ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ ΤΕΥΧΟΣ 79

π

ολύγυρος ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ Ε Κ Δ Ο Σ Η Λ Α Ο Γ ΡΑ Φ Ι Κ Ο Υ Ο Μ Ι Λ Ο Υ Π Ο Λ Υ Γ Υ Ρ Ο Υ Έτος 16ο - Τεύχος 79ο Ιανουάριος - Μάρτιος 2015

πολύγυρος Περιεχόμενα:

Χαίροις, τό νέον ἄστρον τῆς Ἐκκλησίας, χαίροις, πάτερ Παΐσιε!, π. Συνέσιος Γεννατάς .....................3 Προσφορὰ ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ, Ἰωακεὶμ Ἀθ. Παπάγγελος ......................................................................5 ΚΑΠΟΤΕ στον ΠΟΛΥΓΥΡΟ ....................................................................................................................7 Ο Πολυγυρινός ιατροχειρούργος της επανάστασης του 1821 Χρήστος Νικολαΐδης, Νίκος Εμμ. Παπαοικονόμου ...............................................................10 Ιωάννης Αθ. Παπαθανασίου εκ Βάβδου, ένας εκ των 4 ιδρυτών της ΥΒΕ/ΠΑΟ, επιμέλεια Γιάννης Δ. Κανατάς ..............................................12 Η Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση (ΠΑΟ) στον Πολύγυρο & την γύρω περιοχή την περίοδο της κατοχής, Γιάννης Δ. Κανατάς ..................................................14 Προεπαναστατικά έγγραφα του Πολυγύρου Γ´, π. Συνέσιος Γεννατάς ...............................................21 Στον Πολύγυρο της Τέχνης και του Πολιτισμού ..................................................................................25 Παλιό πολυγυρινό καρναβάλι: Η άλλη όψη της ζωής, Ιωάννα Παπαγεωργίου .....................................30 «Για τ’ Στιλούδαμ’» έλεγε «η μάμα η κουλού», Γιάννης Τσίκουλας ....................................................37 Η σελίδα της ποίησης (λόγια της ψυχής στο φως) .................................................................................40 Εκκλησιαστικές και διοικητικές πληροφορίες για τον Πολύγυρο από τον ανέκδοτο κώδικα του 1903 της Μητροπόλεως Κασσανδρείας, Δημ. Θ. Κύρου .............................42 Του Θανάσ’, Γιάννης Δ. Κανατάς .......................................................................................................45 “JE SUIS CHARLIE”?, Απόστολος Κελιαφάνος ...................................................................................52 Τα νέα του Ομίλου ...............................................................................................................................53 Οι χορηγοί του περιοδικού μας ……...................................................................................................….55

O ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟ INTERNET www.ppoligiros.blogspot.com Περιοδική έκδοση Λαογραφικού Ομίλου Πολυγύρου Διανέμεται δωρεάν Συνδρομές προαιρετικές Επιστολές Επιταγές - Εμβάσματα: Λαογραφικός Όμιλος Πολυγύρου

«για το περιοδικό ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ» Τ.Κ.: 63100 Πολύγυρος Εξώφυλλο-οπισθόφυλλο: Λεπτομέρειες τοιχογραφιών του παρεκκλησίου

Αγ. Νικολάου της Μονής Βατοπεδίου του 1780 Κωδικός: 6084 Υπεύθυνος ύλης Επιμέλεια κειμένων: Γιάννης Δ. Κανατάς Φιλολογική επιμέλεια: Αθανάσιος Χριστιανός, Φιλόλογος Ιδιοκτήτης: Λαογραφικός Όμιλος Πολυγύρου Εκδότης: Γιάννης Δ. Κανατάς Τηλ. / Φαξ: 6945-822836 /23710 21075 & 23713 50783 Ε-mail: ikanatas@yahoo.gr

2

Κρίνεται χρήσιμο να γνωρίζουν οι ενδιαφερόμενοι τα εξής: -Καλό θα είναι τα κειμενα να μην υπερβαίνουν τις 3-4 σελίδες του περιοδικού.

-Στα κείμενα που αποστέλλονται για δημοσίευση πρέπει απαραιτήτως να αναγράφεται η ιδιότητα του συντάκτη. Ο τελευταίας, εφόσον υπογράφει, έχει την ευθύνη των απόψεών του.

-Κείμενα, είτε δημοσιεύονται είτε όχι, δεν επιστρέφονται.

