтэн уратылаһабыт эрээри, бүттүүн бииргэ олоробут, µлэлиибит, µірэнэбит уонна Ийэ дойдубутунан киэн туттабыт.

1-гы уруок

Тіріппµттэргитин кытта сµбэлэґэн баран, эґиги дьиэ кэргэІІитигэр баар хас да үгэһи этиІ. Эґиги дьиэ кэргэІІит µгэстэрэ туох сыаннаска оло±уралларый?

2-c óðóîê

Киґи култуураны хайдах оІорорун. Религия туох туґунан

этэрин.

Православнай храм куупаллара

Култуура уонна религия

КÓËÒÓÓÐÀ латыынтан киирбит тыл. Бастаан бу

тыл киґи саадка тугу эмэ µµннэрбитин бэлиэтиирэ. Ол эбэтэр сиргэ бэйэтэ µµммµтµ буолбакка, айыл±а±а суо±у ааттыыра. Билигин «култуура» диэн тыл киэІ ійдібµллээх – киґи тугу оІорбута барыта ійдінір. Дьон µлэлээн сиргэ тугу эрэ уларытара – култуура. Киґи µлэлээн тулалыыр эйгэтин эрэ буолбакка, бэйэтин эмиэ уларытар (холобур, ордук кыґамньылаах, сµрэхтээх буолар). Онон култуура±а саамай суолталаа±а – киґи сµіґµ дуу, массыына дуу курдук буолбакка, киґилии дьайар тірµітэ. Киґи атыннык гыммакка, то±о маннык гынарый? Дьон µтµінµ, мікµнµ хайдах араарарый? Бу ыйытыктар хоруйдарын култуура эйгэтиттэн булуохха сіп. Култуура киґи тугу эрэ ситиспит эбэтэр туохха эрэ табыллыбатах уопутун мунньар. Култуура ніІµі бу уопут биир киһиттэн атыҥҥа бэриллэр. Култуураны дьон оІорор, оттон култуура дьон-сэргэ оло±ун усулуобуйатын оІорор, саныыр санаатыгар, иэйиитигэр, бодоруґар ньымаларыгар, µлэлэригэр сабыдыаллыыр. Киґи оскуола±а эрэ µірэнэр буолбатах. До±ордоґорго, кырдьык туґугар туруулаґарга, тіріппµт дьоІІутун таптыырга эґиги уруогунан эрэ муІурдаммакка µірэнэ±ит. Бу эмиэ култуура сор±ото буолар. Бэйэтин култууратын киґи бэйэтэ талыммат. Кини ол култууратыгар тірµµр, онон тыынар, онно улаатар. Бар дьоІІо эбэтэр бµтµн дойдуга уопсай култуура буолар кістµµлэр бааллар. Ол гынан баран норуот-норуот култуурата эмиэ бэйэтэ уратылаах. 350 сыллаа±ыта Арассыыйа±а араб айанньы-

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

та Павел Алеппскай кэлэ сылдьыбыта. Кини улаханнык сі±ін туран биґиги култуурабыт сорох ірµттэрин маннык ойуулаабыта: «Бырааґынньык кµн бары Таҥара дьиэтигэр тиэтэйэллэр, саамай µчµгэй таІастарын таІналлар, ордук дьахталлар… Паасха±а бары «Христос тилиннэ!» диидии уураґаллар. Дьон Таҥара дьиэтигэр алталыы чааґы быґа µІэллэр. Ол тухары сµґµіхтэригэр тураллар… Олус да тулуурдаахтар! Бу дьон бары дьиІ чахчы сибэтиэйдэр! Арыгы лааппылара субуотаттан бэнидиэнньиккэ диэри сабыылаахтар. Улахан бырааґынньык кэмигэр эмиэ биир оннук. Уонна манна бэл бааґынайдары а±аларын аатынан ыҥыраллар… Ыал ийэтэ, ас а±алан баран, остуолга эр дьону кытта бииргэ олорсор». Биири бол±ойуо±уІ: онноо±ор дьоІІо барытыгар уопсай буолар быраабыланы киґи араастаан быґаарыан сіп. Холобур, сымыйаны дьон барыта абааґы кірір. Ол гынан баран ону биир киґи маннык быґаарар: «Сымыйалаама, оччо±о атыттар эйиэхэ сымыйанан хардарыахтара суо±а». Атын киґи этиэ: «Сымыйаны этимэ, то±о диэтэххэ, Таҥара ханнык ба±арар сымыйаны кірір». Бастакы этээччи светскэй култуураны тутуґар. Иккис этээччи тыла религиознай култуураны тутуһан олорор киґи сымыйа±а сыґыанын кірдірір. РЕЛИГИЯ – киһи биґиги сирбитигэр со±отох буолбата±ар итэ±эйэн эрэнэр дьон өйө-санаата, быһыыта. Религия этэринэн, киґини кытта сэргэ, быдан µрдµккэ да±аны кини хараҕынан кыайан көрбөт ійдііх духуобунай эйгэтэ баар: ТаІара, аанньаллар, тыыннар… Ґгµс дьон ТаІара±а итэ±эллэрэ олус дириҥ буолан, ол кинилэр майгыларын уонна култуураларын быґаарар. Нуучча култууратын тірµтэ – православнай религия±а баар. Холобур, «спасибо» диэн тыл – «Спаси, Бог!» диэн алҕаан этии кылгаабыта. Киґи «спасибо» диэн эттэ±ин аайы, ардыгар бэйэтэ да билбэтинэн, ТаІара±а хайыґар.

2-с уруок

Кириэс уонна Библия

` Православие – «ортодоксия» диэн грек тылын тылбааґа. «Орто» – «көнө, сіптііх». «Докса» грек тылыгар икки суолталаах. Биирэ – «айхаллааґын», атына – «µірэх», «тус санаа». Онон, «православие» икки дэгэт суолталаах тыл: «ТаІараны сіптііхтµк айхаллааґын» уонна «көнө µірэх». Христианнар Христос µірэ±ин көнө дииллэр. Онон «православнай христианин» ійдібµл «православнай» диэн судургу тыллаа±ар ордук чуолкай суолталаах.

Култуура диэн тугуй? Религия диэн тугуй? Ханнык махтал билэ±итий?

тылларын

Араб айанньытын олус сіхтірбµт, уон сэттис µйэтээ±и нуучча православнай култууратын ханнык ірµттэрэ билигин баалларый? Этиллибит µгэстэртэн хайалара билигин суоҕуй? Ону хайдах сыаналыыгын?

3-c

Православиеђа киhи уонна Таҥара

óðóîê

Ханнык бэлэ±и биэрбитин.

ТаІара

±олор саба тµґэн куоска о±отун имэрийэ тураллар. О Бу куоска о±отун сибилигин аҕай, бары кірін тур-

киґиэхэ

ТаІара±а итэ±эл дьон быһыытыгармайгытыгар хайдах сабыдыаллыан сібµн.

Аан дойду сырдыга

дахтарына, Ваня ыт ардай аґыытыттан быыґаан ылбыта. О±олор Ваняттан ыйыталлар: – Оттон эн куттаммата±ыІ дуо? – Бастаан оннук баара… – Онтон? – Онтон буолла±ына мин тугу эрэ ійдіін кэлбитим… – Тугу ійдіітµІ? Тугу? Туох туґунан? Кими-тугу? – о±олор ірµсµґэ-ірµсµґэ айдаардылар. – ТаІараны кытта сылдьан, куттанар олох наадата суо±ун ійдіібүтүм. О±олор дьиктиргээн ах барбыттара. Ити Ваня эппит тылын ким-хайа иннинэ Лена иилэ хабан ылбыта: – ТаІара диэн кимий? Хара таІастаах, бытыктаах киґи дуо? Мин кинини тэлэбиисэргэ кірбµтµм ээ! Ол гынан баран кини манна суох этэ дии! Бары кµлсэ тµспµттэрэ. Ваня эмиэ кµлбµтэ. Онтон кини боччумура тµспµтэ: – Хара таІастаах, бытыктаах – арааґа, а±абыыт эбитэ буолуо. Ол ТаІара±а сулууспалыыр киґи. Оттон ТаІара … Мин ону кыайан быґаарар кыа±ым суох ээ. ТаІара туґунан санаан кэллэхпинэ, чэпчээн хаалабын. Холобур, а±абын кытта тугу эмэ уґаннахпына, оннук буолааччыбын. Эбэтэр ийэм кууґан ылла±ына. Ийэбин мин кірібµн, оттон ТаІараны кірбіппµн. Ол гынан баран син биир тугу эрэ билэбин… ÒÀ¢ÀÐÀ диэн тылынан православие±а бµтµн аан дойдуну уонна киґи айма±ы айбыт Айааччы ійдінір. Таас айыл±а сокуонугар бэринэр. Онно киниэхэ кіІµл наадата суох. Оттон киґини µтµі быґыыны

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

оІорорго кµґэйдэххэ, ол оІорбута µтµі быґыы буолуо дуо? Ваня ыты маһынан киэр µµрбµт. Кини оннук гынарга кіІµл іттµнэн быґаарыммыт, онон µтµі быґыыны оІорбут. Ваня мастанан туран быыґаабыт куоскатын о±ото эмиэ абыраммыт. Оттон Ваня туттубут маґа тугунан эмэ µчµгэй өттүгэр уларыйда дуо? Киґи эмиэ, ким эрэ тута сылдьар ійі-санаата суох маґын курдук кµґэллэн тугу эмэ гынна±ына, µтµі киґи буолуон табыллыбат. Киһи тугу оІорорун кіІµл іттµнэн талбыт буолла±ына эрэ, µтµі киґи буолар. Ол иһин киниэхэ кіІµл бэриллэр. Ол эрээри ійі-тійі суох кіІµл киґи кутталлаах буолуон сіп. Онон кіІµлгэ іссі ій-санаа

3-с уруок

А. Иванов. Христос – Та²ара

МаІнайгы сибэккилэр

Мас храмнар. Кижи. Карелия

Куоска о±отун кітіхпµт Ваня

ХрамІа тиэрдэр суол

холбоһуохтаах. Ол гынан баран ійµ-санааны сэргэстэґэ таптал да, суобас да суох буолла±ына, киһи киитэрэй буруйу оІорооччу эрэ буолуон сіп. Онон дьоІІо суобас, µтµі быґыы, таптал эмиэ бэриллэллэр. Оттон маннык үтүө бэлэ±и биэрээччи ол бэйэ-

«Бог» нуучча тылыгар түҥ былыргы тылтан киирбитэ. Ол тылынан хас да тыґыынча сыл анараа іттµгэр биґиги ібµгэлэрбит да, µгµс атын норуоттар – Европа норуоттарын уонна илиІІи норуоттар (индустары киллэрэн туран) – ібµгэлэрэ да кэпсэтэллэрэ. Ол былыргы тылга «бага» эбэтэр «бхага» «ілµµ» (доля; порция), «анал» (удел), «чаас» (часть) диэн суолталардаа±а. Манна «баай-дуол» диэн суолта эмиэ киирэр. Кэлин бу тыл ол бэлэ±и µллэрээччини, ол эбэтэр ТаІараны Бэйэтин бэлиэтиир буолбут.

Умайа турар чµмэчилэр

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

тэ үтүөтэ биллэр. Онон ТаІара – дириҥтэн-дириҥ өйдөөх көҥүл Айааччы, Кини бу аан дойдуну айбыт буолан, Бэйэтин айымньытын таптыыр. Онон Кинини өссө Айбыт Таҥара диэн ааттыыллар. ТаІара±а итэ±эл дьон кэрэни айарын көҕүлүүр. Онон кинилэр храмнары туталлар, иконалары, хартыыналары суруйаллар, музыка айаллар... ТаІара аатын кытта ситимнээх барыта онноо±ор сурукка уратытык бэриллэр. Онуоха «Бу кэрэхсэбиллээх» салааны ааҕыІ.

3-с уруок

Улахан буукубаттан Биґиги таІаралар тустарынан элбэх ахсааІІа этэр буоллахпытына (холобур, номо±у, µґµйээни сэґэргээтэхпитинэ), бу тылы кыра буукубаттан суруйабыт. ТаІараны биґиги аан дойдубутун Айааччы быґыытынан этэр эбэтэр ахтар буоллахпытына, «ТаІара» диэн тыл улахан буукубаттан суруллар. Ол солбуйар аакка эмиэ сыґыаннаах. Маннык суруллубут устуруока: «Онно Кини эппитэ» эбэтэр «Ким саамай…, Ол кімілөсті» – кірсір буолла±ына, ТаІара туґунан этиллэрэ тута ійдінір.

Православнай дьон ТаІараны то±о Айааччы уонна Таптал дииллэрий? Православнайдар таІара киґиэхэ тапталын а±а о±олоругар тапталын кытта тэІнииллэр, ол тірµітµн эґиги туох диэн быґаара±ыт? Ваняны православнай киґи диэн ааттыахха сіп дуо? Кини итэ±элэ быһыытыгар-майгытыгар хайдах кіґµннэ?

В. Васнецов. Киевтээ±и Владимирскай собуор ис көстүүтэ

Тіріппµттэргититтэн, атын да улахан дьонтон православие туґунан кэпсииллэригэр кірдіґµІ. Бары бииргэ маннык ыйытыкка хоруй толкуйдааІ: «Православнай киґи буолуу диэн тугуй?»

4-c óðóîê

Православие диэн туох буоларын. «Илгэлээх үтүі» (благодать) диэн тыл туох суолталааҕын. Сибэтиэйдэр диэн кимнээхтэрин. «Халлааҥҥа баар А±абыт» мэлииппэ туhунан.

Православнай мэлииппэ РАВОСЛАВИЕ» – ТаІараны сіпкі айхаллаан «П µІµµ диэн суолталаах тыл.

Православнай дьон ТаІараны Айыы Тойоммут диэн ааттыыллар. Кинилэр ТаІара±а, тугу эрэ ирдээн буолбакка, µІэн-сµктэн хайыґаллар. Онон ТаІараттан кірдіґµµ үҥүү дэнэр. Үҥүү (мэлииппэ) магия±а утары турар. Киґи ханнык эрэ аптаах тыллары, формуланы билэн, ол кімітµнэн иччигэ эбэтэр ТаІара±а бэйэтин дьулуурун соІнуон сіп буолла±ына, ол аата кини магия, эбэтэр ап-хомуґун суолугар µктэммит. Аан дойду бары религияларыгар бу сібі суох кутталлаах суол диэн сыаналанар. ÕÀÍÍÛÊ ÌÝËÈÈÏÏÝËÝÐ ÁÀÀËËÀÐÀ

Үҥүү аанньала. Храм ойуута

Православнай дьон µс суол мэлииппэлээхтэр. Саамай тар±аммыт мэлииппэ – «Биэр дуу, Айыы Тойон!» Кірдіґµµ мэлииппэ – бу ТаІараттан кімінµ, араас үтүөнү кірдіґµµ. Ґксµгэр олох-дьаґах илгэтиттэн са±алыыллар, доруобуйаны эбэтэр ситиґиини кірдіґіллір. Муударай буолан истэ±ин аайы, киґи ТаІараттан атын, духуобунай илгэни кірдіґір буолан барар. Кини кутта±ас буолууну, санаа тµґµµтµн, сµрэ±элдьээґини, кыйаханыыны суох гынары кірдіґір… Бу харысхал кірдіґµµтэ. Духуобунай бэлэ±и кірдіґµµ эмиэ баар: итэ±эйээччи ТаІараттан ій сайдыытын уонна тапталы көрдөһөр. Өссө ТаІара киниэхэ чугаһын үгүстүк биллэрэригэр көрдөһөр. Ордук сэдэх мэлииппэ – бу махтаныы мэлииппэ. Сэдэх, то±о диэтэр, дьон махтанардаа±ар кірдіґірүн ордорор. Ба±арарбытын ылан баран, биґиги µгµстµк,

4-с уруок

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

хомойуох иґин, махтанарбытын умнан кэбиґэбит. Дьон бэйэ-бэйэлэригэр да, ТаІараны кытта да сыґыаннарыгар оннук буолааччы. Саамай µрдµк мэлииппэ – айхал мэлииппэтэ. Маннык үҥэр киґи ТаІараны кытта кірсµґэн µірэркөтөр, ірігійдµµр. Айхал тылын этэллэригэр, православнай храмІа µгµстµк: «Аллилуйя!» («ТаІара±а айхал!») диэн ыллыыллар. Маннык үҥүүгэ ханнык да бэйэмсэх быґыы (атыннык эттэххэ, киґи, атын дьону умнан туран, мэлдьи бэйэтин туґун эрэ саныырга дьулуґуута) суох. Бу курдук туох да кэтэх санаата суох кэрэ сарыалга, кустукка, күөрэгэй ырыатыгар µірэллэр. Православнай киґи алдьархай да, µірµµ да кэмигэр, со±ото±ун да, атын дьону кытта бииргэ да иґигэр биитэр саІа таґааран µІµін сіп. Кини ханнык ба±арар тылынан ханна ба±арар: храмІа, дьиэ±э, айыл±а±а, оптуобуска сылдьан – µІэр. Дьон ортотугар сылдьан, иґигэр µІµін эмиэ сіп, оччо±о кини ТаІараны кытта кистэлэҥ кэпсэтиитэ кимиэхэ да биллиэ суо±а. Киґи ис сµрэ±иттэн сіптііхтµк µІэр буолла±ына, кини, православнай култуура уопута этэринэн, сµрэ±инэн-быарынан ТаІара±а чугаһаан, ис-иґиттэн уларыйар. Киґини уларытар ТаІара дьайыыта илгэлээх үтүө (благодать) – µтµі бэлэх – дэнэр. Илгэлээх үтүө дьайыытынан уларыйан сµрэхтэриттэн итэ±эл, эрэл, таптал сыдьаайа сылдьар дьонун сибэтиэйдэр дииллэр. ТаІара дьону кытта Библия ніІµі эрэ буолбакка, Бэйэтин илгэлээх үтµітµн ніІµі эмиэ кэпсэтэр диэн православнай дьон итэ±эйэллэр. Православнай дьоІІо сибэтиэйдэр тыллара-дьайыылара олус суолталаах. Тыґыынчанан православнай сибэтиэйдэр µтµі быґыыларыгар, муударай тылларыгар тµмµллэн кістір ТаІара илгэлээх µтµітµн дьайыыта Ытык Номох (Священное Предание) дэнэр (нуучча тылыгар «предание»(«номох») латыын тылыгар «традиция» («µгэс») диэн тыл курдук суолталаах).

Храм иһигэр үҥүү

Мэлииппэ Ыарахан тµгэн сүрэхпин Ыга тутан ыллын – Мэҥэ тыллаах мэлииппэбин Мэлдьи мин ааҕабын. Саараҥныыр санаам сайҕанан, Саамыланан кэҥиир, Кутурҕан баттык дьайҕаран, Кутум чэпчиир, чэпчиир... М. Лермонтов. «Мэлииппэ»

СаІа таґааран эбэтэр искэ µІµіххэ сіп

С. Симаков. Сибэтиэйдэр Сергий Радонежскай уонна Дмитрий Донской. Фрагмент. Кыргыґыы иннигэр үҥүү

Христианнар саамай биллэр мэлииппэлэрэ – «ХаллааІІа баар А±абыт». Бу мэлииппэ аата үҥүү бастакы тылларыттан µіскээбит. Толорута сахалыы тылбааґынан маннык иґиллэр: «ХаллааІІа баар А±абыт! Эн аатыІ айхалланыахтын, Эн СаарыстыбаІ кэлиэхтин, халлааІІа курдук, сиргэ эмиэ Эн кіІµлµІ буолуохтун. Бµгүҥҥү күннээҕи килиэппитин бµгµн биґиэхэ биэр; итиэннэ биґиэхэ иэстээхтэри биґи да бырастыы гынарбыт курдук, Эн эмиэ биґиги иэспитин бырастыы гын; уонна аньыы угаайытыгар киллэрбэккэ, биґигини хара дьайдаахтан быыґаа». Бу мэлииппэ Нуучча Православнай Таҥаратын Дьиэтэ билигин да туттар былыргы церковнай славянскай тылынан маннык этиллэр: ` еси` на небесех! Да святится имя ` «Отче наш, Иже ` твое, да приидет Царствие Твое, да будет воля Твоя, ` яко на небеси и на земли. Хлеб наш насущный даждь ` нам днесь; и остави нам долги наша, якоже и мы оставляем должником нашим; и не введи нас во искушение, но избави нас от лукавого». Мэлииппэ маІнайгы тыла – Отче. Бу биґиги бэркэ билэр «отец» («а±а») диэн тылбыт. Церковнай славянскай тылга ыІырар (звательный) падеж (тµґµк) баар. Онон «отец» бу тµґµккэ «отче» диэн этиллэр. ТаІара А±а дэнэр, то±о диэтэр, бу дьиэ кэргэІІэ сылаастык, судургутук туттуллар туґулуу. Иже – «который» (ситим тыл). Еси – «ты есть» («эн бааргын»). На небесех, ол аата «халлааІІа» («на небесах»).

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

Бу былыт устар, сулус кістір халлаана буолбатах. Мэлииппэ±э халлаан – бу ТаІараны эбэтэр аанньаллары ыйыы. «Небесный Отец» («ХаллааІІа баар А±а») тыл ситимэ чуолаан киһи ханнык а±аттан кірдіґірµн чопчулуур: киниэхэ этин-сиинин биэрбит сирдээ±и а±атыттан буолбакка, халлааннаа±ы – кини дууґатын Айбыттан. Да святится имя твое. Манна киґи киниэхэ ТаІара аата сибэтиэйин, ол аата олус кµндµтµн этэр. Да приидет Царствие Твое. Киґи ТаІара±а этэр: «Эн тапталыІ, Эн эйгэІ мин сµрэхпин толордун, Эн кіІµлгµнэн олорорго бэлэммин». Да будет воля Твоя, яко на небеси и на земли. Киґи ТаІара±а эрэнэр: «Эн, Айыы ТаІара, тугу барытын миигиннээҕэр ордук билэҕин, онон мин туспунан, бµтµн аан дойду туґунан Бэйэҥ тугу торумнаабыккын толор!» Хлеб наш насущный даждь нам днесь (ол аата бµгµн). Килиэп – бу аґылык. «Насущный» тылга «на» приставка «сверх» («µрдµнэн, таґынан») диэн суолталаах, онон мэлииппэ±э туох эрэ улаханы кірдіґµµ киирэ сылдьар. Насущный хлеб – киһи этин-сиинин эрэ буолбакка, дууґатын эмиэ тутан турааччы. И остави нам долги наша, якоже и мы оставляем должником нашим. Бу иэс харчы туґунан этии буолбатах. Киґи бырастыы гыннарарга кірдіґір, ол туґугар бэйэтэ эмиэ киниэхэ буруйдаах дьону бырастыы гынар. И не введи нас во искушение. Аньыы угаайытыгар киирии – бу сіптііх уонна чэпчэки, µтµі уонна барыстаах, чиэґинэй уонна табыгастаах сіп тµбэспэт быґыытыгар-майгытыгар сыыһа суолу талыы. Избави нас от лукавого. «Лукавый» ол аата «сымыйаччы» («лживый») диэн; манна хара дьай уонна хара дьайдаах тыын бэлиэтэнэр. Бу киртэн-дьайтан харысхал кірдіґµµ. Куһаҕаны бэйэттэн киэр анньыахха наада, ону кытта сіпсіґір туґунан санаан да кірµллµі суохтаах. Билигин эґиги православнай мэлииппэ хайдах иґиллэрин билэн баран, ханнык үҥүү сібі суо±ун ійдµіххүтүн наада. Үҥэ туран атын дьоҥҥо куґа±аны, ыарыылаа±ы ба±арар сыыґа.

4-с уруок

Саамай кылгас мэлииппэ: «Айыы Тойон, абыраа!» («Господи, помилуй!») «Помилуй» диэн нуучча тыла – «милость», «миловать», «милостыня» тыллары кытта биир олохтоох тыл. Аһыныылаах сыһыан (милость) – бу µлэлээн ылыллыбатах тілібµр, сібі суох на±араада. Абыралы, ааґыныыны (помилование) Таҥараттан кірдіґір киґи Кини иннигэр буруйун билинэр. Өскөтүн киһи дьайыытын дууґата суох массыына сыаналыыра буоллар, киһи хайаан да буруйданыа этэ. Ол гынан баран кини личностан (ТаІараттан) киниэхэ аһыныылаахтык сыһыаннаһарыгар кірдіґір.

«ҮІк» диэн тыл туох суолталаа±ый? Арассыыйа сµрµн баайа – кини тыата, ниэбэ, массыыната, алмааґа, дьоно... Сіптііх хоруйу тал. «Халлааҥҥа баар Аҕабыт» мэлииппэ±э «халлаан» туґунан ійдібµлгэ бу бэриллибит тыллартан ханныктары киллэриэххэ сібµй: былыт, халлаан сырдыыта, ТаІара Саарыстыбата, космос киэІ куйаара, аанньал, галактика? «Аньыы угаайытыгар киирии» диэн этии суолтатын хайдах ійдµµгµт? Эрэйи, ыараханы көрсүбэккэ эрэ олох олоруохха сіп дуо? Ыарахаттар киґиэхэ то±о ыытыллалларый? Нууччалыы «Знать, как «Отче наш» («ХаллааІІа баар А±абыт» диэни курдук бил») диэн этии баар, атыннык эттэххэ, олус бигэтик, чуолкайдык бил. Тіріппµттэргититтэн, атын а±а саастаах дьонтон: «Эґиги санаа±ытыгар, «Отче наш» курдук тугу билиэхтээххитий?» – диэн ыйытыІ.

5-c óðóîê

Христианнар диэн кимнээхтэрин. Библия диэн тугун. Евангелие диэн тугун.

Библия уонна Евангелие

Православнай дьон – христианнар. Иисус Христос

үірэҕин ылыммыт киһи – христианин. ХРИСТИАНСТВО – Иисус Христос үірэҕэ. Иисус икки тыһыынча сыл анараа іттүгэр олорбута… Чуолкайдык эттэххэ, Кини төрөөбүт күнүттэн – Ороһуоспаттан – биһиги халандаарбыт сыла аа±ыллар. Ханнык баҕарар сабыытыйа даатата кини Христос Ороһуоспатыттан хаһыс сыллаахха буолбутун этэр. Христос тірүүрүн дьон хайдах күүппүттэрин, Кини хайдах тіріібүтүн, хайдах олорбутун, дьону үірэппитин кэпсиир кинигэ баар. Бу кинигэ БИБЛИЯ диэн ааттанар. «Библия» былыргы грек тылыгар «кинигэлэр» диэн суолталаах (бу тылтан «библиотека» диэн тыл үіскээбитэ). Ол гынан баран билигин бу тыл, улахан буукубаттан сурулунна±ына, христианнар ытык Кинигэлэрэ диэн суолталанар. Кырдьыга, бу кинигэ бэйэтэ 77 кинигэттэн турар. ÝÐÃÝ ÊÝÑ ÒÛË

Кµндµ тастаах Евангелие

ХрамІа баар Евангелие

Библия кинигэлэрин араас кілµінэ дьон бүтүн тыһыынчанан сыллар тухары суруйбуттара. Библия бастакы, саамай улахан чааґа 50 кинигэлээх. Бу кинигэлэр бары бииргэ «Эргэ Кэс Тыл Ытык Суруйуута» (Священное Писание Ветхого Завета) диэн ааттаналлар. ` («Кэс Тыл») диэн нуучча тыла «сойуус» «Завет» («союз»), «дуогабар» диэн суолталаах. ТаІара уонна киґи сойууґа. Бу сойуус дьон эрэйи-кыґал±аны, араас тургутууну эрэллээхтик кірсіллірµгэр наадалаах. Киґиэхэ олус ыарахан да буолла±ына, кини ТаІараны биир ситимнээ±ин курдук ійдµµр, Киниттэн саамай улахан кімінµ ыларын билэр.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

5-с уруок

В. Васнецов. Баары барытын тутан олорор Христос

Эргэ Кэс Тыл кинигэлэрин пророктар суруйбуттара. Кинилэри ТаІара тугу этэрин истэр ураты дьо±урдаах дьон диэн аа±аллара. Оннук бэриллии Таҥара этэрин тиэрдии (пророчество) дэнэр, оттон ТаІараттан дьоҕурдаах киґи пророк дэнэрэ. Пророктары этитэн, ТаІара киһи аймахха ааспыты, билиІІини, кэлэри кірµµтµн арыйар. ТаІара пророктары кытта түһэрсибит дуогабара Эргэ Кэс Тыл дэнэр, ол эбэтэр былыргы. Эргэ Кэс Тылы тиксэрбит пророктар олорон ааспыттарын кэнниттэн хас да µйэ буолан баран, СаІа Кэс Тыл баар буолбута. Эргэ Кэс Тыл кэмэ – Христос кэлэрин кэтэґэр кэм. ` ХРИСТОС – «Арыынан аҕааһын (помазание, Таҥара бэчээтэ) бэлиэлээх ТаІара талыылааҕа» диэн суолталаах тыл.

Библия тµірт Евангелиелаах. Балар ааптардара – апостоллар Матфей, Марк, Лука, Иоанн. Кинилэр хас биирдиилэрэ анал бэлиэлээхтэр: евангелист Лука киэнэ – тарбыйах (телец) (кини кинигэтигэр Христос сиэртибэ буолара чорботуллар, телец – сиэртибэ уобараґа); Иоанн киэнэ – хотой (µрдµк санаа символа); Матфей киэнэ – киґи (кини кинигэтигэр Христос киґи быґыытынан сорумуІу кірµµтэ ураты чорботуллар); Марк киэнэ – хахай (бу Евангелие±а Христос оҥорбут дьикти дьайыыларын – Кини сиргэ µрдµкµ ыраахтаа±ылыы былааґын туґунан – элбэхтик этиллэр).

Ытык тиэкистэр храмІа аа±ыллаллар

сулууспа

кэмигэр

Библияҕа кэпсэнэр былыргы кэмІэ пророктар ыраахтаа±ы бүрүстүөлгэ олороругар тібітµгэр арыы куталлара (арыынан аҕыыллара). Маны ТаІара алгыґын бэлиэтэ дииллэрэ. Эргэ Кэс Тыл са±ана ` ураты Христос (Помазанник) кэлэрин кэтэґэллэрэ. Кырдьыга, сорохтор Христос кіннірµ улуу баґылык буолуо±а дииллэрэ, оттон атыттар Кини дьону ТаІара±а чугаґатыа диэн эрэнэллэрэ. Бу сиргэ кэлбит Христос іІітүнэн бар дьон ТаІараны кытта саІа дуогабар (Саҥа Кэс Тыл) тµґэрсибиттэрэ. ÅÂÀÍÃÅËÈÅ

Библияттан Соломуон ыраахтаа±ы дьµµлэ Соломуон ыраахтаа±ыга икки дьахтар кэлбит. Кинилэр илдьэ кэлбит кырачаан уоллара хайаларын оҕото буоларын туґунан міккµґэллэр эбит. Иккиэн бу о±о ийэтэ буолалларын бигэргэтэ сатыыллара. Ыраахтаа±ы кинилэри истэн баран, маннык дьаґайбыт: «Оҕону болотунан икки гына быґа о±устуннар, оччо±о иккиэннэригэр былдьаспыттарын аІаардыыта тиксиэ±э…» Дьахталлартан биирдэстэрэ іґµіннээхтик эппит: «Хайабытыгар да тиксибэтин, быґа охсон кэбиґиІ!» Иккис дьахтар итини истээт сµрэ±э ыалдьан, хаґыытыы тµспµт: «О±ону тыыннаахтыы киниэхэ биэриІ! Өлөрүмэҥ эрэ!» Бастакы дьахтар ыраахтаа±ы эппитин кытта сібµлэспит. Ол гынан баран кинини Соломуон буруйдаабыт. Ыраахтаа±ы оҕону, бу дьахтартан былдьаан ылан, кини тыынын быыґыыр туґугар о±оттон аккаастанар дьахтарга биэрэргэ бирикээстээбит.

Евангелие диэн Библия кинигэлэригэр Иисус Христос оло±о, тыла уонна дьайыыта суруллаллар. «Евангелие», грек тылыттан тылбаастаатахха, «µірµµлээх илдьит» диэн суолталаах. Евангелие уонна Христос µірэнээччилэрин атын кинигэлэрэ СаІа Кэс Тыл Ытык Суруйуута (Священное Писание Нового Завета) буолаллар. Бу Иисус Христос бастакы µірэнээччилэрэ – апостоллар («апостол» гректииттэн туруору тылбааґа «посланник/илдьит») – суруйбут 27 кинигэлэрэ. Эргэ Кэс Тыл кинигэлэрэ былыргы еврей тылынан, оттон СаІа Кэс Тыл кинигэлэрэ былыргы грек тылынан суруллубуттара. Библияны христианнар храмІа да, дьиэлэригэр да аа±аллар. Бу кинигэ бастаан аа±арга элбэх ійдімміт миэстэлэрдээх. Сибэтиэй тыллары ійдµµр туһугар, киһи бэйэтэ эмиэ кыратык сибэтиэй буолара наада (былыргы быраабыла баар: «Дьµірэлээ±и дьµірэлээх билэр» («Подобное познается подобным»)). Маны тэІэ Библия тиэкистэрин дэгиттэр ійдµµргэ былыргы норуоттар историяларын, тылларын үчүгэйдик билиэххэ наада. Библия элбэх домохтоох (притча, ханарытар кэпсээн). Олор сюжеттарынан олох-дьаґах кэпсээннэрэ курдуктар эрээри, хас биирдиилэриттэн киґиэхэ олус суолталаах сиэр-майгы µірэ±ин булуохха сіп. Библия кинигэлэрин барыларын христианнар

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

ытык дииллэр: кинилэр дьоҥҥо ТаІара илдьитин тиэрдэллэр. Библия тиэкиһин ТаІара уонна киґи бииргэ оІорбуттара. Кинигэҕэ баар ыйытыктар, ким эмэ саІатын, Библия хас кинигэтин тутулун уратылара киґи киэнэ. Суруйуу кіті±µллµµтэ, санаалара, ис хоґооно ТаІара киэнэ. Тиэкистэргэ онноо±ор ТаІара дьоІІо быґаччы туґаайан этиитэ, Кини саІаны арыйыыта (арыллыыта) бааллар. Арыллыы – бу туох эрэ олус суолталаах, урут кыаллыбакка, биллибэккэ сылдьыбыт эмискэ биґиэхэ кістін турар чахчы буолар тµгэнэ. Ардыгар айыл±а кэрэтэ дьоІІо арыллар. Ардыгар киґи киґиэхэ арыллар. Оттон христианнар ТаІара арыллыытын туґунан этэллэр. ТаІара дьоІІо суобас ніІµі, тугу эрэ то±оостоох тµгэІІэ этэн биэрбит эбэтэр туохтан эрэ сэрэппит атын дьон ніІµі арыллыан сіп. ТаІара дьоҥҥо аан дойду кэрэтин ніІµі арыллыан сіп: биґиги сирбит оннук кэрэ эбит буолла±ына, ол аата кинини Айбыт эмиэ кэрэ. ТаІара олох быґыытын-майгытын ніІµі арыллыан сіп. Ба±алаах сорук ситиґиллибэккэ мµччµ кітір тµгэнигэр этэллэр: «Ити аата, оҥоруум оннук буоллаҕа» («Значит, не судьба») эбэтэр «Итиниэхэ ТаІара кіІµлэ суох эбит» («Нет на то воли Божией»). Биир киґи ніІµі барыларыгар туґаайыллыбыт ТаІара арыллыыта эмиэ баар буолар, ол суругунан бэриллэр. Оннук ТаІара арыллыытынан христианнарга Библия буолар. Библия сэґэнэ аан дойду айыллыытын кэпсээниттэн кини суох буолуутун туґунан іті кірµµгэ тиийэ тэнийэр. Библия саамай суолталаах сирэйдэригэр Иисус Христос оло±о уонна µірэ±э этиллэр. Христианнар Христоґу кіннірµ пророк буолбатах, пророктары кі±µлµµр ТаІара дииллэр. «ХаллааІІа баар А±абыт» мэлииппэни дьоІІо чопчу Айыы Тойон Иисус Христос биэрбитэ, ол иґин бу үҥүү иккис аата – «Айыы Тойон µІµµтэ». Апостоллар маны Иисустан истэн бараннар, Евангелие±а суруйбуттара.

