De gids van sint gillis

G E M E E N T E

Sint- G illis

De

van

S I N T- G I L L I S

Gids

Een dorp in de stad Geschiedenis Bevolking Architectuur Openbare ruimte Activiteiten

2

Nuttige inlichtingen Voor meer inlichtingen over de gemeente Sint-Gillis kunt u steeds terecht op onze website www.stgillis.irisnet.be U vindt ons ook op Facebook (www.facebook.com/communesaintgilles) en op Twitter (www.twitter.com/sint_gillis) Cel communicatie (Kabinet van de Burgemeester) M. Van Meenenplein 39 - 1060 Brussel Tel.: 02/536.03.84 - Fax: 02/536.02.02 E-mail: contact.1060@stgilles.irisnet.be Dienst Cultuur (Gemeentebestuur) Pelgrimshuis - Parmastraat 69 - 1060 Brussel Tel.: 02/534.56.05 - Fax: 02/534.54.27 E-mail: culture.1060@stgilles.irisnet.be Dienst Toerisme (Gemeentebestuur) M. Van Meenenplein 39 - 1060 Brussel Tel.: 02/536.02.32 - Fax: 02/536.02.02 Dienst Stedenbouw (Gemeentebestuur) M. Van Meenenplein 39 - 1060 Brussel Tel.: 02/536.03.25 - Fax: 02/536.02.02 Geschiedkundige Kring M. Van Meenenplein 39 - 1060 Brussel Tel.: 02/536.17.47 - Fax: 02/536.02.02

Une version en français est Êgalement disponible.

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

3

Inhoud Het woordje van de Burgemeester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

Sint-Gillis, geschiedenis en bevolking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

Sint-Gillis, openbare ruimte en opmerkelijke gebouwen . . . . . . . .

14

Wijk “Louiza” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

Wijk “Voorplein” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38

Wijk “Zuid” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52

Wijk “Bethlehem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

56

Over de grenzen heen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

58

Sint-Gillis, een gemeente die leeft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60

Kaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

64

4

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

5

Het woordje van de Burgemeester Sint-Gillis is een van de dichtstbevolkte Brusselse gemeenten waarvan de ontwikkeling er gekomen is door de geleidelijke verstedelijking van het historische centrum en van de buitenwijken van de Europese hoofdstad. Ondanks de grote veranderingen en de vastgoeddruk in de naoorlogse periode, heeft Sint-Gillis haar historische bebouwing met tal van architectuurstijlen kunnen behouden. Het vastgoedpark was echter aan een grondige renovatie toe. De gemeentelijke initiatieven en de private investeringen, gekoppeld aan een coherent ontwikkelingsplan, hebben ervoor gezorgd dat de gemeente – een van de armste van het land maar waarvan de financiële situatie er het laatste decennium fel op is verbeterd – de toekomst met vertrouwen tegemoet kan zien.

Deze gids biedt een overzicht van de onmiskenbare stedenbouwkundige evolutie. Die is erin geslaagd de instandhouding van het architecturale erfgoed te verzoenen met een leefbare stad, de residentiële functie met de stedelijke functie, en overheidsacties met betrokkenheid van de inwoners.

Sint-Gillis beschikt over heel wat troeven: een historisch centrum en een kwaliteitsvol architecturaal erfgoed, talrijke handelszaken, markten en KMO’s, de nabijheid van het stadscentrum, een hoofdzakelijk residentieel vastgoedpark en een waaier aan nutsvoorzieningen die tot de meest gediversifieerde van ons land behoren. Typisch voor de gemeente zijn ook een multiculturele en relatief jonge bevolking, een bruisend cultuurleven en een uitstekende ontsluiting via het openbaar vervoer.

Bewoners, bezoekers en nieuwsgierigen zullen versteld staan van het originele karakter van de gemeente, zowel door haar bijzondere vormen, als haar goed bewaarde eenheid. Sint-Gillis, vaak ook wel een “dorp in Brussel” genoemd, heeft de ambitie om ondanks haar beperkte financiële middelen en tal van stedelijke uitdagingen, alle geneugten van het stadsleven te belichamen.

Charles Picqué

Links: Het Voorplein, vroeger en nu © Geschiedkundige Kring

6

SINT-GILLIS, GESCHIEDENIS

Brussel en de “zuidelijke” verdediging (1777) © Geschiedkundige Kring

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Geschiedenis

EN BEVOLKING… Ontstaangeschiedenis van “Obbrussel” en van Sint-Gillis Het is tussen de VIIde en de XIde eeuw dat het gehucht Obbrussel (wat op-Brussel, hoog-Brussel betekent) gevormd werd in het noordelijke gedeelte van de parochie van Vorst. In die tijd strekte het grondgebied zich ongeveer uit van de Kapellekerk tot het Hoogtepunt 100.

Bij het begin van de XIIIde eeuw kende het ganse Brusselse grondgebied een belangrijke economische en demografische groei. De abdij van Vorst gaf in 1216 aan de inwoners van Obbrussel toestemming om hun dorp op te richten als onafhankelijke parochie. Tezelfdertijd werd er in het dorp een bijzonder schepenambt aangesteld, dat borg stond voor de juridische en economische vrijheden die aan de bevolking waren verleend door de overheid. De ontwikkeling van Brussel tijdens deze eeuw mondde uit in de administratieve aanhechting in 1296 van het dorp bij de stad.

“Obbrussel” (1530)

In het midden van de XIVde eeuw werd door de bouw van de tweede stadswal, gesloten door de Hallepoort, één vijfde van het grondgebied van Obbrussel fysisch verbonden met de stadsperimeter. In de XVIde eeuw telde het dorp evenwel nog maar eenenveertig huizen.

De toekomstige “GuldenVlieslaan” (1824) © Geschiedkundige Kring

© Geschiedkundige Kring

7

8

Het Fort van Monterey gesitueerd op de huidige kaart van Sint-Gillis © Geschiedkundige Kring

De uitspanning op de Bareel (1890) © Geschiedkundige Kring

De Graaf van Monterey werd er in 1670 door de regering van Madrid mee gelast de versterkingen van Brussel te vervolledigen om de stad veilig te stellen voor eventuele aanvallen. De hoofdverwezenlijking van dit programma was de oprichting, op het hoger gelegen deel, van een burcht die de controle mogelijk maakte van gans de benaderingszone ten zuiden van Brussel. Het hart van dit fort, opgericht in 1675, was gelegen ter hoogte van wat nu het kruispunt t­ ussen de Fortstraat en de Vestingstraat is. Het fort van Monterey was eveneens gebouwd als een ver­sperring op de weg die Brussel met Ukkel verbond. Er ontstond een nieuw wegtracé dat een boog rond het fort maakte en dat overeenkomt met de huidige Vorstsesteenweg. Het fort werd, zoals het merendeel van de Brusselse vestingen, ontmanteld op het einde van de XVIIIde eeuw.

De XVIIIde eeuw beleefde de modernisering en de aanleg van verschil­ lende belangrijke wegen die het kader van de stedelijke ontwikkeling van Sint-Gillis zouden vormen tijdens de XIXde eeuw (bijvoorbeeld werken aan de huidige Waterloosesteenweg tussen de Bareel van SintGillis en de “Bascule”). Het gebruik van al deze nieuwe verkeers­wegen was ten andere onderworpen aan tolgeld dat geïnd werd ter hoogte van de Bareel.

De Gemeente Sint-Gillis werd onder het Frans regime, op 31 augustus 1795, opgericht en vormde samen met enkele andere dorpen het grondgebied van het kanton Ukkel. In die tijd telde het dorp Sint-Gillis reeds ongeveer 2 500 inwoners, geplaatst onder de voogdij van een gemeentebeambte en zijn adjunct. Er diende tot 1799 gewacht vooraleer Sint-Gillis een volwaardige gemeente werd met haar eigen burgemeester, haar Gemeenteraad en haar bestuur.

In 1811 werd het juiste grondgebied van de gemeente afgebakend bij een op tegenspraak gewezen procedure waarbij de aanpalende gemeenten betrokken waren.

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Geschiedenis

De Charleroisesteenweg

De verstedelijking van de gemeente Het plattelandsdorp van een klein honderdtal inwoners, waarvan de helft rond de kerk gegroepeerd was, veranderde tussen 1860 en 1925 in een volkomen verstedelijkte voorstad (oprichting van de Louizawijk als gevolg van de opening van een nieuwe poort, aanleg van de latere Charleroisesteenweg,…). De landbouwgronden maakten plaats voor bouwgrond en de landbouwbedrijfjes moesten wijken voor kunst­ateliers en industriële instellingen (oprichting van een scheikundige fabriek en een vlasspinnerij). Deze evolutie komt overeen met de uitbreiding van de Brusselse agglomeratie, hoofdstad geworden in 1830.

In de tweede helft van de XIXde eeuw evolueerde de bevolking van 4 138 inwoners in 1846 naar 33.124 in 1880 en bijna 60 000 in 1910.

Deze bliksemsnelle bevolkingsgroei bracht de volledige verstedelijking van de gemeente met zich mee, en werd in de hand gewerkt door een opkomende wetgeving over stedenbouw.

in 1905 © Geschiedkundige Kring

9

10

De rol van Victor Besme De komst van Victor Besme en het opstellen, in 1862, van zijn “Algemeen plan voor de uitbreiding en de verfraaiing van de Brusselse agglomeratie” zal het aanzien van de gemeente definitief doen veranderen. In dit plan voorzag Besme vijf ontwikkelingscentra voor SintGillis: de “Louizawijk”, de “Zuidwijk”, de “Parkwijk”, de “Centrumwijk” en de “wijk Zuiden”.

De Louizalaan, die vertrok van het Louizaplein om te eindigen aan het Terkamerenbos, werd al snel de meest succesvolle wandelroute van de stad.

Het tweede Zuidstation (1930) © Geschiedkundige Kring

De bouw van een nieuw Zuidstation in 1864 bracht de oprichting mee van een wijk in dambordplan.

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Vertrekkend van een zeer bouwvallige bestaande kern werd de Centrumwijk grondig vernieuwd.

De steegjes werden afgeschaft ten voordele van ruimere straten, waaronder het Voorplein.

Daarlangs kwamen kwaliteitsgebouwen waarvan de hygiëne binnenin en de pracht van de gevels alle aandacht van de gemeentelijke autoriteiten trokken. De bouw door Victor Besme, in de jaren 1860-1870, van een kerk en een Gemeentehuis, op het Sint-Gillisvoorplein, kenmerkte trouwens de overgang van een groot dorp naar een kleine stad. Maar het is bij de overgang naar de XXste eeuw dat de echte gedaanteverandering van het grondgebied zich heeft doorgezet, toen de gemeente een beleid van verfraaiing en van gezondmaking van haar oudste wijken ontplooide.

Geschiedenis

Het Voorplein en de Kerk (1920) © Geschiedkundige Kring

De bouw van de gevangenis van Sint-Gillis, ­tussen 1874 en 1884, zette de eerste fase in van de oprichting van de wijk Zuiden. De oprichting van het weelderige Stadhuis in 1904 zou de aanleg ervan voltooien.