-Σε περίπτωση που η εργασία είναι γραμμένη σε υπολογιστή, καλό είναι να συνοδεύεται με το σχετικό cd, ή να αποστέλλεται με mail στο περιοδικό.

-Ο χρόνος δημοσίευσης ενός κειμένου, που έχει εγκριθεί, δεν προσδιορίζεται από την ημερομηνία κατάθεσής του στο Περιοδικό, αλλά από τη χρησιμότητά του, την επικαιρότητά του, τη δυνατότητα να ενταχθεί σε μια ενότητα κ.λπ.

-Τα κείμενα που δε φέρουν υπογραφή ή ψευδώνυμο είναι γραμμένα από τον εκδότη του περιοδικού.

πολύγυρος

Χαίροις, τό νέον ἄστρον τῆς Ἐκκλησίας, χαίροις, πάτερ Παΐσιε!

Ἔργο Ἁγιογραφείου Ἱ. Ἡσυχαστηρίου Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος, Μεταμόρφωση Χαλκιδικῆς.

Ἀξέχαστο θά μείνει στίς καρδιές ὅλων μας ἐκεῖνο τό ἡλιόλουστο πρωινό τῆς 14ης Ἰανουαρίου 2015, ὅταν οἱ καμπάνες τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Νικολάου Πολυγύρου καί ὅλων τῶν ἐνοριῶν καί τῶν μονῶν τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Κασσανδρείας ἤχησαν πανηγυρικά, διαλαλώντας χαρμόσυνα μέ τούς γλυκεῖς ἤχους τό μεγάλο γεγονός τῆς προηγούμενης ἡμέρας: Ὁ ἁγιορείτης Γέροντας Παΐσιος ἐνεγράφη στό ἁγιολόγιο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἔπειτα ἀπό σχετική πράξη τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ σεπτοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου τήν Τρίτη 13 Ἰανουαρίου 2015. Θά μνημονεύεται στό ἑξῆς ὡς Ἅγιος, θά ψάλλεται ἀκολουθία στή μνήμη του (12 Ἰουλίου), θά φιλοτεχνοῦνται εἰκόνες του καί γενικά θά ἀποδίδεται μέ πολλή εὐλάβεια στόν νέο Ἅγιο τῆς Ἐκκλησίας μας κάθε ὀφειλομένη τιμητική προσκύνηση. Μεγάλο τό γεγονός, εὐφρόσυνη ἡ εἴδηση, εὐχάριστη ἀλλά καί ἀναμενόμενη ἡ ἔκπληξη, πού ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ μᾶς ἐπεφύλαξε στήν ἀρχή τοῦ νέου ἔτους. Χαρά ἀναστάσιμη στήν καρδιά τοῦ χειμώνα, χαρά καί ἀγαλλίαση καί ἀπερίγραπτα συναισθήματα στίς καρδιές μας, δακρύβρεκτα ἀπό συγκίνηση τά πρόσωπά μας, γιά τόν ἅγιο Γέροντα, πού γνωρίσαμε, πού ἀγαπήσαμε, πού πονέσαμε καί στόν ὁποῖο ἐμπιστευθήκαμε, μετά Θεόν, τήν ἐλπίδα μας. Βάλσαμο ψυχῶν, ἀληθινή εὐλογία γιά τό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας, ἀκόμα καί γιά τήν πιό ἀπομακρυσμένη γωνιά τοῦ πλανήτη μας, χαρακτηρίστηκε τό γεγονός ἀπό Μητροπολίτη τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἀτίμητη καί οὐράνια εὐλογία θεωρεῖ τήν ἁγιοκατάταξη ἡ 44η ἐγκύκλιος (15.01.2015) τοῦ σεπτοῦ ποιμενάρχου μας, Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Κασσανδρείας κ.κ. Νικοδήμου, ἐκφράζουσα τήν εὐγνωμοσύνη ὅλων μας πρός τόν Παναγιώτατον Πατριάρχην κ.κ. Βαρθολομαῖον καί τήν περί Αὐτόν Ἁγίαν καί Ἱεράν Σύνοδον. Τί ἰδιαίτερη τιμή γιά τή Μητρόπολή μας, καθώς τό σεπτό σκήνωμα τοῦ ὁσίου καί θεοφόρου πατρός ἡμῶν Παϊσίου τοῦ Ἁγιορείτου ἀναπαύεται μέχρι τῆς κοινῆς ἀναστάσεως στό ἐντός τῶν ὁρίων τῆς μητροπολιτικῆς μας περιφέρειας Ἱερόν Ἡσυχαστήριον τοῦ ἁγίου ἀποστόλου καί εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου στή Σουρωτή! Ἄν ὁ ἅγιος Νεκτάριος θεωρεῖται καί εἶναι ὁ Ἅγιος τοῦ αἰώνα μας (τοῦ 20ου), ὁ Γέροντας Παΐσιος εἶναι ἀναμφισβήτητα ὁ Ἅγιος τῶν ἡμερῶν 3