5-с уруок

Апостол Иоанн µірэнээччитигэр Евангелиены ійµттэн этэн суруйтарар. Миниатюра

Библияны то±о «Кинигэлэр нигэлэрэ» дииллэрий? Кини чаастаа±ый?

Кихас

«Евангелие» диэн тыл хайдах тылбаастанарый? Хас Евангелие баарый? Олору ким суруйбутай? Сіптііх хоруйу талыІ: а) Евангелие – Библия сор±ото; б) Евангелие Библияҕа киирбэт. «Кэс Тыл» («Завет») диэн тыл туох суолталааҕый? Арыллыыны хайдах ійдµµгµтµй? Кµннээ±и олохпутугар арыллыы баар буолар дуо? Религиознай арыллыыттан – ТаІара арыллыытыттан – олор туох уратылаахтарый? Христианнар диэн кимнээхтэрий?

6-c óðóîê

Христос ўєрэђэ

Христианнар

Иисус Христос µірэ±ин батыґаллар. Төһө да Христос тыла 2000 сыл анараа іттµгэр этиллибитин иһин, ханнык ба±арар кэмІэ олорор киґиэхэ уһулуччу суолталаах.

Христос туохха µірэппитин. Хайа үрдүгэр µірэтии диэн тугун. Ханнык кµндµ кылааты уорар кыаллыбатын.

Күүстээх Быґааччы. Икона

Арай эйигин ата±астаабыт – охсубут, µіхпµт, анньыбыт… – буоллуннар, оччоҕо тугу гыныаххын сібµй? Харда биэрэҕин, иэстэґэҕин дуо? Христос буолла±ына µірэтэр: «Өһүөннээх киһиэхэ утарсыма. Ким эмэ эйигин уҥа иэдэскэ оҕустаҕына – киниэхэ атын иэдэскин тоһуйан биэр... Јстііхтіргµтµн таптааІ, эґигини абааґы кірііччµлэргэ µтµінµ оІоруІ». Бэрт аҕыйах киһи Христос бу сµбэтин тутуһан олорбута. Ол гынан баран маннык дьон суоҕа, бары иэстэґэллэрэ буоллар, биґиги сирбит быдан мілтіх быґыылаах, ордук кырыктаах буолуо этэ. Куґа±аІІа куґа±анынан хоруйдаан истэххэ – куґа±ан µµнэн эрэ иґиэ. Бар дьон оло±о сэриигэ кубулуйбатын туґугар, ким эмэ, эр санаатын ылынан, тус интэриэґин кімµскэнэртэн аккаастаныах кэриІнээх, хоргутуутун дириҥэтиэ суохтаах. Иэстэґииттэн аккаастаныы куґа±ан тэнийэр суолун быґан кэбиґэр. Онноо±ор бойобуой искусство маастардара этэллэр: «Буолбатах хапсыһыы – бастыҥ хапсыһыы!» Христос са±ана аан дойду кыайыылаах-хотуулаах ыраахтаа±ылары, улуу буойуннары аатырдара. Оттон Христос киґи саамай сµрµн µчµгэй іттµн – кини ис эйгэтин баайын – сыаналыырга µірэппитэ. Кини эппитэ: «Киґи бµтµн аан дойдуну да баһылаан туран, бэйэтин дууһатыгар хоромньуну оҥоһуннаҕына, ол баһылаабыта киниэхэ туох туһалаах буолуой?» Былаас чыпчаалыгар ыттаары, барыларын самнарыахха сіп. Оннук «дьоруойтан» бµтµн аан дойду

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

6-с уруок

куттаныа±а. Ол гынан баран чыпчаалга кинини куттал, абааґы кірµµ эрэ тулалыыр буолан, киниэхэ олус тымныы, хобдох буолуо±а. Бµтµн аан дойду эйигиттэн куттанарынаа±ар – эйигин а±ыйах дьон билэрэ, таптыыра быдан ордук! ÁÀÀÉ-ÄÓÎË

Христос киґи оло±ун сµрµн соруга байыы-тайыы буолбатах диэн сµбэлиирэ: «Сиргэ баайы-дуолу мунньунумаІ… ол оннугар халлааҥҥа баайда мунньунуІ, онно үөн-көйүүр да кэрбээбэт, дьэбин да быһа сиэбэт, уоруйахтар да хаґан киирэн уоран ылбаттар. Баайгытдуолгут ханна баар да, сµрэххит эмиэ онно буолуо». «ХаллааІІа мунньуллубут кµндµ баай» – бу киґи оІорбут µтµітэ, ону Таҥара µйэ-саас тухары ійдµµ сылдьар. Оннук баайы ким да кыайан уоран-халаан ылбат. Холобур, харчыгын эйигиттэн уоран ылыахтарын сіп. Оттон оІорбут µтµі дьыалаІ мэлдьи эйиэнэ буолар. Сирдээ±и баай-дуол уонна µірµµ биир буолбатахтар. Ыараханнык ыалдьыбыт киһини ханнык да баай-дуол µірдµбэт. Евангелие духуобунай кµндµ баайы Халлааны кытта ситимниир, то±о диэтэххэ, ТаІара киһи дууґатын суолаииһэ суох симэлитэн кэбиспэт.

Аҕабыыт храмІа сулууспа кэмигэр итэҕэйээччилэри алгыыр

Христос босхоҥу µтµірдµµтэ. Икона фрагмена

Библияттан Христос таптала дьону хайдах µтµірдэрэ Биирдэ, Христос дьону µірэтэ сырытта±ына, Киниэхэ босхоҥ киһини а±албыттар. Иисус µірэтэр дьиэтигэр дьон тобус-толору эбит. Онноо±ор таґырдьа, тµннµк уонна аан аттыгар наґаа элбэх киґи турара, онон наґыылкалаах ыарыґа±ы дьиэ±э киллэрэр кыаллыбат этэ. Онуоха ыарыґах аймахтара кырыыґа±а ыттан, дьиэ µрдµн кітµрэн баран, ол хайа±аґынан наґыылкалаах киґилэрин Христос аттыгар тµґэрбиттэр. Онуоха Кини, ити дьон итэ±элин кірін, босхоҥ киґиэхэ эппит: «Тоойуом, эйиэхэ аньыыІ бырастыы гыныллар. Тур, тэллэххин ылаІІын, дьиэ±эр бар». Онно хамсаабакка сыппыт киґи туран, наґыылкатын ылан, ТаІараны айхаллыы-айхаллыы, дьиэтигэр барбыт.

И. Макаров. Хайа үрдүгэр үөрэтии Манна: үөрэтии (проповедь) – сиэргэмайгыга, религияҕа сыһыаннаах ыйыыкэрдии, олоҕу уларытыыга ыҥырыы

Дьон ТаІара µірэ±ин истэллэр

Дууґа салайар этэ-сиинэ олох олорон бµтэн өллөҕүнэ да, дууґа тыыннаах хаалар. Ол гынан баран тугу булбутун-мунньубутун (µчµгэйи уонна куґа±аны) ХаллааІІа – ТаІара иннигэр – таґаарар. Христос Кини иннинэ ким да µірэппэтэ±ин µірэппитэ: «Ходуһаҕа сардааналар хайдах үүнэн туралларын кірµІ: кинилэр µлэлээбэттэр да, таІас да ірбіттір; ол эрээри эґиэхэ этэбин: бэл Соломон ыраахтаа±ы албан аатын үгэнигэр сылдьан, итилэртэн биирдэрин эмэ курдук симэммэтэҕэ. Онон тугу аґыыбыт, тугу иґэбит, эбэтэр тугу таІнабыт диэн дьиксинимэҥ. Туох-ханнык иннинэ эһиги ТаІара Саарыстыбатыгар, Кини кырдьыгар дьулуһуҥ, оччо±о ити барыта эґиэхэ бэриллиэҕэ. Онон сарсыІІы туһугар долгуйумаІ: хас биирдии кµҥҥэ бэйэтин да түбүгэ сөрү-сөп». Ким эмэ, бу тыллары тугу да гымматы, µлэлээбэти, µірэммэти кіІµллээґин курдук ійдµµр буолла±ына, ал±аґыыр. Ардыгар сарсыІІы кµІІэ кыґаллыы бµгµІІµнµ сіпкі дьаґанары мэґэйдиир. Бµгµн мілті±µ кімµскэстэхпинэ, сарсын ким эмэ миэхэ кыыґырыан сіп. Оннук киґи саныыр: сарсыІІы кµнµм эмиэ этэҥҥэ ааһарын туґугар, бµгµІІµ кµммµн «мин кыґал±ам кыра» диэн дэгэт санаанан салайтаран олоруум. Ол гынан баран сарсыІІы кµнтэн куттанан биитэр онуоха эрэнэн, бүгүн киґилии иэскиттэн аккаастанарыҥ сыыґа. Бу тыллары Христос намыһах хайа µрдµгэр олорон эппитэ, ол иһин Кини бу үөрэтиитэ Хайа үрдүгэр үөрэтии (Нагорная проповедь) диэн ааттанар. Онно µгµс дьон Христос эппит тылларын дириІ ис хоґоонун, кэрэтин сөҕө-махтайа истэн, Кини µірэнээччилэрэ буолбуттара. Итиэннэ кэлин бу µірэ±и Евангелие±а суруйан хаалларбыттара. Христос бастакы апостоллара боростуой балыксыттар этилэр. Христос дьоІІо, бэйэ-бэйэлэригэр хайдах сыґыаннаґыахтаахтарын туґунан эрэ буолбакка, іссі ТаІара уонна киһи сыґыанын туґунан эппитэ. Кини хас биирдии киґини ыІырара: «Айыы Тойон ТаІара±ын ис сµрэххиттэн, ис дууґа±ыттан, туох баар ійгµнэнсанаа±ынан барытынан таптаа».

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

Христос «Таҥара дьоҥҥо дууһа үөрүүтүн: тапталы, эйэни, ырааһы билиини – бэлэхтиэ» диирэ. Бу уларыйыыны киһиэхэ Таҥара илгэлээх үтүөтэ, атыннык эттэххэ, Сибэтиэй Тыын аҕалыа. Дух (Тыын) «дыхание” (тыыныы, тыын) диэн тылтан үөскээбит. Тыыныы (тыын) тыынар тыыннаах төрүт ис түгэҕиттэн тахсар, уонна кимиэхэ-туохха эмэ туһуланар ырыаны уонна тылы төрөтөн таһаарар. Ол иһин христианнар Таҥараттан кэлэн киһи сүрэҕэр өтөн киирэр дьайыыны (илгэлээх үтүөнү) Тыын диэн ааттыыллар. Маннык сырдык дууһалаах киһи Таҥараҕа хаан-уруу буолар. «Таҥара Саарыстыбата эһиги искитигэр баар» диэн Христос этиитэ – ол онтон буолар. Ол аата бу Христос Саарыстыбатыгар баар буолар туһугар виза дуу, пааспар дуу ылан, ханна эмэ сүр түргэнник сүүрэр наадата суох. Көннөрү бэйэ сүрэҕин уларытан, таптыыр буоларга, бырастыы гынарга үөрэниэххэ наада. Таҥара маннык киһиэхэ Аҕа уонна Уоскутааччы буолан, оннооҕор иэдээн да кэмигэр санаатын көтөҕүө, үөрүүнү аҕалыа.

6-с уруок

Христос Лазары тилиннэриитэ. Икона

ÕÐÈÑÒÎÑ ÊÝÑ ÒÛËÀ

Урут итэ±элгэ µірэтэр дьон ТаІара±а эбэтэр таІараларга ханнык сиэртибэни биэрэри ыйаллара. Оттон СаІа Кэс Тылга ТаІара Бэйэтэ дьоІІо уонна дьон туґугар ханнык сиэртибэни а±алара этиллэр. Христос сиэртибэ туґунан этэр эрэ буолбатах этэ, Кини Бэйэтэ оннук сиэртибэ буолбута. Христос Кининэн сирэйдээн, ТаІара Бэйэтэ дьону кытта бииргэ сылдьаары киґи буолбутун туґунан этэрэ. Киґи буолбут ТаІара – бу Иисус Христос. Кини сиргэ дьону бас бэриннэрээри дуу, накаастаары дуу буолбакка, бар дьоІІо сулууспалыы кэлбитин этэрэ. Сорохтор итини истэн, ТаІара±а итэ±эллэрин ата±астаппыт курдук санаабыттара. Кинилэр ТаІараны итинник дьиктини оІоруо суоҕа, Кини дьоІІо хайдах да оннук чугас буолуо суохтаах дии саныыллара. Онон Христоґу буруйдаах диэннэр, іліріргі дьулуспуттара. Христос буолла±ына сууттан куота сатаабата±а, үтүө кіІµлµнэн ілірµллэ барбыта.

Иисус Христос µірэ±э то±о «Хайа үрдүгэр µірэтии» дэммитий? Православнай христианнар ханнык баайы кырдьыктаах, онон µйэ-саас тухары барар дииллэрий? Иэстэһэр буоллахха, аан дойдуга µтµі элбиир дуу, куґа±ан элбиир дуу? Быґааран хоруйдааІ. СаІа Кэс Тылга ТаІара уонна киґи сыґыаныгар туох саІа баарый? “Хайа үрдүгэр үөрэтии” хартыынаны көрө олорон, бэйэҕин истээччи курдук санан. Эйиэхэ туох чуубустуба үөскүө этэй? Христостан тугу ыйытыаҥ эбэтэр Киниттэн тугу көрдөһүөҥ этэй? Ити ойуу суругун ааҕыҥ. Эһиги хайдах саныыгыт: Евангелие Христос үөрэтиитин эрэ кэпсиир дуу эбэтэр онно Христос дьиктилэрин туһунан ааҕыахха эмиэ сөп дуу?

7-c

Христос уонна Кини кириэhэ

óðóîê

аІара кістµбэт диэн Библияҕа тоґо±олоон этиллэр. ТаІара этэ-сиинэ суох, быыґа-хааччаҕа эмиэ суох. Кини са±аланыытын-бµтµµтµн ханнык да бириэмэ ыйар кыа±а суох.

ТаІара хайдах киґи буолбутун. Христос өлөртөн матаҕын.

тоҕо

куотум-

Кириэс символиката хайдаҕын.

Быы´ааччы Илиинэн О²о´уллубатах м³ссµ³нэ. Икона

Ол эрэн, Евангелие±а кэпсэнэринэн, биирдэ ТаІара Бэйэтигэр киґи этин-сиинин, дууґатын холбообут. Кини киґи буолбут. То±о? ÒÀ¢АРА – ТАПТАЛ. Таҥара дьону айбыта, онон кинилэри таптыыр. Оттон кими эмэ таптыыр буоллахтарына, тапталлаахтарыгар чугас буола сатыыллар. Ол иґин дьону таптыыр ТаІара кинилэри кытта бииргэ буоларга быґаарыммыта. Ол туґуттан Кини киґи буолбута. ТаІара кіІµл. Айыл±а сокуоннара Киниэхэ дьайбаттар. Кини ТаІара буолары эрэ буолбатах, тугу баҕарар кыайар. Христианнар: «ТаІара киґи буолбута», – дииллэр. ТаІара хайа да хаачыстыбатын сүтэрбэккэ эрэ, киґи буолан тіріібүтэ. Кини киһиэхэ сыґыаннаа±ы барытын ылыммыта. Христианнар маннык дьиктини «эттэнэн-сииннэнэн киһи буолуу» диэн ааттыыллар (нууччалыы «воплощение» – «плоть» диэн тылтан). Ити курдук 2000-тан тахса сыл анараа іттµгэр Христос төрөөбүтэ (ХРИСТОС ОРОҺУОСПАТА – Рождество Христово). Кини ТаІара-Киґи буолбута. ТаІараКиһи сиргэ төрөөн Иисус Христос диэн ааттаммыта. ТаІара быһыытынан Христос дьиктини оІороро, оттон киґи быһыытынан Кини µірэрэ, эрэйдэнэрэ, аґыыра, аччыктыыра, до±отторун сµтэрэн онноо±ор ытыыра. Таҥара сирдээҕи олох суолун бµтµннµµтµн ааһан, киґи ілір эйгэтигэр кытта киирбитэ. Дьиҥэр, ол ТаІара±а сатаммат суол курдуга, ТаІара баар сиригэр бараммат олох баар, онно ілµµ баар буолара сатаммат. Ол гынан баран Та²ара-Ки´и Христос ілөр

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

7-с уруок

өлүүнү көрсүбүтэ – Кинини Голгофаҕа таһааран кириэскэ тиирэллэрин кіІµллээбитэ. ÃÎËÃÎÔÀ

Голгофа – Иудея киин куоратын Иерусалим кытыытыгар турар кыра хайа. Буруйдаахтары онно таһааран кириэскэ тиирэн іліріллірі. Евангелие сабыдыалынан «голгофа» диэн тыл «эрэйи-муІу кірµµ», «кырдьыкка саамай µрдµктµк, бэйэни сиэртибэлэнэн туран, сулууспалааґын» диэн кіспµт суолталаммыта. Јлбіт ТаІара бу сиргэ кэлэн, Христос буолан ілбµтµн Евангелие хайдах быґаарарый? Јлбөт үйэлээх ілбµт буолла±ына, ол аата Кини ол түгэҥҥэ туохха да хотторбот айылгытыттан аккаастаммыт. Өлөр туһугар. Кини кириэґи үтүө көҥүлүнэн ылыммыта. Јлµµ Христоска Кини киґи ілµµтµнэн ааґарыгар наадалаах этэ. Оннук, саІа эйгэ±э ааґаары, аанынан ааґаллар. Дьон Христос да иннинэ, Кини да кэнниттэн іліллірі. Христос иннинэ ілµµ дьоІІо кураанахсыйыыны, тымныыны эрэ аҕалара. Оттон билигин ілµµ боруогун атыллыыр киґи онно кураанахсыйыыны буолбакка, Иисус тапталын кірсірµн туґугар, Таҥара ілµµ дойдутугар Бэйэтинэн киирэргэ быґаарыммыта. Јлµµ кэнниттэн µірµµлээх бараммат олох (ТаІара Саарыстыбата, Халлааннааҕы Саарыстыба) кэлэрин туґугар. Өлбіт үйэлэнии сырдык бэлэ±ин Христос дьоІІо барытыгар – онноо±ор Кинини сууттаабыттарга уонна ілірбµттэргэ кытта – биэриэн ба±арбыта.

Дионисий. Тиириллии. Икона

ÈÈÑÓÑ ÑÈÝÐÒÈÁÝÒÝ

Евангелиеҕа этиллэринэн, Христос эҥин-эгэлгэ дьиктини оҥорон сир үрдүн сіхтірµін, ТаІара Кининэн сирэйдээн киґи буолбутун итэ±этиэн сіп этэ да, оннук гымматаҕа. Тута кэлбиттэригэр аанньалларыгар да, апостолларыгар да Кинини кімµскµµллэрин кіІµллээбэтэ±э. Дьүүллээччилэри кытта міккµґэ барбата±а. Арай онно кинилэри ійдіппµтэ эбитэ буоллар, оччотугар Олох (ТаІара диэн Олох) уонна ілµµ кірсµґµө суох

М. Врубель. О±отун кітіхпµт ТаІара Ийэтэ. Храм ойуутун фрагмена

В. Котарбинскай. Христос тутулларын кэтэґэн олорор

этилэр, оччоҕо ілµµ бэйэтин саамай дьуо±а дириІигэр тиийэ самнарыллыа суох этэ. Онон Христос Кинини іліріллөрүн, кириэскэ тиирэллэрин кіІµллээбитэ. Христос Понтий Пилакка – Кинини дьүүллээбит судьуйаҕа – туох хоруйу биэрбитэ Евангелиеҕа маннык кэпсэнэр: «Пилат Иисуска эппитэ: «Эн хантан кэллиІ?» Иисус киниэхэ хоруйдаабата±а. Пилат Киниэхэ этэр: «Миэхэ хоруйдаабаккын дуо? Мин Эйигин кириэскэ тиирэр да, босхолуур да былаастаахпын билбэккин дуо?» Иисус эппитэ: «Эйиэхэ µіґэттэн бэриллибэтэ±э эбитэ буоллар, эн Мин үрдүбүнэн ханнык да былааґа суох буолуоІ этэ… Олохпун хаттаан ылар туґугар биэрэбин. Мин олохпун ким да Миигиттэн былдьаан ылбат – Бэйэм биэрэбин. Олохпун биэрэр да, хаттаан ылар да былаастаахпын»». Ол иґин Христос кириэґин христианнар накаастааґын, ілірµµ сэбиргэлэ эрэ курдук буолбакка, ТаІара бар дьоІІо тапталын бэлиэтин быґыытынан ылыналлар. Ону ійдүү-саныы сылдьаары, христианнар тµістэригэр иґинэн кыра кириэс кэтэллэр. ÒÈÈÐÈËËÈÈ

Кµкµргэ – хайа хаспаҕар, Төрөөн, эдэр Кыыс-Ийэ үөрэр. Оселлаах оҕус буоланнар Оҕо ытыырын истэллэр. Киниттэн аакка-суолга тииспэт, Килбиэни-хайҕалы киэр анньыах, Күөх оту тосту үктээбэт Көнө, сэмэй Уолан тахсыа; Ыраахтаа±ыттан ыраах тутта, Кинээстэртэн да киэр сылдьыа – Көннөрү балыксыты кытта Көрсөн СаІа Кэс Тылын этиэ. Кими да баттаан-атаҕастаан, Хаайыыга симэн сордуо суоҕа – Икки илиитин быластаан Бэйэтэ муҥҥа буһуоҕа. А. Солодовников

Кириэскэ тиирии – бу дьон толкуйдаабыт ілірµµ ньымаларыттан саамай ынырыктара. Икки туора мас бэйэ-бэйэлэригэр туорайдыы ууруллаллар. Биирдэстэригэр киґи икки илиитэ, атыныгар икки ата±а хам тоґо±олонор. Ол кэннэ кириэґи сиргэ туруору анньаллар, оччоҕо киґи ір кэм устата онно ыйанан турар. Хас хамсааґына барыта ынырык ыарыы. Бэл салгын э±ирийиэн да ба±арда±ына, хамсаан, кыратык індіс гынан ылыахтаа±а. Оччоҕо илиилээх ата±ын иэдээннээх ыарыы дьілі кэйэрэ. Маннык накаастааґын хас да чаас, хас да кµн барара. Иисус тібітµгэр, хатыылаах ыарҕаттан өрөн, ыраахтаа±ы хоруонатын курдугу кэтэрдибиттэрэ, ол хатыылаах ыар±а иннэтэ кини тириитин тырыта тыыппыта. Христос ілбµтµн кэнниттэн, тута Рим буойуна Кини тµіґµн µІµµнэн дьілі аспыта. Онтон

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

7-с уруок

Кинини кириэстэн устан ылан, Голгофа тэллэ±эр таас хоруопка (хаспахха) харайбыттара. ÊÈÐÈÝÑ ÑÈÌÂÎËÈÊÀÒÀ

Православнай кириэс µс туора мастаах. ҐіґээІҥитэ, Христос тібітµн µрдµнээ±и, ИНЦИ суруктаах кыра хаптаґыны символлыыр. Маннык хаптаґын Иисус тиириллибит кириэґигэр баара. Бу «Иисус Назарянин, Иудей ыраахтаа±ыта» диэн этии тылларын инники буукубалара. Кини «Назарянин», то±о диэтэр, о±о сааґа билигин Израиль диэн ааттанар дойдуга баар Назарет куоракка ааспыта. «Иудея ыраахтаа±ыта» диэн тыллар – сымыйа бириигэбэр тыллара. Кинини былааґы былдьаан Иудея ыраахтаа±ыта буолуон ба±арар диэн буруйдаан, бириигэбэрдээбит дьон тыллара. Иисуһу ортоку туора маска икки илиититтэн, алларааІыга икки ата±ыттан хам тоґо±олообуттара. Аллара мас туора барбыт, то±о диэтэр, Христоґу кытта бииргэ іссі икки киґи накаастанан ілірµллµбµтэ. Олор дьиІнээх буруйдаах дьон этилэр. Биирдэстэрэ Христоґу үөҕэн барбыта: «Эн ТаІара эбит буоллаххына, дьиктини оІорон, кириэскиттэн тµс, Эйигин өлөрөллөрүн тохтот». Иккиґэ киһитин буойа сатаабыта: «Биґиги сіпкі буруйданныбыт, оттон Кини куґа±аны оІорбото±о». Буруйун билиммит ороспуонньук Христос уІа іттµгэр баара. Бу киґи Киниттэн кірдіспµтэ: «БэйэІ Саарыстыба±ар тиийдэххинэ, миигин санаар дуу!» Оттон тохтоло суох µіхсэ туран оло±ун тµмµктээбит атын ороспуонньук Кини хаІас іттµгэр баара. Ол иґин алларааҥҥы туора мас Христос православнай кириэґигэр уІа диэки ітті кіті±µллµбµт, хаІас диэкитэ аллара иІнэйэн биэрбит. Бу µтµі ійдііхсанаалаах ороспуонньук аньыытын билинэн µіґэ, Халлааннааҕы Саарыстыбаҕа, тахсыбытын, оттон ілір да тµгэнигэр уларыйыы туґунан санаан кірбітіх ороспуонньук оло±ун аллара тµмµктээбитин бэлиэтэ буолар.

И. Крамской. Хатыылаах ыарҕа мэнньиэстээх Христос

А±ыс уґуктаах православнай кириэс

«Эттэнэн-сииннэнэн киһи буолуу» («воплощение»), «Таҥара-Киґи» (Богочеловек) тыллар туох суолталаахтарый? Христианнар итэ±эллэринэн, туох туґугар ТаІара киґи буолбутуй? Христоґу накаастааґын сэбиргэлэ, Кини эрэйи-муІу кірµµтµн кэрэґитэ – кириэс – то±о дьоІІо таптал бэлиэтэ буолбутун быґаарыІ. Кириэґи сыныйан кірін баран, уруґуйдааІ. Хас биирдии чааґын быґаарыІ.

8-c

Паасха

óðóîê Христос историята Кини ілµµтµнэн тµмµктэммэт. Кини Понтий Пилакка оло±ун хаттаан ылар былаастаа±ын эппитэ. Ол иґин Евангелие Христос тиириллэн баран, олоххо эргиллибитин – тиллибитин – кэрэһилиир. ÕÐÈÑÒÎÑ ÒÈËËÈÈÒÝ Баскыґыанньа нэдиэлэ кµнэ эрэ диэн суолталаах буолбата±ын. Паасха диэн тугун. Паасханы хайдах тыылларын.

бырааґынньык-

Христос Тиллиитэ. Икона

Эґиги билэр «баскыһыанньа» («воскресенье») диэн тылгыт чуолаан Иисус Христоґу кытта ситимнээх. Былыргы славян тылын тірді «крес» «жить, сиять, сверкать» («олор, сандаар, кµлµмнээ») суолталаах. Баскыґыанньа – олох саҥардыллар кµнэ. Христос µірэнээччилэрэ уонна до±отторо Кини этэ-сиинэ уларыйбытыттан саллыбыттара. Кинилэр Христос ис-иһиттэн сыдьаайан көстөрүн, хайдах эрэ салгын курдук, сир тардыытыгар бэриммэт буолбутун туґунан кэпсээбиттэрэ. Кини эмискэ кістін кэлэн баран, сµтэн хаалар, эркини, сабыылаах хал±аны курдаттыы ааґар кыахтаа±а. Христианнар Иисус Христос курдук буолуохпут диэн эрэнэллэр. Кинилэр тиллиэхтэрэ. Биирдэ христианнар тустарынан тугу да истэ илик уолчааІІа Паасха кµн биир ааґан иґэр киґи эппит: «Быраатым о±ото, Христос тилиннэ!» Уол наґаа долгуйан хаалбыт. Киниэхэ тугу этэллэрин, киниттэн тугу кµµтэллэрин ійдіін быстыбатах. Ол гынан баран туох эрэ µчµгэйи эппиттэрин (ба±арбыттарын) ійдіібµт. Ол иґин кини эппит: «Эґиэхэ эмиэ оннугу ба±арабын!» Уолчаан сіпкі гыммыт буолан тахсыбыт. Христианин сµрµн баҕата – кини ілін баран тиллэрэ. Христос курдук. ИИСУС – ТаІара Быыґыыр диэн суолталаах аат. Христос «Быыґааччы» (Спаситель, Спас) дэнэр, то±о диэтэр, Кини дьону быыґыыр туґугар кириэскэ ілі барбыта.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Иисус кириэскэ ілµµтэ дьону туохтан быыґыырый? Оччолорго дьоІІо туох суоґуурай? Син биир билиІІи курдук: ілµµ, дууґаны сµтэрии, ТаІараны сµтэрии. Христос дьон Кини тиириллиэн иннинэ, ілірµллэр тµгэнигэр уонна бары кэлин µйэлэргэ оІорбут куґа±аннарын, атыннык эттэххэ, киґи аймах историятыгар баар буола сылдьыбыт, баар уонна баар буолуохтаах куґа±аны барытын охсуґууга ыІырар. Кини «аан дойду аньыытын Бэйэтигэр ылынар». Дьон аньыытын-буруйун куґа±ан содулун барытын сүгэр. Библияҕа этиллэринэн, киґи ілµµтэ – киһи бэйэтин аньыытын тµмµгэ. Аньыыта-харата суох Христос, дьиҥэр, ілµө суохтааҕа. Ол иґин Христос ілµµнµ Бэйэтигэр ылынан, ону кыайар. Уонна тиллэр. Христианнар бар дьон Христоґу батыґан, эмиэ ілµµ билиэнигэр мэлдьитин хаалыахтара суо±а диэн билэллэр. Хаґан эрэ кинилэр, ииҥҥэ хараллан баран, Христос курдук тиллиэхтэрэ. Христианнар айыл±а±а Паасханы – олоххо хат тиллиини – санатары бэрт µгµһү кірµіхтэрин сіп. Холобур, лыах ыамата эмискэ сэбирдэ±и сиирин ууратан, төһө эрэ кэм устата ілбµт хахха – кокоІІа – кубулуйарга дылы буолар. Кокон иһигэр көстүбэккэ сытар кэмигэр кынаттара µµнэллэр. Онтон эмискэ биир тµгэІІэ кини кіІµл лыах буолан тэлибирии кітін тахсар. ÍÓÓ××À ÏÀÀÑÕÀÒÀ

Нуучча норуота нэдиэлэ аайы буолар бырааґынньыгын – баскыһыанньаны – Христос тиллиитин чиэґигэр ааттаабыта. Ордук µірµµлээхтик сааскы баскыһыанньа – ХРИСТОС ПААСХАТА (былыргы еврей тылыттан туруору тылбаастаатахха, «паасха» «туорааґын» («переход»), «быыґаныы» («избавление») диэн суолталаах) – бэлиэтэнэр. Паасханы бэлиэтээри православнайдар храмнарга кірсµґэллэр. Бырааґынньыктаа±ы ТаІара сулууспа-

8-с уруок

Паасха±а кириэстээх хаамыы

Сыл аайы Паасха араас кµІІэ түбэһэр. Бу бырааґынньык болдьо±о маннык быґаарыллар: са±аланар туочукатынан кµн сааскы туруута (кулун тутар 21-с кµнэ) ылыллар. Ол кэнниттэн дьон тµµІІµ халлааны одуулууллар, ый туолуутун кµµтэллэр. Бастакы сааскы ый туолуутун кэнниттэн кэлэр баскыґыанньа Паасха дэнэр. Маннык быґаарыы символиката чуолкай: саас – олох уонна сырдык кыайбыт кэмнэрэ. Саас кµн туруутун кэнниттэн сырдык хараІатаа±ар уґуур, бу кэмІэ тµµн ый туолуута саамай сырдык буолар. Күн тиллэн эрэр айыл±аны чаҕылыччы сырдатарын тэІэ, Христос Паасхата дьон дууґатын эмиэ сырдыгынан толорор.