De gemeente nam in 1894 nogmaals het ini­ tiatief eengezinswoningen voor arbeiders te bouwen (Fortstraat). Omwille van hun te hoge kostprijs besloten de gemeentelijke autoriteiten meer de nadruk te leggen op de bouw van grote sociale gebouwen, waaronder deze van de Combazstraat en de Fortstraat.

In 1925 kwam Sint-Gillis aan het einde van haar stedenbouwkundige ontwikkeling en vertoonde een samenhangende stedelijke structuur terwijl zij toch een grote architecturale verscheidenheid bevatte.

Einde van de werken aan het Stadhuis (1904) © Geschiedkundige Kring

11

12

Sint-Gillis vandaag: een vernieuwde en multiculturele gemeente Sint-Gillis heeft niet teveel geleden onder de stedenbouwkundige destructurering van Brussel in de jaren zeventig. Een gemeentelijke en gewestelijke actie heeft sedert een twintigtal jaar de heraanleg van de open足bare ruimte mogelijk gemaakt. De aanleg van voetpaden en 足verlichting, het planten van bomen en vele renovaties van gebouwen bestrijken ongeveer het ganse grondgebied en dragen bij tot de herwaardering van de wijken.

De evolutie van het woningenpark en de openbare ruimte had als gevolg dat de vastgoedmarkt van Sint-Gillis sedert de jaren negentig een belangrijke stijging kende, waardoor de prijzen van de appartementen ook de hoogte in gingen. Om gezinnen met een matig inkomen de kans te geven een woning te vinden, voert de gemeente nog steeds, zoals ook in het verleden, een specifiek huisvestingsbeleid. Dat is gericht op de bouw van woningen die tegen een matige prijs worden verhuurd en op de heropwaardering van vastgoed, door oude gebouwen op te kopen en te renoveren voor sociale doeleinden. Dit beleid streeft tevens naar de renovatie van verouderde of vervallen gebouwen.

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Geschiedenis

Zo beschikt de Regie voor Grondbeleid, een van de grootste van het land, over meer dan 800 woningen. Tussen 2006 en 2013 zijn er op de huurmarkt 111 woningen bijgekomen. Terwijl het aantal inwoners tussen 2006 en 2012 met 8% is toegenomen, is het woningpark van de Regie met 10% gegroeid. Tegen 2016 staan nog verschillende woningprojecten op stapel.

Sinds 2006 kent Sint-Gillis een aanzienlijke bevolkingsgroei. Dankzij het voluntaristische beleid van het College (bouw van woningen, extra plaatsen in scholen, nieuwe crèches, …) stabiliseert het bevolkingscijfer van Sint-Gillis zich rond de 50 000 inwoners (4,4% van de gewestelijke bevolking) op een grondgebied van 2,5 km2 (1,5% van de oppervlakte van het gewest). Sint-Gillis is dus één der dichtst bevolkte Brusselse gemeenten, met een gemiddelde van 19 930 inwoners per km2, of driemaal zoveel als het gewestelijke gemiddelde.

Totale bevolking 50 000

49 836

47 932

42 301

45 000

43 579

42 291

40 000 1980

1985

1990

1999

De bevolking is voor bijna de helft samengesteld uit buitenlanders, voornamelijk (2/3) afkomstig uit landen van de Europese Unie. De meest vertegenwoordigde nationaliteiten zijn, in afnemende volgorde, Fransen, Marokkanen, Spanjaarden, Portugezen, Italianen, Grieken en Engelsen.

Daarenboven is ze sterk verjongd aangezien 2/3de van de inwoners minder dan 44 jaar is. De alleenstaanden vormen trouwens de grootste categorie onder de “gezinnen” van Sint-Gillis. n

2013

13

14

SINT-GILLIS, OPENBARE RUIMTE

De “Art Nouveau” vertegenwoordigd door Victor Horta © Horta, Bartin Ervrard / SOFAM-België

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Inleiding

EN OPMERKELIJKE GEBOUWEN… Als erfgenaam van een oude en snelle verstedelijking blijft het landschap van Sint-Gillis een compact en samenhangend geheel, samengesteld uit zeer typische wijken. Zo behoort bijna 2/3de van het grondgebied tot een “zone van ­culturele, historische, esthetische waarde en voor stadsverfraaiing”. Op de 8 000 bestaande gebouwen op het gemeentelijk grondgebied zijn er meer dan 1 800 die voorlopig werden geïnventariseerd als zijnde van architecturaal belang. Wat meer is, het hoger gelegen gedeelte van de gemeente valt sedert 1996 onder een “Gemeentelijke stedenbouwkundige zoneverordening” gericht op de vrijwaring van de architecturale eigenschappen van de gevels.

Sgraffiti op een opmerkelijk gebouw © Patrick Lecomte

Kenmerkende wijk

Sint-Gillis is de bakermat van de “Art Nouveau”-architectuur en bood onderdak aan vele grote Belgische artiesten die onze gemeente uitkozen als woon- en werkplaats en haar daarmee de naam bezorgden van “klein Belgisch Montparnasse”.

Onder deze artiesten: de architecten Victor Horta (Amerikastraat 23-25) en Paul Hankar (Defacqzstraat 71), de beeldhouwers Julien ­Dillens (Sint-Bernardusstraat 51) en Jef ­ L ambeaux (Antoine Bréartstraat 104) , de kunstschilders ­Fernand Khnopff (Sint-Bernardusstraat 1) en Pierre Paulus (Antoine Bréartstraat 131).

15

16

De markt van het Voorplein © François Point

De grote verspreiding van gemeenschappelijke activiteiten en voorzieningen in haar stedelijke omgeving schept trouwens vele aantrekkings­ punten. Sint-Gillis heeft immers meerdere handelskernen, drie bekende markten, een concentratie van kantoorgebouwen in de onmiddellijke omgeving van het Zuidstation en langs de Charleroisesteenweg, en vele culturele infra­structuren. De Louizawijk is eveneens een toeristische trekpleister die meerdere grote hotels bevat. Daarenboven is de herstructurering van het uitgestrekte verkeerscentrum van het Zuidstation bijna afgerond. Rond het Brusselse HST-­station begint een wijkverandering met de bouw van nieuwe woningen, kantoren en hotels en door de renovatie van de openbare ruimte.

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Inleiding

Deze gids stelt u de markante elementen van onze gemeente voor, zowel uit ­historisch als stedenbouwkundig oogpunt.

Ze zijn onderverdeeld volgens de huidige gemeentelijke indeling in vier “zones” die coherente wijken omvatten, zowel op gebied van architectuur als functionaliteit.

De hierna beschreven plaatsen zijn tevens opgenomen in het plan van de gemeente Sint-Gillis (zie kaart op achterflap). n

Het nieuw Marcel Broodthaersplein in de Zuidwijk © François Point

Hierna vindt u volgende pictogrammen:

1

Nummer op het plan van de achterflap Interessante locatie

s

Locatie opgenomen in de geschiedkundige bewijzering (groen)

EI5 Situering op het plan van de achterflap

17

18

WIJK

Het Stadhuis Š Patrick Lemye

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Louiza

“LOUIZA” 1

Hoge-Bruglaan

s

FI6

Deze naam doet denken aan de plaats waar een uit breuksteen en hout opgetrokken bruggetje in het heuvelachtig landschap van destijds de weg van Sint-Job overbrugde. Het verbond het gehucht van Ten Bosch (Elsene) met dit van de Kat (Ukkel) en werd gebouwd in 1725.

Het maakte deel uit van de verbinding tussen het Zoniënwoud, Elsene en de Hallepoort (zie punt 45) via de oude Waterloosesteenweg.

Het verdween in 1870 met het begin van de verstedelijking van “Ma Campagne” (zie punt 10) en de aanleg van de Brugmannlaan.

2

De “Bareel” en haar Waterdraagster

s

DI5

Vanaf de XVIIIde eeuw stond hier een ontvangkantoor van tolgeld, “de Bareel”, dat een tol inde op de v­ oertuigen, paarden en goederen die doorreisden van de weg van Alsem­ berg naar deze van Namen. Deze tol, bestemd voor het onderhoud van de wegen, werd pas in 1865 opgeheven.

In 1898 besloot de Gemeenteraad er een f­ onteinkandelaar te plaatsen, ontworpen door Alban Chambon. Daarop werd het beeld “de Waterdraagster” geplaatst. Voor dit beeld deed Sint-Gillis beroep op de beeldhouwer Julien Dillens (zie punt 48). In 1932 werd het beeld ontmanteld en in 1977 werd het op een nieuwe fontein geplaatst in het midden van hetzelfde kruispunt. ­Tenslotte werd het origineel in 1995 in het stadhuis in veiligheid gebracht en vervangen door een exacte kopie op de Bareel.

De Waterdraagster © Patrick Lemye

De Bareel van Sint-Gillis © Patrick Lemye

19

20

3

J.-J. Michel-school

s

CI6 Bordeauxstraat 16

Deze school werd in 1891 door gemeentearchitect Edmond Quétin gebouwd en in 1892 ingehuldigd. Kenmerkend aan dit gebouw is zijn ruime overdekte speelplaats. Het dak is op­gebouwd uit een geraamte uit smeed­ ijzer, net zoals de draagpeilers die de galerijen voor de klassen op de bovenverdieping ondersteunen, de kroonluchters en de wandlampen.

Dit gebouw werd destijds als een bijzonder moderne modelschool beschouwd, zowel door de uitrusting als door de ruimtelijke indeling.

4

Sint-Gillis Haard CI6

Bronstraat 18

In 2010 heeft de Sint-Gillis Haard, samen met 28 sociale woningen, onderdak gevonden in dit voormalige tehuis voor verpleegsters, dat volledig heringericht en gerenoveerd is. Dit imposante gebouw met een gevel in gele baksteen en blauwe hardsteen dateert van 1922 en is van architect Armand Delalieux. Typisch voor dit gebouw in Art Decostijl is een geometrisch spel van inspringende en uitspringende hoeken.

5

Garage Pilette

s

DI7

Veydtstraat 15 – Faiderstraat 6

Théodore Pilette (1883-1921), kampioen en pionier van de autocompetitie, had reeds zeer vroeg interesse voor de uitvinding van deze eeuw, de auto. Op zestienjarige ­leeftijd begon hij met competitie in een wagen van Dion-Bouton en won vele wedstrijden. In 1909 werd hij officieel vertegenwoordiger van Daimler-Benz. In hetzelfde jaar verwierf hij een garage te Sint-Gillis, vooraleer invoerder te worden van Delaunoy-Belleville en de vermaarde firma Bugatti in 1918. Bij een voorbereiding op een wedstrijd overleed hij aan het stuur van zijn bolide in mei 1921 (zie punt 14).