πολύγυρος μας, ὁ ὁποῖος «ἔπιασε» ὅσο κανείς ἄλλος τόν παλμό, τά προβλήματα, τίς ἰδιαιτερότητες τοῦ καιροῦ μας. Φορέας τοῦ πνεύματος τῆς παρακλήσεως (παρηγοριᾶς), διδάσκαλος τοῦ φιλοτίμου, προφήτης τοῦ Γένους, ὅπως ὁ Πατροκοσμᾶς, καί παγκόσμιος Ἅγιος. Συμπάσχων τοῖς πᾶσι, ὅπως ὁ ἀπόστολος Παῦλος, καρδιά φλεγομένη ἀπό ἀγάπη πρός τόν Θεό καί τόν ἄνθρωπο, ὅπως ὁ πολυαγαπημένος του ὅσιος Ἰσαάκ ὁ Σῦρος. Καταφύγιο ψυχῶν ἀσφαλέστατο, ἰδίως τῶν ἀσθενῶν, τῶν ἀδικημένων, τῶν κατατρεγμένων, τῶν ὀχλουμένων ὑπό πνευμάτων ἀκαθάρτων, τῶν ἀπηλπισμένων καί τῶν καρκινοπαθῶν. Αὐτούς τούς τελευταίους εἰδικά «εἰς τέλος ἠγάπησεν», κατά τήν εὐαγγελική ρήση, καί ἐζήτησε ἀπό τόν Θεό νά συμμετάσχει πραγματικά στούς πόνους τους, δεχόμενος σάν ἀνεκτίμητη εὐλογία στόν ἴδιο τήν ἀσθένεια τοῦ καρκίνου. Ταπεινά φρονοῦμε ὅτι τά γραφόμενα εἶναι πολύ φτωχά γιά τό μέγεθος τῆς ἀκτινοβολίας τοῦ Γέροντος. Γνωρίζοντας ὅμως ἀπό προσωπικές μας ἐμπειρίες καί ἀπό μαρτυρίες ἄλλων τή μεγάλη ταπείνωση, τήν ἁπλότητα, τή διάκριση καί τή θυσιαστική του ἀγάπη, ἐλπίζουμε ὅτι ὁ «Παππούλης» δέν θά παρεξηγήσει τά ἄτεχνα αὐτά λόγια, τά δοσμένα ὅμως μέ ἀπέραντο σεβασμό, ἀγάπη, εὐλάβεια, ὀφειλή πνευματική καί εὐγνώμονα διάθεση πρός τό πάνσεπτο πρόσωπό του. Ἀπό τήν ὁσιακή κοίμησή του (12.07.1994) καί ἑξῆς ἔχουν τόσα γραφεῖ γιά τόν ἅγιο Γέροντα! Ἰδιαίτερα ὅμως συγκινοῦν καί βοηθοῦν σωστικά τό σύγχρονο ἄνθρωπο ὅσα ἐγράφησαν ἀπό ἀνθρώπους, πού τόν ἔζησαν καί διδάχθηκαν ἀπό τόν ἴδιο τήν πνευματική ζωή. Αὐτοί ἔδωσαν στόν κόσμο τήν καλή μαρτυρία καί σκιαγράφησαν μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ τό μεγάλο ἀγωνιστή, τόν ἀσυρματιστή τοῦ στρατοῦ καί τοῦ Θεοῦ, τόν πάμπτωχο ἀπό ὑλικά ἀγαθά καλόγερο καί τόν πάμπλουτο σέ ἀγάπη μοναχό ἐρημοπολίτη, τόν αὐστηρό στόν ἑαυτό του ἀσκητή καί τό φιλάνθρωπο