тын саамай µірµµлээх чааґа – Паасхатаа±ы тµµн µіґэ. Аҕабыыт кириэґи илдьэ иґэр, оттон кириэстээх уонна умайа сылдьар чµмэчилээх дьон храмы тула эргийэллэр (бу «кириэстээх хаамыы» дэнэр), үірµµлээх Паасха гимнэрин ыллыыллар. Сµрµн Паасха гимнэ маннык ис хоґоонноох: «Христос тилиннэ ілүүттэн, ілµµнµ µрэйэн, ` ілбµттэргэ оло±у бэлэхтээн!» («Христос воскресе ` ` из мертвых, смертию смерть поправ, и сущим во ` гробех живот даровав!») Тула куолакал тыаһа куугунуур, Үрүҥ күн үөһэттэн үөрэ одуулуур, Дьон хараҕар дьол уота билиннэ – Христос тилиннэ! Христос тилиннэ! Паасха аһылыга: кулич, кырааскалаах сымыыт

Хаара баранан хонуу хараарда, Чугастааҕы тыа көҕөрөн барда, Муус куйаҕын өрүс илгиһиннэ – Христос тилиннэ! Христос тилиннэ! Сир ийэ уһуктан мичээрдээтэ – Сибэккинэн силигилээтэ, Кэрэттэн кэрэ эбилиннэ! Христос тилиннэ! Христос тилиннэ!

А. Майков

Б. Кустодиев. Киристиэптэґии

Паасха±а дьон барыта, до±ордуу убураґан, э±эрдэлэґэллэр. Бу «киристиэптэһии» («похристо� соваться») дэнэр. «Христос тилиннэ!» дииллэр, сымыыт бэлэхтэһэллэр, уонна иэдэс иэдэстэриттэн µстэ убураһаллар. «Христос тилиннэ!» диэІІэ µгэс быґыытынан «ДьиІ чахчы тилиннэ!» диэн хардараллар. Бу бырааґынньык сµрµн бэлэ±э – Паасха сымыыта. Тыына суох курдук, хамсаабат сымыыттан саІа олох тірµµр, дьэ ол иґин сымыыт Тиллии бырааґынньыгын бэлиэтэ буолбута. Христианнар сымыыты ойуулууллар-бичиктииллэр, араас іІµнэн кырааскалыыллар, ол кэнниттэн аймахтарыгар, до±отторугар бэлэхтииллэр.

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

Хас биирдии киґи элбэх до±ордоох, онон барыларыгар тиксэр гына бэлэх бэлэмнэниллэр. Барыларын э±эрдэлии охсуохха наада. Ол иґин православнай христианнар Паасха кµн кылабыыґа±а барбаттар. Олох бырааґынньыга тыыннаахтарга ананар. ТµµІІµ Паасха сулууспатын кэнниттэн христианнар бырааґынньык остуолугар олороллор. Итэ±эллэригэр дьиІнээхтик сыґыаннаґар дьон бу бырааґынньыкка уґуннук бэлэмнэнэллэр. Паасха буолуо икки ый кэриІэ инниттэн православнай христианнар постаналлар: эти, сымыыты сиэбэттэр, µµтµ испэттэр. Христианин астан туттунуута бу эрэ буолбатах. Онноо±ор А±а дойду Улуу сэриитин кэмигэр, ас-µіл тиийбэт эрдэ±инэ, Таҥара Дьиэтэ итэ±эйээччилэргэ поґу тутуґар наадалаах диэн санатар этэ. Ол кіннірµ µµттэн аккаастаныы быґыытынан буолбакка, хоргуйбут дьоІІо кіміліґµµгэ, сэрии алдьархайыттан тэскилээбит дьону бэйэ дьиэтигэр олордууга кістірі. Билигин да±аны пост кэмигэр христианнар көрү-нары аҕыйата сатыыллар, µгµс кэмнэрин Таҥараҕа үҥэргэ, µтµінү оҥорорго аныыллар. Ол оннугар Паасха±а – бырааґынньык улахана! Остуолга кырааскаламмыт буспут сымыыт, кулич (кекска маарынныыр минньигэс килиэп) уонна бырааґынньык чиэґигэр паасха диэн ааттаммыт иэдьэгэй ас ууруллар. Паасха±а тµірт уон кµнµ быґа бэлэмнэммит буоланнар, бу бырааһынньыгы тµірт уон кµн субуруччу бэлиэтииллэр. Паасха тµµнµн кэнниттэн нэдиэлэни быґа бырааґынньык сулууспата сарсыарда аайы хатыланар, о±олор эмиэ кириэстээх хаамыыга кыттыахтарын сіп. Чуолаан бу үөрүүлээх кµннэргэ о±олор дьиІнээх сµµнэ куолакалы охсор кыахтаналлар. Ґгµс храмІа Паасха бастакы сэттэ кµнµгэр колокуонньа±а тахсыы кіІµллэнэр, онон ким ба±арар, о±о эмиэ, тахсан, куолакал охсуон сіп.

8-с уруок

Паасхаҕа куолакал тыаһа бүтүн Арассыыйа үрдүнэн дуорайар

Иисус Христоґу то±о Быыґааччы быґыытынан ытыктыылларый? Христианнар Христос тиллиитин кытта дьыл±аларын хайдах ситимнииллэрий? Христианнар Паасха кµннэригэр бэйэ-бэйэлэрин хайдах э±эрдэлэґэллэрий? КэпсээІ. Дьон Паасханы бырааһынньыктыыр дьиэлэригэр эбэтэр сирдэригэр сылдьыбытыҥ дуо? Ханнык үгэһи бэлиэтии көрбүккүнүй? Ону кэпсээ. Паасха сµрµн гимнэ хайдах этиллэрий? Ол туох суолталаа±ый? Христианнар постара диэн тугуй?

9-c óðóîê

ТаІара киґиэхэ тугу бэлэхтээбитин. Дууґа хаґан ыалдьарын. Киґиэхэ ТаІара уобараґа диэн тугун.

Киhи туhунан православие ўєрэђэ

равославие±а киґи да, ТаІара да туґунан толкуйдааґын ыга ситимнээхтэр. Киґи ТаІараны итэ±эйэр. Оттон ТаІара Бэйэтэ тугу итэ±эйэрий? Христианнар ТаІара киґини итэ±эйэр, ол иґин киниэхэ кіІµл биэрэр дииллэр. Кини киґиэхэ µµнэр-сайдар сµµнэ кыа±ы биэрбитэ. Ол µµнµµнү сантиметрынан кэмнээбэккин… Бэйэтин ис туругун, дууһатын эйгэтин, иҥэнтоҥон көрүммэт киһи Христос сиэртибэтин, религия эйгэтигэр сыһыаннааҕы барытын да, кыайан өйдөөбөт. ÄÓÓ À

Айыыга холоонноох Герасим Иорданскай хахайы сыґытар. Икона фрагмена Онноо±ор кыыллар µтµі дууґалаа±ы билэллэр

Киһи этэ-сиинэ хаамар, сµµрэр, аґыыр. Оттон дууґата толкуйдуур, ыраланар, итэ±эйэр, таптыыр. Дууґа эттэн-сиинтэн чыҥха атын, кини ардыгар, эт-сиин ыалдьыбытын да иһин, син биир µірэр. Јйгір оІорон кір: дьиэ±эр тыытыллыбат сундуук баар. Тіріппµттэриҥ онно ханнык эрэ олус сыаналаах, кэрэхсэбиллээх малларын уураллар. Биир киэґэ, эн сылайан хара±ын силимнэґэн эрдэҕинэ, а±аІ эмискэ этии киллэрэр: «Баран, сундуугу бэрийиэх эрэ». Онно эбэлээх эґэҥ сыбаайбаларын хаартыскалара, хос эґэҥ уордьаннара, кини фронтан суруктара, билигин ханна да суох эргэ манньыаттар, ийэІ о±о эрдэ±инээ±и куукулата бааллар эбит. Барыта олус интэриэґинэй буолан, эн а±аІ кэпсээнин бэркэ кэрэхсээн, кыратык да хамсаан кірбіккі, истэҕин. Онтон хара±ыІ олох да аһыллыбат гына силимнэґэн хаалар. ЭтиІ-сииниІ сылайан, арыычча олоро±ун. Оттон дууґаІ µірэр! Киниэхэ дьиэ кэргэн былыргы сэґэнин дьикти

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

умсул±ана арылынна. Кини дьиэ кэргэнин историята Ийэ дойду историятын кытта ситимнээҕин биллэ. Ардыгар, онноо±ор этиҥ-хааныҥ чэгиэнин үрдүнэн, дууґаҥ ыалдьар. Ол аата суобаһыҥ эйиэхэ: «Манна эн сыыстыІ!» – диэн этэр. «Душа» («дууґа») «дышать» («тыын») диэнтэн µіскээбит тыл. Киґи тыынара кыайан кістµбэт. Ол гынан баран тыыммат киһи олорбот: тыына быстыбыт – олоҕо быстыбыт. Дууґа кыайан кістµбэт эрээри, ыалдьар-эрэйдэнэр, µірэр-көтөр, ол аата кини баар. Онон эґигини билсиґиннэрэрбин кіІµллээІ. Эґиги хас биирдиигит эттээххит-сииннээххит. Уонна бэйэ±ит дууґалааххыт. Кинилэр бииргэ олоро µірэниэхтээхтэр. Чуолаан дууґа киґини киґи оІорор. КіІµл, µчµгэй уонна куґа±ан диэн тугун ійдііґµн, айар кыах, санаа диэн киґи дууґатын айылгылара (свойствалара) кыылга-сµіґµгэ суохтар. Христианнар киґи сµіґµттэн чыҥха атын, то±о диэтэр, ТаІара киниэхэ итинник ураты айылгыны бэлэхтээбитэ дииллэр. ТаІара Бэйэтэ кіІµл – Кини дьоІІо эмиэ кіІµлµ бэлэхтээбитэ. ТаІара – таптал – дьоІІо эмиэ тапталы бэлэхтээбитэ; ТаІара – ій-санаа – дьоІІо эмиэ толкуйдуур дьо±уру бэлэхтээбитэ; ТаІара – Айааччы – дьоІІо эмиэ айар-тутар дьо±уру бэлэхтээбитэ. ТаІара бу бэлэхтэрэ бары бииргэ киґиэхэ бµтµн эйгэни үөскэтэллэр. Бу эйгэ киґи ис эйгэтэ диэн ааттанар. Јй-санаа, кіІµл, таптал, айар-тутар кыах христианнарга «киһиэхэ ТаІара уобараґа» дэнэр. Дууґаны билии судургута суох. Кини дьулуурун тірµітµн, соругун ійдііґµн іссі ордук уустук. Дууґа туохха ордук наадыйарын, туохтан ыарытыйарын эһиги улам билэн иһиэххит.

9-с уруок

В. Васнецов. Иван Грознай Оло±ун тиһэх сылларыгар ыраахтаа±ы кырыктаах, тымныы дууґаламмыта

А. Дейнека. Автопортрет Киґи дууґата ыалдьар

Дуу´а сырдыыра µчµгэй да±аны!

Библияттан Таҥара: «Сир ийэ тыынар тыыннаах эгэлгэтин ууһаттын: кыылы, үөнү-көйүүрү, хамсыыр харамайы, көрүҥнэринэн наардаатын», – диэбит, оннук буолбут. Таҥара эппит: «Дьэ, Бэйэбит дьүһүммүтүгэр холоон, Бэйэбитигэр маарынныыр бодолоон киһини айыахха, кини уу балыктарын, халлаан көтөрдөрүн, сүөһүнү, сири-дойдуну, сир үрдүгэр баар хамсыыр харамайы баһылаатын-көһүлээтин диэн». Айыы Тойон Таҥара буор күдэниттэн киһини оҥорбут. Ити кэннэ таныытын үүтүнэн олох тыынын үрбүт. Онуоха киһи тыынар тыыннаах буолбут. Оннук Таҥара Бэйэтигэр холоон киһини, Таҥараҕа холооннооҕу айбыт: кинини эр киһи уонна дьахтар гына айбыт. Итиэннэ кинилэри алҕаан маннык диэбит: «Ууһааҥ-тэнийиҥ, элбээҥ, сиргэ олохсуйуҥ уонна уу балыгын, халлаан көтөрүн, сир кыылын баһылааҥ».

Дууґа сµрдээх µгµһү ійдіін хаалан, ол санаатын-билиитин барытын иһигэр иҥэринэн иһэр. Бэйэтэ эмиэ араас ба±а санааны, иэйиини µіскэтэр. Олор бары µчµгэйдэр дуо? Ба±ар, ханнык эмэ ба±а санааны бэйэттэн µµрэр наадалаах буолуо? Киһи туох эрэ буортулаахха, кутталлаахха баҕарыан сөп дуо? Јйµн ситэ тута илик кыра о±о итии ітµµгµ тыыта сатыан сіп. Ардыгар оннооҕор улахан киґи туох баар сµрэ±инэн-быарынан оло±ун, дууґатын алдьата сатыыр. Эґигиттэн хайаҕыт эмэ төбөтүгэр: «Миигин хайгыылларын туґугар, до±орбун хобулаан биэрэрим дуу…», – диэн санаа кылам гыныан сөп. Хайата ордук чиэһинэй буолуой: маннык санааны ылынар дуу, биитэр киэр үүрэр дуу? Биґиги дууґабыт дьикти айылгылаах. Дууґа атын дьоІІо тіґінін элбэ±и биэрэр да, соччонон байар. Атын киґиэхэ µтµінµ оІорбут киґи бэйэтэ іссі ордук µтµі санаалаах, µірµµлээх буолар. Кини кіміліспµт киґитэ эмиэ ордук µтµі санааланар. Аан дойду эмиэ ордук µтµі санаалаах буолар. Оҕо ырыатыгар: «Кимниин эмэ мичээргин үллэһин – оччо±о мичээр эйиэхэ эргиллэн кэлэ туруо!» – диэн ылланар. Бу туґунан сµµс сыл анараа іттµгэр Новодевичэй манастыырга биир монахиня суруйбут хоґооно баар: Ханна да олорор буолларгын – Куоракка эбэтэр тыаҕа дуу – Үтүөнү оҥоро сылдьаргын Кэччэнэр буолума отойдуу. Хайҕалы, махталы күүтүмэ, Сорохтор күллүннэр ардыгар – Үтүөнү өйдөөччү µтµмэн Буолуоҕа күн сирин анныгар. «

Кыра о±о бастаан этин-сиинин кыана µірэнэр. Онтон аны µйэтин тухары дууґатын, суобаґын

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

кытта эйэлээхтик олорорго µірэнэригэр тиийиэ. Киґи дууґатын туґунан толкуйдаабат, кинини абааґы кірµµнэн, ордугур±ааґынынан, таІнарыынан, кыйаханыынан аймыыр буолла±ына, дууґа мілтµµр… Дууґа ыарыыта улаатыан сіп. Холобур, ким эрэ велосипеда сµппµт. Аґыылаах сµтµк. Ону хайдах гынан сымнатыахха сібµй? СаІаны атыылаґарга билиІІитэ харчы суох. Сµтµктэнэн, кµнµстэри-тµµннэри ытаатахха? Уоруйа±ы булан кэґэттэххэ? Киґини барытын уорбалаан бардахха, дууґа хараІаран, іссі кµµскэ ыалдьан барыа. Оннук сылдьан олох да дууґата суох хаалыахха сіп. Ол велосипеда суох хаалардаа±ар быдан куґа±ан. Онон сµппµт малы аґыналларын оннугар, христианнар этэллэр: «ТаІара биэрбитэ – ТаІара ылбыта!» Јссі маннык этиэххэ сіп: «Ол мал ордук наадыйар киґиэхэ тигистин!» Бу тµбэлтэ±э сµтµк бэлэххэ кубулуйар. Оччо±о дууґаҥ чэпчиир. Киґи биир кэм суобаґын утары сылдьар буолла±ына, тµмµгэр дууґата суох киһи буолуон сөп. Саамай ынырык – киґи бэйэтин сµтэрэрэ. Батта±ын да, тииґин да, илиитин да буолбатах – бэйэтин. Быра±ыллыбыт дьиэлэр баар буолаллар. Быраҕыллыбыт маллар. Јлбµт дууґалар эмиэ баар буолаллар. Киґи дууґалаа±ын да умнан кэбиспит. Суунарга, тиис ыраастанарга кини µірµйэх. Оттон дууґатын – умнубут. Ол иґин муударай дьон бэрт үгүстүк: «Дууґаҕын санаа!» – диэн өйдөтөн этэллэр. Дьыл±а араас эрииригэр-мускууругар туохханнык иннинэ: «Оччоҕо дууґам хайдах буолуой? Сааттаах суолунан ситиґиллибит µірµµ дууһабар туґалаах буолуо дуо?» – диэн ыйытык туруорунар наада.

9-с уруок

Дууґа µлэлиэх тустаах

Православнай мэлииппэ: «Дууґам миэнэ, дууґам, тоҕо утуйан хааллыҥ, уһугун!» («Душе` моя, душе моя, восстани, ` что спиши!»)

Биґиги эйгэбитигэр туох эрэ киґи кірбіт, тыыппат гынан баран, билиэн сібі баар дуо? «Киґи ис эйгэтэ» диэн этиини дах ійдµµргµтµн быґаарыІ.

хай-

Дууґа µіскээґинин Библия хайдах кэпсиирий? Эґиги санаа±ытыгар, бэйэттэн ханнык санаалары киэр µµрэр нааданый?

10-c óðóîê

Суобас тугу этэрин. Ал±аґы хайдах кіннірірµ.

Суобас уонна буруйу билинии

равославие±а µтµі диэн киґи дууґата µрдээнсайдан иґэригэр кіміліґір, атын дьоҥҥо туһаны аҕалар, ТаІараны µірдэр суол. Куґа±ан диэн бу µтµі соруктартан тэйитэр барыта ааттанар. «Куґа±ан» православие±а «аньыы» диэн синонимнаах. Аньыы диэн µчµгэйэ суох чуубустуба, санаа эбэтэр дьыала. Аньыы суобаһы утарар. Аньыы уонна буруйу оІоруу биир буолбатахтар. Ханнык ба±арар буруй – аньыы, ол гынан баран судаарыстыба аньыыны барытын буруйу оІоруу диэбэт. Киґи аньыытын полиция буолбакка, киґи суобаґа ыйан биэрэр. Киґи µчµгэйэ суох быґыыланыытын кэрэґитэ кини дууґата буолар. Ï¨ÒÐ ÀÊÊÀÀÑÒÀÍÛÛÒÀ

Христос Пётр Киниттэн аккаастанарын бэйэтигэр этэн биэрэр. Мозаика

Пётр аккаастаныыта. Мозаика

Евангелиеҕа Христос биир саамай чугас µірэнээччитэ, апостол Пётр, Учуутала тутуллар тµгэнигэр куотан хаалбытын туһунан кэпсэнэр. Тµµнµ быґа Пётр дьонтон саґар. Тиґэ±эр биир дьахтар кинини таба кірін, этэр: «Кини ити тутуллубут Иисуґу кытта өрүү бииргэ сылдьара!» Пётр: «Эн тугу этэргин билбэппин», – диэн мэлдьэһэн кэбиһэр. Онтон а±ыйахта хардыылаатын кытта, дьон эмиэ аймана тµһэр: «Чахчы кини ити буруйдааҕы кытта бииргэ сылдьыбыта!» Пётр, Иисуґу олох билбэппин диэн анда±айан туран, хат мэлдьэґэр. Чаас кэриҥэ буолан баран, эмиэ ити курдук анда±айар. Биир тµµн устата Пётр Христостан үс төгүл аккаастаммыта. Бу кэмІэ бітµµк халлаан сырдыырын биллэрэн хаґыытыыр… Пётр сонно Иисус киниэхэ өссө киэһэ өтө көрөн эппитин ійдµµ тµґэр: «Кырдьыгы эйиэхэ этэбин, бу тµµн, бітµµк хаґыытыан иннинэ, эн Мии-

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

гиттэн µстэ аккаастаныаІ». Ол эппитигэр Пётр бэрт хорсуннук хардарбыта: «Эйигин кытта ілүөм да иһин, мин Эйигиттэн аккаастаныам суо±а!» Билигин кэлэн, бітµµк хаґыытаабытыгар Пётр, Христос ити эппитин ійдіін, олус саатан, ытаабыта. Хара±ын уутуттан дууґата ырааһырбыта. Аны кини кимтэн да куттаммат буолуоҕа, бар дьоҥҥо Иисус µірэ±ин тар±атан, ол туґуттан өлөргө ууруллуоҕа. Таптыыр киґитин таІнарбыт киһи дууһата туохтан да µірэр кыа±а суох. Онноо±ор ійүҥ-санааҥ эн кырдьыккын таһаара сатыан сіп: «Эйигиттэн тутулуга суох этэ ээ! Итинник быґыыламмытыҥ барыларыгар ордук! Ким да тугу да билиэ суо±а, оттон эйиэхэ µчµгэй эрэ буолуо!» Маннык албын-ньуолбар «муударай сµбэлэртэн» киґини суобаґа кімµскµµр. Аньыыттан («грех» диэн тыл, баҕар, «греть», «гореть» тылтан µіскээбитэ буолуо) суобас уґуктан, дууґаны уотунан хаарыйан барар.

10-с уруок

Апостол Пётр. Мозаика

ÑÓÎÁÀÑ YËÝÒÝ

Киһиэхэ суобаґы биэрэн баран, ТаІара суобаска икки улахан дьыаланы соруйбут: – икки суолтан биирин таларгар суобас эйиэхэ хайдах гыныахтааххын этэн биэрэр; – ал±ас та±ыстар эрэ, суобаһыҥ тµрµлµін курдук µлэлиир: «Маннык сатаммат! Кіннірµн!» Суобас олус суолталаах уратылаах: кини оІорбут баастарын умуннахха, олор хаґан да оспоттор. Онноо±ор элбэх сыл буолан баран да, суобас урут туох эрэ куһаҕан буола сылдьыбытын ійдітір. Холобур, суобас эмискэ доло±ой тµгэ±иттэн туох эрэ киґи ійдµін ба±арбатын кібµтэн таһааран, олус интэриэґинэй айан µірµµтэ сµтэн хаалыан сіп. Онон киґи оло±ор саамай сµрµнэ – суобаґы кытта иллээх-эйэлээх буолуу. Суобаґы сатаан истиэххэ, кини этэринэн, урукку ал±астары кіннірін иһиэххэ наада.

Храм – аньыыны билинэн үҥэр сир

Суобас – бу киһи үтүөнү уонна мөкүнү сүрэҕинэн өтө билиитэ. Суобас – сүрэх сүбэһитэ уонна судьуйата. Ханнык эмэ быһыыга-майгыга хайдах буолары ыйар судаарыстыбаннай сокуон суох да буолар түбэлтэтигэр уонна тастан хонтуруол суох түгэнигэр суобас туох чиэһинэйин уонна чиэһинэйэ суоҕун этэн биэрэр.

Сорохтор кими эрэ хомотон баран, ону умна сатыыллар. Биллэр мультфильмҥа Гена Крокодил ырыатын ійдііІ: Ба±ар, биґиги кими эрэ алҕас хомоппуппут буолуо, Халандаар ол кэм лииґин сабан кэбиґиэ. СаІа мµччµргэннээх сырыыларга тиэтэйэбит, доҕоттор! Ээй, массыньыыс, айаҥҥын тµргэтэт!

Ким кэмсинэр, ол оҥорбут быһыытын абааһы көрөр

куһаҕан

Ол аата атын киґи хара±ын уутун аахайбат сіп курдук буолан тахсар: кµн тµмµктэниэ, барыта бэйэтэ умнуллан хаалыа, саҥа мµччµргэннээх кµн µµнµі! Дьиҥэр, суобаспыт биґигини аалар буолла±ына, онтон көмөлөһөр биир эрэ эмп баар. Ол – буруйу билинии. ÁÓÐÓÉÓ ÁÈËÈÍÈÈ

Буруйу билинии дууґаны саІардан биэрэр

Евангелиеттан Христос эппитэ: «Маны эґиги Мин кыра бырааттарбыттан биирдэстэригэр оІорбуккут быґыытынан, Миэхэ эмиэ оІорбуккут. Ким мин ТаІараны таптыыбын диэн баран, быраатын абааґы кірір, ол сымыйаччы: аттыгар сылдьар быраатын таптаабат киґи хаһан да кірбітөх ТаІаратын хайдах таптыан сібµй?»

Буруйу билинии (эбэтэр аньыыны билинии) – киґи оІорбут дьайыытыгар биэрбит сыанатын уларытыыта. Киґи оІорбут быґыыта урут µчµгэй, кµлµµлээх, булугас ійдііх, онноо±ор наадалаах курдук киниэхэ кістµбµт эбит буолла±ына, билигин ааргы, чиэґинэйэ суох, кутта±ас быґыы курдук сыаналаныан сіп. Буруйу билиниигэ бастакы хардыы – киґи дууґатын бырачыастыыр хаґыытын кытта сіпсіґµµтэ. Иккис хардыы – бэйэ дьулуґуутун барытын уларыта тутуу. Буруйу билинии киґи математика±а таґаарбыт ал±аґын билиниитигэр адьаґын маарыннаабат. Гена Крокодил ырыата тэтэрээккэ баар ал±аска ордук сыґыаннаах. Ал±астаах эбиккин билинэҕин, туох буолуой, салгыы µірэн… Куґа±аннык быґыыланыы туґунан этэр эбит буоллахха, буруйун билинэр киһи ал±аґын билиниэхтээх эрэ буолбатах, өссө ол алҕаһыгар улаханнык уордайыахтаах. Аньыытын этинэр киґи бэйэтин быґыыланыытын ис-иһиттэн абааґы кірін, дууґатыттан, сµрэ±иттэн киэр кыйдыыр. Онноо±ор ытыыр. Јйгµтµгэр манныгы оІорон кірµІ: уолчаан ыал тµннµгµн мээчигинэн быра±ан баран, чаас аІаарын

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

быґа атастарыгар барыларыгар киэн туттан, «хорсун быґыытын» кэпсэнэр. Чаас аІаара буолан баран бу дьиэ олбуоругар «Суґал кімі» массыыната кэлэн киирэр, онтон быраастар тахсан били кыбартыыра±а сµµрэн бараллар. Алдьаммыт өстүөкүлэ кыырпаҕа тµннµк анныгар утуйа сытар о±о сирэйигэр түспүт… Субу аҕай «дьоруой» буола сылдьыбыт уолчаан, «хорсун быґыытын» көннөрөр туґугар, сир µрдµгэр баары барытын да биэрэргэ бэлэм. Урукку киэн туттуута, тосту уларыйан, билигин киниэхэ аны дьонтон саатар-кыбыстар тірµіт буолла. Бэйэни сыаналааґын уларыйбытын кэнниттэн тута тас уларыйыы эмиэ барыахтаах. Урукку ал±аскытын дьыаланан кіннірµІ. Куһаҕаны оҥорбутуҥ – аны үтүөнү оҥор. УорбутуІ? – Тінүннэр. СымыйалаабытыІ? – Күүскүн түмүнэн, кырдьыгы эт. Көҥөннүҥ? – Бэлэхтээ. Куґа±ан тылы эттиІ? – Бырастыы гын диэн кірдіс. Хомойуох иґин, оІоґуллубут куґа±аны дьыаланан кіннірі охсор мэлдьи кыаллар буолбатах… Ол гынан баран төһө кыах баарынан µчµгэйи оІорорго тиэтэйиэххэ наада. Христианнар буруйу билинэр µґµс хардыылаахтар: ол ТаІара±а аньыыны этинэр мэлииппэлэр. Олортон саамай судургулара – «Айыы Тойон, бырастыы гын!» Ол эрээри кэмсинии барыта кіміліґір буолбата±ын ійдµіххэ наада. Соро±ор дьон кэмсинэр курдук тутталлар, дьиІэр, сымыйанан буруйдарын билиммитэ буолаллар. Кинилэр «Ийээ, бырастыы гын» эбэтэр «Айыы Тойон, бырастыы гын!» диэн биир тыынынан субурутан кэбиґээт, атын мµччµргэннээх сырыыларга тиэтэйиэххэ сіп дии саныыллар. Ґлэни тиритэн-хорутан үлэлиир курдук, буруйу ис сµрэхтэн, ардыгар харах уута тахсыар диэри, сµрэ±инэн-быарынан билиниэххэ наада. Оччоҕо харах уута µірµµнэн солбуллар. Ол аата аны дууґа, суобас, ТаІара уонна до±оттор икки ардыларыгар кыбыстыылаах кистэлэІ суох.

10-с уруок

Сибэтиэй санаа Эн ыалдьыбыт буоллаххына, µтµірэр туһугар, туох-ханнык иннинэ суобаскар кыґалын. СуобаґыІ тугу этэрин барытын оІор, оччо±о туґаланыаҥ.

Сибэтиэй Марк Подвижник Аньыыны-буруйу билинии аана мэлдьи аґа±ас эрээри, онно ким урут киирэрэ биллибэт – эн, дьүүллээччи, дуу, биитэр, эн дьүүллүүр киґиІ дуу. Сибэтиэй Серафим Саровскай

Кір-кµлµµ аІаардаах этии баар: «Киґи диэн кыбыстары билэр кыыл». Маны быґаарыІ. Суобас ханнык дьыалалаа±ый?

сµрµн

икки

Мозаикаҕа бөтүүк тоҕо Христос уонна Петр икки ардыгар ойууламмытын быһааран кэпсээҥ. «Суобаґа суох киґи» уонна «ілбµт дууґа» диэн этиилэр ситимнэґэллэр дуо? БыґаарыІ. Буруйу билиниини то±о дууґа эмэ дииллэрий? Ол хайдах эмтиирий? Буруйу билинэргэ ханнык хардыылары оҥороллоруй? Ону ааттаталыаххытын сіп дуо? Билэр киһиҥ эйиэхэ бэйэтин кырыктаах былаанын кэпсээтэҕинэ, тугу гыныаҥ этэй: а) истибэтэх курдук туттаҕын; б) маннык гынар тоҕо сыыһатын киниэхэ быһаара сатыыгын; в) бу киһи дьоҥҥо куһаҕаны оҥорорун мэһэйдэһэҕин; г) кини кими эмэ утары былаанныы сылдьар кырыктаах быһыытыттан тустаах киһини сэрэтэҕин?

11-c

Кэhиллибэт кэриэстэр

óðóîê

Ким эрэ суобаґа чуор, оттон кимиэнэ эрэ олус буолХаннык кэриэстэр дьоІІо бэриллибиттэрин. Јлірµµ уонна уоруу туох уопсайдаахтарын. Ордугур±ааґын µірµµнµ умулуннарарын.

А. Рублев. Быыґааччы. Икона

батах. Дьон µчµгэйи-куґа±аны арааралларыгар бигэ тирэхтээх буолалларын туґугар, ТаІара кэґиллибэт кэриэстэрэ бааллар. Бу КЭРИЭСТЭР бары Библияҕа сурулла сылдьаллар. Онно бу ыйыыны-кэрдиини дьоІІо ТаІара биэрбитэ диэн этиллэр. Библияҕа суруллубутунан, µс тыґыынчаттан тахса сыл анараа іттµгэр Моисей пророк уонна кини норуота Синай хайата буруолуу-буруолуу титирэстээн барбытын кірбµттэр. Моисей буруолуу турар Синай хайатыгар ТаІараны кірсін, Киниттэн кэһиллибэт кэриэстэри ыла тахсар. ТаІара олору таас билиитэҕэ суруйар. Ону Моисей уоту ортотунан норуокка таґаарар. Кини бүтүн бэйэтэ сыдьаайа сырдаан, сирэйиттэн сардаІа тыга сылдьар буолбут… ТаІара Моисейга 10 кэґиллибэт кэриэһи биэрбитэ. МаІнайгы тµірт кэриэскэ киґи ТаІараны кытта сыґыана, оттон атыттарыгар киґи дьону кытта сыґыана этиллэр. Балартан сорохторо манныктар. А±а±ын уонна ийэ±ин ытыктаа. Тіріппµттэргит хас биирдиигитигэр оло±у биэрбиттэрэ. Маннык улууканнаах бэлэҕи биэрбит ийэлээх аҕаҕыт ама ытыктабылы ылыа суохтаахтар µґµ дуо? Тіріппµттэр о±олоругар, кинилэр улааталларын, кірµµгэ-харайыыга наадыйалларын тухары, кіміліґіллір, онтон кэлин аны о±олоро кырдьыбыт, мөлтөөбүт тіріппµттэригэр кинилэр олохторун бµтµµтµгэр кіміліґіллір. Ытыктааґын – бу кіннірµ сайа±ас тыл-өс эрэ буолбатах, тіріппµккэ ис сµрэхтэн бол±ойор, кыһалҕатыгар кыттыґар дьиІнээх ійібµл. Јлірµмэ. Оло±у эн биэрбэтэ±иҥ, онон эн былдьаан ылбаккын! Бу кэриэскэ бандьыыттар эрэ тустарынан этиллэр буолбатах. Христос эппитинэн,

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

атын киґини абааґы кірбүттүү көрүү эмиэ ілірµүгэ тэҥнээх. Уорума. Уоруйах атын киґини эрэйгэ-муІҥа тиксэрэргэ бэлэм. Киґи дууґата ыалдьыа, киниэхэ ыарахан буолуо диэн саныы да барбат. Ол аата бэйэтин ордук сіптііхпµн, µчµгэйбин дэнэр. Јлірµіхсµт да, уоруйах да атын киґини мэґэй буолар дии саныыллар. Кинилэр уратылара биир эрэ: уоруйах соругун ситиґээри, ол мэґэйи эргийэн барар, оттон ілірµіхсµт буолла±ына ону суох гынан кэбиґэр. Өлірµіхсµт да, уоруйах да киґилии кэмэлдьилэрэ суох. Кіссµµлэґимэ. Ол аата тапталы быґа хаамыма, таІнарыма. Бу эйигин таптыыр киґиэхэ уонна эн бэйэҥ таптыыр киґигэр бэриниилээх буолуу туґунан ыйыы-кэрдии. Бу кэриэскэ бэриниилээх буолуу – дьиэ кэргэни харыстааґын мэктиэтэ. Сымыйалаама. Сымыйа куґа±ан быґыыны туоруурга, буруйдааґынтан куотарга кіміліґµін сіп курдук. Ол гынан баран оннук буолбатах. Хаґан эмэ – сотору буолаат эбэтэр хойутуу тµґэн баран – албын син биир арыллар, кини содула сымыйалыырга анньыбыт кутталлаа±ар іссі ордук куґа±ан буолар. Биир сымыйа атын сымыйаны µіскэтэр, онтон ітір буолан баран сымыйаччы бэйэтин албыныгар иҥнэр. Норуот муудараґа этэр: «Сымыйалаан ырааппаккын», «Быа тіґі да субулуннар, тµмµгэ син биир булуллар». Оттон Христос сэрэппитэ: «Хайдах да кистэниллибит арыллыбакка буолбат, ханнык да кистэлэІ биллибэккэ хаалбат». Сымыйаны бобор кэриэһи ТаІара биэрэрин быґыытынан, бу кэриэс христианиІІа ТаІараны албынныаІ суо±а диэн ійдітөр. Таҥара ханнык ба±арар албыны кірір. Ымсыырыма. Ымсыы µірµµнµ мэґэйдиир. Искэр ымсыы санааны ылыннаххына, кини хара былыта µірµµгүн тута ілбіірдін кэбиґиэ. Ымсыы, ордугурҕааһын быыґа-муІура суох. А. С. Пушкин «Балыксыт уонна балык туґунан остуоруйатын» эмээхсинэ боярыня да, сарыысса да буолар, ол гынан баран санаата син биир туолбат… Салгыы туох буолбутун – бэйэ±ит билэ±ит.