D E

6

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

De IJsfabriek van Sint-Gillis

s

Louiza

FI6 IJskelderstraat 16-18

De IJsfabriek van Brussel, in 1874 opgericht door Craninckx en Metzer, diende als opslagplaats voor natuurlijk ijs, maar ook voor de slachthuizen en de markten. ’s Winters werd er natuurlijk ijs gestockeerd afkomstig van de Brusselse vijvers en ijs ingevoerd uit het hoge noorden. Zo ontstonden de grootste ijskelders van Brussel, aanvankelijk “IJskelders van Sint-Gillis” genoemd en, vanaf 1880, “IJskelders van Brussel”. In 1881 begon de industriële fabricage op basis van bronwater.

In 1881 werd naast de ijsfabriek een zwembad ­aangelegd, de “Baden van Sint-Gillis”. Tijdens de winter werd dit zwembad veranderd in een ijspiste die druk bezocht werd door de plaatselijke ­burgerij.

Vanaf 1924 tot aan zijn sluiting in 1966 kreeg het de naam “Baden Van Schelle” (zie punt 32).

Omdat de industriële activiteit in 1993 werd stopgezet dienen de gebouwen tegenwoordig voor culturele evenementen. Van het oude gebouw blijft nog de typische gevel over met drie getande puntgevels en enkele binnenruimtes zoals de koelkelders.

7

Het Jourdanziekenhuis

s

EI5 Arthur Diderichstraat 32

Het werd in 1891, op basis van de plannen van architect Edmond ­Franken, gebouwd dankzij het testamentair legaat dat Dokter Jourdan (Gemeenteraadslid, oprichter van de Louizawijk en humanistisch filantroop) in 1878 maakte ten voordele van de Ziekenhuizencommissie van Sint-Gillis. Met aandacht voor de noden van de bejaarden wenste Jourdan immers dat er een bejaardenhuis-ziekenhuis werd gebouwd voor de zwakke en behoeftige ouden van dagen (zie punt 19).

Het gebouw werd afgebroken in 1959 en vervangen door het huidige rusthuis “Les Tilleuls”.

De drie puntgevels van de ijskelders © Patrick Lemye

21

22

Het Hannon Hotel, één van de “Art Nouveau” huizen die terug in ere werden gesteld door de Gemeente © François Point

D E

8

G I D S

V A N

Het Hannon-Hotel

S I N T - G I L L I S

s

Louiza

FI6 Verbindingslaan 1

Dit mooie herenhuis is een van de drie werken geïnspireerd door de “Art-Nouveau” van architect Jules Brunfaut, meer bekend voor zijn gebouwen in eclectische stijl.

Het is op de hoek van de Verbindingslaan en de door Georges Brugmann ontworpen en in 1874 verkavelde laan dat dit gebouw in 1902 werd opgetrokken voor rekening van Edouard Hannon. Deze laatste, een jeugdvriend van de architect, legde de keuze van de architecturale stijl op.

De binnendecoratie en de oorspronkelijke meubels werden getekend door, onder andere, Emile Gallé, Frans pottenbakker en glasblazer die zeer bekend is voor zijn ­lampen die kenmerkend zijn voor de Modern Style. U vindt er ook fresco’s van de kunstschilder P.A. Baudouin, glasramen van ­Tiffany en een bas-reliëf van Victor ­Rousseau op de hoekgevel.

Het werd in 1973 door afbraak bedreigd, in 1976 geklasseerd en bleef verwaarloosd tot in 1979. De gemeente heeft dan het gebouw gekocht samen met de gebouwen ernaast in de Brugmannlaan, waaronder het gebouw “De Uiltjes” van de hand van architect Pelseneer, dat geklasseerd werd in 1983.

Daar waar de gebouwen langs de Brugmannlaan een doorgedreven renovatie ondergingen voor het creëren van woningen, werd het ­Hannon-hotel gerestaureerd met eerbiediging van zijn oorspronkelijke karakteristieken. Heel binnenkort wordt het pand opnieuw grondig gerenoveerd.

De door de gemeente gerenoveerde gebouwen op de Brugmannlaan © Gilles Parmentier

23

24

Het Stadhuis Š Patrick Lemye

De Trouwzaal

D E

9

G I D S

Het Stadhuis

V A N

S I N T - G I L L I S

Louiza

EI5 Van Meenenplein 39

Op het einde van de XIXde eeuw konden de administratieve diensten de constant groeiende bevolking niet meer aan (zie punt 39). Het idee om een nieuw gebouw op te richten werd dus geopperd en officieel gemaakt door de Gemeenteraad op 28 mei 1896. Het is het project van architect Albert Dumont dat in 1898 gekozen werd. De eerste steen werd gelegd op 2 september 1900, ­hetzij vier jaar voor de officiële inhuldiging van het gebouw, die plaats had op 24 juli 1904.

Het gebouw in “Neorenaissance”-stijl bezet een oppervlakte van 4 267 m2. De verschillende materialen gebruikt voor de gevels zijn roze graniet uit de Vogezen, Euville- en Savonnièresteen gecombineerd met plaatselijke en Boomse b ­ aksteen. Voor de pilaren werd blauwe hardsteen gebruikt.

De verfraaiing van het gebouw heeft steeds voorrang gekregen bij de gemeentelijke overheden. De gemeente richtte dus een artistieke commissie op en richtte het Petermannfonds op, naar de naam van het gemeenteraadslid dat er de initiatiefnemer van was. De Staat droeg eveneens zijn deel bij tot dit initiatief. Het bedrag van anderhalf ­miljoen frank dat aanvankelijk voorzien was voor de inrichting werd ruimschoots overschreden. Uiteindelijk bedroeg de binnenhuisinrichting in werkelijkheid drie miljoen frank.

Het Stadhuis bezit een groot aantal goed gekende beeldhouwwerken.

Onder deze citeren we de vier werken in wit Carrara-marmer die de ­eretrap opsmukken: “de Arbeid” en “het Recht” van Julien Dillens (zie punt 48), “het Onderwijs” en “de Gerechtigheid” van Jacques de Lalaing. De ingang van de erekoer is versierd met een typisch werk van de beeldhouwer Jef Lambeaux (zie punt 24), de “Godin van de Bock”.

Het interieur van het stadhuis toont, door de keuze van de artiesten en de kwaliteit van het oeuvre, een echt panorama van de Belgische kunst bij het begin van de XXste eeuw. Het geheel van de muurschilderingen vormt een opmerkelijke bloemlezing van de idealistische tendensen van het Belgisch “Symbolisme”, vertegenwoordigd door Fernand Khnopff, Albert Ciamberlani, Emile Fabry en Omer Dierickx.

De Ere-binnenplaats © Patrick Lemye

25

26

10 “Ma

Campagne”

s

FI7

Het kruispunt van het gehucht “Ma Campagne” dankt zijn naam aan een oude uitspanning gebouwd rond 1845 op de hoek van de Charleroise­steenweg (nr. 258) en de Waterloosesteenweg (nr. 406).

Deze instelling, die gedurende gans de XIXde eeuw een bevoorrechte wandel­bestemming was voor de Brusselaars, had een groot succes.

Na de afbraak in 1906 werd het vervangen door het mooie “Art ­Nouveau”-gebouw van de architecten De Lestre en Fabribeckers.

De uitspanning van “Ma Campagne” en de Charleroisesteenweg (1900) © Geschiedkundige Kring

Het gebouw dat in de plaats kwam van de uitspanning op het kruispunt van “Ma Campage” (1912) © Geschiedkundige Kring

D E

11 Het

G I D S

V A N

Pelgrimshuis

S I N T - G I L L I S

Louiza

DI6 Parmastraat 69

Het Pelgrimshuis is enig in zijn soort te Sint-Gillis: het is een alleenstaand ruim herenhuis, gelegen in een park dat eertijds de privé-tuin ervan was.

Dit huis in eclectische stijl werd in 1905 gebouwd door architect Adolphe Pirenne voor de familie Colson en later door architect Fernand Petit verbouwd op vraag van de familie Pelgrims die het in 1927 kocht.

Het gebouw heeft een uitzonderlijke ligging, uitziend op het park dat grotendeels gevormd wordt door de vroegere tuin van het klooster Onze-Lieve-Vrouwvan-het-Cenakel. De tuin, aangelegd als een landschapspark “op z’n Engels”, herbergt een vijver die gevoed wordt door de Elsbeek, één der laatste getuigen van de bronnen en waterloopjes van Sint-Gillis.

Van bij het ontwerp stapte Adolphe Pirenne af van het klassieke plan (drie achtereenvolgende plaatsen) van de Brusselse huizen, om een originele indeling van de binnenruimten in te voeren. De verbouwingen en toevoegingen van Fernand Petit werden uitgevoerd met eerbiediging voor het werk van de eerste bouwmeester.

Dit gebouw, dat in 1963 door de gemeente werd aangekocht, ontvangt ten­ toonstellingen en biedt onderdak aan de Dienst Cultuur van de gemeente.

Het Pierre Paulus Park achter het Pelgrimshuis

Het Park, Pierre Paulus genaamd (ter ere van de kunstschilder en graveur die de eerste voorzitter was van de Kunstgroep van Sint-Gillis, zie punt 27), werd op 17 april 1997 geklasseerd als beschermd landschap omwille van zijn wetenschappelijk, esthetisch en sociaal belang. Het ­Pelgrimshuis werd in zijn totaliteit geklasseerd in juni 2001 voor de kwaliteit van de opbouw en de gebruikte materialen die van dit bouwwerk een bakengebouw maken in de geschiedenis van de burger­ woningen te Sint-Gillis. De voorgevel werd gerenoveerd in 2012.

Het Pelgrimshuis © François Point

27

28

12 Het

Horta-museum

s

EI7 Amerikastraat 25

Het museum is sinds 1969 gevestigd in het huis en atelier van Victor Horta (1861-1947). Dit huis, gebouwd op het hoogtepunt van de “Art Nouveau”beweging, getuigt van de vindingrijkheid van de architect bij het gebruik van metalen structuren en van de absolute samenhang tussen de architectuur en het decor (waarvan ieder detail door Horta zelf getekend werd).

Dankzij de “Stichting Jean en Renée Delhaye” heeft het museum een kostbare schat aan archieven, bestaande uit manuscripten en foto’s, in bewaring. Het museum bevat eveneens een bibliotheek die kan geraadpleegd worden door het publiek en gewijd is aan de “Art Nouveau”.

Hoewel het Horta-museum werkt als een onderzoekscentrum trekt het een groot aantal toeristen. De inspanningen van de Gemeente SintGillis werden bekroond door de inschrijving van het museum op de lijst van het wereldpatrimonium van de UNESCO.

De eetkamer van het huis van Victor Horta © Horta, Bartin Ervrard / SOFAM-Belgique

De gemeente heeft het gebouw naast het museum aangekocht (Amerikaansestraat 27). Dat huis is gebouwd door architect Brunfaut. Dankzij de aankoop kan het museum – dat intussen slachtoffer was van zijn succes – worden uitgebreid met een cafetaria, een wachtruimte voor bezoekers, een boekenwinkel, een bibliotheek en met tentoonstellingsruimtes.