μέχρις αὐτοθυσίας ὑπερασπιστή τῶν συστρατιωτῶν καί συμπολεμιστῶν του, τῶν ἀδυνάτων, τῶν ἀδικημένων σ΄ αὐτήν τή ζωή, τόν πάσχοντα δοῦλο τοῦ Θεοῦ. Φάρασα (1924), Κόνιτσα, Ἑλληνικός Στρατός, Ἅγιον Ὄρος, Στόμιο, Σινᾶ, Σουρωτή (1994): Σημαντικοί σταθμοί τῆς ἐπίγειας πορείας του, πού συνδέονται μέ πλῆθος θαυμαστῶν γεγονότων. Ἀλλά, ὅπως χαρακτηριστικά σημειώνει ἕνας ἀπό τούς μαθητές καί βιογράφους του, ὁ μακαριστός Ἁγιορείτης ἱερομόναχος Ἰσαάκ τῆς Καψάλας, «πιό πολύ ἀπό τά θαύματά του μᾶς ἔχουν συγκινήσει ἡ μεγάλη του αὐταπάρνηση, οἱ φιλότιμοι ἀγῶνες γιά τήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ, ἡ μοναχική του ἀκρίβεια καί ἡ λεπτή του αἴσθηση γιά τήν πνευματική ζωή, ἡ σπάνια διάκρισή του, ἡ θυσιαστική του ἀγάπη γιά τόν κάθε ἄνθρωπο καί τό πατερικό του φρόνημα πού ἀνέπαυε». Ὁ Γέροντας Παΐσιος ἦταν, κατά κοινή ὁμολογία, ἤδη ἐν ζωῇ Ἅγιος στή συνείδηση τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας. Γι΄ αὐτό καί οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί σέ ὅλα τά μήκη καί πλάτη τῆς γῆς τόν ἐπικαλοῦνταν ὡς Ἅγιο πολύ πρίν τήν κοίμησή του. Στίς κρίσιμες αὐτές στιγμές γιά τήν πατρίδα μας καί γιά τόν κόσμο ὁλόκληρο, ἡ ἁγιοκατάταξή του ἔρχεται νά ἀναπτερώσει τήν πεποίθηση ὅλων μας, ὅτι ὁ Θεός ἐγγύς ἐστιν καί ἰσχυράν παράκλησιν ἀπέστειλε τῷ δοκιμαζομένῳ λαῷ Αὐτοῦ. Ὁ Ἁγιορείτης ὅσιος Παΐσιος! Ὁ μύστης τῆς ἡσυχίας, τό δοχεῖον τῆς θείας ἀγάπης, ὁ εὐεργέτης τοῦ κόσμου, ὁ ὑπέρμαχος τῆς Ὀρθοδοξίας καί ὁ ἀντίπαλος τῆς κακοδοξίας, ἡ αἴγλη τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί τό καύχημα τῆς οἰκουμένης! Ἄς ἔχουμε τίς εὐχές καί τίς πρεσβεῖες του. Ἀμήν! Συνέσιος μοναχός Ἱ. Μ. Ὁσίου Ἀρσενίου Βατοπαίδι Χαλκιδικῆς Ἱερόν Ἀνδρῷον Ἡσυχαστήριον «Ὅσιος Ἀρσένιος ὁ Καππαδόκης» Βατοπαίδιον Χαλκιδικῆς, Ἰανουάριος 2015 4