11-с уруок

Синай хайата (Моисей хайата). Египет

Г. Доре. Моисей Синай µрдµгэр ТаІара кэриэстэрэ суруллубут тааґын тутан турар

«Заповедь» («булгуччу тутуґуллар кэриэс/ыйыы-кэрдии»), заповедник» («сэдэх, сыаналаах µµнээйи, кыыл-сµіл, айыл±а кэрэ-бэлиэ сирэ, култуура сыаннастара о. д. а. хараллар-харыстанар анал сирдэрэ»), «заповедный» («кэґиллибэт, бобуулаах») диэн нуучча тылларын икки ардыларыгар ситим баар дуо? Христианнар сымыйалаабаттарыгар туох ураты тірµіт баарый? Итини тіріппµттэргитин, атын а±а саастаах дьону кытта ырытыґыІ. Ымсыы санааттан аккаастанар то±о нааданый? Ону кытта охсуґарга туох кіміліґірµй?

12-c

Аhымал уонна аhымал санаа

óðóîê

Аґымал до±ордоґууттан уратылаа±ын.

туох

Чугастаа±ы (ближний) диэн кими ааттыылларын. Христианин дьоІІо сыґыаннаґыахтааҕын.

хайдах

Кµн сиригэр биир саамай кэрэ тыл – аґымал. Бу тыл маанылыыр, таптыыр уонна аґынар сµрэх туґунан этэр. Таптал араас буолар. Кини µірµµлээх буолар. Тапталлаа±ын кірсµбµт киһи сирэйэ мичээр аллар, дьолунан сыдьаайар. Ол эрээри ытаабыт сирэйдээх-харахтаах таптал эмиэ баар. Атын киґи иэдээнин кірµстэ±инэ, таптал оннук буолар. Чуолкайдык эттэххэ, таптал эйиэхэ өйдөтөр: атын киґи иэдээнэ диэн суох! Јссі мµнµµтэ анараа іттµгэр бу киґи эйигин билбэт да этэ. Оттон эн кини иэдээнин туґунан билэн бараІІын, туора туран хаалбатыІ. Аччык киһини кірдіххµнэ, кини µчµгэйин дуу, куґа±анын дуу сыаналыы барбаккын. Аччыгы, эн до±оруІ буоларын эрэ иґин буолбакка, аччыгын иґин аґатыах тустааххын. ÀÌÀÐÀÕ ÑÀÌÀÐßÍÈÍ ÒÓ ÓÍÀÍ ÄÎÌÎÕ

Бырастыы гыныы. Икона фрагмена

Биирдэ Иисус Христостан: «ТаІара кэриэстэриттэн хайалара саамай суолталааҕый?» – диэн ыйыппыттар. Кини ТаІара±а уонна киґиэхэ таптал саамай суолталаах диэн эппит: «Чугастаа±ыгын бэйэ±ин таптыырыҥ курдук таптаа». Онтон Киниэхэ судургута суох боппуруоґу биэрбиттэр: «Мин чугастаа±ым кимий?» ДьиІэр, кими да таптаабат киґи диэн суох. Ол гынан баран үгүстэр этэллэр: «Мин миигин таптааччылары – дьиэ кэргэммин уонна до±отторбун – таптыыбын. Кинилэр мин чугас дьонум буолаллар». Христос буолла±ына Киниэхэ биэрбит боппуруостарыгар µтµі санаалаах самарянин (манна «самарянин» диэн тыл «туора киһи» диэн суолталаах) туґунан домоҕунан хоруйдаабыт.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Биир ханнык эрэ киґиэхэ ороспуойдар саба тµґэн, үлтү кырбаан, халаан баран, куотан хаалбыттар. Ааґан иґээччи дьон ааһан иһээччилэр курдук буолбуттар. Тохтооботтор, ааһа тураллар эбит. Бары хаан-сиин буолбут киґини кірі-кірі, бачча тиэтэйэ иһэн хайдах тохтуохпутуй, олус суолталаах дьыалаҕа ыксаан иһэбит диэн бэйэлэрин уоскутуналлар эбит. Арай олохтоохтор тылларын µчµгэйдик билбэт биир кэлии омук эрэ тохтообут. Бааґырбыт киґи соһуйан тылыттан маппыт. Олох ітірдіі±µтэ кини биир атаґыныын соччо µчµгэйэ суохтук бу кэлии киґини хаадьылаабыта. Ама ону иэстэґээри гынара буолуо дуо?.. Оттон ааґан иґээччи тіІкійін, кини бааґын бэрэбээскилээн баран, хонор дьиэҕэ илдьэн биэрбит, эмтэнэр ороскуотун тіліібµт. Билэр дьоно буоллаҕына кинини чугастаа±ыларын курдук кірбітіхтірө, ааґа турбуттара. Оттон кэлии киґи киниэхэ саамай чугас киһитинии сыґыаннаспыта. Христос бу кэпсээбит домоҕо кірдірір: Чугастаа±ыІ диэн эйигин иэдээІІэ хаалларбат киґи. Өссө чугастаа±ы диэн эн кімі±ір наадыйар киґи. Киґи ыарыйда±ына, кини ханнык итэ±эллээ±э эбэтэр туох омуга суолтата суох буолар. Киґи хаана барыта биир өҥнөөх. Ким эрэ эн иннигэр буруйдаах да буолла±ына, кини иэдээІІэ тµбэстэ±инэ, хомолто±ун умнан, киниэхэ кіміліґір илиигин уунуохтааххын. «Эн миэхэ хайдаххыный да, мин эйиэхэ эмиэ оннукпун» эбэтэр «Кэһэйдиҥ ини, тоскун ыллаҕыҥ!» диэн бириинсибинэн салайтарар сыыґа. Амарахтык бырастыы гыныы кырдьыктаах иэстэбилтэн быдан µрдµк уонна µтµі. Аґымал санаа олоххо ол-бу бытархай куґа±ан (неприятность) уонна дьиІнээх иэдээн баарын санатар. Ким эрэ эйигин хатыйан охторон баран, сµµґµҥ лоппоччу испитин кірін, кµлµµ гынар. Јтір буолаат, аны бэйэтэ сиргэ сытар банаан ха±ыттан халты тэбинэн тиэрэ таґылла тµґэр. Охтуута омунуттан

12-с уруок

К. Петров-Водкин. Хаҕыс сµрэ±и сымнатар ТаІара Ийэтэ Сүрэх сымнааһына – бу киһи сүрэҕэр аһымал, аһыныы үүнэнсайдан тахсыыта. Маннык уларыйыыны христианнар дьикти дииллэр

Аґымал сиэстэрэтэ о±о саадыгар о±о кіті±ін турар

Аґымал Дьиэтигэр

Улуу княгиня Елизавета Федоровна бааґырбыт саллааттары кірірхарайар. Москва, 1915 с. Княгиня нуучча императрицатын эдьиийэ этэ. Сэриигэ бааһырбыттары ыарыылыыра кини эбээһинэһэ этэ дуу биитэр бэйэтин баҕата этэ дуу? Маны хайдах быһаараҕыт?

Ааґан иґэр киґи ірµґµ туоруур муоста±а биир уол ууга тµґэн іліірµ сорунан турарын кірбµт. Ону киґи соґуччу ыйытыгынан тохтотон кэбиспит: «Эн сиэпкэр харчылаа±ыҥ буолаарай?» Уол дьиктиргээн хоруйдаабыт: – Ээ, баар… – Ол харчыІ эйиэхэ аны наадата суох быһыылаах дии? – Оннугун оннук буолуо… – Оччоҕо ол турар дьадаІы дьиэ±э киирэІІин, эйиэхэ аны наадата суох харчыгын дьадаІыларга хаалларан кэбиспэккин ээ? Уол сібµлэґэн, онно барбыт, уонна бу муоста±а эргиллибэтэх. Кини кіґµлµігµн биэрэ туран, харчытын бэлэхтээбит дьонунаа±ар ордук улахан µірµµнү билбит. Олоҕун суолтатын кини онно дьэ ійдіібµт. В. Марцинковскайтан

ата±ын дэІниир, кыайан турар кыа±а суох. Дьэ бу иэдээн. Эн кини хатыйбытын умнар кыахтааххын дуо? Кини иэдээниттэн үөрбэт буолар кыахтааххын дуо? Тиийэн кіміліґүөҥ, бырааґы ыІырыаҥ дуо? Урукку хомолтону аґарынан кэбиґэр судургута суох. Ол гынан баран Иисус Христос саамай µрдµк ыІырыыта итинник: «Оттон Мин эґиэхэ этэбин: істііххµтµн таптааІ». Христос илгэлээх µтµі кµµґµн ылыммыт киһиэхэ ити да кыаллыан сөп. Биирдэ быраас уонна а±абыыт хаайыылаахтарга хайдах кіміліґір туґунан кэпсэппиттэр. А±абыыт буруйу оІорбуттар түрмэҕэ олорон буруйдара ыарын ійдµµллэрэ уустук буолуохтаах диэбит. Быраас тµрмэ±э буруйа суохтар эмиэ олороллорун санаппыт. А±абыыт сібµлэспэтэх: «Кинилэр буруйдаахтарын суут дакаастаабыта». Быраас утарбыт: «Оттон буруйа суох Иисуһу буруйдаабыттара буолбаат? Кини туґунан умуннуІ дуо?» А±абыыт ах барбыт. Онтон ірі тыынаат, эппит: «Луохтуур, Эн сыыґа±ын. Мин ити солуута суох тыллаһарбар Христоһу умнубут буолбатахпын. Ити тµгэІІэ Христос миигин умнубут». Бу а±абыыт сибэтиэй Филарет Московскай этэ. Итинник тыйыстык саҥараатын, Таҥара илгэлээх µтµітэ киниттэн тэйбитин кини сонно билбит. Онон тохтоон, буруйун билинэн баран, луохтууру кытта сіпсіспµт… Хаайыылаахтар хандалыларын ол кэмтэн ыла устубуттар. Киґи амарах буоларга µірэниэн сіп. Өскөтүн эґиги дьоҥҥо амарахтык сыһыаннаһар буоллаххытына (холобур, ыарыґа±ы эбэтэр кыралары кірдөххүтүнэ, босхо кімілістөххүтүнэ), маннык дьайыыгыт сотору буолан баран эґиги хас биирдиигит сµрэ±ин уларытан, эһигини ордук киґилии гыныа±а. ÓÌÍÀ ÛÊÊÀ ÁÈÝÐÈÈ

Аґымал биир дьыалата – умнаґыкка биэрии. Бу атын киґини аґынан киниэхэ кіміліґµµ. Хрис-

12-с уруок

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

тос эппитэ: «Эйигиттэн кірдіґііччµгэ – биэр». Оттон сибэтиэй Дорофей быґаарара: «Умнаґыкка биэрдэххинэ, эн бу дойдуга µтµінµ µксэтэ±ин. Ол кіміліспµт умнаґытыҥ эрэйдээх эн µтµі быґыыІ уон гыммыт биирин эрэ ылар, уоннаа±ыта бэйэ±эр тиксэр. То±о диэтэххэ, онтон эн дууґаІ сырдыыр». Нуучча улуу историга В. Ключевскай умнаґыкка биэриини икки илии кірсµґµµтµн курдук сыаналаабыта. Биирдэстэрэ «Христос туґугар» кірдіґөр, иккиґэ «Христос аатыгар» бэрсэр. Балартан ханнык илии ордук µтµінµ оҥорорун быґаарар уустук диэн историк сіпкі этэр. Ґтµінµ оІорор киһи атын дьон кыґал±атын илэ хараҕынан кірін, сµрэ±э сымныыр. Көмө ылбыт киһи эмиэ аны ким туґугар махтанан µІэрин билэр. Былыр: «Умнаґыт баайтан аґыыр, баай умнаґыт үҥүүтүнэн быыґанар», – дииллэрэ. Тыһыынчанан илии кµннэтэ туох даҕаны саІата-иҥэтэ суох умнаґыкка биэриитэ кµн аайы дьон сыґыаныгар µтµі санаа мотуогун кутара. Умнаґыкка бэрсэр баай дьон дьадаІыны киґи курдук кірі µірэнэллэрэ, оттон дьадаІылар баайы абааґы кірбіт буолаллара. ХVI µйэ бµтµµтµгэр МуромІа биллиилээх дворян дьиэ кэргэнигэр сибэтиэй Ульяна (Иулиания) олорбута. Кыра сылдьан, кини таІас лоскуйуттан былааччыйа, атын да таІас тигэн, умнаґыттарга тµІэтэрэ. Ульяна эргэ тахсан баран, кэргэниттэн уонна кини баай тіріппµттэриттэн харчы ылбат этэ. Уруккутун курдук тулатыгар баар дьадаІыларга барыларыгар босхо таІас тигэн кіміліґірі. Нуучча сиригэр сут дьыл кэлбитэ. Бэрт кыраны аґыыр Ульяна эмискэ ордук элбэх аґы кірдµµр буолбута. Хотуна ійдіібіті±і: «Урут бэрт дуона суо±у аґыырыІ дии, хайдах бу билигин кэлэн µс киґи аґыырын аґыыр буоллуҥ?» ДьиІэр сибэтиэй Ульяна кистээн ас таґан, хоргуйбуттарга тµІэтэрэ. Дьиэтигэр килиэбэ суох буолбутугар Ульяна Муромская мас хатырыгынан килиэп астаан барбыта. Дьиктитэ баар, Ульяна килиэбин сиэбит умнаґыттар маннык минньигэс килиэби µйэбитигэр сии иликпит дииллэрэ.

Кімі кэлэр!

А. С. Пушкин хоґоонуттан быґа тардыыны аа±ыІ: Өргө диэри махтаныа төрөөбүт дойдум-ыырым: Үтүө санаа туһугар уһуктуҥ диэн кэпсиирим, Бу ынырык үйэҕэ көҥүлү айхаллыырым, Самныбыты өйөөҥ диирим. «Самныбыты» диэн тылы поэт ханнык суолта±а туттубута буолуой? (Сууллубут? Кыайтарбыт? Аньыыныбуруйу оІорбут?) Аґымал кімі иґин тілібµр сіп дуо?

ылар

Амарах буолар туґугар, тугу гыныахха нааданый? Эн бэйэҥ олоххор туох эмэ аһымаллааҕы оҥорбутуҥ дуо? Кэпсээ. «Миэхэ чугастаа±ым диэн – бу …» диэн бэйэ±ит быґаарыыгытын биэриІ.

13-c

Этика кыhыл кємўс быраабылата

óðóîê

Дьон сыґыаннаґыытын быраабылатын.

сµрµн

Буруйдаабат буолуу (неосуждение) диэн тугун.

Олбуор аанын µрдµнээ±и икона. Айыы Тойон Үірµµлээх Илдьитин Храма. Владимирскай уобалас. Заречное сэлиэнньэ

Христос эппитэ: «Дьон эґиэхэ хайдах сыһыаннаһыан баҕараҕыт да, бэйэҕит эмиэ кинилэргэ соннук сыһыаннаһыҥ». Православнай христианнар бу быраабылалара «этика кыґыл кімµс быраабылата» дэнэр. Атыннык бу быраабыла маннык этиллиэн сіп: «Бэйэ±эр тугу ба±арбаккын атыттарга оІорума». Холобур, до±отторуІ буолан кубулунааччылар кэтэххэр сылдьан эйигин хобулаабаттарын туґугар, кинилэр тустарынан хобулууртан туттун. Хобу-сиби итэ±эйбэт туґугар, эһиги билиэх тустааххыт: хобуоччу үксүн бэйэтин кирин-хо±ун атын киґиэхэ кіґірір; кини бэйэтин аньыытын атыттарга эмиэ баар дии саныыр. Санаан кірµІ: тµµн µіґэ киґи куорат устун баран иґэр. Биир тµннµктэн ким эрэ быган этэр: «Бу то±о бачча хойут сылдьар киһиний? Арааґа, уоруйах буолуо!» Атын тµннµгµнэн быган кірбµт дьон ааґан иґэр киґи туґунан: «Биэчэртэн тіннін иґэр кµµлэй киґитэ быґыылаах», – дии санаабыттар. Оттон ким эрэ: «О±ото ыалдьыбытыгар быраас көрдүү баран иһээхтиир», – диэн сэрэйэн кірін эппит. ДьиІэр, бу киґи храмҥа тµµІІµ үҥүүгэ тиэтэйэн испит. Ол гынан баран хас биирдии киґи киниэхэ бэйэтин тус эйгэтин, кыһалҕатын эбэтэр кутталын кірбµт. Атын дьону буруйдууртан туттунар туһугар, туохханнык иннинэ бэйэҥ ал±аскын, итэ±эскин ійдүү-саныы сылдьыахтааххын. Биирдэ дьон Христоска дьахтары а±албыттар. Оччотоо±у сокуонунан ол аньыыны оҥорбут дьахтары тааґынан тамнаан ілірµіхтээхтэр эбит. Христос кинилэри сокуону кэґэргэ ыІыра сатаабатах. Кини кіннірµ эппит: «Эһигиттэн хайаҕыт аньыыта суох бастакынан кинини тааһынан бырахтын». Дьон ах баран тугу эрэ толкуйдаабыттар, хас биирдиилэрэ бэйэтин аньыытын

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

ійдіін кэлбит. Онтон бары саІата суох тарҕаһан хаалбыттар. Атын дьону буруйдааґын, кинилэри сиилээһин аан дойдуну, киґини олус судургутутан кірірµнэн куґа±ан. Хас биирдиибит кµµстээх да, мілтіх да ірµттээх. Бµгµн ханнык да ситиґиитэ суох киґи сарсын туох эрэ улаханы ситиһиэн сіп. Оннук, холобур, спорка буолааччы. Киґи биирдэ соччото суохтук быґыыламмыт. Ама кини аны хаґан да үчүгэйи оІоруо суо±а дуо? Онноо±ор оскуола±а кµлµгээн аатырбыт оҕоттон кэлин герой тахсыан сіп. Бу оскуола кэнниттэн тута да буолуон сіп. 17 сааґыгар оскуоланы бµтэрэр. 18 сааґыгар аармыйа±а ыІырыллар. 19-таа±ар бэйэтэ да кµµппэтэҕин курдук хорсуннук быһыыланар... Буруйдаабат-сэмэлээбэт буолуу диэн киґиэхэ бүтэһиктээх дьарылыгы ыйыыртан аккаастаныы. Холобур, Саша сымыйалаабыт буолла±ына, «Маныаха Саша сымыйалаата» диэн этэбит. Бу кырдьык. Ол гынан баран: «Саша сымыйаччы», – диэтэхпитинэ, ол аата киниэхэ, дьаралык ыйаан, дьүүл бириигэбэрин таһаарабыт. Маннык этэммит, киґини биир дьайыытыгар тимирдэн кэбиґиэхпитин сіп. Киһи куґа±ан суолу саралыахтаах, ону абааґы кірµіхтээх. Ол гынан баран киґи уонна кини куґа±ан быґыыта (аньыыта) биир буолбатахтар. Православие±а быраабыла баар: «Аньыылаа±ы таптаа, аньыыны абааґы кір». «Аньыылаа±ы таптаа» диэн киниэхэ аньыыттан босхолоноругар кіміліс диэн суолталаах.

13-с уруок

Евангелиеттан Христос тыллара Дьүүллээмэҥ, оччо±о дьүүллэниэххит суоҕа. Ханнык дьүүлүнэн дьүүллүүгүт да, бэйэҕитин эмиэ соннук дьүүллүөхтэрэ; хайдах кээмэйинэн кээмэйдиигит да, бэйэ±итин эмиэ соннук кээмэйдиэхтэрэ. Тоҕо эн быраатыІ хараҕар сыыһы да булан кірі±µн, оттон бэйэІ хараххар бэрэбинэ баарын билиммэккин? Сирэй кірбіх! Бастаан бэйэҥ хараххыттан бэрэбинэни таһаар, оччо±о хайдах гынан быраатыІ хараҕыттан сыыһы ылары эмиэ билиэҥ. Онон, дьон эһиэхэ хайдах сыһыаннаһыан ба±араҕыт да, бэйэҕит эмиэ кинилэргэ соннук сыґыаннаґыІ. А±а±ыт амараҕын курдук, эһиги эмиэ амарах буолуІ. Бырастыы гыныІ, оччо±о эґиги эмиэ бырастыы гыныллыаххыт.

Этика кыґыл кімµс быраабылатын этиІ. То±о кыґыл кімµс дэнэрий? Атыттары буруйдууртан хайдах харыстаныахха сібµй? Бэйэ±ит быраабыла±ытын быґааран этиІ. В. Поленов «Христос уонна аньыылаах дьахтар» хартыынатын кірµІ. Христос дьахтары хайдах кімµскээбитий?

В. Поленов. Христос уонна аньыылаах дьахтар (Аньыыта суох ким баарый?)

Олоҕуҥ устата атын дьону биирдэ эмэтэ буруйдаан-сэмэлээн саҥарбытыҥ дуо? Өссө оннук гыныаҥ этэ дуо? Алҕастаах киһиэхэ алҕаһын хайдах ыйыахха сөбүй?

14-c

Храм

óðóîê

Дьон храмҥа тугу гыналларын. Православнай оІоґуулаа±ын.

храм

хайдах

Быыґааччы Христос Храма. Москва Манна Москва уонна бµтµн Русь Патриарха сулууспалыыр Храм – «хоромы» диэн тылтан, Таҥара дьиэтэ, түмсэн үҥэргэ анаан тутуллубут дьиэ

равославнай храмІа кэлбит о±олору иконалар, чµмэчилэр кірсіллір. Уонна аҕабыыттар. – О±олор, дорооболоруІ. Мин Алексий а±абыыппын. Манна сулууспалыыбын. – Ол туох сулууспаный? – Лена ыйытар. – Дьону µірэтэбин, кинилэри кытта бииргэ ТаІара±а µІэбин, дьоІІо кіміліґі сатыыбын. Мин бу чµмэчи курдук буолуохпун ба±арабын. Чүмэчи уота µіґээ тардыґар, оттон сырдыгын, сылааґын аттыгар баар дьоІІо биэрэр. Киґи оло±о эмиэ оннук буолуохтаах: дууґатынан кини ХаллааІІа тардыґыахтаах, оттон дьыалатынан дьонугар-сэргэтигэр туґалыахтаах. Аттыларынан атын а±абыыт ааґар, кини тугу эрэ тута сылдьар, онто буруолуур… – Хадьыыла! – Ваня сибигинэйдэ. – А±абыыт храмІа то±о чаан таґаарарый? – Лена эмиэ ыйытар. – Эн сіпкі эттиҥ, – Алексий а±абыыт мичээрдээтэ. – Былыр «кадить» («хадьыылалаа»), «чадить» («чааннаа») тыллар уратыласпаттар этэ. Оттон билигин буолла±ына «чадить» «аґыы буруону таґаар» диэн суолталаах, оттон «кадить», тіттірµтµн, «салгыны µтµі сыттаах буруонан толор» диэн суолталаах. Хадьыыла буруота µіґээ тахсар, оттон µтµі сыта ` кому-то» тула баары µірдэр. Нууччалыы «покадить ол аата «ытыктабылгын биллэр» диэн суолталаах. Ол иґин а±абыыт, хадьыыланы иконалар уонна храмІа кэлбит дьон иннилэригэр биэтэҥнэтэн, үтүө сыттаах буруо таһаарар. Көрүҥ эрэ, а±абыыт хадьыылатын тутан, элбэх чµмэчи умайа турар кыбадырааттыы быґыылаах ос` диэн ааттаах панихида туолугар тиийдэ. Ити «канун» остуола. Онно сирдээ±и олохтон туораабыт дьоІІо чµмэчи туруоран, кинилэр тустарыгар µІэллэр.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Јлбµт аймах-уруу дьону кытта быстыспат ситими ійдііґµн православие култууратын улахан суолталаах бэлиэтэ буолар. Кинилэр тустарыгар үҥүү «ахтыы» («поминание») дэнэр, тыыннаахтары «доруобуйаларын туґугар» («за здравие»), ілбµттэри – «уоскулаҥҥа тиксэллэрин туґугар» («за упокой») мэлииппэнэн ахталлар. Бу ТаІара кинилэр дууґаларын Халлааннаа±ы Саарыстыбатыгар ыларын туґугар үҥүү. Оннук үҥэргэр ахтар-саныыр дьонуҥ аата испииґэктэммит суругун а±абыыкка аалтаарга бэриллэр. Храм канунтан атын миэстэлэригэр барытыгар дьон чµмэчи туруоран, бэйэлэрин уонна атын тыыннаахтар тустарыгар көрдөһөллөр. Православнай христианин Христоска, аанньалларга уонна сибэтиэйдэргэ µІэр. Таҥара дьиэтигэр барытыгар кинилэр иконалара тураллар. Икона – бу Библияттан эбэтэр Таҥара Дьиэтин историятыттан ханнык эмэ киґи эбэтэр сабыытыйа ойууламмыт хартыыната. Иконата суох эмиэ µІµіххэ сіп. Ол гынан баран икона санааны тµмэргэ кімілііх. Дьон уонна кыыл-сµіґµ туґугар µІµіххэ сіп. До±оттор уонна істііхтір тустарыгар эмиэ. О±олор а±абыыттан ыйыталлар: – Оттон Эн, Арассыыйа футболга аан дойду чемпиона буоларын туґугар, µІµіххµн сіп дуо? – Сіп. Ол гынан баран ТаІара биґиги дойдубутугар туох ордук туґалаа±ын биґигиннээ±эр µчµгэйдик билэр. Холобур, а±а, тымныйан ыалдьа сылдьар о±ото мороженай атыылас диэн кірдісті±µнэ, ону аккаастыан сіп… – Дьон икона иннигэр туран то±о илиилэринэн хамсаналларый? – Эґиги нуучча былиналарыгар, остуоруйаларыгар: «Кириэстэнэн баран, туруоҕуҥ, үҥэн баран, барыаҕыҥ» диэн этиллэрин истибэтэххит дуо? Христианнар үҥэ туран бэйэлэригэр кістµбэт кириэс охсуналлар. Ол аата бу киґи – христианин, кини Хрис-

14-с уруок

Дьон-сэргэ өлөн көҕүрүү турар... Эмээхситтэр Таҥара дьиэтигэр Кэлэннэр курустук суруйаллар Өлбүттэри ахтыы испииһэгэр. Бастаан онно булгу киллэрэллэр Аҕаларын уонна ийэлэрин, Онтон эрдэрин, сэрии кэмигэр Сураҕа суох сүппүт күтүөттэрин. Эрдэ өлбүт оҕолоро бары Эмиэ испииһэккэ кыбыллаллар – Өлөн баран түмсэннэр, ыксары Биир сомоҕо буоларга дылылар. Ол испииһэк – хаһан да бүтэри Суруллубакка, салҕана туруо – Тыыннаахтары кытта өлбүттэри Холбуур биир тиһик кини буолуо... Н. Веселовская

Храмҥа чµмэчи тутан туран

Дмитриевскэй собуор. Владимир

Итэ±эйээччилэр ³лбµт аймах-билэ дьоннорун санаан кануІІа чµмэчи туруораллар

тоска µІэр. Киґи бэйэтигэр буолбакка, атын киґиэхэ эбэтэр предмеккэ кириэс охсор буолла±ына, ол аата кинилэри Христос аатыгар алгыыр. Алгыс этии (былаҕастабыы гыныы) – µтµі кэлэрин туґугар үҥүү дьµірэлээх µтµінµ ба±арыы. Маныаха µгэс курдук этэллэр: «Христос аатынан…», «Христос аатыгар…», «ТаІара алҕаатын». Ханнык ба±арар христианин былаҕастабыы гыныан сіп. Ийэ, о±ото оскуола±а барарыгар, алгыһын биэрэр. Киһи бэйэтэ аґын-үөлүн алҕыан сіп. Суоппар массыынатыгар олорон баран, инники айана табылларын туһугар, Таҥараттан алгыс көрдүүр. Дьэ, бу иннигитигэр иконалаах бµтµн эркини кірі±µт. Бу аата иконостас. Иконостас ортотугар ааннаах, ол Ыраахтаа±ы аана дэнэр. Ыраахтаа±ы ааныттан уІа іттµгэр – мэлдьитин Христос иконата. ХаІас диэки – мэлдьитин Мария, ТаІара Ийэтин иконата… – Алексий а±аа, бэйи эрэ! Биґиэхэ туох барыта ТаІараттан са±аламмыта диэбиттэрэ дии. Оччо±о Кини хайдах ийэлээх буолуон сібµй? Ол аата, Христос иннинэ іссі ким эрэ баар буолла±а дии?! – Биґиги Христос Ийэтин туґунан этэбит. Христос кіннірµ ТаІара буолбатах, киґи буолбут ТаІара. Кини сирдээ±и, киґилии оло±ун Ийэтиттэн ылбыта. ТаІара быґыытынан Кини Марияны айбыта. Оттон Киґи уолун быґыытынан – киниттэн тіріібµтэ. Онон Мария ТаІара Ийэтэ буолар. Дьон «Владимирскай Таҥара Ийэтэ», «Смоленскай Таҥара Ийэтэ», «Казанскай Таҥара Ийэтэ» дииллэрин эһиги үгүстүк истэҕит. Хас куорат аайы Таҥара Ийэтэ баар эбит дии санаамаҥ. Кини со±отох. Бу Кини иконаларын ааттара. Биир ТаІара Ийэтин араас мөссүөнэ ытыктанар. Мария, Христос Ийэтэ, дууґатын, оло±ун ырааґынан іссі Сибэтиэйтэн-Сибэтиэй Кыыс диэн ааттанар. Ол иґин Христос Ийэтигэр ананар саамай биллэр мэлииппэ маннык этиллэр: «Кыыс Бо±уруодьусса, µір-көт! Илгэлээх үтүөнү ылыммыт

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

Мария, Айыы Тойон Эйигин кытта! Дууһабытын Быыһааччыны төрөтөн, Эн дьахталлартан эрэ алгыстаахтара буоллуҥ, ол курдук алгыстаах Эн сүрэҕиҥ анныгар илдьэ сылдьыбыт Оҕоҥ». Иконостас кэтэ±эр аалтаар баар. А±абыыт үксүн онно туран µІэр, уонна была±астабыы гыннартарбакка эрэ, ким да онно киирэр бырааба суох. – Ол кистэлэІ хос дуо? – Суох, онно ханнык да сэкириэт суох. Киґи биири өйдүөхтээх – киниэхэ туох барыта кіІµллэнэр буолбатах. Православие±а аалтаарга киирии бобуллуута уонна да атын элбэх хааччахтааґын киґи бэйэтин кіІµлµнэн тугу барытын хат оІоро сатыыра наадата суо±ун ійдітіллір. Эґиги үүнэн турар маґы туоратынан барбатын, µіґэ µµннµн диэн лабааларын быґалларын кірбµккµт буолуо? Ханнык ба±арар култуура±а эмиэ киґи µµнµµтµн-сайдыытын хайысхалаан биэрэр бобуу систиэмэтэ баар. Онуоха µірэнэр туґугар, сатаан истиэххэ наада. Сатаан тохтуохха, туран биэриэххэ наада. Сатаан кµµтµіххэ, ійдµіххэ наада. ТаІара±а, дьоІІо, Ийэ дойдуга сулууспалыыры сатыахха наада.

14-с уруок

Храм аалтаара

Иконостас диэн тугуй? Ханнык иконалар онно мэлдьи баар буолалларый? Православнай христианин иконата суох µІµін сіп дуо? Эһиги хайдах өйдүүгүт: Таҥара Ийэтэ – Таҥара дуу, киһи дуу? Быһаарыҥ. «Казанскай ТаІара Ийэтэ» диэн этии суолтатын быґаарыІ. ТаІара Ийэтин ханнык иконаларын билэ±итий?

ХрамІа Ыраахтаа±ы ааннаах иконостас

Эґиги санаа±ытыгар, араас общественнай миэстэлэргэ сылдьыы быраабылара то±о баар буолалларый?