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

13 De

Gevangenis van Sint-Gillis

s

Louiza

FI5 Ducpétiauxlaan 106

Van zodra het Justitiepaleis gebouwd werd was het Ministerie van Justitie op zoek naar een geschikte plaats voor de inplanting van een nieuwe gevangenis op het grondgebied van Sint-Gillis en Vorst. Zij werd van 1878 tot 1884 gebouwd ter vervanging van de Karmelietengevangenis gelegen op de Zavel.

Zij is het werk van de architecten François Derré en Joseph Dumont. Ze is gebouwd in “Tudor”-stijl en zoals een middeleeuws versterkt kasteel werd ze opgetrokken volgens de regels van de Engelse en Amerikaanse criminologen van de XIXde eeuw, waarvan de eerste Algemeen Inspecteur van het gevangeniswezen, Edouard Ducpétiaux (18041868) een fervent voorstander was (zie punt 21).

In oorlogstijd bood ze onderdak aan verschillende patriotten, waaronder de heldinnen Edith Cavell, Gabrielle Petit en Louise de Bettignies.

Ondanks bepaalde aanpassingen is de gevangenis van Sint-Gillis tegenwoordig één van de gevangenisgebouwen van het einde van de XIXde eeuw die het best bewaard zijn gebleven.

De gevangenis van Sint-Gillis, één van de best bewaarde gevangenisgebouwen

14 De

Royal Skating

s

DI7 Faiderstraat 15 - Veydtstraat 6

Dit was één van de oudste rolschaatsbanen van het land en werd in 1877 gebouwd door architect Gérard Maréchal. Het prachtige dak, dat hout en metaal door elkaar mengt, is geïnspireerd op de werken van de meester van de Art Nouveau, Victor Horta. Het gebouw werd in het begin van de eeuw tot garage omgebouwd door de autorace­ kampioen Théodore Pilette (zie punt 5), in 1955 door Siemens gekocht en wordt tegenwoordig gebruikt als kunst- en cultuurruimte. De gevels, gebinten en daken zijn sedert 1995 beschermd omwille van hun architecturale waarde.

uit de 19de eeuw © François Point

29

30

15 De

Bronstraat

s

CI6

Het tracé van de straat komt overeen met dit van de vroegere buurtspoorweg van de “Gewijde Boom” die, door de velden, de Hallepoort met Elsene verbond. Onder andere het stroompje Elsbeek had zijn bron nabij het huidige Loixplein en liep in de richting van de Hallepoort. Dichtbij de putten van de waterkrachtmachine van het bronterrein (nu Moricharplein), roept de Bronstraat de herinnering op aan de rol die Sint-Gillis gedurende eeuwen had als waterreservoir voor de stad Brussel.

16 Baron

Bouviersquare

s

DI6

Dit plein is het overblijfsel van de eigendom van Baron Alfred Bouvier (1837-1921), advocaat en diplomaat. Hij stond dit terrein aan de gemeente af opdat deze plaats zijn naam zou dragen.

In het midden van dit plantsoen bevindt zich het borstbeeld van Arthur De Greef (1862-1940), neef van Alfred Bouvier, een vermaard musicus en pianist. Als leerling van Liszt en Grieg componeerde hij vele werken voor piano, viool en orkest.

17 Alfred

Cluysenaar

s

EI4 Alfred Cluysenaarstraat

Alfred Cluysenaar (1837-1902), kunstschilder van geschiedkundige onderwerpen en van landschappen, leerling van François-Joseph Navez in de Academie voor Schone Kunsten te Brussel, volgde ­eveneens de “Ecole des Beaux-Arts” te Parijs. Zijn reputatie werd opgebouwd op basis van de vele portretten van vooraanstaande personaliteiten die hij schilderde. Aan hem danken we ook de fresco’s van het casino te Hamburg, de schilderijen in de universiteitshall te Gent en het plafond van de eretrap in het Stadhuis van Sint-Gillis (zie punt 9).

Hij was tevens de Directeur van de Tekenacademie van Sint-Gillis.

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Louiza

Het plafond van de Eretrap van het Stadhuis, getekend door Alfred Cluysenaar © Patrick Lemye

18 Clara

Clairbert

s

DI6 Lausannastraat

Clara Clairbert (1899-1970) – haar echte naam was Claire Impens – werd in de Lausannestraat 30 geboren. Zij was als sopraan de grootste lyrische zangeres van België van de XXste eeuw. Zij was het boegbeeld van de Koninklijke Muntschouwburg van 1924 tot 1953 en maakte vele rondreizen naar Europese steden en de Verenigde Staten. Ze zal onvergetelijk blijven in de rol van “la Traviata” van Giuseppe Verdi, die ze te Brussel meer dan 225 maal zong.

31

32

19 De

Joncker en Jourdan

s

BI7 De Jonckerstraat

Philippe De Joncker (1799-1865) was grootgrondbezitter. Samen met dokter Jourdan, zijn vennoot, zorgde hij in 1840 voor de opening, ­binnen de stadsmuren, van de Louizapoort om er de “Louizawijk” te creëren. In 1843 legde hij de Charleroisesteenweg aan, die hij tot zijn dood kreeg als private concessie met tolrechten.

Paul Delvaux, Pygmalion (olie op doek - 1939)

Jean-Baptiste Jourdan (1803-1878) was geneesheer, humanist en filantroop. Hij was Gemeenteraadslid en voorzitter van het Liefdadig­ heids­bureau van Sint-Gillis. Hij had zeer veel aandacht voor de noden van de ongelukkige jeugd en de bejaarden en maakte het mogelijk, dankzij milde schenkingen, een kinderkribbe en een hospitaal te bouwen (zie punt7).

© Koninklijke Musea van Schone Kunsten, Brussel

20 Paul

Delvaux

s

DI6 Schotlandstraat

Paul Delvaux (1897-1994), kunstschilder, tekenaar en graveur, leefde te Sint-Gillis, waar hij zijn middelbare studies deed. Hij leerde schilderkunst en architectuur aan de Academie voor Schone Kunsten van Brussel.

Hij begon in de “Neo-impressioni­stische” stijl en evolueerde naar het Expressionisme. Beïnvloed door De Chirico opteerde hij vanaf 1934 voor het Sur­ realisme. Vele internationale tentoonstellingen werden aan hem gewijd. Als leermeester in de Schone Kunsten en lid van de Koninklijke Academie is hij, samen met Magritte, één van de grootmeesters van het Belgisch Surrealisme.

21 Édouard

Ducpétiaux

s

EI6 Avenue Ducpétiaux

Politicus, socioloog, criminoloog, actief tijdens de Belgische R ­ evolutie van 1830 en aanzien als de ontwerper van de Belgische vlag. Als ­Eerste Algemeen Inspecteur van het Gevangeniswezen van het Rijk liet Edouard Ducpétiaux (1804-1868) vele gevangenissen bouwen en zijn sociale hervorming van het gevangenissysteem voor de krank­ zinnigengestichten en bedelaarshuizen stond in die tijd model voor de buitenlandse specialisten (zie punt 13).

D E

G I D S

22 Graaf

V A N

Goblet d’Alviella

S I N T - G I L L I S

s

Louiza

DI7 Faiderstraat

Graaf Goblet d’Alviella (1846-1929) was een liberaal politicus, doctor in de Menswetenschappen, professor en daarna rector aan de “Université Libre de Bruxelles”. Hij was tevens Brussels Volksvertegenwoordiger van 1878 tot 1884, Senator van 1891 tot 1894 en van 1900 tot 1925, en werd ­Minister van Staat in 1914. Deze Humanist en vrijmetselaar was Achtbare Meester van de “Vrienden Filantropen” en voorzitter van de Koninklijke Academie van België. Hij leefde in een prachtige woonst van de Faiderstraat, gebouwd in 1882 naar de plannen van architect Van Rysselberghe, waarvan de gevel in 1995 geklasseerd werd. Het is een enig exemplaar in de Brusselse regio en toont een sobere klassieke compositie die sterk beïnvloed werd door de Italiaanse architectuur en versieringskunst. De sgraffiti zijn van de hand van Jean Base naar tekeningen van Julien Dillens (zie punt 48).

23 Paul

Janson

EI7 Paul Jansonplein

s

Paul Janson (1840-1913), liberaal-progressief politicus, Minister van Staat, doctor in de Rechten en in de Filosofie en Letteren aan de Vrije Universiteit Brussel, was een briljant advocaat en pleiter, die heel wat processen won. Hij was volkstribuun en vrijmetselaar, gemeenteraadslid van Brussel, parlementslid (volksvertegenwoordiger en senator) gedurende meer dan dertig jaar. Deze pionier van de sociale vooruitgang verdedigde zijn democratische trilogie: hij wilde namelijk gratis en verplicht onderwijs invoeren, evenals de dienstplicht en het algemeen stemrecht. Hij woonde in de Defacqzstraat nr.73.

Paul Janson © Cercle d’Histoire

24 Jef

Lambeaux

s

FI5 Antoine Bréartstraat

Joseph Lambeaux (1852-1908), beeldhouwer, vestigde zijn atelier te Sint-Gillis in 1881, en leefde er (Sint-Bernardusstraat) tot aan zijn dood. Zijn bekendste werken zijn de “Fontein van Brabo” (1887), de “Folle Chanson” (1894), de “Godin van de Bock” (Stadhuis van Sint-Gillis - 1894 / zie punt 9) en het hoogreliëf van de “Menselijke Driften” (1898) in het door Horta gebouwde paviljoen, gelegen in het Jubelpark.

De Godin van de Bocq © Patrick Lemye

33

34

25 Victor

de Laveleye

s

FI6 Verbindingslaan

Hij was als liberaal politicus en advocaat Gemeente­raadslid van Sint-Gillis vanaf 1926. Victor de Laveleye (1894-1945) was meermaals minister (van Justitie in 1937 en van ­Openbaar Onderwijs in 1944). Hij was een specialist in de diploma­tieke actualiteit, een briljant spreker en een verwoed tegenstander van het “Rexisme”, een extreemrechtse ­theorie. Tijdens de oorlog 40-45 was hij één van de sprekers van “Radio Belgique” op de BBC en bedacht in 1941 het “V”-teken om de overwinning te symboliseren, hetgeen werd overgenomen en onsterfelijk gemaakt door de Britse eerste minister Winston Churchill.

Het plein gewijd aan Louis Morichar © François Point

26 Louis

Morichar

s

DI6 Moricharplein

Louis Morichar (1856-1939), advocaat, politicus en liberaal humanist, doctor in de Rechten (Université Libre de Bruxelles), was Gemeenteraadslid en Schepen van Onderwijs en Schone Kunsten tussen 1893 en 1920 te Sint-Gillis, en ook Provincieraadslid. Bezorgd over de vorming van het kind breidde hij het gemeentelijk onderwijs uit, liet lagere scholen bouwen, schiep het gemeentelijk secundair onderwijsnet en de technische - en beroepsgraden. Hij stichtte ook muziekscholen, tekenscholen en volwassenenonderwijs. Het plein werd in 20102011 volledig heraangelegd.