15-c óðóîê

Икона то±о ураты буоларын. Кістүбэти то±о ойуулуулларын

Икона

рам иһэ барыта икона. Сорохторо истиэнэ±э, сорохторо муоста±а тураллар. Бу дьоннор. «Икона» грек тылыттан тылбаастаатахха, «мөссүөн», «уобарас» диэн суолталаах. Библияҕа этиллэринэн, хас биирдии киґи – ТаІара уобараґа. Ол иґин христианин кими барытын сибэтиинньэ курдук ылынар. Ол иґин дьон бэйэ-бэйэлэрин бокулуоннаһан э±эрдэлэґэллэр. Ол иґин а±абыыт храм эркинигэр баар иконаларга (ТаІара, Боҕуруодьусса уонна сибэтиэйдэр міссµіннэригэр) эрэ буолбакка, кэлбит дьоІІо туһаайан эмиэ хадьыылатын үчүгэй сыттаах буруотун унаардар. Икона хартыынаттан биллэр уратылаах. Ол то±о диэтэххэ икона соруга – сибэтиэй киґи ис эйгэтин (ол иґигэр ТаІара-Киґи Христос киэнин эмиэ) кірдірµµ. ÈÊÎÍÀ ÑÛÐÄÛÃÀ

Храм иконостаґа

Сибэтиэй киһи оло±ун барытын ТаІара±а аһан биэрэр, онон кини олоҕор куґа±аІІа миэстэ ордубат. Барыта сырдыгынан, µтµінэн, тапталынан туолар. Ол иґин иконаҕа баар биир да предмеккэ кµлµк тµспэт. Хартыына киґиэхэ µтµі уонна куґа±ан охсуґуутун кірдірµін сіп. Оттон икона ол охсуґууга кыайбыт киһи хайда±ын кірдірір. Сырдык иконаҕа, таґыттан буолбакка, сибэтиэй киґи сирэйиттэн, быґыытыттан-таґаатыттан сыдьаайар. Иконаҕа сырдык саамай суолталаах. Евангелие±а Сырдык – ТаІара биир аата уонна Кини биир кістµµтэ. Икона кыґыл кімµс фонун иконаны суруйааччылар сырдык диэн ааттыыллар. Бу Таҥара муІура суох

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Сырдыгын символа. Бу Сырдык хаһан да хос кэтэх истиэнэтинэн кµлµктэппэт. Иконаны суруйааччы хайааґын дьиэ иґигэр (храмІа, хоско, дыбарыаска) буола турарын ійдітµін ба±арар буоллаҕына, бу дьиэни син биир таґыттан ойуулуур. Ол гынан баран дьиэ тас іттµнэн эбэтэр дьиэлэр икки ардыларынан быыс курдугу – велуму (латыын тылыгар velum «баарыс» диэн суолталаах) тµһэрэр. Сибэтиэй тібітө кыґыл кімµс иилээх. Сырдыгы толору иҥэриммит сибэтиэй киһи бэйэтэ эмиэ сырдыгынан сыдьаайар. Бу нимб диэн ТаІара илгэлээх µтµітµн бэлиэтэ, кини сибэтиэй киhи оло±ун, санаатын курдат тыгар. Маннык нимб µгµстµк икона эйгэтин тас өттүгэр тахсар, ол худуоґунньук ал±аґаан, тугу ойуулурун кыайан кээмэйдээбэтэ±иттэн буолбатах. Ол аата икона сырдыга биґиги аан дойдубутугар тыгар диэн суолталаах. Биирдэ эмэ эґиги сибэтиэй киґини иконаҕа буолбакка, олоххо кірµстэххитинэ, кини аттыгар тула±ыт сырдык, µірµµлээх, нус-хас буоларын билиэххит. Икона іссі биир дьикти бэлиэтэ: киниэхэ ыһыллыы-кумаланыы хаһан да суох. Онноо±ор таІас имиллэр сирэ кіні, дьµірэлээх сурааґыннарынан бэриллэр. Иконаны суруйааччы сибэтиэй киһи ис кэрэ туругун тас дьµірэлээх кістµµтүнэн биэрэр. Икона хартыынаттан уратыта – кэтэх былаана, са±а±а суох. Ча±ылхай сырдыгы (кµнµ эбэтэр прожекторы) утары кірдіххі, ханна сылдьаргын да билбэт буолан хаала±ын. Икона эмиэ харахпытыгар тыгар курдук, оччо±о кини сырдыгар уйаара-кэйээрэ суох сир кістµбэт буолан хаалар. Өссө биир уратыта – икона сурааґыннара, ыраахтан көрдөххө, силлиґэн хаалбакка, арахсан кістіллір. Дьиҥэр, туох эмэ эґигиттэн тіґінін ырааҕый да, соччонон кыччаан кістііччµ. Онноо±ор саамай улахан туох эмэ ыраахтан кып-кыра туочука буолан кістір (холобур, сулус). Оттон икона сурааґыннара ыраахтан арахсан кістір буоллахтарына, ол тугу

15-с уруок

ТаІара Ийэтэ. Манньыйыы (Умиление). Икона

Владимирскай ТаІара Ийэтэ. Икона

Православнай храмІа ТаІара үөрэҕэр µірэтии (проповедь) уонна үҥүү храм ханна баарынан, оннооҕу норуот тылынан барар. Нуучча православнай Таҥаратын дьиэтэ саха, дьоппуон, англия, ньиэмэс, молдавия, чуваш, марий о. д. а. элбэх тылынан µІэр. Мантан суоссо±отох туорааґыннаах тыл – нуучча тыла. Таҥара үөрэтиитэ нуучча тылынан, оттон сулууспа церковнай славянскай тылынан барар. Бу олус кэрэ тыл православнай христианнар сµрэхтэригэр ураты кµндµ. Церковнай славянскай тыл – Арассыыйа, Болгария, Сербия, Чехия о. д. а. дойдулар православнай христианнарын уопсай тыллара. Бу тыл грамматикатын быраабылатын, азбукатын IX µйэ±э славяннар сырдатааччылара, сибэтиэйдэр Кирилл, Мефодий уонна кинилэр µірэнээччилэрэ, оІорбуттара.

Сибэтиэйтэн Сибэтиэй Бо±уруодьусса±а Үөрүүлээх Илдьити иһитиннэрии (Благовещение). Икона фрагмена

кірдірірµй? Ол аата эґиги Христос міссµінµн кірір буолбакка±ыт, Христос иконаттан эґигини кірір курдук буолан тахсар. Христианин маны санаан, бэйэтэ Христос хара±ын далыгар сылдьарын билэр. Биллэн турар, кини Христос µірэ±ин ійдµµ-тутуґа сатыыр. Иконаҕа киґини саамай сіхтірірі – бу ньуура (сирэйэ) уонна хара±а. Ньууругар муударас, таптал кістір. Сибэтиэйдэр харахтара «радостопечалие» («µірµµлээх санньыар») диэн былыргы чуолкай тылынан бэриллэр туругу этэллэр. Иконаҕа сибэтиэй бэйэтэ хайыы-сахха ТаІараны кытта буоларыттан µірүүтэ уонна кини кірір дьоно, итэ±эйээччилэр, туристар, ардыгар ТаІараттан іссі да ыраахтарыттан хомолтото кістір.

Бастакы биґиэхэ тиийэн кэлбит Христос ойуулара Кини төрөөбүтүн кэнниттэн иккис µйэ±э сыґыаннаахтар. Ол гынан баран иконаны ойуулааґын быраабылата іссі элбэх µйэлэргэ чочуллубута. Ону биир судургута суох боппуруос уустугурдара: «ТаІара кістµбэт диэн Библия тоґо±олоон бэлиэтиир буолла±ына, иконаны уопсайынан хайдах ойуулуохха сібµй?» Эргэ Кэс Тыл кэнниттэн СаІа Кэс Тыл µіскээн иконаны ойуулуур кыаллар буолбута. Эргэ Кэс Тыл са±ана кістµбэккэ сылдьыбыт ТаІара кэлин Бэйэтэ киґи буолан тіріібµтэ диэн Евангелие этэр. Апостоллар Христоґу илэ кірбµттэрэ. Оттон туох кістірµн ойуулуохха сіп! Христианнар иконаҕа µІпэттэр. Кинилэр икона иннигэр µІэллэр. Христианнар мөссүөнэ иконаҕа кістіөччүгэ µІэллэр. Эґиги тµлµппµінµнэн кэпсэтэргитигэр тµлµппµіІІэ буолбакка, кэпсэтэр киґигитигэр туґаайан саІара±ыт. Соннук эмиэ, киґи иконаҕа сибэтиэй Павлы кірір буолла±ына, кини: «Икона,

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

миэхэ кіміліс», – диэбэккэ: «Сибэтиэй апостол Павел, мин туспар ТаІараттан көрдөс», – диир. Сибэтиэйдэри эрэ буолбакка, христианнар бэйэбэйэлэрин эмиэ кинилэр тустарыгар µІэллэригэр кірдіґµіхтэрин сіп. О±о ийэтин кини туґугар µІэригэр кірдіґµін сіп. Улахаттар эмиэ о±о мэлииппэтин кµµґµн олус итэ±эйэллэр. Икона да, чµмэчи да дьон оннугар µІпэттэр. Ол гынан баран кинилэр киґиэхэ кини үүнэр-үрдүүр аналлаа±ын санаталлар. Иконаҕа сирдээ±и олохторун тапталынан олорбут дьон ойууламмыттар. Ґгэс курдук, кинилэргэ биґигиннээ±эр ыарахан этэ. Ол эрээри кинилэр киґи аатын µрдµктµк туппуттара. Кими да таІнарбатахтара, кимтэн да киэр хайыспатахтара. Ханнык ба±арар киґи сибэтиэй, сырдык буолуон сіп. ТаІара уобараґа киґиэхэ барытыгар баар. ТаІара кими ба±арар биирдик таптыыр. Киґи ис-иһиттэн сыдьаайа биитэр хап-харанан тордоҕура сылдьара бэйэтиттэн эрэ тутулуктаах. Христос уонна сибэтиэйдэр олохторо итэ±эйэр киґиэхэ олус кµндµ, кинилэр мөссүөннэрин кірді±µнэ, киґи кинилэргэ кылгастык да буоллар µІэр. Икона Таҥараҕа үҥэргэ, кылаабынайа сибэтиэйдэр олохторун батыґарга ыІырар. Оннук олоххо бэйэ ба±атын толоруу буолбатах, дьоІІо таптал ордук суолталаах.

15-с уруок

Кыайыылаах Георгий (Победоносец). Икона

Икона кіннірµ живопись хартыынатыттан туох уратылаа±ый? Ону хайдах ійдµµгµтµй? Сырдык ійдібµлэ христианство±а ТаІараны ійдііґµнµ кытта хайдах ситимнэґэрий? Православнай христианнар кістµбэт ТаІараны ойуулуур кыаллар диэн то±о саныылларый? Эһиги хайдах өйдөөтүгүт: Владимирскай Таҥара Ийэтэ уонна Казанскай Таҥара Ийэтэ – бу араас дьон дуу эбэтэр биир киһи араас уобараһа дуу?

Иверскэй ТаІара Ийэтин иконата Грецияттан Москваҕа кіґір

Икона иннигэр туран, православнай христианнар кимиэхэ µІэллэрий?

16-c

Yєрэнээччи айар ўлэтэ

óðóîê

ХрамІа

ірэх сыла бµтэр. Бу ураты сыл этэ. Эґиги олоххутугар аан маІнай тыа±а да, музейга да буолбакка, киґи кистэлэІ ис эйгэтигэр – дууґатын эйгэтигэр – айаннаан кірдµгµт. «Православнай култуура тірµтэ» диэн биґиги кууруспут аатыгар «тірµт» диэн тыл саамай суолталаах. Тірµт – туох барыта µµнэн тахсар силиґэ. Православнай култуура тірµттэрэ – Библия, Евангелие; Христос µірэ±э; сиэртибэ уонна тиллии; бэйэ дууґата ыраас буолуутугар уонна чугастаа±ыга туґалыырга кыґаллыы. Мантан православнай култуура туґата силистэнэн тахсар: холобура, христианнар аһыныылаах дьайыылара уонна геройдуу быґыылара; улууканнаах храмнар; кэрэ бэйэлээх иконалар; христианнар бэйэлэрин уонна атыттар тустарыгар үҥүүлэрэ. 1. Кыра айар µлэни толоруІ. Инники этиллибит тиэмэлэртэн биири талыІ. Бу тиэмэ туґунан уруоктарбытыгар тугу ырыппыппытын ійдііІ. Христианнар олохторун уонна итэ±эллэрин бу ірµтэ киґиэхэ тоҕо суолталанарын быґаарарга холонон кірµІ. Ханнык ба±арар итэ±эл аан дойдуга µтµінµ хайдах µксэтэрин суруйуІ. 2. «Этика кыґыл кімµс быраабылатын мин хайдах ійдµµбµнµй?» диэн тиэмэ±э ійтін суруйуу куоІкуруґун ыытыІ. Ґлэни бэлэмнииргэ дьиэ кэргэІІит а±а саастаах дьонун кіміліґµннэриэххитин сіп. Каникул кэмигэр эґиги тіріппµттэргитин эбэтэр до±отторгутун кытта сылдьан православнай храмы кірдіххµтµнэ, онно хайаан да киирэ сылдьыҥ, кыра экскурсията оІоруҥ. Уруокка ылбыт билиигитин туґаныІ!

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Тўмўк таhаарыыта

Тµмµктµµр

уруогу бырааґынньык бырайыагын быґыытынан ыытыаҕыҥ. Бу бырайыагы эґиэхэ µіскээбит билиигэ оло±уран бэйэ±ит сыаналыы µірэннэххитинэ µчµгэй буолуо этэ. Соруда±ы білі±µнэн эбэтэр тус бэйэ±ит бэлэмниэххитин сіп. Сорох сорудах уґун бэлэмнэниини эрэйэр. Ґлэни бириэмэтинэн хайдах аттарар туґунан толкуйдааІ. 1. Этиилэри ситэрэн биэриІ : а) «Мин православнай култуураны… курдук ійдµµбµн»; б) «Православнай сиэр-майгы ис дьиІэ, мин саныырбынан, маннык:…». 2. Биллэр худуоґунньуктар Евангелие тиэмэтигэр суруйбут хас да живопись хартыыналарын (бу кинигэҕэ киирбэтэхтэри) талыІ. Олор Евангелиены кытта хайдах ситимнэґэллэрин кэпсээІ. 3. Биир тиэмэ±э икки хартыыната уонна иконата талыІ. Олор тугунан майгыннаґалларын эбэтэр уратылаґалларын ыйыІ. 4. Христианнарга саамай суолталаах хас да кэриэһи (Таҥара ыйыытын-кэрдиитин) быґааран биэриІ. Онуоха иллюстрация булуІ эбэтэр бэйэ±ит оІоруІ. 5. «Православнай култуура тірµтэ» кууруґу иллюстрациялыыр кыахтаах хоґооннору булуІ. 6. «Дууґа», «суобас», «буруйу билинии» ійдібµллэр хайдах ситимнэһэллэрий? Православнай култуура±а балар то±о сµрµн ійдібµллэр буолалларый? Бэйэ±ит ону хайдах ійдµµргµтµн холобурдуур кыра инсценировката туруоруҥ. 7. Православнай култуура эйгэтин кытта ситимнээх саІа тыллар кыра тылдьыттарын оІоруІ. Уонна саамай кылаабынайа – дьоІІо кіміліґµІ!

17-c óðóîê

Преображенскай Кижи. Карелия

Таҥара

дьиэтэ.

18-c óðóîê

Таҥара Дьиэтэ, Церковь, диэн тугун. Сµрэхтэнии диэн тугун.

Нуучча сиригэр христианство хайдах киирбитэ

Биирдэ

эдэр христианин сибэтиэй олохтоо±унан киэІник биллэр кырдьа±ас а±абыыкка храмҥа киирэн кэлбит. Ол киирэн баран эмискэ а±абыыт мэлииппэ этэригэр ал±ас саІарбытын истибит. Уол этэр: – А±аа, эн сыыстыІ! Кырдьа±ас а±абыыт ылымматах: – Хайдах µірэппиттэрин курдук µІэбин. Сыыспытым эбитэ буоллар, ТаІара миэхэ аанньаллары ыытыа суох этэ. Кинилэр миигин кытта µгµстµк бииргэ µІэллэр. Уол а±абыыттан биґигиттэн хайабыт сіпкі этэрин аанньаллартан ыйыт диэн кірдіспµт. НіІµі кµнµгэр а±абыыт киниэхэ эппит: – Аанньаллар эйигин сіпкі этэр дииллэр. Оччоҕо то±о миэхэ эрдэ эппэтэххитий диэн ыйыппыппар дьон дьонтон µірэниэхтээхтэр, ТаІара оІоруута оннук диэтилэр. ÐÓÑÜ ÑYÐÝÕÒÝÍÈÈÒÝ

Владимирскай ТаІара Ийэтэ. Икона. XII ү. Бу икона – Арассыыйа православнай христианнарын саамай ытыктыыр иконалара

Христианство бэйэтин историятын тірдµн ТаІара±а кірір. Ол гынан баран христианнар дьон эйгэтигэр олороллор. Христос тылын кинилэр оччотоо±у кэмІэ туттуллар папируска суруйбуттара. Онтон µйэлэр тухары бу суругу аан дойдуну биир гына тар±аппыттара. ТаІара µірэҕин тар±атарга христианнар оскуоланы, музыканы, живопиґы, бэсиэдэни туґаналлара. Христианин буолбут дьон Церковь – ТАҤАРА ÄÜÈÝÒÝ диэн ааттаах холбоґуктарга тµмсµбµттэрэ. Таҥара Дьиэтэ улам µµнэн, саІаттан саІа дьону уонна норуоттары бэйэтигэр сыґыарар. Христос билигин Израиль, Палестина, онноо±ор Сибэтиэй Сир (Христос сиргэ олорор кэмигэр бу сир Рим империятын сор±ото этэ) диэн ааттанар дойдуга олорбута. Христос кэнниттэн тыґыынча сыл курдук кэриІэ буолан баран, Нуучча государствота православиены

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

ылыммыта. Биґиги со±урууІҥу ыалларбыт – болгардар, гректэр – ол кэмІэ хайыы-үйэ православнай христианнар буолбут этилэр. Греция киин куоратыгар Константинопольга Киевтээ±и кинээс Владимир посолларын ыыппыта. Билигин Стамбул диэн ааттаах бу куоракка Сибэтиэй София кэрэмэн храма дьэндэйэн кістір. «София» грек тылыттан тылбаастаатахха, «дириҥ муударас» диэн суолталаах. Дириҥ муударас – Христос ураты ірµттэриттэн (айылгытыттан) биирдэстэрэ, ол аата христианнар саамай улуу храмнара Кини чиэһигэр ааттаммыт. Нуучча илдьиттэрэ бу храмІа ТаІара сулууспатыгар сылдьыбыттара. Кинилэр сулууспа кэрэтин олус сіхпµттэрэ: «Биґиги ханна турарбытын – халлааІІа дуу, сиргэ дуу – кыайан быґаарбатахпыт!» Бу кэнниттэн Владимир кинээс православиены ылынарга быґаарыммыта. Христос Ороһуоспатыттан 988 сыллаахха кини Киев олохтоохторун Днепр өрүскэ сµрэхтэнэллэригэр ыІырбыта. СҮÐÝÕÒÝÍÈÈ – бу Таҥара Дьиэтигэр холбоһуу. Киґи ТаІараны ыІыран уонна Кини кімітµгэр эрэнэн туран, ууга (ірµскэ эбэтэр улахан купелга) киирэр. Болгарияттан кэлбит а±абыыттар – сибэтиэйдэр Кирилл икки Мефодий икки µірэнээччилэрэ – Русь сиригэр азбуканы уонна кинигэни а±албыттара. Аны норуот уруккутун-былыргытын туґунан ійдібµлэ ырыа±а, былина±а эрэ буолбакка, летописка эмиэ хараллан сылдьар кыахтаммыта. Онон Евангелие µрдµк ыІырыылара нуучча дьонугар тµргэнник тиийбиттэрэ. Дьон саІа итэ±эли маҥнай чуІнаан кіріллірі. Кинилэр сµрэхтэригэр а±абыыттар эрэ µірэтиилэрэ сабыдыаллыыр буолбатах этэ. Баґылыктара бэйэтэ хайдах чыҥха уларыйбытын кірбµттэрэ эмиэ улахан оруолу оонньообута. Владимир кинээс о±олорго оскуола аґара, ким да хоргуйбатын диэн, астаах бобуоскалары ыытара. Киевкэ кини храм тутан барбыта – олор Русь бастакы таас тутуулара буолбуттара. Манна таарыйа эттэххэ, кэлиІІи үйэлэргэ сэлиэнньэ дэриэбинэттэн уратыта

18-с уруок

Нерлига баар Покров Храма. Владимир куорат чугаґыгар

Билигин Нуучча православнай Таҥаратын Дьиэтэ (Церкова) 30672 храмнаах, онно 34000 кэриІэ а±абыыт сулууспалыыр. Бµгµн барыта 805 манастыыр µлэлиир (онтон 407-тэ – дьахтар манастыыра). Олорго 10000 кэриІэ манаах (эр дьон уонна дьахталлар) сулууспалыыр. Бу храм уонна манастыыр µксэ Арассыыйа±а баар. Ол гынан баран Москва уонна бµтµн Русь Патриарха салайар храмнарын аІаардарын кэриІэ атын дойдуларга – Украина±а, Белоруссия±а, Молдова±а, КазахстаІІа, Япония±а, АХШ-гар, Германия±а о. д. а., оттон биир храм онноо±ор Антарктида±а, бааллар.

диэн – кини храмнаах буолара. Норуот ійµгэр-санаатыгар, былиналарыгар Владимир кинээс (Үрүҥ Күн Владимир) диэн аатынан хаалбыта. Оттон Таҥара Дьиэтигэр кини сибэтиэй буолбута. 988 сылтан православнай христианство Русь сиригэр дьон оло±ун, култууратын уларытан, тар±анан барбыта. Биир ТаІара±а итэ±эл славян биистэрин бииргэ тµмэн кинилэр сомо±о норуот быґыытынан сананалларыгар кіміліспµтэ. ÑÈÁÝÒÈÝÉ ÐÓÑÜ

В. Васнецов. Русь сµрэхтэниитэ

Церковь диэн тыл гректииттэн тылбааһа «Айыы Тойон дьиэтэ» диэн суолталаах. Бу тыл храмҥа да, итэҕэйэр дьон түмсүүтүгэр да сыһыаннаах буолуон сөп. Бүтэһик түбэлтэтигэр «Церковь» диэн тыл билигин бу храмҥа баар дьону буолбакка, уопсайынан тустаах дойду православнай христианнарын барытын (Нуучча православнай Таҥаратын Дьиэтэ) эбэтэр оннооҕор бүтүн аан дойду христианнарын бэлиэтиир (христианскай Таҥара Дьиэтэ, христианнар Церковтара).

Итэ±эл оло±у суолтанан толорон биэрэрэ. Дьон храмІа µірµµлээх да, хомолтолоох да бараллара. Кинилэр бэйэлэрин истэриттэн а±абыыты талаллара уонна киниэхэ аньыыларын этинэллэрэ, сµбэлэтэллэрэ. ХрамІа анаан тугу эмэ оІорууну µтµі, бочуоттаах уонна µірµµлээх дьыала дииллэрэ. Биллэн турар, ким эрэ саІа итэ±элгэ тоІкурууннук сыґыаннаґара. Ким эрэ бэйэтин оло±ун Евангелие µірэтиитинэн төрдүттэн уларытарга кыайан быґаарына илигэ. Ол гынан баран аньыыны оІорбут киһи аньыыга киирбитин хаһан баҕарар билэр. Кини да, кини ыаллара да кырдьык адьас атыІІа баарын билэллэрэ. Евангелие кырдьыгын идеалын бука бары билинэллэрэ. Ол иґин Русь сиригэр Евангелиены сыныйан аа±аллара, сибэтиэй буоларга дьулуґаллара, оннуктан ыраах хаалан сылдьабыт диэн бэйэлэрин буруйдана саныыллара. Дьон маннык дьулуурун иґин кинилэр олорор дойдуларын Сибэтиэй Русь диэн ааттыыр буолбуттара. Биґиги олохпут уратыларын нуучча суруйааччыта А. И. Солженицын маннык ойуулаабыта: «Орто Арассыыйанан сэлиэнньэлэр икки ардыларынаа±ы буор суолунан баран иґэн, нуучча сирин-дойдутун айыл±атын кістµµтэ киһини тугунан уоскутарын ійдіін бара±ын. Ол кистэлэҥэ – Таҥара дьиэлэригэр баар. Кинилэр томтордорго тураллар, булгунньахтарга дьэндэйэллэр, нэлэґийбит ірµстэргэ тахсан турар сырдык кэрэ сарыабынаны санаталлар. Биһиги соломо эІээрдээх олохпут-дьаґахпыт µрдµнэн µіґэ кіті±µллµбµт кіні,

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

Б. Кустодиев. Москватааҕы Русь земскэй оскуолата

чочуллубут-нарыламмыт, быґыы ойуулардаах колокуонньалардаахтар. Кинилэр ырыых-ыраахтан бэйэбэйэлэригэр кэ±элдьиґэллэр, кыайан кірсµспэт ыраахтан, тус-туспа сэлиэнньэлэртэн биир мэІэ халлааІІа дьулуґаллар. Ханна да – хонууга, сыґыыга, дьиэ±иттэн-уоккуттан ыраах – сылдьыбытыҥ иһин, эн со±отох буолбатаххын… эйигин мэлдьи кыракый колокуонньа куупала тарда турар… Дьон өрүү барыһы эккирэтэллэрэ, µксµгэр аґыгынаґа суох буолаллара. Оттон киэґээІІи куолакал тыаґа, сэлиэнньэ, хонуу, тыа µрдµнэн лоҥкунуу устан, бытархай сирдээ±и дьыалаттан арахса түһэргэ, саатар биир чааһы өлбөт үйэлээх олоххо аныырга ыҥырара. Куолакал тыаһа дьону тµірт атах буолууттан быыһыыра. Бу таастарга, бу колокуонньаларга, биґиги ібµгэлэрбит туох баар µчµгэйдэрин, оло±у ійдііґµннэрин барытын иҥэрбиттэр». Хас кілµінэ аайы итэ±элинэн, тапталынан сырдыы сылдьар дьон баар буолаллара. Нуучча православнай Таҥаратын дьиэтин тыґыынчанан сибэтиэйдэрин ортотугар а±абыыттар уонна бааґынайдар, буойуннар уонна кинээстэр, дьахталлар уонна о±олор бааллар. Бол±ойон кірдіххі, билигин да±аны биґиги норуоппутугар дьиІнээх сибэтиэй дьону булуохха сіп.

18-с уруок

Сүрэхтэнии Сµрэхтэнэр купель уута киґини хаттаан саІардан биэрэр уу быґыытынан кістір. Ууга киґи аньыылаах киирэр, ууттан аньыыта суох тахсар. «Баран, бары норуоттары А±а, Уол уонна Сибэтиэй Тыын аатыгар сµрэхтээн, µірэтиІ». Христос бу тылын толорон, Таҥара Дьиэтэ дьону Ытык Ґс (Троица – Биир ТаІара Ґс Сирэйинэн) аатыгар сүрэхтиир. Сµрэхтэнэригэр киґи ТаІараттан кини суобаґын саІардарыгар кірдіґір. Ол аата киһи мантан ыла суобаґын ыйыытынан, Христос µірэ±инэн олорорго сібµлэІин биэрэр. Олоххор биирдэ эрэ сµрэхтэниэххин сіп. Оттон дууґа±ын саІардар, чөлүгэр түһэрэр туһуттан аньыыгын билинэҕин, ону иккис сµрэхтэнии диэн ааттыыллар.

Владимир кинээс хас µйэ анараа іттµгэр сµрэхтэммитин суоттаан таґаарыІ. Хоруйгутуттан эґиги нуучча православнай култуурата тіґі саастаа±ын билиэххитин сіп. Владимир кинээскэ нуучча норуота ханнык ааты уонна то±о иІэрбитий? «Повесть временных лет» диэн нуучча бастакы летопиґыгар 983 сыллаахха Киев олохтоохторо маннык быґаардылар диэн этиллэр: «Улаатан эрэр уол о±о±о уонна кыыска сэрибиэй быра±абыт, ол кимиэхэ тµґэр да, кинини ілірін таІараларга сиэртибэ биэрэбит». Туох дии саныыгытый, христианствоны ылыммыт кэннэ, киґини сиэртибэлээһин Русь сиригэр баара дуу, суох буолбута дуу? Сµрэхтэнии кэнниттэн киевляннар (Киевтээ±и Русь дьонун) олохторо тіґі уларыйбытай? Кылааскытыгар дьµµллэґиІ.

19-c óðóîê

Хоодуот быґыы диэн туох буоларын. Киґи бэйэтин туґунан

сиэртибэлэниитин

И. Крамской. Христос кураайы куйаарга. Хартыына фрагмена

Хоодуот быhыы одвиг (хоодуот быһыы) диэн нуучча тыла «двигатьП ся» («хамсаа, сы±арый»), «движение» («хамсааґын,

сы±арыйыы») тыллары кытта биир тірµттээх. Бу бэйэ барыһырыытыттан, иІсэлээх буолууттан хоодуоттук киэр сы±арыйыы. Онно чугаһаан сы±арыйыы буолбатах. Былдьаан ылыы буолбатах, сиэртибэ буолуу. Сиэртибэ – туох эрэ дьиІнээх кµндµнµ, сыаналанары букатын биэрии. Күһэлэҥэ суох аґыйбакка биэрии. Христианин бэйэтин, атын дьон, ТаІара туґугар тугу эмэ сиэртибэлиэн сіп. Сэрээккэлиир киґи этин-сиинин бі±іргітүнэр. Соннук дууґа сэрээккэтэ диэн эмиэ баар. Эйигин хаарыйаллар, µі±эллэр, кыыһырда сатаан анньыалыыллар, оттон эн буолла±ына туттуна±ын. Бу бэйэІ тускар хоодуот быґыы. Оччоҕо дьулуурдаах санааІ (воляІ) кµµґэ бі±іргµµр. Эн иэстэґии бытархай µірµµтµттэн аккаастанан, кµµґµрэ±ин, µтµі санаалана±ын. Ґгµс христианнар дууґаларын µірµµтэ кµµстээх буоларын туґугар, туох эмэ быстах дуоґуйууттан аккаастаналлар. Киґи бэйэтин иннигэр µрдµк суолталаах соругу туруоруммут. Ону ситиґэр туґугар, кини туох эрэ мэһэйтэн, баҕар, ол µчµгэй да, туґалаах да буоллун, – аккаастанар. Спортсменнар, учуонайдар оннук гыналлар. Кіннірµ ійдііх дьон эмиэ. Атын киґи туґугар сиэртибэ, холобур, бырастыы гыннарыыга кістір. Бэйэни µрдµктµк сананартан аккаастаныы, бэйэ сыыґатын ис сµрэхтэн ійдіін билинии олус ыарахан. Хоодуот быґыы – бэйэмсэх буолууттан, ол аата «оло±ум эргийэр тутааҕа мин бэйэм буолабын, атын дьон оло±ун тутуллар чопчута эмиэ мин» диир µгэстэн туора сы±арыйыы. Бэйэмсэх киһи санаатыгар атын дьон мэлдьи киниэхэ илин-кэлин тµґэн, кини

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

ба±атын толоруохтаахтар. Бэйэмсэх, бүтэй буолуу хааччаҕыттан аккаастаныы – хоодуот быґыы. Маннык хоодуот быґыы киґи ис дууһатыгар оҥоһуллар. Христос Мин µірэнээччилэрим хайалары халбарытыахтарын сіп диэбитэ. Ааспыт µйэлэргэ Кини элбэх µірэнээччилээх этэ. Ити кэм устата тіґі элбэх хайа оннуттан сы±арыйда? Суох. Ол аата Христос киґи хайыґарынан тµґэр хайатын эппэтэх эбит. Бэйэ µгэґэ хайа саҕа буолбутун оннуттан сы±арытар олус ыарахан. Ымсыыттан, саамай улахан куґуогу ылартан аккаастаныы, сµрэ±элдьээґинтэн, кутта±ас буолууттан босхолонуу – бу бастакы µтµі сы±арыйыылар. Христианин ТаІара±а сиэртибэтэ – бу ТаІараны куруук өйдүү сылдьан Кини биэрбит кэриэстэрин толорорго дьулуґуу. ТаІара кіІµлэ туоларын туґугар, киһи бэйэтин хаппырыыґын сиэртибэлиир. Бэйэмсэх санаатын атыллаан ааһар буолла±ына, ол аата кини µрдµк сыалы ситиґии эрэйдээх-мускуурдаах суолунан баран иґэр. Оннук µрдµк соругу ситиґэр туһугар оло±ун анаабыт киґи туґунан маннык кэпсээн баар. Рим империята перстары кытта сэриилэспитэ. 7000 перс римляннарга билиэн тµбэґэн, саллааттар кулуттара буолбуттар. Акакий епископ (µрдµкµ а±абыыт) кинилэри атыылаґан ыларга сананан, а±абыыттарга эппит: «ТаІара – Тыын, Кини аґаабат, бµлµµдэ±э-чааскыга наадыйбат. Дьон Таҥара дьиэтин туһатыгар элбэх кыґыл да, µрµІ да кімµс иґити сиэртибэлээбиттэрэ. Билигин ону атыылаан, ол харчытыгар буойуннартан билиэн тµбэспит перстары босхолуур µчµгэй буолуо этэ». Акакий ол иґиттэн манньыат куттаран, Рим буойуннарыттан перстары атыылаґан ылбыта уонна аґатан баран, суолларыгар харчы биэрэн ыыппыта. Сэрии онон бµппµтэ. Ґрдµк сыалы ситиґэр туһугар, тугун да харыстааáàêêà хоодуоттук туруулаґар киһи оло±ор саамай сµрµнµ, саамай сибэтиэйи эрэ талар, уонна тугу барытын бэйэтин сибэтиинньэтин кытта ситимниир. Оннук киһи оло±о чөл буолар: кини сүрүн соругун ситиґэр туґугар олорор.

19-с уруок

Сэрии буола турара. Нуучча эписиэрин кэргэнэ икки о±отун кытта саспыт дьиэтигэр карателлар баран испиттэрэ. Кинилэр чуо бу дьахтары кірдµµллэрэ, ол гынан баран кини дьүһүнүн билбэттэр этэ. Икки оҕолоох ийэҕэ, кини хам-түм көрөр эдэр ыала дьахтар киирэн кэлэн, мичээрдээн ылаат, эппитэ: «Мин о±ото суохпун, миигин туттуннар. Эһиги умуһахха саґыҥ, кэлин мин ааппынан олорооруІ». Эдэр дьахтар ытыллыбыта. Эписиэр кэргэнэ о±олорунуун тыыннаах хаалбыттара. Тыыннаах ордубут ийэ кэлин о±олоругар кэриэґин эппитэ: «Наталья ілбµтµттэн аан дойду тугунан да итэ±эстийбэтин курдук, биһиги олоруохтаахпыт…». Кинилэр Наталья туґунан тугу да билбэт этилэр, билигин да билбэттэр. Арай биири билэллэр – ол хорсун дьахтар кинилэр тустарыгар олоҕун толук биэрбитэ. Наталья ілін, тыыннаах хаалбыт µс киґи кини оло±ун тµмµгэ буолар соругу туруоруммуттара. Митрополит Антоний Сурожскай. «Таптал хоодуот быґыытын туґунан»

Арахсыы сиэртибэ буолар усулуобуйатын ааттааІ. «Хоодуот быґыы» диэн тыл байыаннай кэми эрэ кытта ситимнээх дуо? Бииргэ µірэнэр табаарыстаргытыныын маны быґаарыІ. Ханнык бэйэмсэх буолуу үгэһиттэн аккаастаныаххытын баҕараҕытый? Бу быһаарыныыгытын кылааскытыгар буолбакка, дьиэҕитигэр дьүүллэһиҥ. Эґиги тускутугар ким эмэ тугунан эмиэ сиэртибэлиир (толук буолар) дуо? Ол туґунан кэпсээІ. Оттон эһиги бэйэҕит атын дьон туһугар туохтан эмэ аккаастанаҕыт дуо? Ханнык эйгэни – таґы эбэтэр иґи – уларытар ордук ыараханый?

20-c

Алгыстаах олох кэриэстэрэ

óðóîê

Итэ±эл киһиэхэ µірµµнү аҕалар быґыытын-майгы-

Христианнар хаһан дьоллоох буолалларын. Ытааґын µ³рµµгэ хайдах кубулуйарын. Сµрэх ха´ан ыраас буоларын.

Баары барытын тутан Быыґааччы. Икона

олорор

тын туһунан Христос тугу эппитэ биґиэхэ тиийэн кэллэ. Христос тыллара АЛГЫСТААХ (толору дьоллоох) ОЛОХ КЭРИЭСТЭРЭ диэн ааттаналлар. «Блаженный» былыргы славян тылыгар «толору дьоллоох» диэн суолталаах. Христос хайа µрдµгэр µірэтиитэ бу кэриэстэри иһитиннэрииттэн са±аламмыта. МаІнайгы кэриэскэ ис тыыннарынан салайтаран, «быстар дьадаІы» буолбут дьон туґунан этиллэр. Тыын (дух) – киґини ТаІара±а тардыґыннарар дууґа дьулуґуута (оттон духуобунас – киґи оло±о ТаІара илгэлээх µтµітµнэн ірі кіті±µллµµтэ). Таҥара иннигэр быстар дьадаІыларын өйдөөччүлэр, áàðûтын өйдөөн туран, бэйэлэрин ба±аларын уонна туохха наадыйалларын хааччахтыыллар. Кинилэр манныгы ійдµµллэр: – таптаабат баай киґигиниин олоруоххунааҕар, таптыыр дьадаІы киґигин кытта хаалбытыҥ ордук; – карьера туґугар до±отторгун эбэтэр итэ±эл санаа±ын таІнарыахтаах буоллаххына, аккаастаммытыҥ ордук; – атастарыҥ санааларын таба сатыахтаа±ар суобаґыҥ тугу этэринэн олорбутуҥ ордук. Христос µірэ±э кэлэр кэми буолбакка, билиІІи кэми этэрин ійдµµр наада. «Эґиги алгыстааххыт» («толору дьоллооххут») – «ілөн баран мэҥэ олоххо эрэ алгыстаныаххыт, дьоллонуоххут» буолбатах. Христос µірэтиитин салгыыта маннык: «Таҥара иннигэр дьадаҥыларын өйдөөччүлэр алгыстаахтар: кинилэр аналлара – Халлаан Саарыстыбата». Халлаан Саарыстыбата – бу ырай синонима. Ґгµс легендаларга ырай туґунан ханнык эрэ олус ыраах уонна киґи кыайан тиийбэт дойдутун эбэтэр киһи

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

этэ-сиинэ ілбµтүн кэнниттэн дууґата кітін барар миэстэтин курдук кэпсэнэр. Христос атыннык эппитэ: «ТаІара Саарыстыбыта эһиги искитигэр баар». Ол аата, ырайы ханнык эрэ ыраах дойдуларга эбэтэр космоска кірдµµр наадата суох. Христос «Таҥара иннигэр дьадаҥыларын өйдөөччүлэр» истэригэр Таҥара Саарыстыбата баар буолуо диэбэтэҕэ, хайыы-үйэ баар диэн эппитэ, ол аата кини этиитэ ырайга киирэргэ ілµµ буолбакка, итэ±эл наада диэн суолталаах. Киґи тугу итэ±эйэр да, онто кини дууґатын бас билэр. Христос µірэҕинэн олорорго санаммыт киһи Кинини бэйэтин баґылыгынан билинэр. Оччо±о кини хайыы-сахха Христос Саарыстыбатыгар, Халлааннааҕы Саарыстыбаҕа, олорор. Кини дууґата µірэр тірµіттээх. Толору дьоллоох олох иккис кэриэһэ маннык: «Кутурҕаҥҥа ылларан ытааччылар алгыстаахтар: кинилэр уоскуйуохтара». Суох, ытааґын барыта µтµі тµмµктээх буолбатах. Холобур, ким эрэ массыынатын уордаран ытыыр. Маннык ытааґын иґин Христос на±араада эрэннэрбэт. Киґи ардыгар суобаґа айманар. Кини, ону өйдөөн ытаата±ына, дууһата уоскуйуон сөп. Христианин дууґам ТаІара илгэлээх µтµітµн билбэт буолла диэн курутуйуон сөп. Кини хаґан эрэ дууґата сырдыы сылдьыбытын ійдµµр. Кэлин ол сырдыга сµтэн-симэлийэн хаалбыт… Киґи ТаІара Саарыстыбатын амтанын хайыы-үйэ билэр, ону ійдµµ сылдьар, ол гынан баран сибилигин ону кыайан билбэт буолбут курдук. Онон дууґата мунчааран, ТаІараны тінµн диэн кірдіґір. Маннык ытыыр киһини Таҥара истэрэ чуолкай. Библияҕа кэпсэнэр кэмҥэ олорбут дьон табалар мо±ойдору кытта сэриилэґэллэр дии саныыллара. Кинилэр мо±ой табаны тигэрэ кутталлаах, ол гынан баран таба сонно тута уу истэр эрэ, дьаатын суу-

20-с уруок

Ыраахтаа±ы аана Христос Саарыстыбатын санатар

Амарах сүрэхтээхтэр – алгыстаахтар

Бэртээхэй артыыс И. Смоктуновскай манныгы кэпсээбиттээх: «Айыы Тойону итэ±эйэр эрэ буоламмын, тыыннаах сылдьабын быһыылаах. Сэрии бары ыарын ааспытым… Алталаахпар биир эдьиийим ханнык эрэ бырааґынньыкка миэхэ отут солкуобайы биэрэн баран: «Таҥара дьиэтигэр баран, маны храм туһатыгар биэр», – диэбитэ. Отут солкуобай! Бу харчыга балтараа сылы быґа сиир мороженайбын атыылаґыахпын сібө! Мин харчыны бэйэбэр хаалларынабын диэн быґаарына охсубутум… Ол да буоллар син биир то±о эрэ храм диэки баран иһэрим. Харчыбын бобо туппутунан Таҥара дьиэтин таґыгар баар буолбуппун бэйэм да билбэккэ хаалбытым. Кимиэхэ да харчыбын биэриэм суо±а диэн кытаанах санаалаах иґирдьэ киирбитим. Онтон эмискэ Таҥара үлэһитигэр тиийэн: «Маны, баґаалыста, храмІа ылыІ», – диэбиппин бэйэм да билбэккэ хаалтым… Ол түгэнтэн ыла ХаллааІІа ким эрэ миэхэ эрэммитин ійдіібµтµм. Бу харчыны оччолорго биэрбэтэ±им буоллар, мин сэрии, билиэн, тµрмэ эрэйин-муІун кыайан туоруом суо±а этэ».

И. Смоктуновскай, ССРС норуодунай артыыhа

райан кэбиґэр дииллэрэ. Библия псаломугар (гимн ырыатыгар) этиллэ сылдьар: «(Мо±ойго тиктэрбит) таба сµµрµктээх ууга дьулуґарын курдук, ТаІара, мин дууґам Эйиэхэ дьулуґар». Таба µрэххэ дьулуһар. Ону пророк, дууґа ТаІараны кірсін баран, кэлин тэйэн, мунан-тэнэн, аньыы иннэтиттэн эрэйдэнэн, билигин эмиэ Киниэхэ дьулуґуутугар, дьµірэлиир. «Өһүөмньүтэ суох көрсүө майгылаахтар алгыстаахтар: кинилэр сири бас билиэхтэрэ» диэн кэриэс – саамай міккµірдээх. Хайа да міккµіргэ бµтэґиктээх кыайыы міккµспэтэх киґиэхэ тиксэр диэн манна этиллэр. Олоххо бу олус сэдэхтик кістір. Онон, Христос бу тыла кіннірµ сирдээ±и олоххо буолбакка, бу олох кэнниттэн кэлэри этэр. Христианин, этэ-сиинэ ілбµтµн да кэннэ, кинини бараммат олох кµµтэрин туґунан итэ±эл санаалаах. Ол санаата киниэхэ ыалын кытта билиІІи иирсээнин «бµтэґиктээх кыргыґыы» курдук кірірі наадата суо±ун ійдітір. Чиэґинэйэ суох ситиґиллибит кыайыы дууґаны ыарытар. Ол иґин кыайар-хотор улуу тираннарга барыларыгар Христос сир син биир эґиги бас билиигит буолбатах, эґиги сиргэ букатыннаахтык кэлбэтэххит диэбитэ. Ол оннугар µтµі санаалаах дьон бэйэлэрин Паасхаларын кэнниттэн сиргэ тіннін кэлиэхтэрэ. «Амарах санаалаахтар алгыстаахтар: кинилэр бырастыы гыныллыахтара» µірэтии эґиэхэ ійдінір. Биһиги хайабыт да муІутуур тупса±ай буолбатахпытын, итэ±эстээхпитин билинэбит. Ол аата биһиги µтµі сыһыаҥҥа, аһымалга наадыйабыт. ТаІара уонна дьон биһигини аґыналларын туґугар, биһиги бэйэбит эмиэ атын дьону аґыныахтаахпыт. «Кырдьыкка утаппыттыы, аччыктаабыттыы баҕарааччылар алгыстаахтар». Бу ким эрэ ынырык кистэлэІин таайыан ба±арар киґи туґунан буолбатах. Евангелие±а Христос Бэйэтэ ДьиІ Кырдьык дэнэр. Итэ±элэ µірµµнµ биэрэрин туґугар, христианин кіннірµ аат харата Библия сирэйин арыйар буолбакка, ТаІара±а «утаппыттыы» талаһыахтаах.

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

«Эйэни тэрийээччилэр алгыстаахтар: кинилэр ТаІара уолаттара диэн ааттаныахтара». Биирдэ Иерусалимтан РимІэ биир манаах кэлбит. Ол кэмІэ Рим бэйэтин саІа христианскай итэ±элигэр ситэ µірэнэ илигэ. Сэриигэ кыайыыларын олус улаханнык бырааґынньыктыыр µгэґин илдьэ сылдьара. Телемах (манаах маннык ааттаа±а) куорат устун баран иґэн, Рим киинигэр баар сµµнэ стадиоІІа – Колизейга – куорат олохтоохторо мустубуттарын кірбµтэ. Стадион аренатыгар дьон саамай ынырык оонньуута – гладиатордар охсуґуулара – са±аламмыт этэ. Гладиатордар – кулуттар. Кірііччµлэр кинилэри ілірсµіхтэригэр диэри охсуґуннараллара. Телемах ону ійдіін, Колизей аренатыгар сµµрэн тахсан, хаґыытаабыта: «Эһиги бу тугу гынаҕытый?! ЈлірсµмэІ!!!» Гладиатордар киирсэ туран, тохтоон хаалбыттара. Кірі олорор дьон буолла±ына кинилэр хаанымсах µірµµлэрин мэґэйдииргэ санаммыт киґиэхэ кыыґыран, кинини тааґынан тамнаан ілірбүттэрэ. Ол гынан баран Рим олохтоохторо хайыы-сахха христианнар этилэр… Онон Рим тойотторо санаа±а тµґэн, аньыыларын билинэн гладиатордар охсуґууларын боппуттара. Бу кэнниттэн маннык киирсии аны хаһан да буолбата±а. «Ыраас сүрэхтээхтэр алгыстаахтар: кинилэр ТаІараны кірµіхтэрэ». Христос бу тылларыгар киһи ТаІараны хайдах кірµін сібµй диэн ыйытык хоруйа киирэ сылдьар. Христианскай итэ±эл нµдьµ балай буолуо суохтаах. Христианин чуолкай буолууга дьулуґар. Кирдээх сµрэхтээх киһи, бэйэтин сыалын ситиґэр туґугар, атын киґиэхэ ымсыыран, кинини туґаныан баҕарар (сирэй кірбіх до±ордоґуу кістµµтэ). Ыраас сµрэх тугу да хом саныы сылдьыбат. Ким мин туспунан тіґі элбэхтик µтµінµ, куґа±аны эттэ диэн аа±а сылдьыбат. Ыраас сµрэх хаґан да уорбалаан кірбіт. Атын дьону куґа±аҥҥа уорбалаабат киһи аан дойдуну уонна ТаІараны сырдык хара±ынан кірір.

20-с уруок

Күүстээх Быыґааччы. Икона

Муударай санаа Ким өстііххі таптал күннээҕи олоххо туһата суох дии саныыр – ол істіі±µ абааґы кірµµ практическай содулун кыайан суоттаабатах. Э.Фрид

«Таҥара иннигэр дьадаҥытын өйдүүр киһи» оло±ор тугу таларый? И. Смоктуновскай ханнык санааны хоппутуй?

ымсыы

Ыраас сµрэх диэн тугуй? Сиргэ былаастаах буолуу туһунан Христос тоҕо чуолаан сымна±аскірсµі дьоІІо этэрий?

21-c

óðóîê

Христоґу хайдах батыґалларын. Сибэтиэйдэр туохтан µірэллэрин.

Андреевскай былаах – Арассыыйа Муоратаа±ы байыаннай флотун знамята

Апостол Андрей. Икона

тўє тођо оҥоhулларый?

ар дьон этика маннык кыґыл кімµс быраабылатын кытта сібµлэґэллэр: «Эґиэхэ дьон хайдах сыґыаннаґыан ба±ара±ыт да, бэйэҕит эмиэ кинилэргэ соннук сыґыаннаґыІ». Ол эрэн христианнар бэйэмсэх буолбат ураты тірµіттэрдээхтэр. Бастакы т³рүөттэрэ – Христос хорсун быґыытын иґин махтаныы. Былыргы легенда±а апостол Пётр РимІэ хайдах кэлбитэ кэпсэнэр. Кини Христос туґунан кэпсиирэ элбэх киґи сµрэ±ин сіхтірбµтэ. Оттон кими эрэ, тіттірµтµн, кыыґырдыбыта. Оннук киґинэн Рим императора Нерон буолбута. Эмискэччи куоракка олус улахан баґаар турбута (Христос Ороһуоспатыттан 64 сыллаахха). Нерон бэйэтэ умаппыт быґыылаа±а. Ол гынан баран кини дьоІІо барытыгар христианнар уоттаатылар диэбитэ. Онон христианнары тутан, іліртіін барбыттара. Пётр Римтэн барарга быґаарыммыта. Кини Римтэн тахсан иһэн, биир киһи буруолуу турар киин куоракка тиэтэйэ-саарайа киирэн иґэрин кірсі тµспµтэ. Кірбµтэ, арай Христос эбит… Пётр сі±ін, ыйытар: «Айыы Тойон, Эн ханна баран иґэ±иний?» Христос буолла±ына хоруйдаабыт: «Мин, іссі тігµл ілі, Римҥэ баран иґэбин». Пётр дьик гыммыт. Кини урут Учууталыттан аккаастанан турардаа±а. Билигин буолла±ына, Пётр өссө µірэнээччилэрин быра±ан эрэр буолан тахсар. Онон кини маннык ыар сойуолаґыы бара турда±ына, µірэнээччилэрэ, кутта±ас буолбаттарын, таІнарбаттарын туґугар, кинилэри тылынан, тус холобурунан ійіірµ, тінніргі быґаарыммыт… Христос Мин, дьону Бэйэбэр сулууспалата буолбатах, Бэйэм кинилэргэ сулууспалыы кэлбитим диирэ. Кини этэрэ: ким Мин сиэртибэм иґин Миэхэ махтаныан ба±арар, ол бэйэтэ атын дьоІІо амарах буолуохтаах.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Христос холобурун батыґан, Кини µірэнээччилэрэ, ардыгар субу тирээн турар кутталы да киэр илгэн туран, бэйэлэрин тустарын санаабат буолар туґугар дьулуґаллара. Киґи маннык туруга бэйэни харыстаммат быґыы диэн ааттанар. Ол гынан баран православие±а «сибэтиэй» уонна «µчµгэй, таптыыр, бэйэтин харыстаммат киґи» диэн тыллар толору синоним дэммэттэр. Сибэтиэй – сµрэҕэр духуобунай уопут үөскээбит µтµі санаалаах киґи. Религиознай дьон духуобунай µірµµнµ ис сµрэхтэринэн уратытык ійдµµллэр. Христианнар µтµінµ оІорорго дьулуґалларыгар ити іссі биир тірµіт буолар. Маннык µірµµ, ба±ар, киґиэхэ а±ыйах мµнµµтэлээх эрэ буолуон сіп. Ол гынан баран бу үөрүү оло±у төрдүттэн эргитэн кэбиґэр кыахтаах. Ордук ТаІара кэриэһэ туохтан сэрэтэрин, тугу бэлэхтиэн ба±арарын билбит киһи киэнин. Бу туґунан былыргы домох манныгы сэґэргиир. Ханнык эрэ биир дьиикэй киґи ірµскэ тимирэн ілін эрэр ыраахтааҕыны быыґаабыт. Ыраахтаа±ы махтанан, быыһааччытын кылаат мунньар сиригэр илдьэн, бµтµн биир міґііччµк кµндµ баайы биэрбит. Онуоха киґи кыыґыран, міґііччµгµ киэр бырахпыт: кини алмаас да, кыґыл кімµс да сыаналаах баай буоларын билбэт эбит, миэхэ туох эрэ ыараханы тастараары гыннылар дии санаабыт. Бу домоххо кыґыл кімµс – ТаІара кэриэстэрэ. Оттон тугу да билбэт дьиикэй киґи – кэриэстэри тутуґартан аккаастанар киґи. ХараІа±а кыґыл кімµс да, алмаас да киґини тардар күүһэ суох. Ол гынан баран киґи дууґата ис µірµµ кып-кыра сардаІатынан да сырдаан ыллаҕына, кини Таҥара Дьиэтин бары µірэтиитин ійдµү, кµндµргэтэ түһэр. Оччо±о кини хайыы-үйэ билэр µірµµтµн, ол аата ТаІара µірэ±инэн олорор дьолу – кірдµµргэ оло±ун барытын аныырга бэлэм буолар. Ити курдук христианин сµрэ±эр µірµµнµ кірдµµр, ол туґугар кини атын дьоІІо µтµінµ оІорор.

21-с уруок

Пётр кириэскэ тиириллэригэр ілірµіхсµттэриттэн кірдіспµтэ: «Мин Учууталым курдук ілір быраабым суох. Миигин тиириэххитин ба±арар буоллаххытына – тібібµнэн таІнары тиириІ». Апостол Пётр инитэ Андрей Рим империятын хотугу кыраныыссатыгар ТаІара µірэ±ин тар±атара, ол гынан баран кэлин славяннар олохсуйбут сирдэригэр эмиэ бара сылдьыбыта. Кинини «иҥнэри» (Х) кириэскэ тиирбиттэрэ. Нуучча норуота апостол Андрей Днепринэн Киев хайаларыгар тиийэн улуу христианскай куорат µіскµµрµн іті кірін эппитэ диэн мэлдьи итэ±эйэрэ. Апостол Андрей аата Русь сиригэр ураты ытыктабыллаа±а, оттон кини кириэһэ, Андреевскай кириэс, Арассыыйа Федерациятын Муоратаа±ы флотун былаа±ар ойууланан тµґэриллибитэ. Ол былааҕы іссі Андреевскай стяг (знамя) диэн ааттыыллар.

Христос, Пётр, Андрей кириэстэрин уруґуйдааІ. Пётр кириэґэ то±о Христос киэниттэн уратылаа±ый? Апостол Пётр быґыытын «сэмэй быһыы» диэн ааттыахха сөп дуо? Христианнар Христоска то±о махтаналларый? Маннык махтаныы кинилэр µтµінµ оІороллорун то±о ордук кµµскэ кі±µлµµрµй? Христос: «Босхо ылбыккытын босхо биэриІ», – диэбитэ. Маны эґиги хайдах ійдµµгµтµй? Дьиикэй киґи уонна ыраахтаа±ы туґунан домоҕу эґиги хайдах ійдіітµгµт? БыґаарыІ.

22-c óðóîê

Сибэтиэй Ытык Ґс (Троица) туґунан. Христианнар µтµі быһыыларын туґунан.

А. Рублев. Ытык Үс. Икона

Христианин олођор дьикти

ристианнар µтµінµ оІорорго дьулуһаллар, ол духуобунай µірµµнµ ылар ба±аттан эрэ буолбатах. Кинилэр дьикти (чудо) остуоруйа±а эрэ буолбакка, олоххо эмиэ буолар диэн итэ±эйэллэр. Христианнарга оннук дьикти бэйэтэ туспа быһаарыылаах: ТаІара баар буолла±ына, оттон аан дойду уонна кини историята ТаІара суруйар кинигэтэ эбит буолла±ына, оччотугар ТаІара Ааптар быґыытынан сирдээ±и олох хартыынатыгар Бэйэтин кіннірµµтµн төһө баҕарар киллэриэн сіп. Биир µскэ тэІ буолбата биллэр. Ол гынан баран Айааччыга оннук буолбатах диэн христианин итэ±эйэр. Айааччы Бэйэтэ аан дойдуга оІорбут хааччахтааґыннарыттан µіґэ турар. ТаІара±а Биир уонна Ґс буолуу (Единственность и Троичность) биирдэр итиэннэ сіп тµбэґэллэр. Христианнар Биир Сомо±о ТаІараны итэ±эйэллэр. Ол гынан баран Кини – СИБЭТИЭЙ ЫТЫК ҐС: А±а, Уол (Христос буолан төрөөбүт) уонна Сибэтиэй Тыын. Маны быґаарар кыаллыбат. Ол эрээри, ТаІара оскуола арифметикатын сокуоннарыттан тутулуга суоҕа христианнары µірдэр. Ханнык ба±арар дьикти – кыайан быґаарыллыбат суол, быґаарыллара буоллар ол хайыы-үйэ дьикти буолуо суо±а этэ. Аны билигин Москва уонна бµтµн Русь Патриарха Кирилл этэрин истиэ±иҥ. Нуучча православнай Таҥаратын Дьиэтин баґылыыр Патриарх дьиэ кэргэнин оло±уттан маннык дьикти түбэлтэни кэпсээбитэ: «Эґэм православнай итэ±эл туґугар охсуґан сµµрбэттэн тахса сыл тµрмэ±э олорбута. Кинини туталларыгар – бу 1932 сыллаахха буолбута – эбэм эһэбэр эппит: «Биґигини кимиэхэ хаалларан бара±ын? Сут иґэрин кіріҕүн

22-с уруок

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

буолбат дуо!» Онуоха эґэм маннык диэбит: «Мин Христос туґугар эрэйдэнэ барабын, онон эґиги төбөҕүтүттэн биир да баттах түһүө суо±а». Дьиэбитигэр кыраам да бурдук суох буолбутугар эбэбит сэттэ о±отугар кыракый лэппиэскэ буґаран, µллэрэн биэрбит: «Тукаларыам, сарсын сиирбит туохпут да суох. Сарсыҥҥыттан хоргуйар дьон буоллубут». Тµµн ким эрэ тµннµктэрин тоІсуйбут: «Хаґаайка, та±ыс эрэ». Тахсыбыта – ким да суох. Оттон аанын иннигэр улахан міґііччµктээх бурдук турар. Ол міґііччµктээх бурдук дьоммун быыґаан, мин бу тіріін сырыттаҕым». Кірірбµт курдук, итэ±эйэр дьоІІо дьикти диэн хайаан да аанньалы кірµµ буолбатах. Христианин ыарахан быґыыга-майгыга тµбэґэн баран, киниэхэ кіміліһөр кыахтаах киһини кытта кірсµґµµтэ эмиэ – дьикти. ТаІараттан кімі ылыаххын ба±арар буоллаххына, Кини µтµінү оҥорорго ыІырар кэриэстэрин толоро сатыахтааххын. Ону христианин билэр. ТаІара эйиэхэ аанньалы ыытыан ба±арар буоллаххына, бэйэІ атын киґиэхэ аанньал буол. Ґтµі дьыала киґи характерын нарылыыр. Киґи оло±ор мэлдьи µтµінµ оІорор буолла±ына, христианнар оннук киґини µтµі сигилилээх дииллэр. Ґтµі сигили – киґи ис µтµі айылгытын кістµµтэ. Христианин µтµі сигилитин ірµтэ µс тутаах – итэ±эл, эрэл, таптал. Итэ±эл – оло±уІ саамай сырдык тµгэннэригэр эрэллээх буолуу. Арыт-ардыгар киґи туох барыта суолтатын сүтэрдэ, онон дьиэбин, таптыыр киґибин быраҕарым, олох олорон бүтэрим наада дии саныан сіп… Ол гынан баран киґи урут бу дьиэтигэр-уотугар, олоҕор, до±ордоґуутугар, тапталыгар хаґан эрэ сырдык баар буола сылдьыбытын ійдіін кэлэр. Итиэннэ ол сырдык туґугар, кини уруккутунан до±ор уонна уол, кэргэн уонна буойун быґыытынан хаалар. Сырдык, ійдіґµµ, таптал эргиллэригэр эрэнэр.

Москва уонна бµтµн Русь Патриарха Кирилл

Библияттан

Таптал гимнэ Таптал тулуурдаах, амарах санаалаах, таптал ордугурҕаабат, таптал арбаммат, бэйэтин эрэ иннин көрүммэт, кыйахаммат, куһаҕантан µірбэт. Өскөтүн мин бары өттүнэн толору билиилээх итиэннэ бэл хайалары да оннуттан халбарытар күүстээх итэҕэллээх киһи буолан бараммын – сүрэхпэр таптала суох буоллахпына, ол аата мин ким да, туох да буолбатахпын.

Итэ±эл уонна бэриниилээх буолуу хайдах ситимнэґэллэрий? Таптал бэйэтин туохха кірдірірµй? Бэйэ±итигэр уонна бииргэ µірэнэр о±олоргутугар ханнык µтµі сигилини кіріргµтµн суруйан кірµІ. Ол кэнниттэн дьµµллэґиІ.

23-c

Православие Таҥара дьўўлўн туhунан

óðóîê

ДьоІІо Христос уобараһын хайдах кірірµ. Христианнар то±о итэ±эйэллэрин.

ілбіт

буолууну

ТаІара Ийэтин утуйуута (Успение Богоматери). Икона

вангелие±а ТаІара дьµµлµн туґунан домох баар. Аан дойду историятын тиґэх кµнµгэр хаґааІІыта эрэ сиргэ олорбут бары норуоттар Христос иннигэр мустуохтара. Бµттµµн тиллии кэнниттэн Христос «маныыґыт барааннары козеллартан араарарын курдук, барыларын икки аҥыы араарыа±а; барааннары Бэйэтин уІа іттµгэр, оттон козеллары хаІас іттµгэр туруортуо±а». Дьон Киниттэн ыйытыа±а: «Эн биґигини то±о дьµµллээтиІ?» Христос буолла±ына хоруйдуоҕа: «Мин аччык сырыттахпына, эґиги миэхэ то±о ас биэрбэтэххитий? Мин утата сырыттахпына, Миэхэ то±о уу иґэрдибэтэххитий? Мин айанньыт этим, эґиги буолла±ына Миигин дьиэҕитигэр киллэрбэтэххит. Мин таІнар таІаґа суох этим, онуоха эґиги Миигин таІыннарбатаххыт. Мин ыалдьарым, тµрмэ±э сытарым, оттон эґиги Миэхэ кэлэ сылдьыбатаххыт…» Дьон ійдіін быстыбакка, айманаллар: «Биґиги Эн аччык сылдьаргын, хонноруІ диэн кірдіґіргүн кірбітіхпµт. Балыыґа±а сытаргын билбиппит буоллар, Эйиэхэ хайаан да астаах тиийэ сылдьыа этибит!» Христос буолла±ына хоруйдуур: «ДьиІ чахчыны эһиэхэ этэбин: эґиги биир киґиэхэ үтүөнү оҥорбоккоҕут, Миэхэ эмиэ үтүөнү оҥорботоххут». Ити аата ханнык ба±арар киґиэхэ этиллибит µтµі эбэтэр куґа±ан тылы ТаІара Бэйэтигэр ылынар. Билбэт киґигэр эбэтэр эбэ±эр оІорбут кіміІ – бу эн ТаІара±а кіміІ. Кими эмэ ата±астааґыны ТаІара Бэйэтин ата±астаппыт курдук ылынар. ТаІараны µі±µµ-ата±астааґын курдук. Ханнык ба±арар киһи – Халлаан Сирдээ±и илдьитэ! Кимиэхэ эрэ µтµінµ эбэтэр куґа±аны оІорбутуҥ кэннэ, ол киһиҥ эмискэ Христос Бэйэтэ буолан хаалбытын туґунан христианскай норуоттар култуураларыгар бэрт элбэх кэпсээн баар.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

23-с уруок

ÕÐÈÑÒÎÔÎÐ ÒÓhÓÍÀÍ YhYÉÝÝÍ

Поэт В. Иванов «Повесть о Светомире-царевиче» сэґэнигэр маннык быстах хартыынаны киллэрбит: «Муора кытыытыгар сарыабыс аарыма улахан киґилиин кірсµґэ тµспµт. Бүтүннүү түү буолбут, мөдөөт көрүҥнээх cµµнэ улахан киґи олус дьулаан курдук эрээри, хойуу хааґын аннынан сүрдээх сымна±астык, амарахтык кірбµт харахтаах. Сарыабыс мичээрдээбитинэн ыйыппыт: «Ґтµі киґи, аатыІ кимий?» – Мин Христофорбун… Адьас эдэр сааспыттан саамай кµµстээх тойоІІо сулууспалыыр ба±а санаалааҕым. Саамай кµµстээх ыраахтаа±ыны булан, бэйэм тойоммор курдук µлэлээн-хамсаан барбытым. Тойонум абааґыттан куттанарын истээт, аны абааґыга сулууспалыы барбытым. Ол сылдьан биирдэ абааґы кириэстэн – Тиириллибиттэн – куттанан куотарын кірбµтµм. Ол иһин аны Тиириллибити кірдµµ барбытым. Кураайы куйаарга сырыттахпына дьонтон быданнааҕыта тэйбит манаах миэхэ Христос туґунан кэпсээбитэ. Мин манаахха: «Мин кірдіхпµнэ, Христос саамай кµµстээх эбит. Онон аны Киниэхэ сулууспалыам буолла±а», – диэбитим. Тµµн иґиттэхпинэ, арай миигин ким эрэ симик саІата ыІырар. Кірбµтµм, уу кытыытыгар биир кыракый о±о, киґи аґыныах, уҥуор туорат диэн кірдіґііхтµµр. Тайахпын ылан, о±ону сµгэн кэбистим. Хааман истим.

ХаллааІІа тардыґыы...

Тыыннаахпар, эрэл кулуттуу, Эйигин эрэ билиниэм, Сарыалга сүтэр сулустуу, Јлліхпµнэ силлиґиэм. Олоҕум Айбыт аатын Ахсаабакка алҕаатын – Олох, өлүү, күн-түүн иґин, Эйиэхэ барҕа махтал диибин! Д. Мережковскай

В. Васнецов. Кырдьыктаахтар Айыы Тойонтон µірµµлэрэ. Ырайга киириэх иннинэ. Киевтээҕи Владимирскай собуор куупалын ойуута. Эскиис

Былыргы нуучча летопиґыттан Гректэр Владимир кинээскэ білµґµігµ ыыппыттар. Кини Владимирга Айыы Тойон дьµµлэ ойууламмыт быыс таҥаһын кірдірбµт. Владимир ірі тыынан баран, эппит: «УІа баар дьоІІо µчµгэй да эбит, хаІас баалларга дьэ эрэй-муІ диэтэҕиҥ». Білµґµік хоруйдаабыт: «Кырдьыктаахтары кытта уІа туруоххун ба±арар буоллаххына, сµрэхтэн». Владимир маны ис сµрэ±иттэн сібµлээбит эрээри, бары итэ±эли барытын билиэн ба±арар буолан: «Кыратык іссі кµµтэ тµґµім», – диэбит. Итиэннэ білµґµіккэ элбэх бэлэ±и биэрэн, кинини улаханнык чиэстээн атаарбыт.