D E

G I D S

27 Pierre

V A N

S I N T - G I L L I S

Paulus Baron de Chatelet

s

Louiza

DI5 Park Paulus

Pierre Paulus (1881-1959), graveur, lithograaf en schilder, eerst impressionistisch daarna expressionistisch, schilderde stillevens, landschappen en kinderportretten, maar zal vooral bekend blijven als bezinger van het Pays Noir en de Samber met zijn doeken over de steenkoolmijnen, de hoogovens en het ellendig bestaan van de arbeiders. Hij was lid van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van BelgiĂŤ en de eerste voorzitter van de kunstgroep van Sint-Gillis (zie punt 11).

Het borstbeeld van Pierre Paulus in het park naast het Pelgrimshuis Š Patrick Lemye

35

36

28 Jean

Robie

s

DI7 Charleroisesteenweg

Jean Robie (1821-1910), autodidactisch kunstschilder, werd door zijn kunstminnende inborst gedreven naar het schilderen van bloemen en fruit. Na moeilijke jaren vestigde hij zich in 1857 in de Charleroise­ steenweg in een herenhuis met een prachtig park. Hij ondernam vele reizen door Europa en het Oosten. Vanaf 1880 werd zijn talent bevestigd in België.

29 Paul-Henri

Paul-Henri Spaak ondertekent het Verdrag van Rome in 1957 © Europese Commissie

Spaak

s

DI7 Sint-Bernardusstraat

Paul-Henri Spaak (1899-1972), Belgisch Staatsman, is een afstammeling van de familie Janson. Doctor in de Rechten van de “Université Libre de Bruxelles”, socialistisch volksvertegenwoordiger van Brussel (vanaf 1931), meerdere malen Minister van Buitenlandse Zaken en ­Eerste Minister van België. Hij was tevens Voorzitter van de Verenigde Naties (VN), van de Raad van Europa, van de Europese ­G emeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) en Secretaris-Generaal van de NoordAtlantische Verdragsorganisatie (NAVO). Hij is één van de g­ rondleggers van de Europese Economische Gemeenschap (EEG). Naast zijn vele internationale functies was hij ook Burgemeester van Sint-Gillis van 1953 tot 1957.

D E

G I D S

30 Léopold

V A N

s

Speeckaert

S I N T - G I L L I S

Louiza

BI6 Gulden-Vlieslaan

De eerste werken van Léopold Speeckaert (1834-1915), schilder van landschappen, allegorische en mythologische taferelen en van stillevens, dateren van 1857. Hij kwam in contact met kunstschilder Louis Dubois (vriend en stuwende kracht van Gustave Courbet) en ontdekte het realisme. Hij nam deel aan vele belangrijke tentoonstellingen, waaronder deze van de “Groupe des XX” in 1866. Bij zijn dood werden zijn huis en zijn gevarieerde collectie schilderijen aan de Gemeente Sint-Gillis gelegateerd.

31 Balthazar-François

Tasson-Snel

s

DI7 Charleloisesteenweg

Balthazar-François Tasson-Snel (1811-1890), geschiedenisschilder en schilder van religieuze en mythologische onderwerpen kreeg zijn ­opleiding aan de Academie voor Schone Kunsten te Brussel (van Joseph Paelinck, zelf leerling van David te Parijs) en werkte in Neoklassieke stijl. Hij nam als tekenleraar van de Academie van Brussel (van 1842 tot 1881) deel aan verschillende kunstsalons te Brussel en Antwerpen.

Vanaf 1835, datum van zijn huwelijk met Marie-Louise Snel, voegde hij de naam van zijn echtgenote bij de zijne.

32 Martial

Van Schelle

s

FI6 IJskelderstraat

Werd in 1900 te Merksplas (Antwerpen) geboren en was in de jaren twintig meerdere malen kampioen van België en recordhouder van de 100 en 200 meter vrije slag (zwemmen). Martial Van Schelle (19001943) nam deel aan de Olympische Spelen van 1924. Als trainer van de toekomstige Koning Leopold III opende hij in 1924 een sportzaak en het eerste zwembad uit privé-kapitaal (zie punt 6). Als weerstander zette hij in 1940 een ontsnappingsnetwerk voor geallieerde piloten op punt naar Londen, via de Pyreneeën. Hij werd door de Duitsers aangehouden en gefu­silleerd in 1943 in het Fort van Breendonk. n

Léopold Speeckaert (zelfportret)

37

38

WIJK

De markt op het groot Voorplein en de kerk op de achtergrond Š Thibaut van Boxtel

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Vo o r p l e i n

“VOORPLEIN” De wijk rond het Voorplein is ongetwijfeld het historische hart van Sint-Gillis met een aantal troeven zoals een goed verankerde handelstraditie (meer dan 300 winkels, een dagelijkse markt,…), een rijk cultureel erfgoed en een dynamisch cultuurleven. Om de wijk nieuw leven in te blazen heeft de gemeente de laatste jaren veel inspanningen geleverd door de renovatie van gebouwen (via de gemeentelijke Regie voor Grondbeleid die intussen meer dan 180 woningen in de wijk bezit), door de architecturale troeven van de Volderslaan en het Voorplein uit te spelen, door een kwalitatieve verbetering van het handelsaanbod (via de aankoop en verhuur door de Regie voor Grondbeleid van commerciële benedenverdiepingen) en door het creëren van nieuwe functies (de heropwaardering van het Aegidium blijft een grote uitdaging). De laatste jaren werd de publieke ruimte bovendien heropgewaardeerd dankzij de Wijkcontracten “Verhaegen”, “Metaal-Munt”, “Zuid-Fontainas”, “Park-Alsemberg” en “Bosnië”. Denken we bijvoorbeeld aan de volledige heraanleg van de Smidsestraat, de Oude-Mannenstraat of het Dillensplein, of de aanleg van een nieuwe kinderspeeltuin in het Vanderschrickpark, te midden van het huizenblok dat wordt gevormd door de Vanderschrickstraat en de Waterloosesteenweg. © DML-MBHG

33 Het

Ægidium

s

CI5 Sint-Gillis Voorplein 18

Het Ægidium is de voormalige feestzaal “Diamant Palace” die rond 1905 is gebouwd. Aanvankelijk had de zaal een culturele bestemming (toneel, bals), tussen 1923 en 1939 is het dan de “Cercle catholique” en later de “Cinéma des familles” geworden. Van 1945 tot 1985 werd de zaal in “Ægidium” omgedoopt om er parochiefeesten in te organiseren. Sinds 1985 wordt de ruimte niet langer als feestzaal gebruikt.

Van buiten uit kan het verbazen, maar de binnenruimtes van het complex zijn een architecturaal pronkstuk met een enorm potentieel.

De parochiewerken hebben het gebouw in 2013 verkocht aan een private investeerder, die het volledig zal omvormen in een prestigieuze ruimte voor de organisatie van events (congressen, …).

39

40

34 De

Jourdankribbe

s

DI4 Willem Tellstraat 58A

Dit functioneel gebouw (met binnenplaats, kinderdagverblijf en kleuter­school) werd in 1899 opgericht en is het gezamenlijke werk van de architecten Segers en Quetin, die werkten volgens de plannen opgemaakt door Parys. Deze kinderkribbe draagt de naam van dokter ­Jourdan (zie punt 19), humanist en filantroop, voorzitter van het Bureau voor welzijnszorg, die in 1873 aan de gemeente een terrein en gebouwen schonk om er een kinderkribbe en een kleuterschool op te richten voor kinderen van elke afkomst. Sindsdien onderging dit gebouw talrijke veranderingen.

© Patrick Lemye

35 De

Kerk van het Voorplein

s

CI5 Sint-Gillisvoorplein

Deze kerk, de derde met deze naam, werd gebouwd vanaf 1862 volgens de plannen van architect Victor Besme. Ze werd opgericht in basiliekvorm en in “Neo-Romaanse” stijl en heeft een 37 meter hoge spits. Vanaf 1867 wordt ze gebruikt voor de eredienst en sinds 1878 herbergt ze schitterende orgels van de hand van de orgelbouwers Billions en Van de Loo. Op deze plaats worden al heel lang erediensten gehouden: in 1216 stond hier al een kerk, die in 1578 werd verwoest tijdens het Spaans Beleg van Brussel. In 1595 werd ze vervangen door een tweede kerk, die een eeuw later in brand werd gestoken en in 1756 werd gerestaureerd. Deze werd op haar beurt afgebroken om plaats te maken voor de huidige kerk.

Ze werd in haar geheel geklasseerd in 1995 ingevolge een aanvraag die door de gemeente in 1991 werd ingediend.

D E

36 Het

G I D S

V A N

Blérot-ensemble

S I N T - G I L L I S

s

Vo o r p l e i n

CI5 Vanderschrickstraat 1-25

Het gedeelte van de Vanderschrickstraat gelegen tussen de Jean Volders­laan en de Waterloosesteenweg bevat één van de zeldzame ­architectonische ensembles in “Art Nouveau”stijl.

De gemeente legde in 1898 de verlenging aan van de Vanderschrickstraat (zie punt 47) en maakte hiermee een nieuwe verbinding tussen de ­Kerkstraat en de Waterloosesteenweg, in het raam van een sanerings- en verfraaiingsplan van de Centrumwijk bedacht door Victor Besme.

De onteigende gronden langs deze nieuwe weg werden dan verkaveld en opnieuw verkocht door de gemeente. Een kant werd in zijn geheel aangekocht en bebouwd door één enkele eigenaar.

Dit ensemble van zeventien opbrengsthuizen is het werk van architect Ernest Blérot en werd gebouwd tussen 1900 en 1903. Ernest Blérot, geboren en overleden te Elsene (1870-1957) was een origineel, vindingrijk personage die zijn opleiding kreeg aan de Sint-Lukas Academie. Als gewaardeerd architect was hij één van de meesters van de “Art Nouveau”. Van 1897 tot 1904 bouwde hij in Sint-Gillis en Elsene meer dan zestig “Art Nouveau” gebouwen. Voor dit homogeen geheel, waarvan elk huis werd opgebouwd rond eenzelfde plan, heeft de architect voor elk een verschillende gevel ontworpen met een individueel karakter, zowel door de architecturale samenstelling als door de materiaalkeuze, wat aan Blérot de naam gaf van “de meester van de eenheid in de verscheidenheid”. Het schijnt dat het Ernest Blérot zelf is die later deze burgerhuizen, typisch voor het begin van de eeuw, zou onderverdeeld hebben in appartementen, om er een meer rationeel gebruik en een hogere opbrengst aan te geven.

Deze gebouwen, die in 1988 als architecturaal geheel geklasseerd werden, zijn heden ten dage nog privé-bezit.

“Art Nouveau” ensemble in de Vanderschrickstraat © François Point

41

42

37 De

Sociale woningencomplexen DI4

Bosniëstraat - Gisbert Combazstraat - Fortstraat - Wipstraat Victor Besme opperde in 1863 het idee voor de bouw van arbeiderswijken in ­antwoord op de groeiende verstedelijking (die de armere bevolkingslagen verjoeg zonder hen een huisvestingsalternatief te bieden).