Уу буолла±ына µллэн-түллэн тыаґа сүрдээх, аллара тардан олох тимирдиэх курдук. О±ом ыараан хаалла, нэґиилэ атыллыыбын. Јлір чааґым µµннэ дии санаатым. О±о эрэйдээх эрэ ілбітір диэн ытырыктата саныыбын. Нэґиилэ кытылы буллум. О±о±о этэбин: «Ыарахан да эбиккин, аан дойду таґа±аґын барытын сµкпµт курдук сананным». Онуоха этэр: «Эн ыарыр±аппыккар киґи дьиктиргиирэ суох. Эн аан дойдуну уонна ону Айбыты сµктµІ». Мин дьиктиргээбиппин кірін, іссі: «Мин эн кірдµµр Христоґуҥ буолабын», – диэбитэ. Сонно Кини миигин сµрэхтээн, Христофор диэн ааты биэрбитэ (Христофор диэн аат грек тылыттан тылбааґа: «Христоґу илдьэ иґээччи».) Христос «… кимиэхэ эмэ эґиги тугу оІорбуккут…» диэн тылларыгар олох ыарахан быґыытыгармайгытыгар тугу гынары ыйан биэрии кистэнэ сылдьар. Куґа±аҥҥа түбэстэххинэ, тулаҕын эргиччи кір. Эйигиннээҕэр іссі ыарахан балаґыанньалаах киґини бул. Киниэхэ кіміліс. Харчынан буолбата±ына, µтµі тылгынан, µтµі көрүүгүнэн, мичээргинэн. Киниттэн, ба±ар, эйиэхэ туох да µтµі эргийэн кэлиэ суо±а. Ол гынан баран ТаІара киһитэ элбэх, эн кимиэхэ эмэ биэрбитиІ атын киґинэн эргийэн кэлиэн сіп. Библияҕа ТаІараны хайдах гынан киґиэхэ иэстээх гыныахха сібµн туґунан сµбэ баар: «ДьадаІыга µтµінµ оІорор киһи Айыы Тойоҥҥо иэс биэрэр, онон ол киһи µтµітүн Кини тілµµр» (церковнай славянскай тылбааґыгар бу олус толорутук, кэрэтик иґиллэр: ` ` взаим ` дает Богови»). ` «Милуяй нища Бу тыллар маннык суолталаахтар: ТаІара Киниэхэ иэґээбит киґиэхэ иэґин мэлдьи тіннірір, ол гынан баран мэлдьи кини биэрбит «валютатынан» буолбатах. Киґи дьадаІыга солкуобайынан биэрэр. Ол оннугар ТаІараттан ылыан сіп… Суох, харчыны буолбатах, ілбіт үйэлэнии үтүө бэлэҕин. ËÁ Ò YÉÝËÝÍÈÈÃÝ ÈÒÝ ÝË

Б. Диркс. Сибэтиэй Христофор

Киґи сирдээ±и оло±о хаһан эрэ бүтэр. Ол иґин былыр-былыргыттан дьон сирдээ±и олох кэннит-

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

тэн туох кэлэрин ійдµµ-билэ сатыыллара. Ким эрэ Интернетинэн дьону кытта кэпсэтэ сырытта±ына, эмискэ компьютера алдьанан хаалар. Оччо±уна киґи Интернеттэн арахсыыта кини ілµµтµн кірдірір дуо? Ол курдук киґи этэсиинэ өлүүтэ эмиэ дууґаны суох гыммат. Ґгµс былыргы религиялар ійдібµллэрин аныгылыы моһуоннаан маннык этиэххэ сіп: киһи этэ-сиинэ уһуннук көтөр космическай хараабылы аҕыйах мүнүүтэ иһигэр таґаарар ракета курдук. Киһи этэ-сиинэ ілір, оттон бэйэтэ ілбіт. Дууґа эти-сиини туһаммат эрэ буолар. Маны сэргэ христианин дууґа айгырааһына (киґи аньыыта) дууґаны симэлитэр кыа±а суох дии саныыр. Ол гынан баран ол киґи дууґата эмсэ±элиэн сіп. Өлбөт үйэлэнии киһини µірдµбэт буолуон эмиэ сөп. Бараммат олоҕуҥ хайда±а тапталыҥ хайда±ыттан тутулуктаах. Христианство±а өлүү – бµтэґик ситии-хотуу, тиһэх туорааґын, ол аата дууґа эттэн-сиинтэн тахсан барыыта. Киґи о±о сылдьан, хас сыл аайы о±о эрдэ±инээ±и таІаґыттан улаатан испитин курдук, биирдэ бэйэтин этиттэн-сииниттэн аґары баран улаатан хаалар. Кини дууґата олус ыараабыт, кыараан хаалбыт этигэр-сиинигэр буолбакка, аны дууґаҕа µірµµнµ а±алар кыахтаахха эрэ наадыйар буолар. Ол эрээри бу олохтон баран эрэр киґи оннук духуобунай, өлбөт µйэлээх µірµµнµ сыаналыырга µірэммитэ дуо? Киґи ТаІараны уонна атын дьону таптаабатах буолла±ына, оччотугар бараммат үйэлээх олоххо эмиэ со±отох хаалар. Христианин өйдүүр: кини эрэ буолбатах, кини хомоппут дьоно эмиэ өлбөт үйэлээхтэр. Биир аныгы поэт этэн турар: «Ким да букатын суох буолбат – бэл өстөөхтөр, бэл өлбүттэр». Ол иґин сирдээ±и олохтон туоруох иннинэ (эбэтэр атыттар туоруохтарын иннинэ) дьону кытта эйэлэґэ охсуохха наада.

23-с уруок

Храм куупалыгар Христос ньуура

ТаІара дьµµлµн итэ±эйии киґи тугу эрэ гынарыгар хайдах сабыдыаллыырый? Христианнары µтµінµ оІорорго көҕүлүүр төрүөттэри – матыыптары – этиІ. Киґи – ТаІара Сирдээ±и илдьитэ диэн этиэххэ сіп дуо? Оннук эбит буолла±ына, дьоІІо хайдах сыґыаннаґыахха нааданый? Таҥара Ийэтин утуйуута диэн иконаҕа (с. 74) Христос тоҕо кыра оҕону көтөҕөн турарый? Маны быһаарыҥ. Ґтµі санаалаах дьон христианнар эрэ дуо? Бииргэ µірэнэр о±олоргутун кытта маны быґаарыІ.

24-c

Таҥарађа Тиксии Кистэлэҥэ

óðóîê ÊÈÑÒÝËÝ ÍÝÝÕ ÊÈÝ ÝÝ

Христос µірэнээччилэригэр Бэйэтин хайдах биэрбитин. Таҥараҕа Тиксии (Причастие) диэн тугун. Таҥара Дьиэтин (Церковь) кистэлэҥнэрэ диэн тугун.

Православнай храмІа

È À ÛËÛÊ

Христос кириэскэ тиириллэ барыан иннинэ, апостолларын муспута. Бу бырастыылаґар аґылык этэ. Ол араас тылларга эмиэ оннук ааттанар – Тиґэх киэґээІҥи аґылык эбэтэр Кистэлэҥнээх киэґээІҥи аґылык (Тай` ная вечеря). Иһиттээх арыгыны тутан туран, Христос апостолларга эппитэ: «Бары мантан иґиІ. Бу – эґиги уонна бар дьон туһугар тохтор, СаІа Кэс Тылы бигэргэтэр Мин Хааным». Бу кэнниттэн лэппиэскэ килиэби тоґуталаан, кинилэргэ ууммута: «Маны ылан сиэІ. Бу – аньыы-хара бырастыы гынылларын туґугар бэриллэр Мин ЭтимСииним». Тіґі да кириэскэ эрэйи-муІу кірін ілбµтүн иһин, Христос кэлин тиллибитин туґунан биґиги Евангелиеттан билэбит. Христианнар, биһиги эмиэ Христос кэнниттэн бµтµн аан дойдутаа±ы үөрүүлээх Тил-

С. Ушаков. Кистэлэҥнээх киэґээҥІи аґылык. Икона

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

лии кыттыылаахтара буолуохпут диэн, итэ±эйэллэр, ол туґунан эмиэ хайыы-үйэ этэн турабыт. Бу икки Паасханы ситимниир күүһүнэн Таҥараҕа тиксии хас биирдии христианин тиллибит Христос ЭтигэрСиинигэр сыґыаннаа±а буолар: «Христос Этэ-Сиинэ тиллибит буолла±ына, мин өлбөт дууґам эппин кытта хат холбоґорун туґугар, бэйэм эмиэ Христос кыракый сор±ото буолуохтаахпын». Дьон Христос сор±ото, Кини кытыктаа±а буолалларын туґугар, Христос Кистэлэҥнээх киэһээҥҥи аһылыкка дьоҥҥо Бэйэтин Этин-Сиинин биэрбитэ. Дьон куттамматын туґугар, Христос Бэйэтин ЭтинХаанын дьоІІо арыгы уонна килиэп гынан биэрбитэ. Аан маҥнайгынан Таҥараҕа тиксибит дьонунан апостоллар буолбуттара. Онтон аны бэйэлэрэ тиксибит сибэтииньэлэрин атын дьоІІо биэрбиттэрэ. Христианнар олохторугар олус суолталаах «илгэлээх үтүө» («благодать») диэн тыл баарын биґиги ійдµµбµт. Бу ТаІара дьоІІо биэрэр µтµі бэлэҕэ, чуолкайдык эттэххэ, киґиэхэ ТаІара дьайыыта. Дьэ онон, Библия этэринэн, Христос апостолларыгар, эґиги көрдөһөн үҥтэххитинэ, хардарыам диэн эрэннэрбитэ. «Мин ааппар иккиэ эбэтэр µґµі буолан тµмсµбµт сирдэригэр – онно – Мин эмиэ баарбын», – диэбитэ Кини. Христос бу тыла христианнар тµмсµµлэригэр саІа кµµтµллµбэтэх кыах баар буолуутун бэлиэтиир: киґи тугу сиппэтэ±ин ТаІара бараммат кµµґэ, таптала ситэрэн биэрэр. Бу кістµµ, православнай ій-санаа тылынан эттэххэ, – Таҥара Дьиэтэ (Церковь) тµмсµµлээҕин кэрэһилиир дьикти буолар. Таҥара Дьиэтин оло±ун киґи уопсастыбатын кірдірір тылларынан уонна сокуоннарынан эрэ ойуулуур сатаммат. Апостоллар тµмсэр сирдэригэр дьон бары бииргэ µІэллэрэ, онно Христос кіннірµ лэппиэскэни эмиэ дьиктитик кубулутара – көннөрү лэппиэскэҕэ урут Кистэлэҥнээх киэґээІҥи аґылык кэмигэр иҥэрбит дьикти айылгыларын иҥэрэрэ. Оччоҕо килиэп килиэптэн эрэ, арыгы буолла±ына арыгыттан эрэ ордон тахсара. Маныаха килиэптээх арыгы кірµІэ да, амтана

24-с уруок

Храмңа сулууспа кэмигэр Таҥараҕа Тиксэрии

Бырааґынньыктаа±ы сулууспа±а

ХрамІа Литургия буолар турар

да уларыйбат этэ. Ол гынан баран апостоллар уонна кинилэр Таҥараҕа тиксэрэр христианнара бу килиэби кытта кинилэргэ Христос кµµґэ, илгэлээх үтүөтэ киирэрин билэллэрэ. Кинилэр Христос: «Мин тапталбар сылдьыІ… Мин үөрүүм эґиэхэ буоллун…», – диэн тылларын ійдµµ сылдьаллара. Тыыннаах харамай хаана устар этигэр-сиинигэр кини оло±о, тыына баар. Христианин Христос Хааныгар тигистэҕинэ, кини Христос Этин-Сиинин кыракый сор±ото буолар. Оттон Христос Этэ-Сиинэ ханнаный да, онно Кини тыына, Кини таптала баар. Ол иґин христианнар Христос «істііхтіргµтµн таптааІ» диэн саамай дьиибэ кэриэһин кыаллыбат диэбэттэр. Киґи уонна ТаІара бииргэ буоллахтарына, дьон кыайбата суох буолуо диэн Христос итэ±этэр. Христос Евангелие±а суруллубут таптала муІура суох, Кини таптала онноо±ор Христос істііхтірібµт дии сылдьыбыт дьоІІо эмиэ тиксэр. Ким Христоска кытыктаах, ол Кини тапталыгар эмиэ кытыктаах. Оннук киһи Христос тапталын кімітµнэн істііхтірµн бырастыы гыныан, кинилэри таптыан сіп. ÕÐÈÑÒÈÀÍÑÊÀÉ ÊÈÑÒÝËÝ ÍÝÐ

Православнай ійдібµлгэ а±абыыт ТаІара баґыылкатын (кистэлэҥнэрин) дьоІІо тар±атар почтальоІІа маарынныыр

Христоска Тиксии Таҥара Дьиэтигэр кистэлэҥ диэн ааттанар. Килиэп хайдах Христос Этигэр кубулуйарын бэл а±абыыт билбэт. Киґи бэйэтэ тугу оІорорун эрэ толору билиэн сіп. Оттон кистэлэҥ, христианство кірµµтµнэн, киґи дьайыыта буолбатах, ТаІара дьайыыта. Христос эппитэ Суруйуу нөҥүө бэриллэр. Кини дьоІІо тугу оІорбута (кинилэри ТаІараны кытта холбооґун) Таҥара Дьиэтин нөҥүө бэриллэр. Христос дьоІІо тылын-өһүн эрэ буолбакка, Бэйэтин бµтµннµµ – Оло±ун, Этин-Сиинин, Тапталын – хаалларбыт буолан, Кини ити бэлэ±ин барытын бар дьоІІо бүтүннүүтүгэр (апостолларга эрэ буолбатах) биэрэр кыа±ы тобулбута. Ол туґугар Кини Таҥара Дьиэтин, Бэйэтин Церковын, олохтообута уонна онно кистэлэҥнэри оҥорор буолбута. Балартан саамай суолталаахтара –

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

Таҥараҕа Тиксии уонна Сµрэхтэнии. Таҥара Дьиэтин соруга – Христос 2000 кэриІэ сыл анараа іттµгэр апостолларга биэрбит бэлэ±ин бары дойдуларга уонна эпохаларга тар±атыы. Христос сиргэ олорор кэмигэр киґи айма±ы быыґаабыта, оттон ол быыһабыл хас биирдии киґиэхэ, кини Таҥара Дьиэтин оло±ор уонна кистэлэҥнэригэр кыттар буоллахтарына, тиийэр диэн православнай дьон этэллэр. Таҥара Бэйэтин апостолларыгар уонна кинилэр µірэнээччилэригэр (патриархтарыгар, епископтарыгар, а±абыыттарыгар) христианскай Таҥара Дьиэтин кистэлэҥнэрин оІорторор. Ол иґин православнай дьон Церковь бу кіннірµ биир итэ±эллээх дьон тµмсµµтэ эрэ буолбатах диэн бигэ итэ±эл санаалаахтар. Церковь, Таҥара Дьиэтэ, – Христос Бэйэтэ бу дойдуга баара. Апостол Павел Церковы «Христос Этэ-Сиинэ» диэн ааттыыр. ËÈÒÓÐÃÈß

Таҥараҕа Тиксии кистэлэҥнээх сибэтиэй дьайыыта Литургия диэн ааттаах сулууспа±а оҥоһуллар. Бу тыл былыргы Греция±а «уопсай дьыала» диэн суолталаах, ону тэІэ харчы иґин буолбакка, кіннірµ дьон туґатыгар буолары бэлиэтиир. Христианнар храмІа чуо Таҥара Дьиэтин кистэлэҥнэригэр кыттаары бараллар. Бу кинилэр храмІа тугу эрэ илдьэ буолбакка, бэйэлэрэ кыайан оҥорботторун Церковь көмөтүнэн Христостан ылаары, тиийэллэр. Киґи бэйэтэ µІµін, Евангелиены µірэтиэн, µтµі дьыаланы оІоруон сіп, оттон Христос Этин кини ылыан эрэ сіп. Религия±а дьон ТаІара туґугар тугу оІороллоро уонна ТаІара дьон туґугар тугу оІороро киирэр. Евангелие дьон ТаІара±а а±алар сиэртибэтин туґунан буолбакка, ТаІара дьоІІо а±албыт сиэртибэтин туґунан этэр. Дьон туґугар Христос хаґан эрэ кириэскэ тахсыбыта. Эмиэ дьон туґугар Христос Этэ-Сиинэ Кинини ылынарга бэлэм дьоІІо Бэйэтин пасхальнай айылгытын бэлэхтиир.

24-с уруок

«Эргэ Кэс Тыл» (эргэ дуогабар) эбэтэр «СаІа Кэс Тыл» (саҥа дуогабар) икки тус туспа суолталаах тыллар. Бу тылларга туох-ханнык иннинэ Библияҕа кэпсэнэр история араас тµґµмэ±эр ТаІара уонна дьон икки ардыларынаа±ы сыґыан туруга кістір. ТаІара дьону кытта хас да дуогабары тµґэрсэр: Адаамныын (бас-такы киґини кытта), Нойдуун (улуу мотуоктан тыыннаах ордубут дьиэ кэргэн баґылыгын кытта), Авраамныын (еврей норуотун баґылыгын кытта) уонна Моисейдыын. Моисейы кытта түһэрсиллибит дуогабар Эргэ Кэс Тыл диэн ааттанар. Кини, Авраамы кытта дуогабар курдук, еврей норуотун эрэ кытта тµґэрсиллибит. Оттон СаІа Кэс тылынан Христос киґи айма±ы барытын кытта дуогабардаґар. Бастакы тµірт Кэс Тыл историята, ис хоґооно Эргэ Кэс Тыл Ытык Суруйуутугар этиллэр. СаІа дуогабар Христос сиэртибэ Хаанынан тµґэрсиллэр. Бу сабыытыйаны апостоллар СаІа Кэс Тыл кинигэлэригэр суруйбуттара.

Христианин сµрµн эрэлэ Литургияны кытта хайдах ситимнэґэрий? Литургия кэмигэр туох буоларый? Кэпсээҥ. «Таҥараҕа Тиксии» (Причастие ) уонна «Кистэлэҥнээх киэһээҥҥи аһылык» («Тайная вечеря») тыллар туох суолталаахтарый? Быhаарыҥ. Таҥара Дьиэтин сµрµн анабыла тугуй?

25-c

Манастыыр

óðóîê

Дьон то±о манаах буолалларын. Манаахтар туохтан аккаастаналларын.

Манастыыр – ТаІара Саарыстыбатын сирдээ±и уобараґа

Дьон бары бииргэ олорор, дьиэ-уот тэринэр, о±о тірітір айылгылаахтар. Онон манаахтар, эбэтэр иноктар бааллара – бу киґи аймах историятын биир саамай ійдімміт дьикти суола («монах» – «монос» со±отох диэн суолталаах грек тылыт` тан µіскээбит; «инок» – «ин» эмиэ со±отох диэн суолталаах былыргы славян тылыттан силистэммит тыл). Манаах (монахиня) – религиознай итэ±эбил санаатынан дьиэ кэргэнэ суох олорорго быґаарыммыт киґи. Кини аккаастанным эрэ буолбатах, сібµлэстим дии саныыр: киниэхэ аналын ыйан биэрбит ТаІара ыҥырыытын кытта сібµлэспит. Бэйэлэрин анабылларын учуонай уонна спортсмен, эписиэр уонна быраас билэллэр. Оттон ТаІараны кытта бииргэ буолар ураты анабылын билбит киґи манаах буолар. Христианнарга маІнайгы манаахтар Христос Ороһуоспатыттан µґµс µйэ бµтµµтµгэр баар буолбуттара. Манаах оло±ун сµрµн быраабылатын êèнилэр: «Ґлэлээ уонна µІк», – диэн быґаарбыттара. Христианнартан бастакы манаах, сибэтиэй Улуу Антоний, дьонтон ыраах соҕотоҕун олорбута, бэйэтэ ірбµт корзинатын бурдукка атастаґаары сэлиэнньэ±э эбэтэр куоракка биирдэ эмэ кэлэн барара. Сотору буолан баран дьон манаахтар ураты чуумпу, µірµµлээх, сырдык, иллээх-эйэлээх харахтаахтарын өйдіін кірбµттэрэ. Онон кыыґырбакка, уорбалаабакка, ымсыырбакка хайдах олоруохха сібµй диэн кинилэртэн ыйыталаґар буолбуттара. Куорат олохтоохторо да, кинээстэр да манаахтары дьиэлэригэр ыІыран барбыттара: «Иччитэх сиртэн тіннін кэлиІ. Эґиэхэ анаан храм, дьиэ

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

тутуохпут, куорат тыаґа-ууґа, кістµµтэ эґигини мэґэйдээбэт гына истиэнэнэн эргийиэхпит. Ол гынан баран эґиги үҥэргитигэр кыттыґа, духуобунай сµбэ±итин истэ кэлэрбитин хайаан да кіІµллээІ». Иччитэх сиргэ олорор манаахтартан ураты манаахтар общиналара – куорат манастыырдара – үөскээбиттэрэ. Манастыырдарга улахан храмнар, колокуонньалар, мастарыскыайдар баар буолбуттара. Ґгµс µйэлэр тухары кинигэлэри барыларын кэриэтэ (Таҥара Дьиэтин эрэ кинигэлэрин буолбатах) манаахтар устан суруйаллара. Балыыґалары эмиэ барыларын кэриэтэ манаахтар туталлара, хааччыйаллара. Оскуолалар да±аны µгµстµк манастыырдарга сыґыарыллан µіскээбиттэрэ. Манаах буолар ыарахан. Манаах буолар дьону, анабыллара дьиІнээ±ин-дьиІэ суо±ун билээри, хас да сыл манастыырга олордоллор, ол аата истигэн (послушник) гыналлар. Истигэн буолуу ` (послушание) киґи олус суолталаах, эр санаалаах быґаарыыны ылынарын кірдірір: «Миэхэ билигин туох туһалааҕын эбэтэр туһата суо±ун мин бэйэм быґаарыам суо±а, ол туґунан ордук билэр-кірір (уопуттаах), муударай дьонтон ыйытыам». Итинник гынан кини элбэх бириэмэтин, кµµґµн µµнэргэсайдарга аныыр. Наука уонна техника эйгэтигэр, хас саІа µірэнээччи кини иннинэ оІоґуллубутуарыллыбыты хос бэрэбиэркэлииргэ сананара эбитэ буоллар, туох да сайдыы барыа суоҕа этэ. Истигэн буоларга туруммут киһи бэйэтин да, манастыыр оло±ун да µчµгэйдик ырыІалаан билэн баран, манаах буоларга кірдіґір. Кини манаах мэктиэ тылын этэр, ол аата истигэнник, кэргэнэ, бэйэ бас билэр мала-сала суох (баайга-дуолга таласпакка) олоруом диэн эрэннэрэр. Мэктиэ тылын ` этэн баран кырыйтарар (постриг монаха): киниттэн а±ыйах сµµмэх батта±ын кырыйан ылаллар. Былыр бу кулут буолуу бэлиэтэ этэ. Ол аата кини, атын ким да, туох да кинини бас билбэтин туґугар, бэйэтин Христоска көҥүл өттүнэн кулут биэрэр.

25-с уруок

Манаах таІаґа-саба ' Клобук – манаахтар бэргэґэлэрэ. Бу бэргэһэ былыргы буойун дуулаҕатын (шлемын) курдук ійдінір уонна манаах ійµн-санаатын куґа±аны саныыртан харыстаныахтаа±ын санатар. Мантия – киһини бүтүн бэйэтин хаххалыыр киэІ уґун плащ курдук таІас, ТаІараҕа көмүскэтии бэлиэтэ. Чётка – о±уруо тµмµктэр; маны манаах илиитин иминэн кэритэн аахта±ына, мэлииппэ±э бол±омтото ордук тµмµллэр. Кур – ілбµт сµіґµ тириититтэн оІоґуллар. Ол ханнык ба±арар харамай ілірµн, онон туох ханнык иннинэ дууґа оло±ор кыґаллар наадатын ійдітір. Манаахтар бэйэлэрэ таІастарын буойун таІаґын курдук ылыналлар: чётканы «итэ±эл болото», клобугу «итэ±эл дуулаҕа бэргэґэтэ» дииллэр.

Кырдьа±ас манаах Кини дууһата Таҥараны дьону таптыыр

уонна

Соруда±ы толоруу

Эдэр манаах

Биир манастыырга икки манаах олорбут. Биирдэ кинилэр толкуйга тµспµттэр: «Дьон бары иирсэллэр, арай биґиги эрэ хаһан да кыайан иирсибэппит. Боруобалаан кірµіххэ эрэ!» «Дьэ туохтан иирсэбит?» – биирдэрэ ыйыппыт. – Чэ, саатар бу кирипииччэ туґуттан! – Ґчµгэй, са±алаатыбыт. – Бу мин кирпииччэм! – диэбит бастакы манаах. – Биллэн турар, эйиэнэ, бэйэ±эр ыл!» – иккиґэ сонно хоруйдуу охсубут. Инньэ гынан хайдах да кыайан иирсибэккэ хаалбыттар.

Киниэхэ аны адьас саІа олох са±аланар, ол иґин кини батта±ын кырыйтарарыгар саІа ааты ылынар. Манаах бэйэ быраабын, интэриэґин, малын-салын кімµскµµргэ кµµґµн-кµдэ±ин ыыппат. Кини туга да суох, ол аата дьону кытта иирсэр тірµітэ суох. Ол аата кини ис эйэлээх буолууну, дууґа эйэлээх туругун, тµргэнник ситиһиэн сіп. Манаах оло±о – олус ыарахан, ол гынан баран сибэтиэй буолууга саамай быґа суол. Манаах буолуу православнай христианнарга эрэ баар буолбатах. Араас дойду дьоно со±отох буолуу, тµмµллµµ (сосредоточенность) киґи ис эйгэтин билэргэ наадалааҕын өйдүүллэрэ. Манаах буолуу – киґи оло±ун суолтата тугуй диэн сµрµн ыйытык биир хоруйа буолар. Аан дойдуга барытыгар араас омук дьоно Иоасаф диэн сарыабыс туґунан µґµйээни кэпсииллэрэ. Греция±а уонна Русь сиригэр ол маннык ис хоґоонноо±о. Индия±а Иоасаф сарыабыс олорбут. А±ата уолун оло±ун эІкилэ суох гына, кинини туох да хомоппотун курдук оІорбут. Уолу кыраґыабай эдэр дьон эрэ кіріллірі-истэллэрэ. Биирдэ куоракка сылдьан Иоасаф икки киһини – хара±а суоҕу уонна бодоҥу кірбµт. Урут хаґан да ыарыґахтары кірбітіх Иоасаф: «Кинилэр то±о итинник наґаа куґа±ан кірµІнээхтэрий?» – диэн саІа аллайбыт. Арыалдьыттара ким ба±арар ыалдьыан сіп диэн киниэхэ быґааран биэрбиттэр… Онтон атын уулусса±а сылдьан аны кыаммат ыарыґах о±онньору кірбµт. Ким барыта кырдьыахтааҕа, ол кэннэ ілµөхтээҕэ сарыабыска эмиэ сонун буолбут. «Киґи хас сааґыгар маннык буоларый? Мантан быыґанар туох эмэ ньыма баар дуо?» – диэн ыйыппыт. Киһи барыта өлүөхтээҕин билэн баран, кини дыбарыаґын дьоллоох оло±уттан аны µірбэт-көппөт буолбут. Элбэх кµн аґыы-кутуу санаа±а ылларан сылдьыбыт. Тµмµгэр, киһи этэ-

25-с уруок

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

сиинэ оннук µрэллиэхтээх эбит буолла±ына, саатар, дууґаны быыґыахха диэн санаа±а кэлбит. Онон дыбарыаґын хаалларан, манаах буолбут. Эдэр саастарыгар эрэ манаах буолар буолбатахтар. Ґгµс нуучча кинээстэрэ (ол иґигэр сибэтиэй Александр Невскэй эмиэ), ілір чаастара чугаґаан эрэрин билэн, манаах буолбуттара. Ардыгар кэргэннээх дьон эмиэ итинник быһаарыныыны ылыналлара. ДьиІэр, Таҥара Дьиэтин быраабылатынан, о±олорун иитэ сылдьар дьон манастыырга бараллара бобуллар. Бу биир манаах оло±ун туґунан кэпсээн баар. Уон тохсус µйэ бµтµµтэ Крымҥа Валентин Войно-Ясенецкай тіріібµтэ. Кини быраас, хирург буолбута. Научнай µлэтинэн киниэхэ медицинскэй наука докторын учуонай истиэпэнин иІэрбиттэрэ. Сотору революция буолбута. Дойдуга Православнай Таҥара Дьиэтин балаґыанньата улаханнык уларыйбыта. А±абыыттары сойуолаґан барбыттара. Валентин аны дьон доруобуйатыгар эрэ буолбакка, духуобунай олоҕор, дууґатыгар, эмиэ кіміліґіргі быґаарыммыта. Кини а±абыыт, манаах буолан, Лука диэн ааттаммыта. Сотору Лука тутуллубута, ір кэмІэ сыылка±а сылдьыбыта. Сибэтиэй Лука хаайыыга да сылдьан, дьону – хайыылаахтары, харабыллары – эмтиирэ. А±а дойду Улуу сэриитин кэмигэр кини сµµґµнэн бааґырбыт байыас оло±ун быыґаабыта, Кыайыы кэнниттэн олус µрдµк на±арааданы ылбыта – ССРС государственнай бириэмийэтин лауреата буолбута. Билигин хирурдар сибэтиэй Лукатаа±ар ордук уустук эпэрээссийэлэри оІороллор. Ол гынан баран сибэтиэй Лука бэйэтэ иитиллибит уонна атыттарга ійдіппµт евангельскай кэриэстэрэ эргэрэ иликтэр. Кинилэр бэйэмсэх буолуу сабыдыалыгар о±устарбат, бэйэни, бэйэ итэ±элин уонна ТаІараны хайдах булуохха сібµн туґунан этэллэр.

Сибэтиэй Лука

«Инок», «манаах» тыллар суолталарын быґаарыІ. Олоххо бэйэ±ит анабылгытын (призвание) булуоххутун ба±ара±ыт дуо? Манаахтар истигэн буолууну то±о сыаналыылларый? «Инок» уонна «иной» (ол аата атын, ураты) диэн нуучча тылларын тэІнээн кірµІ. Бу иноктар (манаахтар) кимнээх буолалларын ійдµµргэ, ба±ар, кімілііх буолуо. Манаахтар бэйэлэрин то±о буойуннарбыт дииллэрий? Кинилэр кимнээ±и эбэтэр тугу кытта охсуґалларый? Манаах буолан Лука быраас уураппата±ай?

баран, сибэтиэй буоларын то±о

26-c

Христианин айылђађа сыhыана

óðóîê

Киґи айыл±атааҕар тоҕо µрдүгүн. Айыл±аны харыстыырга эппиэтинэстээ±ин.

Ґтµі Маныыґыт саадыгар. Мозаика

киґи

(Христос)

И. Айвазовскай. Улуу мотуок

туох

ырай

ристианнар аан дойду Айааччылаах диэн итэ±эйэллэр. ТаІара аан дойдуга Бэйэтин тапталын уонна муудараґын иҥэрбит. Ол иґин христианин аан дойдуну билэн истэ±ин аайы, Айбыт Таҥара сµрµн санаатын эмиэ ійдµµр. Нуучча улуу учуонайа М. Ломоносов ТаІара дьоІІо икки кинигэни – айыл±а кинигэтин уонна Библияны – биэрбитэ диирэ. ТаІара айыл±а кинигэтигэр айыл±а сокуоннарын, оттон Библияҕа Бэйэтин кэһиллибэт кэриэстэрин киллэрбитэ. Ол иґин Ломоносов айыл±а сокуоннарын µірэтэр христианин улуу христианскай сулууспаны толорор диирэ. Наука сайдыыта уонна аан дойдуну билии – бу христианиІІа µтµі дьыала. Аан дойдуну билэр эрэ буолбакка, аан дойдуга µлэлиэххэ наада. Биир бастакы уруокпутугар култуура аан дойдуну уларытар, кинини куттала суох уонна табыгастаах гынар µлэ диэбиппит. Хомойуох иґин, кэнники µйэ±э киґи тулалыыр эйгэтин уларыта тутуунан олус µлµґµйдэ. Ґгµс дьон µлэбит сµрµн сыала элбэх барыґы уонна бэйэ±э табыгастаа±ы тµргэнник ыла охсуу дии саныыллар. Кинилэр айыл±аны ТаІара кэрэ храма дии санаабат буолан хааллылар. Дьон олус иІсэлээхтик, ійі-тійі суохтук хаґаайыннаан, сирбитин сµґµрдэллэр. Салгын, уу, буор киртийдилэр. Кыыл-сµіл сорох кірµІнэрэ сир ньууруттан сµттµлэр. Христианин саныыр: ТаІара биґиэхэ аан дойдуну, харыстыахтара, кини кэрэтин элбэтиэхтэрэ диэн эрэнэн, туттарбыта. Сир дьиІнээх хаґаайына –Айыы ТаІара. Киһи буолбатах – кини бэйэтэ «ТаІара кірµµтµгэр сылдьар». ТаІара киґиттэн үрдүк, оттон киґи айыл±аттан

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

µрдµк: христианство дьон кыылы-сµіґµнµ кытта тэІ диэн хаһан да эппэт. Киґи айыл±аттан µрдµк, то±о диэтэр, киһи суобастаах, ійдііх-санаалаах, кіІµл уонна эппиэтинэстээх. Бай±алга, вулкаІІа, планета±а, сулуска, былыкка, кµрµлгэІІэ маннык хаачыстыбалар суохтар. Киґи – ТаІара уобараһа. Ол иґин кини аан дойду иґин эппиэтинэґи сµгэр. Кимиэхэ элбэх бэриллэр – онтон элбэх ирдэниллэр. Киґини, тай±аны, бай±алы, хайаны, кыылы-сµілµ айбыт Айыы Таҥара иннигэр киґи, бу оло±у, бу кэрэни ілірбµтµн эбэтэр харыстаабытын уонна уларыппытын иґин, эппиэттиир. Билигин дьон бэйэлэрин эппиэтинэстэрин ійдөөтүлэр. Онон билиІІи наука айыл±аны кіннірµ µірэтэр эрэ буолбатах, кинини кімµскµµр ньымалары эмиэ кірдµµр. ХристианиІІа айыл±а бµтµннµµтэ – бу кини тіріібµт дьиэтэ-уота уонна ТаІара храма. Онон бэйэ кэнниттэн бі±µ-сыыһы хаалларар, сибэккини солуута суох быґыта тыытар, мас лабаатын тоґутар сатаммат. Маннык быґыы-майгы айыл±а±а эрэ буортулаах буолбатах. Бу киґи дууґатыгар туохха да кыґаллыбат ээл-дээл буолуу, киІнэнии, алдьатыы µгэґин олохсутар. Христианнар аґымаллара дьоІІо эрэ буолбакка, кыылга-сµілгэ эмиэ тар±аныахтаах. Библияттан ` иже ` и нуучча тылыгар іс номо±о киирбитэ: «Блажен, ` скоты` милует» («Кыылы-сµілµ аґынар киґи алгыска тиксэр»). Кыылга-сµілгэ амарах сыґыан, холобур, киґи дьиэ кыылыгар, сµіґµтµгэр кыґамньытыгар, кинилэри аґынарыгар, кырдьан да хаалан, мэґэй-таґай буоллахтарына, наадата суох мал курдук таґырдьа бырахпатыгар кістір. Биллэн турар, христианин кыылы, сµіґµнµ (дьиэ киэнин да, дьиикэйи да) муІнууру-эрэйдиири барытын бопсор уонна кинилэргэ ха±ыстык сыґыаннаґыыны утары охсуґар.