Na vanaf 1894 enkele arbeiderswoningen te hebben gebouwd, ondernam de gemeente vanaf 1900 (onder de wijk van het Park) de bouw van appartementsgebouwen (onder meer in de Wipstraat, de Fortstraat en de Bosniëstraat). De bouw van deze eerste huizenblokken, “arbeiderswoningen” genoemd, duurde tot in 1914.

De sociale woningen van de Bosniëstraat

De oprichting van de Sint-Gillishaard in 1921 heeft, nog steeds in dezelfde wijk, de bouw van een reeks nieuwe gebouwen voor sociale huisvesting tot gevolg, die typisch zijn voor de architecturale en ­stedenbouwkundige opvattingen van die tijd. Architect Joseph Diongre verwezenlijkte twee van deze gebouwen, het ene in de G ­ isbert Combazstraat (in 1922) en het andere in de Bosniëstraat (in 1926).

Het gebouw op de hoek van de Gisbert Combazstraat en de Vorstse­ steenweg werd in 1927 opgetrokken door architect F. Van Meulecom en vervolledigt dit tweede geheel van sociale woningen.

Er diende tot in de jaren 1990 gewacht om, in dezelfde geest, de bouw mee te maken van twee nieuwe gebouwen (Bosniëstraat en Wipstraat).

Dit bijzonder type stedenbouw, dat nieuwe constructienormen toelaat, zowel wat de grondbezetting als de toegestane hoogte van de gebouwen en de beperkte oppervlakte van de appartementen betreft, maakt van deze wijk een van de dichtst bevolkte van het Brussels Gewest.

D E

38 Het

G I D S

Munthof

V A N

s

S I N T - G I L L I S

CI5 Munthofstraat 99

In 1880 werd het Munthof ingehuldigd te Sint-Gillis, ter vervanging van het oude munthof op het Muntplein, waar men sedert de tijd van Keizer Karel munten sloeg. Dit indrukwekkende ensemble van architect A. Roussel strekte zich uit over bijna een hectare en viel op door het centrale gebouw in Lodewijk XIII-stijl. Gedurende meer dan vijftig jaar had het munthof wereldfaam door munten te slaan voor vreemde Staten, waaronder meerdere uit Afrika en het Midden-Oosten.

In 1973 deelde de Minister van Financiën mede dat hij de intentie had deze instelling over te plaatsen naar ergens buiten Sint-Gillis. In 1978 verkocht hij het gebouw aan Sint-Gillis, maar de gebouwen waren reeds het slachtoffer geweest van vandalenstreken. Uiteindelijk werd in 1979 beslist het geheel af te breken, met uitzondering van een klein gebouwtje op de hoek van de Munthofstraat en de Moskoustraat (het oude postkantoor). Slechts in 1986 kreeg deze plaats haar huidig ­uiterlijk.

Vo o r p l e i n

Het Munthof, wereldberoemd in de 20ste eeuw © Geschiedkundige Kring

43

44

39 Het

Vredegerecht CI5

Sint-Gillisvoorplein 1

Het vroegere Gemeentehuis, waar nu het Vredegerecht is gevestigd, werd gebouwd door Victor Besme, in uitvoering van een beslissing van de Gemeenteraad van 1864, op de plaats van een gebouw dat dienst deed als school en als gemeentelijk adminis­ tratiecentrum.

De snelle bevolkingsaangroei maakte in 1875 een uitbreiding van de lokalen noodzakelijk die er kwam door de toevoeging van een rotonde aan de kant van de Fortstraat. Later, in 1881-1882, voegde architect Edmond Quétin er een tweede verdieping en een nieuw bijgebouw aan toe dat op de Kerkstraat uitgaf. Bij deze gelegenheid tekende en maakte Quétin de binnen­ afwerking, met inbegrip van het meubilair.

Het vroegere Gemeentehuis van Sint-Gillis © François Point

De bliksemsnelle uitbreiding van de gemeente deed de Gemeenteraad in 1896 beslissen om een nieuw Stadhuis te bouwen in de wijk van het Zuiden (zie punt 9). Daar het oude Gemeentehuis niet meer in staat was de gemeentediensten te herbergen werd het, door zijn eenvoud, aanzien als “eerbiedwaardig, maar o zo banaal, overblijfsel van het bescheiden gemeentelijk verleden”.

Vanaf 1904, kort na de officiële opening van het nieuwe Stadhuis, biedt het onderdak aan het Vredegerecht en, sedert 1994, herbergt een deel van het gebouw ook een politiepost. In 2013 zal de gemeente de verdiepingen herinrichten om er administratieve diensten onder te brengen.

Het gebouw met bescheiden afmetingen is van “Neo-klassieke” stijl, net zoals de elementen van de binneninrichting. De trapzaal en de oude Raadzaal, tegenwoordig audiëntiezaal van het Vredegerecht, getuigen nog van de oorspronkelijke bestemming en van de architecturale opvattingen van weleer. In 2014 zal de gemeente de verdiepingen herinrichten, om er administratieve diensten in onder te brengen.

D E

G I D S

40 De

Vlasfabriek

V A N

s

S I N T - G I L L I S

Vo o r p l e i n

CI5 Vlasfabriekstraat

In 1837 vestigde zich hier een vlasspinnerij, de “Société Anonyme pour la Filature des Lins et Etoupes à la Mécanique”, nabij de Hallepoort (zie punt 45). Zij gebruikte tegelijkertijd drie spin- en weefmachines en stelde rond 1860 bijna 1 200 personen tewerk. In 1870 en 1872 kwamen verschillende arbeiders om door ontploffingen van de stookketels. In 1873 werd ze het slachtoffer van de buitenlandse concurrentie, staakte haar activiteiten en werd afgebroken voor de aanleg van het lagere deel van de Gulden-Vlieslaan, de latere Jasparlaan.

De Vlasfabriek, één van de grote industriële vestigingen in Sint-Gillis (1860) © Geschiedkundige Kring

41 Het

Hoguet-huis

s

CI5 Romestraat 24-28

Jean Hoguet (1896-1970), baas van een modehuis, vertrouwde de bouw van zijn confectie-atelier in 1929 toe aan architect ­Georges Ligo. Dit gebouw, dat een voorbeeld is van industriële archi­ tectuur in “Art Deco”, bood tegelijk plaats aan de privé-­ vertrekken en aan de textielproductieband. De indeling van het gebouw in galerijen en tussenverdiepingen maakte een specialisering van de taken en een algemene controle van het werk mogelijk.

Na het sluiten van de ateliers schonk de familie Hoguet het gebouw aan de gemeente, op voorwaarde dat het voor ­culturele doeleinden zou bestemd worden. Het is dus met dit oogmerk dat de renovatie werd aangevat die het mogelijk maakte er in 1998 de Bibliotheek en het Huis van het Boek in onder te brengen. De oorspronkelijke constructie, de wenteltrap die de tussenverdiepingen verbond, de binnenruimtes van de ateliers en de oorspronkelijke gevel (met uitzondering van de koetspoort) geklasseerd in 1998, kunnen nog steeds bewonderd worden. Deze gevel is immers typerend voor de gevels van publicitaire aard, kenmerkend voor de tijd tussen de beide wereldoorlogen.

© Gilles Parmentier

45

46

42 Het

Volkshuis

CI5 Sint-Gillisvoorplein 37-39

Het Volkshuis, een der meest opmerkelijke gebouwen van het SintGillisvoorplein, was getuige van verschillende politieke gebeurtenissen, waaronder de staking voor het algemeen stemrecht van 1913 en de aanwezigheid van Lenin op het Congres van de sociaal-democraten in 1914. Emile Vandervelde en Paul-Henri Spaak (zie punt 29) onderscheidden er zich ook door belangrijke toespraken. In 1956 gaf Léo Collard er zijn vermaarde toespraak over de scholenhervorming, die de schoolstrijd ontketende.

Rond 1960 zou de samenwerkende vennootschap die eigenaar was van het Volkshuis (waarvan de architect tot op heden ongekend is) ten gevolge van belangrijke financiële moeilijkheden gedwongen worden de deuren van de instelling te sluiten. De gemeente, eigenaar van het gebouw sinds 1995, renoveerde het tot cultureel oord. Sinds 2007 is er een horecaruimte op het gelijkvloers.

In het Volkshuis hield Léo Collard zijn redevoering over de schoolhervorming © François Point

43 Het

Voorplein

s

CI5 Sint-Gillisvoorplein

Het kleine Sint-Gillisvoorplein, waarvan de franstalige naam is afgeleid van het kerklatijn “paradisus” en van het oud-Franse “parevis” (XIIde eeuw), is de historische kern van de gemeente. Dit was het Voorplein van de in 1577 afgebrande Sint-Gilliskerk. De huidige kerk in “NeoRomaanse” stijl dateert van 1878 en is de vrucht van de samenwerking tussen architect Besme en aannemer Braive (zie punt 35). Het kleine Voorplein was tot de XVIIIde eeuw een gemeentelijke begraafplaats. Vanaf 1865 kwam hier een groenten-, fruit- en zuivelmarkt.

Het grote Voorplein werd gebouwd en in 1900 aangelegd als openbaar plein door het laatste deel van de Jourdanstraat te verbreden, en met bijzondere aandacht voor de minimumhoogte van de gebouwen en de architectonische benadering van hun gevels. Sinds 1905 wordt hier een markt gehouden.

De markt op het groot Voorplein in 1905 © Geschiedkundige Kring

D E

44 Het

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Victor Boin-zwembad

s

Vo o r p l e i n

DI4 Wipstraat 38

Victor Boin (1886-1974), majoorvliegenier, was piloot van Koningin Elisabeth tijdens de oorlog 1914-1918. Hij was een talentvol schermer en behaalde zilveren en bronzen medailles op de Olympische Spelen van 1908, 1912, 1920 en 1924. Hij legde de olympische eed af tijdens de Spelen van Antwerpen in 1920. Hij was voorzitter van het Belgisch Olympisch Comité en van de Nationale Trofee voor Sportverdienste. Hij woonde in de De Jonckerstraat 51.

Het Victor Boin-zwembad, gebouwd in 1903-1904 en meer gekend onder de naam “Bains de la perche” is een van de oudste zwembaden van Brussel. Het onderscheidt zich doordat het nu nog steeds over zijn volledige installatie van openbare baden en hydrotherapie beschikt (Turkse baden en stoombaden). Na de renovatie en modernisering zal het complex over 152m² ruimte beschikken die volledig in het teken staat van welzijn: hammam, sauna, massagezaal, ontspanningsruimte en zaal voor hydrotherapie. Verder zijn er ook overloopbaden met jacuzzi, muursproeiers, watervallen en vaste en flexibele douchekoppen.

Bij de oorspronkelijke bouw werd ruim gebruik gemaakt van hout en ijzer, maar deze weinig geschikte materialen hebben het vochtige milieu van het zwembad niet overleefd. In 1938 werd het gebouw ­vergroot en aangepast, gebruik makend van gewapend beton. Bij deze gelegenheid werd het zwembad voorzien van een elektrisch openschuivend dak. Dit laatste werd in 1980 vervangen door een stalen d ­ akgebinte met raampjes, dat echter niet weerstond aan de water- en chloor­dampen. Het huidige dak werd in 1992 geplaatst, met de installatie van een doeltreffend verluchtingssysteem en een nieuwe verlichting. Zonne­panelen werden ook op het dak van het zwembad geplaatst tijdens de lente van 2005. Die panelen maken energiebesparingen mogelijk. Het bassin, versierd met Delftse tegels, is nog in originele staat, net zoals de verwarming- en hydrotherapie-installaties. Deze laatste ­werden destijds aanschouwd als de meest moderne uit de regio. De opstelling van de individuele cabines in galerijen rond het bassin is typerend voor de opvatting van de zwembaden in het begin van de eeuw.

© Patrick Lemye

47

48

De Hallepoort deed dienst als gevangenis in 1785 © François Point en Geschiedkundige Kring

45 De

s

Hallepoort

CI5

De Hallepoort is de laatste getuige van de zeven poorten van de tweede Brusselse stadswal die tussen 1360 en 1383 gebouwd werd.

De oorspronkelijk van kantelen voorziene toren was een belangrijk onderdeel voor de verdediging van de Stad en de tolcontrole. In de Bourgondische tijd werd de poort als opslagplaats voor graan gebruikt.

In de Spaanse periode diende ze als militaire gevangenis en in de ­XVIIIde eeuw, onder de Oostenrijkers en later de Fransen, als strafgevangenis en executieplaats. In 1827 werd het gebouw als Stadsarchief in gebruik genomen en in 1844 als Museum van Wapenrustingen. In 1868 gaf architect Beyaert het zijn huidige aanblik en het werd in 1990 geklasseerd.

46 De

Fortstraat

s

DI4

De Fortstraat en de Vestingstraat verwijzen naar de militaire burcht die de graaf van Monterey (gouverneur-generaal van de Spaanse Nederlanden), hier tussen 1672 en 1675 liet bouwen om de Hallepoort te beschermen en de vallei van de Zenne te controleren. Het vierhoekige fort met vier bastions besloeg bijna zeven hectaren. Omstreeks 1780 waren de gebouwen vervallen en stemde keizer Jozef II toe in de verkoop van het terrein. Het Fort werd in 1784 ge­sloopt en de laatste overblijfselen verdwenen in 1862.

D E

G I D S

V A N

47 De

Vanderschrickstraat

S I N T - G I L L I S

s

Vo o r p l e i n

CI4

Deze straat, in 1872 aangelegd en in 1898 verlengd, draagt de naam van een bekende burgerfamilie van grondbezitters, die een dynastie van eerste gezagdragers van Sint-Gillis opleverde. Egide Van der Schrick was Burgemeester van 1825 tot 1840, zijn zoon Jean (naar wie de straat genoemd werd) van 1840 tot 1860 en zijn kleinzoon Fernand van 1896 tot 1899. Alle drie droegen ze gedurende gans de XIXde eeuw hun steentje bij tot de bloei en de stedenbouwkundige ontwikkeling van Sint-Gillis.

48 Julien

Dillens

s

Glasraam op een gebouw

CI6 J. Dillensplein

in de Vanderschrickstraat

Julien Dillens (1849-1904) was beeldhouwer. Hij studeerde en gaf later les aan de Brusselse Academie, was lid van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten. Als vriend van Rodin en laureaat van de Prijs van Rome in 1877 verbleef hij in Amsterdam, Parijs en Berlijn. Zijn werk siert tal van monumenten. Hij maakte onder meer de beeldhouwwerken van de Beurs, van de Stadhuizen van Brussel en Sint-Gillis (zie punt 9), van het Koningshuis en van de Zavel, net als het beroemde gedenkteken “t’Serclaes” van de Grote Markt en “de Waterdraagster”, het gemeentesymbool dat de fontein van het Bareel bekroont (zie punt 2).

49 Franz

en Jean-Jacques Gailliard

s

CI4 J.J. Gailliardstraat

Franz Gailliard (1861-1932), impressionistisch-luministisch schilder, was leerling aan de Academie van Brussel, waar hij zich aansloot bij Ensor en Khnopff. Hij was een veelzijdig kunstenaar, bijgenaamd “de Grafische Reporter” en laat meer dan 7 000 tekeningen na, geïnspireerd door typisch Brusselse taferelen en plaatsen. Zijn zoon Jean-­Jacques (1890-1976) was een “Surimpressionistisch” schilder. Hij was lid van de Koninklijke Academie van België (Afdeling Schone Kunsten) en was één van de eerste Belgische abstracte schilders van de jaren ‘20. Hij werd “Prins der Schilders” genoemd in navolging van James Ensor.

Julien Dillens, beeldhouwer van de Waterdraagster

49

50

50

De Kuulkappers

s

CI5 Sint-Gillisvoorplein

Sint-Gillis-Obbrussel was in de XVIIde en XVIIIde eeuw een dorp van tuinbouwers, die onder meer de beroemde Brusselse spruitjes kweekten. De kuulkappers (Brussels dialect voor koolkappers) verzorgden de kweek, de kap en de verkoop. Sinds 1948 vereeuwigt de gemeente dat verleden in de gedaante van twee reuzen, Pitje en Lowiske. In 1985 werd bovendien een gastronomisch genootschap gesticht, de “Orde van de Kuulkappers”, dat de folkloristische en culinaire traditie verder zet.

De “Orde van de Kuulkappers” zet de traditie voort van de Brusselse spruitjes­kwekers © Geschiedkundige Kring

51 Jean

Volders

s

CI4 Jean Volderslaan

Belgisch politicus, stichter van de Belgische Werkliedenpartij (1885). Eerste hoofdredacteur van de krant “Le Peuple” (1885). Jean Volders (1855-1896) was medeorganisator van de demonstratie in het Park van Sint-Gillis in 1890, waar meer dan 100 000 democraten de “Eed” a­ flegden om te vechten voor de invoering van het Algemeen Stemrecht (zie punt 55). De huidige Jean Volderslaan, de meest recente verkeersader van Sint-Gillis, werd in 1902 aangelegd op de plaats van de Delcourtstraat en van de steegjes die om redenen van openbare hygiëne werden gesloopt.

Jean Volderslaan © François Point

D E

G I D S

52 De

wegen van Sint-Jacob van Compostella

V A N

S I N T - G I L L I S

s

Vo o r p l e i n

DI4

Willem Tellstraat

Sedert de IXde eeuw heeft de bedevaart plaats naar het graf van SintJacob de Grote (zendeling van Spanje) te Compostella (in de provincie Galicië). Vanaf de XIIIde eeuw ligt Brussel op het kruispunt van de wegen uit Duitsland en Nederland. De bedevaarders, die even halt hielden in de wijk van de Sint-Michielskathedraal en in de SintJacobwijk, herkenbaar door hun “lege schelp” (symbool van de liefde en bescherming tegen het kwade), vervolgden nadien hun pel­ grimstocht langs de Hallepoort (zie punt 45) en de Anderlechtsepoort naar Spanje. De wegen van Compostella behoren trouwens tot het patrimonium van de UNESCO. n

De Hallepoort, halte op de pelgrims­ tocht naar Compostella © Geschiedkundige Kring

51

52

WIJK

Het Zuidstation, internationaal knooppunt © François Point

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Zuid

“ZUID” 53 De

Fontainaswijk

s

BI4 Hallepoortlaan 1-8

André-Napoléon Fontainas (1807-1863), politicus en democratisch liberaal, was eerst Schepen van Onderwijs, en later Burgemeester van de Stad Brussel in 1860.

De Fontainaswijk, die in 1867 gebouwd werd, is een van de zeldzame ensembles waarvan de urbanisatie en architectuur ontworpen en uitgewerkt werden door één en dezelfde persoon. In zijn stedenbouwkundig plan voorziet architect Trappeniers (1824-1887) de omkadering van de wijk door twee symmetrische paviljoenen. De wijk zelf wordt behandeld als een Engels “crescent”. De architectuur in “Neoklassieke” en “Eclectische” stijl versterkt de monumentale eigenschappen van dit ensemble. Deze wijk werd door de Stad Brussel gebouwd ter ere van Burgemeester Fontainas, die geijverd had voor de verbetering van de toestand van de stadsonderwijzers. Hij maakte het mogelijk de op rust gestelde onderwijzers fatsoenlijk te huisvesten. Totaal verwaarloosd onderging de wijk een volledige renovatie en wordt tegenwoordig weer gebruikt voor sociale woningen.

Het Grondwetplein (1900) © Geschiedkundige Kring

© Gilles Parmentier

53

54

De drie laatste stationsgebouwen (1930-1955-2001) © Geschiedkundige Kring en François Point

Opleidingscentrum « Les Ateliers du Midi »

54 Het

Zuidstation en zijn omgeving BI3

Fonsnylaan - Frankrijkstraat Het eerste Zuidstation (het Bogaardenstation), geopend in 1840 in het hartje van de vijfhoek, volstond zeer snel niet meer aan de behoeften.

Toen dit station gebouwd werd, waren er nog weiden op de plaats waar nu het huidige station staat.

Een nieuw station in “Eclectisch neo-klassieke” stijl werd in 1869 ­geopend.

Het werd met uitzicht op de stad ingeplant en zou een beslissende rol ­spelen bij de verstedelijking van dit gedeelte van de gemeente. Door zijn architectuur vormde de wijk een samenhangend geheel en werd een intense handelsplaats waar kleine en middelgrote ondernemingen zich gingen vestigen, waarvan de vele ateliers binnen in de huizenblokken nog getuigen.

Tijdens de XIXde eeuw groeide het idee van een spoorwegverbinding t­ussen het Zuidstation en het Noordstation, met de oprichting van een Centraal station. Na vele projecten begonnen in 1901 de Noord-Zuid verbindingswerken, die slechts in 1952 beëindigd werden. Het station, dat gesloopt werd om plaats te maken voor de verbinding, werd v­ ervangen door een nieuw station, in Modernistische stijl.

Sinds een aantal jaar ondergaat de omgeving van het Zuidstation een gedaanteverwisseling. Het was dan ook nodig de omgeving rond het drukst bezochte station van het land, dat bovendien ook de toegangspoort is tot Brussel voor Thalys en Eurostar reizigers, een positiever imago te geven. Verschillende huizenblokken langs de Fonsnylaan die al jaren aan het verkommeren waren, zijn volledig gerenoveerd, of zelfs afgebroken en heropgebouwd om er

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

woningen en kantoren in onder te brengen. Op het Marcel Broodthaersplein is er een politiecommissariaat geopend om er de veiligheid te verhogen.

De voormalige Frankrijkstraat is omgedoopt tot Victor Hortaplein, dat in het verlengde ligt van de Europaesplanade met tal van winkels en restaurants. De gemeente had ook oog voor het lokale karakter door talrijke publieke woningen en voorzieningen van openbaar nut te bouwen (Jobhuis, Opleidingscentrum,…).