26-с уруок

Библия кэпсээнэ Биирдэ аан дойду киґиттэн сылтаан эмсэ±элээн турардаа±а. Киґи аймах барыта аґынар сµрэ±э суох буолбутун иґин, ТаІара дьону уу мотуок ыытан накаастыырга уонна кырдьыксыт Ной эрэ дьиэ кэргэнин быыґыырга быґаарыммыта. Хас да сыл устата Ной устар аал (ковчег) туттубута. Кини дьону ол аалыгар ыІырар этэ да, кинилэр улуу мотуок аан дойдуну сабардыа диэн итэ±эйбэт этилэр. Сибэтиэй Амвросий Оптинскай кэлин сонньуйан этэрэ: «Ной дьону ыІырбыта да, кыыл-сүөл эрэ кэлбитэ». Кырдьык, Ной туттубут аалын кыылынан, сµіґµнэн эрэ толорбута. Кинилэри ууґаатыннар диэн, иккилии гынан ылара. Мантан іс номо±о µіскээбит: «Хас биирдии хамсыыр харамайы ханыылаан». Тµірт уон кµннээх олус кµµстээх ардах түһэн, сир ньууругар туох да ордубатаҕа…

ТаІара Библияҕа уонна «айыл±а кинигэтигэр» тугу иҥэрбитэй? «Экология кризиґэ» диэни билэ±ит дуо? Киґи айыл±а±а то±о іґірµµлээх дьайыыны оІорон эрэрий? Кыылга-сµілгэ аґымал туохтан кістірµй? Дьиэ±итигэр туох эмэ иитэр кыыллааххыт, сµіґµлээххит дуо? Кинилэргэ эґиги тіґі кыґалла±ытый? Кэпсээҥ.

27-c óðóîê

Бэргэґэлэнии диэн тугун. Илии охсуґар биґилэх (обручальнай) туох суолталаа±ын.

Бэргэґэлээґин мэнньиэстэрэ

Храмҥа бэргэґэлэнии

Христианин дьиэ кэргэнэ

Дь

иэ кэргэн – бу о±олору алдьархайтан хаххалыыр аналлаах кыракый аал (ковчег). Дьиэ кэргэн µірµµгэ тирэ±ирэр, ол туґугар µіскµµр. Таптаспыт икки киґи кэргэннии буолаллар, дьиэ кэргэни µіскэтэллэр. Таптал чуубустубата бу тµбэлтэ±э «мин эйигин сібµлµµбµн» иэйиигэ тэІэ суох. Биллэн турар, таптыыр киґигин сібµлµµгµн. Биллэн турар, тапталлааххын кытта кірсµґµµІ, кинини санаан кэлэриҥ µірдэр. Ардыгар таптал ыарыылаах буолар. Кини µірэр буолла±ына, мин дьоллоохпун. Оттон ыалдьар буолла±ына, миэхэ эмиэ куґа±ан. Православие±а кэргэннии сыһыаҥҥа киирии ` бэргэґэлэнии (венчание) дэнэр. Кэргэн ылар киґиэхэ уонна эргэ тахсар кыыска төбөлөрүгэр мэнньиэс кэтэрдэллэр. Субу кµн кинилэр «кинээс» уонна «кинээс хотуна» – уокурукка саамай ытыктанар дьон – буолалларын бэлиэтэ. Мэнньиэс – дьон бэйэ-бэйэлэрин хардарыта бэлэхтэһэргэ быґаарыммыттарын иґин на±араада. Бу іссі эрэйи-муІу кірііччµ мэнньиэґэ. СаІа кэргэнниилэри мэнньиэс кэтэрдэн баран, µірµµлээхтик храм устун хаамтаралларыгар хуор эрэйи-муІу кірбµттэргэ – хаґан эрэ ТаІара±а уонна Таҥара Дьиэтигэр эрэллээх буолбуттарын иґин ілбµт дьоІІо – анаан мэлииппэ ыллыыр. («Эрэйи-муІу кірµµ мэнньиэґэ» іссі Христос хатыылаах ыар±а мэнньиэґин санатар). Бэйэ-бэйэлэрин дьиІнээхтик таптыыр кэргэн ылар киґи уонна кэргэн тахсар кыыс муІу кірбµттэр (мучениктар) курдук дьиэ кэргэннэрин харыстыыр туґугар барыны-барытын тулуйарга бэлэмнэр. Мэнньиэс, биґилэх курдук, бµтэр уґуга суох. Бу кэргэн ылар киґи уонна кэргэн тахсар кыыс холбоһон баран олохторун тухары бэйэ-бэйэлэригэр эрэллээх буолуохтаахтарын кірдірір. Олохторугар ыарыы да, сор да ыалласта±ына, кинилэр син биир бииргэ буолуохтаахтар.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Киһи өссі тіріппµттэрин кытта олорон, таптыы µірэниэхтээх, оннук гымматаҕына, бэйэтин саІа дьиэ кэргэнигэр таптал кыайан олохсуйуо суо±а. Ким тіріппµттэрин кытта олорон таптыы µірэммэтэх, ол ыал буолан да баран кыайан таптыа суо±а. Христианин дьиэ кэргэнэ СаІа Кэс Тылга баар маннык тыллары мэлдьи ійдµµ сылдьар: «Бэйэ-бэйэ±ит ыар сµгэґэрдэргитин сµксµґµІ, итинник гынан эґиги Христос сокуонун толоруоххут» (ыар сµгэґэр – олох ыарахаттара). О±о тірііті±µнэ, дьиэ кэргэн оло±о сырдыгынан, µірµµнэн туолар, толору суолталанар. Тіріппµттэр о±олорун олохторун µрдµк суолталаах оІоруохтарын ба±араллар. Кинилэр о±олоругар бэйэлэрин билиилэрин, итэ±эллэрин биэрэргэ кыһаллаллар. Эйэлээх дьиэ кэргэни харыстыыр туґугар уопсай сабыытыйа, бырааґынньык, дьиэ кэргэн µгэґэ баара олус наадалаах. Бу тіріібµт кµнµ бэлиэтээґин эрэ буолбатах. Дьиэ кэргэн бииргэ Христос Паасхатын, Ороґуоспатын бырааґынньыктыыр буолла±ына, биллэн турар, бары бэйэ-бэйэлэригэр ордук чугас, кµндµ буолаллар. Кµндµ киґигит туохтан хомойуон сөбүн эрдэттэн билэ µірэнэргит наада. Маннык сатабыл сиэрдээхтик туттуу (тактичность) дэнэр. Маны кірдірір биир кэпсээн баар. Бааґынай дьиэ кэргэнигэр улахан уолаттар бааллар эбит. Кинилэртэн биирдэстэрэ Семён биирдэ от µлэтин са±ана омурҕаҥҥа эбиэт буґарбыт. Бу кэнниттэн сыл аІаара ааспытын кэннэ, ханнык эрэ бырааґынньыкка а±ата киниэхэ сымна±астык мичээрдии-мичээрдии, эппит: «Тоойуом, миэхэ от µлэтин са±ана сибиинньэ этин сиэппиккин ійдµµгµн дуо? Пост кэмэ этэ ээ. Мин ону собулҕаны сиир курдук сиэбитим». – «Оттон то±о сонно эппэтэххиний?» – «Тоойуом, эйигин кыбыґыннарыахпын ба±арбата±ым». Кэлин Семён сибэтиэй Силуан Афонскай диэн аатынан биллэр манаах буолбута. Бу тµбэлтэни кэпсииригэр Силуан эбэн эппитэ: «А±а диэн дьэ итинник буолуохтаах. Санаан көрүҥ, миигин симитиннэрбэккэ эрэ кіннірір туґугар, аҕам табыгастаах тµгэни бµтµн сыл аІаара күүппүт». Дьон өрүү хардарыта бырастыы гынсар, тулуйсар эрэ буоллахтарына, дьиэтээҕи олохторо табыллар.

27-с уруок

Библия кэпсээнэ Ной µс уоллаа±а. Улуу мотуок кэнниттэн тута Ной виноград µµннэриитинэн, арыгы оІоруутунан дьарыктаммыт. Кини сир үрдүгэр бастакы арыгы оІорооччу буолан, бу утах араас эгэлгэтин барытын билбэт эбит. Арыгы киґи сµрэ±ин кінньµірдэр эрэ буолбакка, іссі киґини өй-мэй ыытарын, утутан кээґэрин эмиэ билбэтэ. Ной оІорбут арыгытын иґэн баран, итирэн таІас отуутугар (шатерыгар) утуйан хаалбыт. Онуоха биир уола Хам киирэн, аҕата сиргэ сытарын кірбµт. Уонна а±атын оронугар сытыаран суор±анынан сабарын оннугар, кµлµµ гынаары дьиэ кэргэнин барытын ыІырбыт. Онтон ыла Хам диэн аат номоххо киирбит. ДьоІІо, ол иґигэр тіріппµккэ эмиэ туох да истиІэ суох, халы-мааргы, намыґах сыґыаны, бардам быґыыны (хамствоны) бэлиэтииргэ бу тыл туттуллар буолбут.

Дьиэ кэргэн дьоно бэйэ-бэйэлэригэр хайдах сыґыаннаґыах тустаахтарый? Таҥара дьиэтигэр кэргэннии буолуу то±о «бэргэґэлэнии» («венчание») дэнэрий? Эдэр кэргэнниилэргэ мэнньиэс кэтэрдии туох суолталаа±ый? Хайдах быґыыланыыны бардам быґыы (хамство) дииллэрий? Ыалдьыбыт эбэтэр кырдьыбыт кэргэни быра±ары суобас кіІµллµµр дуо? Эґиги дьиэ кэргэІІитигэр туох µгэс баарын кэпсээІ.

28-c óðóîê

Сэрии хаґан кырдьыктаах буоларын. Ийэ дойду сибэтиэй кімµскээччилэрин туґунан.

А. Васнецов. Былыргы Русь куората

Ађа дойдуну кємўскээhин

эрии этиІэ Русь-Арассыыйа эйэлээх µлэтин уонна дьиэ кэргэнин чуумпу оло±ун элбэхтик аймаабыта. Тыґыынча сыллаах историябыт аІаарын кэриІэ кэмэ сэрии уотугар хаптарбыта. Христос бырастыы гынарга µірэтэрэ. Кини онноо±ор істііхтіргµтµн таптааІ диэн ыҥырара. УІа иэдэскин о±устахтарына, хаІаскын тоґуй диэн этэрэ. Ол эрэн ити тыл эйиэхэ, бэйэІ ата±астаннаххына, сыґыаннаах. БэйэІ ата±астаммыккын бырастыы гыныаххын сіп. Оттон кыра балтыгын дуу, ийэ±ин дуу, эбэтэр Ийэ дойдугун ата±астаатахтарына? Христос атын маннык тыла эмиэ баар эбээт: «Ким оруна суохха быраатыгар уордайбыт, ол – дьүүлгэ тардыллыаҕа». Ол аата оло±о суох уонна олохтоох кыыґырыы диэн баар. 2008 сыллаахха сэтинньи 28 кµнµгэр киэґэ итирик бандьыыт Ногинскай-9 диэн Москва анныгар баар куоракка Табаковтар кыбартыыраларын аанын собунуогун тыаґаппыта. Дьиэ±э бырааттыы-эдьиийдии сэттэ саастаах Женя, уон биирдээх Яна диэн о±олор эрэ бааллара. Сакаастаммыт суругу а±аллылар диэІІэ итэ±эйэн, ааны аґан биэрбиттэрэ. Быґа±ынан куттаан туран, бандьыыт харчы кірдіібµтэ. Онтон кыысчааны кэлгийэн баран, эрэйдээн-муІнаан барбыта… Куукунаҕа сµµрэн киирэн, уолчаан быґах ылан бандьыыты анньыбыта. Бандьыыт Женяны сырсан барбыта, ол кэмІэ Яна тілі кітін тахсан, быыґааІ диэн, дьоІІо тыллаабыта. Бу икки ардыгар бандьыыт уолу тутан ылаат, кіхсµгэ аҕыста быґа±ынан анньыбыта. Женя ілбµтэ. Арассыыйа Федерациятын Президенин ыйааҕынан Женя Табаковы, ілбµтµн кэннэ, гражданскай иэґин толороругар кірдірбµт бэйэни харыстаммат быґыытын иґин Эр Санаа уордьанынан на±араадалаабыттара.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

1812 сыллаахха Франция императора Наполеон Арассыыйа±а сэриинэн киирбитигэр, Арассыыйа бары норуоттара – нууччалар, украинецтар, белорустар, калмыктар, башкирдар, грузиннар, татаардар о. д. а. – биґиги уопсай Ийэ дойдубут кімµскэлигэр турбуттара. Христианнар кірµµлэринэн, кімµскэнэр сэрии эрэ кырдьыктаах буолуон сіп. Саба тµґµµ, сэриинэн суоґааґын хайдах да кырдьыктаах буолбаттар. «Аалтаар уонна дьиэ-уот кімµскэлин иґин», ол аата бэйэ дьиэ кэргэнин, Ийэ дойду уонна кини сибэтиинньэлэрин иґин буолар сэрии эрэ кырдьыктаах буолуон сіп. Бэйэ итэ±элин сэрии сэбин кµµґµнэн соІнуур сатаммат. Нуучча іґµн хоґооно этэр: «Невольник – не богомольник» («Киһини күүскүнэн үҥтэрбэккин»). Христос кими да кµµґµнэн иґитиннэрэ сатаабат этэ. Кини µірэнээччилэригэр Миэхэ итэ±элгит иґин эґигини сойуолаґыахтара диирэ, ол гынан баран хаґан да: «Мин аатым туґугар эґиги атыттары сойуолаґыахтааххыт», – диэбэт этэ. Ийэ дойдуну, дьиэ кэргэни, итэ±эли кімµскµµр наада буолла±ына эрэ, православнай киґи сэрии сэбин ылара. 1380 сыллаахха монгуол хаанын Мамаай сэриилэрэ Москваҕа баран испиттэрэ. Москва кинээґэ си-

Свято-Троицкайдаа±ы Сергий лаврата. Сергий Посада

28-с уруок

В Гурьянов. Сибэтиэй Сергий Радонежскай Дмитрий Донской кинээґи Куликовскай кыргыґыыга барарыгар алгыыр

Сибэтиэй Сергий Радонежскай. Икона фрагмена

М. Нестеров. Сибэтиэй кинээс Александр Невскэй. Мозаика эскииґэ

В. Васнецов. Бухатыырдар. Фрагмент

бэтиэй Дмитрий Донской нуучча куораттарыттан полкалары хомуйан, істіі±µ утары барбыта. Кинээс дружиналар хомуллар кэмнэригэр сибэтиэй Сергий Радонежскай тірµттээбит Москва аннынаа±ы Троицкай манастыырыгар барбыта. Сергий хаан тохтуутун таґаарыма диэн кинээһи тылыгар киллэрэ сатаабыта. Ба±ар, илдьиттэри ыытыахха, тµґээни тілµіххэ өссө да сіп буолуо? Ол эрэн эйэ±э тиийэр суол олох суох буолбута. Онуоха сибэтиэй Сергий сибигинэйэн киниэхэ эппитэ: «ТаІараны кытта бар! Эн кыайыаІ». Пересветы уонна Ослябяны (кини манастыырыгар манаах буолбут урукку буойуннары) сэрии кэккэтигэр тінніллірµгэр ал±аабыта. Пересвет уонна Ослябя Ийэ дойду ыарахан кэмигэр манастыыртан сэрии – Куликов – толоонугар тахсыбыттара. Манаах быґыытынан кинилэр Христос: «Чугастаа±ытын туґугар дууґатын биэрэр киґи тапталыттан ордук таптал суох», – диэн эппитин µчµгэйдик билэллэрэ (манна «дууґа» «олох» диэн суолталаах). Христианин-буойун дууґам ілбіт диэн эрэнэр. Ол иґин кини бэйэтин буойуннуу иэґин ілµµ суоґуттан куттаммакка туран, оІорор кыахтаах. Сэриигэ да сылдьан христианин-буойун киґилии сиэрин сµтэриэ суохтаах. Бааґырбыттары дьакыйар сатаммат. Сэбэ-сэбиргэлэ суохтары тыытыллыбат. Олохтоохтору халаныллыбат. Јстііх бэринэр буолла±ына уонна сэрии бµппµт буолла±ына, киниэхэ, бэҕэһээҥҥи өстөөххөр, кіннірµ киґиэхэ курдук сыґыаннаґыахтааххын. Аґымал уонна кырдьыктаах буолуу сокуоннара сэрии сокуоннарын солбуйуохтаахтар. Наполеону µлтµрµтэн баран, нуучча аармыйата Парижка тиийбитигэр французтар бэриммиттэрэ. Париж олохтоохторо улаханнык куттанан, умайбыт Москва иґин иэстэґиэхтэрэ дии санаабыттара. Ол эрээри нуучча аармыйата Наполеонтан ону иэстэґэ барбата±а. Православнай буойуннар мэлдьи сатаан сэриилэґэр уонна сэрииттэн дьоґуннаахтык тіннір этилэр.

ПРАВОСЛАВНАЙ ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ ТӨРҮТЭ

Норуот номоҕор киирбит бухатыыр Илья Муромец элбэх киирсиигэ кыайан баран, тиґэ±эр манаах буолбута. Александр Невскэй кинээс – улуу буойун. Кини Русь сиригэр ітін киирбит швед уонна немец рыцардарын кыайталаабыта. Александр кинээс іссі илиэйэни тэрийээччи. Ол са±ана нуучча княжестволарын монгуол Ордаата сэриилээн ылбыта. Талабырдьыттар сэриилэрэ ханнык ба±арар тµгэІІэ нуучча куораттарыгар эмиэ саба тµґэр кыахтаахтара. Александр кинээс кэпсэтии ыытан, хас да уонунан сылларга Русь уонна Ордаа утарыта турууларын тута сылдьыбыта. 1262 сыллаахха Ордаа баґылыга дьонун ыраах Персия±а (билиІІи ИраІІа) сэриилэґэ барарга нуучча буойуннарын хомуйтара ыыппыта. Онуоха Александр кинээс «дьону иэдээнтэн ірүґµйэр туһугар көрдөһө» Ордаа±а барбыта. Кэпсэтиигэ кини бары кыайыыларыттан улуу кыайыыны ситиспитэ: хаан, монгуол тойоно, нуучча буойуннарын бу сэриигэ ыІырартан аккаастаммыта, онон тыґыынчанан киґи оло±о быыґаммыта. Кинээс Ордааттан тіннін иґэн ілбµтэ… Александр кинээс сибэтиэйдэр ахсааннарыгар киллэриллибитэ (причислен к лику святых. Бу тµбэлтэ±э «лик» («ньуур») диэн тыл «собрание» («тµмсµµ») диэн суолталаах). Кини чиэґигэр элбэх храм тутуллубута, кини аатын Санкт-Петербурга улууканнаах манастыыр сµгэн Александро-Невская лавра диэн ааттаммыта. Православнай Таҥара Дьиэтин сибэтиэйдэрин ортотугар адмирал Федор Ушаков баар. Кини Франция уонна Турция флоттарын кытта сэриилэспитэ, уонунан ахсааннаах муоратаа±ы кыргыґыыга киирсэн барытыгар кыайбыта. Кини биир да хараабылы сµтэрбэтэ±э, биир да мотуруоґу билиэІІэ биэрбэтэ±э. Кэлин сынньалаҥҥа тахсан баран, кини араас баалга сылдьан µгµс элбэх на±араадатын кірдірір кыахтаах этэ. Ол оннугар кини Мордовия±а Санаксарскай манастыыр аттыгар олохсуйбута уонна оло±ун тиґэх кэмин барытын Таҥараҕа үҥүүгэ анаабыта.

28-с уруок

Аныгы буойуннар

Сэрии ханнык тµбэлтэ±э кырдьыктаах буолуон сібүй? Хайдах быґыыланыы онноо±ор сэриигэ да±аны сатамматый? Христос ханнык тыллара Пересветы уонна Ослябяны Куликовтаа±ы кыргыґыыга кыттарга ірі кµµрдµбµттэрэй? Киґиэхэ бэйэтигэр уонна кини таптыыр киґитигэр оІоґуллубут ата±астабылы биир тэІник ылынар наада дуо? Арассыыйа уопсай істііхтірµн утары кини араас норуоттара бииргэ кыргыспыт сэриилэрин билэ±ит дуо?

29-c óðóîê

Дьон бастакы аньыытын туґунан. Ханнык µлэ туґата суо±ун.

Ырай саадыгар. Былыргы уруґуй

Христианин ўлэђэ

Библия бастаан ТаІара биґиги аан дойдубутун оІороругар хайдах µлэлээбитин, онтон киґини хайдах µлэ±э ыІырбытын туґунан кэпсиир. Бастакы дьон – Адам уонна Ева – ырай саадыгар олорбуттара. Сир бу муннугар кыыллар дьону истэллэрэ, онно ілµµ диэн суох этэ. Үлэ туґунан ыйыы-кэрдии түөрт кэриэс иһигэр киирбитэ: оло±у µксэтии («µіскээІ-элбээІ»); саады оІоруу; аан дойдуну билии-кірµү («кыылы-сµілµ ааттаа»); пост (астан туттунуу). Бу тірдµс кэриэс манныгы этэрэ: «Ґтµінµ уонна куґа±аны билии-кірµµ маґын отонуттан сиэмэ». Православие±а маны пост кэриэһин быґыытынан ылыналлар. Тоҕо диэтэххэ, пост – өссө ордук µчµгэйи ылынар туґугар, быстах кэмІэ туох эрэ µчµгэйтэн туттунуу. Ымсыыттан быстах туттунар сатаммат: ымсыы мэлдьи куґа±ан. Оттон минньигэстэн туттуна түһүөххэ сіп (пост кэнниттэн сииргэ іссі минньигэс буолуо). Ырай саадын бары маһын Айааччы олордубута, ол мастар отоннорун, билии-кірµµ маґын киэниттэн уратыны, киґи барытын туґаныан сіп этэ. Бу мас отонуттан киґи эмиэ амсайыан сіп этэ гынан баран, ол арыый кэлин буолуохтааҕа. Бастаан кини µтµі±э сулууспалаан, ТаІараны батыґан буґуохтааххатыахтаах этэ. Киґи µлэлиэхтээх этэ: аан дойдуну уларытан, кини бэйэтэ эмиэ уларыйыахтааҕа. Билии-кірµµ маґыгар туох да куґа±ан суоҕа. Ону таһынан бу мас іссі сибэтиинньэ этэ. Ґлэ суолунан барарын оннугар, киґи ап-хомуґун суолунан барарын ордорбута. Бу отону сиэн, кини тута муударай буола охсуон ба±арбыта. Ол гынан баран муударас µлэтэ, уопута суох хаґан да ситиґиллибэт.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Онон киґи аймах историятыгар саамай маІнайгы аньыы, Библияҕа кэпсэнэринэн – сµрэ±э суох буолуу уонна бэйэни µрдµктµк сананыы. Киґи ТаІарата суох, тугу да µлэлээбэккэ эрэ, таІара курдук буолуон санаммыта. Маннык тосту-туора санааны бастакы дьон олоххо киллэрээри гыммыттара. Ол иэдээнинэн тµмµктэммитэ. Ити кэмтэн ыла кинилэр ТаІараны кірбіт буолбуттара, ілір оҥорууламмыттара. Ол эрээри ТаІара дьону бырахпата±а. ТаІара киһи аймахха Быыґааччыны (Христоґу) ыытыам диэн эрэннэрбитэ. Кини оҥоруутунан, дьон аны кµн аайы «тиритэн-хорутан» µлэлиир буолбуттара. Ґлэ барыта µчµгэй буолбатах. Киґи байар туґугар эрэ µлэлиир буолла±ына, оннук µлэ киґини ТаІара±а чугаґаппат. ДьоІІо кутурҕаны-хомолтону а±алар µлэ буортулаах. Киґи куґа±ан сыаллаах-соруктаах буолла±ына, µлэтэ эмиэ үчүгэй буолбат. Наркотигы µµннэрэр-тар±атар, казинону µлэлэтэр киґи µлэтэ быдьар куґа±ан. ДьоІІо-сэргэҕэ туґаны аҕалар µлэ ТаІараны µірдэр. Христианин µлэм кµнэ бµтµннµµтэ ТаІара хара±ын далыгар ааґар диэн, чиэґинэйдик µлэлиир. Былыргы храм куупалын анныгар та±ыстахха, үөһээҥҥи ойуута эмиэ син биир аллара турар дьон харахтарын иннигэр кістір ойуу курдук кичэллээх, кэрэ ойуулаах. Ол аата былыргы уруґуйдьуттар суобастаахтык µлэлээбиттэр. Кинилэр µлэбит бытархай іттµн биир да киґи кыайан кірµі суо±а диэн билэллэрэ гынан баран, µлэбитин ТаІара кірір диэн итэ±эйэр буоланнар, сµрэ±элдьиир диэни олох билбэттэрэ. Онон, христианныы кірµµнэн, µлэ – бу кіннірµ айа±ы ииттии эрэ буолбатах (тіґі да апостол Павел: «Ґлэлиэххин ба±арбат буоллаххына, аґаама», – диэн эппитэ олус чопчу буоллар). Ґлэ іссі – киґи аймахха ТаІара анаан биэрбит эмэ-томо буолар. Ґлэ киґиэхэ уопуту, билиини биэрэр, кини характерын буґарар-хатарар.

29-с уруок

М. Нестеров. Сергий Радонежскай µлэтэ-хамнаґа. Фрагмент

Библияттан Ким сир хорутар, ол, эрэнэн туран, хорутуохтаах… Наймыламмыт µлэґити хомотума… Эйигин ТаІара±а үҥсүбэтин туґугар, үлэлээбит хамнаһын сонно тута биэр, оччоҕо аньыыга киириэҥ суоҕа… Чугастаа±ытын босхо µлэлэтэр, хамнаґын биэрбэт киґиэхэ сор-муҥ… Бааһынаҕытын көрбүт-харайбыт үлэһиттэргит хамнастарын төлөөбөккөҕүт, ити энэлийэр саҥалара хайыы-үйэ Айыы Тойон кулгааҕар тиийдэ.

МаІнайгы дьон Айааччыттан ханнык кэриэһи ылбыттарын кэпсээІ. Пост диэн тугуй? Быhаарыҥ. Бастакы дьон туох аньыыны оҥорбуттарый? Киґиэхэ ханнык µлэ буортулаа±ый? «Суобастаахтык µлэлээ» диэн этиини хайдах өйдүөххэ сөбүй?

30-c

Ађа дойдуга таптал уонна ытыктабыл

óðóîê

Өй-сүрэх кіІµл дьулуурдарын Уматта сылдьар кыахтаахха, Дууһабыт, кэрэ ыраларын Аҕа дойдуга аныахха! А.С. Пушкин

Кµндµ до±оттоор! Эґиги µгµс µйэ тухары биґиги биир дойдулаахтарбыт кілµінэттэн кілµінэ±э биэрэн испит улуу духуобунай нэґилиэстибэлэрин кытта билистигит. Эґиги ібµгэлэрбит религияларын, духуобунай сырдык идеалларын, моральнай нуормаларын, кинилэр бэйэбэйэлэрин ійінсін, бэйэ-бэйэлэригэр кіміліґін, тугу итэ±эйэ сылдьыбыттарын, хайдах олорбуттарын туґунан биллигит. «Биґиги ырыабыт, остуоруйабыт, туохтан да ыар ыйааґыннаах кыайыыбыт, эрэйбит-муІмут барыта дириІ суолталааҕа, ону туохха да биэримэ… Биґиги бэркэ дьаһанан олорбуппут. Ону мэлдьи ійдµµсаныы сырыт уонна киґи буол!» – маннык кэс тылы биґиэхэ уґулуччулаах суруйааччы, актер В. М. Шукшин хаалларбыта. VII–X µйэлэргэ Волгаттан Днепргэ диэри тайаан, Хазария государствота µіскµµ сылдьыбыта. Кини µгµс олохтоохторо иудаизмы итэ±эйэллэрэ. Ахсыс µйэ±э ДагестаІІа Дербент куоракка маІнайгы мечеть тутуллубута. Ол кэмтэн ыла биґиги дойдубутугар ислам историята са±аламмыта. Онтон 988 сыллаахха Владимир кинээс Русь сирин сµрэхтээбитэ – биґиги сирбитигэр православие кэлбитэ. XVII µйэ±э биґиги государствобыт састаабыгар буддизм итэ±эллээх бµрээттэр уонна калмыыктар киирбиттэрэ. Уон ахсыс µйэттэн Арассыыйа±а религиознайа суох култуура тар±аммыта, светскэй этика µгэґэ µіскээн барбыта. Арассыыйа духуобунай µгэстэрэ итинник µіскээбиттэрэ. Биһиги култуурабыт араас духуобунай µгэстэртэн иитиллэн µµммµтэ, бигэргээбитэ. Ґгэстэр тірµттэринэнсилистэринэн маарыннаґаллар. Мас тіґінін элбэх дириІ силистээх да, соччонон бі±і умнастаах, хойуу лабаалаах буолар.

ПРАВОСЛАВНАЙ КУЛТУУРА ТӨРҮТЭ

Биґигини бука барыбытын дьиэ кэргэммитигэр, чугас дьоммутугар, кыра уонна улахан Ийэ дойдубутугар, биґиги Арассыыйабытыгар, тапталбыт холбуур-тµмэр. Таптал – биґиги олохпут тірµтэ. Хас биирдии киґи таптатыан ба±арар. Ол гынан баран кини бу эрэ чуубустуба±а тохтоон хаалар буолла±ына, бэйэмсэххэ, бэйэ иннин эрэ кірµнээччигэ кубулуйар. ДьиІнээх таптал чугастаа±ыгар – ийэ±эр, а±а±ар, бырааккар, балтыгар, бииргэ µірэнэр о±олоргор – ыраас тапталгытттан са±аланар. Таптал сыаннаґа – эйигин таптыылларыгар буолбатах, эн атыттары таптыыргар кістір. Нуучча улуу суруйааччыта Н. В. Гоголь балтыгар маннык суруйбута: «Миигин ким да таптаабат диэн µІсэргиигин, ол биґигини таптыылларыгар-таптаабаттарыгар биһи туохпут кыһалҕатай? Бэйэбит таптыыбыт дуо – бу баар биґиги кыґал±абыт». Таптал – бу эн до±оруҥ туґугар олоххун биэрэргэ бэлэмиІ. ТіріппµттэриІ, чугас дьонуІ эйигин туох да хардата суох таптыыллар. Эн эмиэ бэйэҥ дьиэ кэргэІІин, до±отторгун, туох да на±араада эрэйбэккэ эрэ, таптыыгын. Биґиги Ийэ дойдулаах буоламмыт кинини таптыыбыт. ÒÀÏÒÀË диэн туһалааһын. Туһалааһын туох-ханнык иннинэ дьоІІо, Ийэ дойдуга µтµінµ оІорууга кістір. ÀЎА ДОЙДУ диэн бу биґиги бары буолабыт. Эґиги атын дьон туґугар тугу оІоруоххутун сібµй? Кыраттан са±алааІ: дьиэҕитин сууйуІ-сотуҥ, бииргэ µірэнэр о±о±утугар кіміліґµІ, кыра о±ону кімµскээІ, олбуоргутун табаарыстаргытын кытта сіхсµтµІ, мас олордон кірµІ-харайыІ. Тула±ытын ыраас, µтµі, кырдьыктаах оІоруІ, оччо±о эґиги үүнэн-үрдээн иһиэххит, аан дойдуга бар дьон таптала эмиэ күүһүрэрин билиэххит. Таптал кыра дьыалаттан күөдьүйэн, чугастаа±ыга, дьиэ кэргэІІэ, Арассыыйа±а улахан тапталга кубулуйар. Ону биґиги ПАТРИОТИЗМ диибит. Арассыыйа туохтан са±аланарый? Кини эґиги тапталгытыттан, эґиги кини туһугар туох эрэ үтүөнү-үчүгэйи оҥорор бэлэмнээххититтэн са±аланар.

30-с уруок

Ийэ сир туохтан са±аланар? Буукубаарыҥ ойуутуттан, Эрэллээх, мэлдьи алтыһар Бииргэ оонньоспут доҕоргуттан. Биитэр – кыраҕар – дууһаҕар Ийэҥ иҥэрбит ырыатыттан, Туох да күүс хаһан баҕарар Туурбат сырдык ыратыттан... М.Л. Матусовскай

Áýëèýòèèðãý

Учебное издание

Кураев Андрей Вячеславович

Основы духовно-нравственной культуры народов России Основы религиозных культур и светской этики Основы православной культуры 4 – 5 классы Учебник для общеобразовательных учреждений

Рецензент − доктор филологических наук, профессор З. К. Башарина Перевод на якутский Н. Н. Ефремов Перевод стихов С. Т. Руфов Редактор С. А. Леонтьева Художник О. Г. Иванова Фотограф И. В. Воеводин Компьютерная верстка С. Н. Слепцов

В переводе использованы цитаты из Нового Завета (Институт перевода Библии, М., 2008) и еще не изданной книги Ветхого Завета «Бытие» (Российское Библейское общество, СПб.) Налоговая льгота – Общероссийский классификатор продукции ОК 005-93–953000. Изд. лиц. Серия ИД № 05824 от 12.09.01 Подписано в печать 23.08.12. Формат 84х108/16. Бумага офсетная. Тираж 1500 экз. Заказ № 266/2029. ОАО ИД «Просвещение», 127521, Москва, 3-й проезд Марьиной рощи, 41. Издательский отдел Якутский и Ленской епархии, 677018, Якутск, ул Кирова, 8. Отпечатано с готовых оригинал-макетов в ОАО «Медиа-холдинг Якутия». 67707, г. Якутск, пер. Вилюйский 20; тел.: 36-35-24.

100