55

César De Paepe

s

BI4 César de Paepestraat

Belgisch politicus (1841-1890), een van de stichters van de eerste Socialistische Internationale (Londen - 1864), stichter van de Brabantse Socialistische Partij (1877) en van de Belgische Arbeiders Partij (1885), was een onvoorwaardelijk aanhanger van Karl Marx. Hij was een van de stuwende krachten achter de “Eed van Sint-Gillis” in 1890, een manifestatie in het park van Sint-Gillis waar meer dan 100 000 democraten de “Eed” aflegden te zullen strijden voor de invoering van het universeel stemrecht (zie punt 51).

56 Émile

Feron

s

BI4 Émile Feronstraat

Liberaal politicus (1841-1918), doctor in de Rechten aan de “Université Libre de Bruxelles” (1863). advocaat, Gemeenteraadslid te Sint-Gillis (1879-1890) en ook arrondissementsafgevaardigde van 1880 tot 1912. Hij was stichter en voorzitter van “la Libre Pensée” van Brussel en leidde het liberale dagblad “La Réforme”. Hij is een van de stichtende leden van de “Liga voor het Onderwijs” en een van de promotors van het Algemeen Stemrecht in België. n

Zuid

55

56

WIJK

Lentefeest op het Bethlehemplein

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Bethlehem

“BETHLEHEM”

Espace Rodelle © François Point

57 Espace

Rodelle

s

CI3 Denemarkenstraat 15-17

Dit vastgoedcomplex, de voormalige ateliers en hangars van het bedrijf Rodelle, biedt na zijn renovatie onderdak aan diensten voor het jonge kind en de jeugd zoals een crèche, een kinderdagverblijf, administratieve lokalen en de buitenschoolse activiteiten van Cemo en Cemôme. De Espace Rodelle werd in 2010 ingehuldigd in het kader van het Wijkcontract “Verhaegen”, na een grondige herinrichting van de ruimte. Aan de straatkant zijn er woningen ingericht van de Gemeentelijke Regie voor Grondbeleid.

58 Kasteelhoeve

van Bethlehem

s

CI4 Bethlehemplein

Op de plaats van de huidige Gemeenteschool “Les 4 Saisons” (in 1902 gebouwd door architect J.B. Maelschaelck) bevond zich de Kasteelhoeve genaamd “van Bethlehem”, die dateerde van de late Middeleeuwen en waarvan de naam verbonden is met de eerste eigenaar (de Abdij van Vorst). Het kasteel met vierkant grondplan werd door adellijke families als residentie gebruikt en diende van 1696 tot 1698 als militair ziekenhuis. In de XVIIIde en XIXde was het achtereenvolgens een cabaret, een drankstokerij en een quarantainegebouw, tot het in 1894 werd gesloopt. De site werd in 1898 een eerste maal heraangelegd en onderging, tijdens de jaren 1980-1990 meerdere herinrichtingen. n

Kasteelhoeve van Bethlehem © François Point

57

58

SINT-GILLIS, OVER ZIJN

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Over de grenzen

GRENZEN HEEN… Het Marien-stadion Dit stadion, gelegen in het Dudenpark te Vorst, is eigendom (net zoals het park) van de Koninklijke Schenking en draagt de naam van een gewezen voorzitter van de “Royale Union Saint-Gilloise” (Joseph Marien).

De oorsprong van de “Royale Union Saint-Gilloise” gaat terug tot in 1896, in de tijd dat het Van Meenenplein nog maar slechts een klein zandpleintje was. Het was op deze plaats dat enkele jongelui voetbal speelden en een club vormden die, vanaf 1897, aangesloten was bij de Belgische Unie van Atletische Sportverenigingen.

Het gebouw, dat de tribune, de loketten, de burelen en de onthaalruimte bevat, werd in 1922 opgetrokken door architect Albert Callewaert en vormt een interessant geheel in “Art Deco”-stijl. De versiering is verrijkt met meerdere gebeeldhouwde panelen van de hand van Oscar De Clerck, ter ere van de sport. Er is een klasseringprocedure ingezet voor de gevel van het gebouw en voor de twee grote glasramen (eveneens “Art Deco”-geïnspireerd) die de inkomhall en de VIPreceptiezaal versieren.

Dit bouwwerk is een van de zeldzame getuigen van de sportarchitectuur van de tijd tussen de twee wereldoorlogen. n

Detail van de gevel van het Marien-stadion in “Art Deco”-stijl. © Patrick Lemye

© Paul Hermans

59

60

© François Point

SINT-GILLIS, EEN GEMEENTE

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Activiteiten

DIE LEEFT… Sint-Gillis ligt te midden van de hoofdstad van Europa en wordt vaak omschreven als “dorp in de Stad”. Sint-Gillis verbaast… en blijft verbazen… Het is vooral een van de weinige Brusselse gemeenten die haar rijke historische erfgoed met verschillende architectuurstijlen heeft weten te bewaren maar het is bovenal een dorp waar niet minder dan 130 verschillende nationaliteiten samenleven. Deze multiculturele mix, waar geen enkele gemeenschap een andere domineert, wel integendeel, is van een onschatbare waarde voor de gemeente.

Het leven in Sint-Gillis, een kleine en dichtbebouwde gemeente, draait rond de verschillende wijken met elk hun identiteit. Denken we maar aan de wijk rond het Van Meenenplein, met centraal het indrukwekkende Stadhuis en daarrond gebouwen, met elk unieke gevelversieringen, waarvan de meeste uit het begin van vorige eeuw dateren. Het Voorplein uiteraard, het historische hart van de gemeente met zijn dagelijkse markten en typische Brusselse cafés rondom.

Openingsceremonie Parcours d’Artistes 2012

Huis van de Culturen

61

62

In de wijk rond het Voorplein zijn overigens ook een aantal tempels uit cultuurleven van Sint-Gillis gevestigd, zoals het cultureel centrum Jacques Frank en het Volkshuis, boegbeelden van een gemeente die al altijd een trekpleister is geweest voor allerhande artiesten. Het Voorplein is ook de buurt waar de bezoeker een culinaire wereldreis kan maken, met tal van restaurants die het kosmopolitische karakter van Sint-Gillis illustreren.

De markt van het Voorplein

Rommelmarkt op het Van Meenenplein

D E

G I D S

V A N

S I N T - G I L L I S

Die veelzijdigheid is de absolute troef van de gemeente. Bewijs daarvan zijn bijvoorbeeld nog de grote evenementen die mensen samenbrengen zoals het multiculturele feest van het Bethlehemplein, of het “Artiestenparcours”; de hippe restaurants en chique boetieks langs de Charleroisteenweg en in de autovrije straten rond “Louiza”; de Zuidmarkt; de rommelmarkten aan het Van Meenenplein of unieke gebouwen zoals het Huis Hannon en het Hortamuseum… stuk voor stuk contrastelementen die de identiteit van een op de wereld gerichte gemeente bepalen en die volgens ons de geneugten van het stadsleven niet beter kunnen belichamen. n

Activiteiten

Afsluitend feest van het Parcours d'Artistes

Halloweentocht

Gezelligheid troef op het Voorplein

63

64 1 Hoge Bruglaan s

30 Léopold Speeckaert s

FI6

s DI5

2 De “Bareel” en haar Waterdraagster 3 J.-J. Michel-school s

CI6

32 Martial Van Schelle s

CI6

33 Het Ægidium s

DI7

6 De IJsfabriek van Sint-Gillis s

IJskelderstraat 16-18

7 Het Jourdanziekenhuis s

EI5

s

FI6

Arthur Diderichstraat 32 Verbindingslaan 1

FI6

11 Het Pelgrimshuis

DI6

Vanderschrickstraat 1-25

38 Het Munthof s

s

39 Het Vredegerecht CI5

Sint-Gillisvoorplein 1

EI7

Amerikastraat 25

13 De Gevangenis van Sint-Gillis

Ducpétiauxlaan 106

s

FI5

Sint-Gillisvoorplein

EI4

DI6

46 De Fortstraat s DI4

BI7

47 De Vanderschrickstraat s

DI6

48 Julien Dillens s

Schotlandstraat

21 Édouard Ducpétiaux s 22 Graaf Goblet d’Alviella s

49 Franz en Jean-Jacques Gailliard s

DI7

50 De Kuulkappers s

EI7

51 Jean Volders s

25 Victor de Laveleye s

52 De wegen van Compostella s

Hallepoortlaan 1-8

DI6

Park Paulus

54 Het Zuidstation en zijn omgeving BI3 DI5

Fonsnylaan – Frankrijkstraat

55 César De Paepe s

BI4

César de Paepestraat

DI7

56 Émile Feron s

Charleroisesteenweg

Sint-Bernardusstraat

s BI4

53 De Fontainaswijk

Moricharplein

27 Pierre Paulus Baron de Chatelet s

DI4

Willem Tellstraat

FI6

Verbindingslaan

CI4

Jean Volderslaan

FI5

29 Paul-Henri Spaak s

CI5

Sint-Gillisvoorplein

Paul Jansonplein

28 Jean Robie s

CI4

J.-J. Gailliardstraat

Faiderstraat

26 Louis Morichar s

CI4

CI6

J. Dillensplein

EI6

Ducpétiauxlaan

Antoine Bréartstraat

s CI5

45 De Hallepoort

De Jonckerstraat

24 Jef Lambeaux s

s DI4

44 Het Victor Boin-zwembad

Wipstraat 38

19 De Joncker en Jourdan s

23 Paul Janson s

s CI5

43 Het Voorplein

DI6

Lausannastraat

20 Paul Delvaux s

s CI5

41 Het Hoguet-huis 42 Het Volkshuis

CI7

18 Clara Clairbert s

CI5

Vlasfabriekstraat

CI5 Sint-Gillisvoorplein 37-39

Faiderstraat 15 – Veydtstraat 6

Alfred Cluysenaarstraat

40 De Vlasfabriek s

Romestraat 24-28

DI7

16 Baron Bouviersquare s

CI5

Munthofstraat 99

Parmastraat 69

17 Alfred Cluysenaar s

s CI5

36 Het Blérot-ensemble

Bosniëstraat – Gisbert Combazstraat Fortstraat – Wipstraat

FI7

15 De Bronstraat s

s CI5

37 De Sociale woningencomplexen DI4

10 “Ma Campagne” s

14 De Royal Skating s

DI4

Willem Tellstraat 58A

Sint-Gillisvoorplein

Van Meenenplein 39

12 Horta-museum

34 De Jourdankribbe s

35 De Kerk van het Voorplein

EI5

9 Het Stadhuis

CI5

Sint-Gillisvoorplein 18

Veydtstraat 15 – Faiderstraat 6

8 Het Hannon-Hotel

DI7

FI6

IJskelderstraat

Bronstraat 18

5 Garage Pilette s

31 Balthazar-François Tasson-Snel s

Charleroisesteenweg

Bordeauxstraat 16

4 Sint-Gillis Haard s

BI6

Gulden-Vlieslaan

DI7

BI4

Émile Feronstraat

57 Espace Rodelle s

CI3

Denemarkenstraat 15-17

58 Kasteelhoeve van Bethlehem s

Bethlehemplein

CI4