Ὁ Ἅγιος Γέρων Παΐσιος ὁ Ἁγιορείτης 1924-1994.

πολύγυρος Προσφορὰ ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ

Ἰωακεὶμ Ἀθ. Παπάγγελος

Πολὺ μέ «ἀναπαύει», ὅταν ἐκκλησιάζομαι στὸ παρεκκλήσι τοῦ Ἁγίου Νικολάου, τοῦ βατοπεδινοῦ Καθολικοῦ. Ἰδιαίτερα στὸν Ἑσπερινό, ὅταν ὁ ἥλιος ἔχει ἀρχίσει νὰ γέρνει πρὸς τὴν Δύση καὶ τὸ φῶς μπαίνει ἀπὸ τὰ νοτιοδυτικὰ παράθυρα τοῦ τρούλλου καὶ διαχέεται μέσα στὸν ψηλόλιγνο ναΐσκο. Τότε ἀναδεικνύεται ἡ λεβεντιὰ καὶ τὸ γεμάτο ἀγαπητικὴ θέληση πρόσωπο τοῦ Παντοκράτορα στὴν κορυφὴ τοῦ τρούλλου καὶ δικαιώνεται αὐτὸς ποὺ εἶπε ὅτι πρόκειται γιὰ ἔργο τοῦ 16ου αἰῶνα, τότε ποὺ οἱ μεγάλοι κρητικοὶ ζωγράφοι ἔφερναν στὸ Ὄρος τὶς νέες τάσεις τῆς Ὀρθόδοξης ζωγραφικῆς. Τελειώνουν τὰ κεκραγάρια καὶ ὁ ἀγγελόσχημος χορὸς τῶν ψαλτῶν ἀρχίζει τοὺς στίχους ἀπὸ τὸν 140στὸ ψαλμὸ τοῦ Δαβίδ, «Θοῦ Κύριε φυλακὴν τῷ στόματί μου...»· καὶ εἶναι σὰν νὰ ἀκούω τὸν Βατοπεδινὸ μακαρίτη Ρωμανὸ τὸν Γουματιανό, (τὸν πρόλαβα, μὰ δὲν τὸν ἄκουσα 1886-1971) νὰ ἑρμηνεύει μαθήματα τοῦ ἄλλου Βατοπεδινοῦ, τοῦ μεγάλου δάσκαλου τῆς ψαλτικῆς, τοῦ Ματθαίου τοῦ Ἐφεσίου (οὔτε τὸν πρόλαβα, μήτε τὸν ἄκουσα, 1774-1849) ἀλλὰ περὶ αὐτοῦ γράφουν: «Ματθαῖος Βατοπαιδινός, ὀνομαστὸς ἁγιορείτης μουσικός, μαθητὴς γενόμενος τῶν τριῶν διδασκάλων τῆς νέας μεθόδου, τὴν πατρίδα Ἐφέσιος. Φημίζεται διὰ τὴν περὶ τὸ μελοποιεῖν δεξιότητα καὶ τὰς μουσικὰς αὐτοῦ γνώσεις, εἰδήμων ὦν τῆς τε παλαιᾶς καὶ νέας παρασημαντικῆς». «Ἀπὸ φυλακῆς πρωΐας μέχρι νυκτός...», ἐκφώνησε ἀρκετὰ ἐκτὸς μουσικοῦ θέματος ὁ Κανονάρχης, θεσμὸς προαιώνιος, καὶ μὲ ἐπανέφερε στὴν λατρευτικὴ πραγματικότητα. Ἀλλὰ δὲν πρόλαβε νὰ τελειώσει τὸ «ἐλπισάτω Ἰσραὴλ ἐπὶ τὸν Κύριον» καὶ ᾽γὼ μουρμούρισα: «Κανονάρχης· χρειάζεται σήμερα αὐτὸ τὸ ἀπολίθωμα;». Ἐκείνη τὴ στιγμὴ μιὰ καινούρια δέσμη φωτὸς μπῆκε ἀπὸ τὸ δυτικὸ παράθυρο τοῦ τρούλλου, καθὼς ὁ ἥλιος ὅλο καὶ ἔγερνε. Τὸ παρεκκλήσι γέμισε φῶς καὶ ὁ καπνὸς τοῦ θυμιατοῦ προβλήθηκε περνῶντας μέσα ἀπὸ τὴν δυτικὴ ἀκτίνα, στροβιλιζόμενος ἤρεμα. Τότε, πῶς ἔγινε; μέσα ἀπὸ τὴν ἀκτῖνα βγῆκε φῶς, περισσότερο φῶς, καὶ τὰ στροβιλίσματα τοῦ καπνοῦ σὰν νὰ συμμαζεύτηκαν, σὰν νὰ συμπυκνώθηκαν, καὶ τὸτε εἶδα ἐκεῖνον τὸν πανώριο Ἅγγελο, ἀπὸ τὸ τύμπανο τοῦ τρούλλου τοῦ ἄλλου παρεκκλησίου, τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, τὸν Ἀνατολικὸ Ἄγγελο, τὸν εἶδα νὰ μὲ ζυγώνει, νὰ μὲ παίρνει ἀπὸ τὸ χέρι (ἐν σώματι ἢ ἐν πνεύματι; δὲν ξέρω) καὶ νὰ μὲ ὁδηγεῖ στὸ Καθολικό. Σταθήκαμε μπροστὰ στὸ ἀναλόγιο τῶν ψαλτάδων, τὸ δῶρο τοῦ

Ι. Μ. Βατοπεδίου.

Ἡ τοιχογραφία βρίσκεται στὸν κυρίως ναὸ τοῦ παρεκκλησίου τοῦ Ἁγίου Νικολάου τῆς Μονῆς Βατοπεδίου καὶ εἶναι ἔργο τοῦ 1780, ἀποδιδόμενο στὴν ὁμάδα τοῦ ζωγράφου μοναχοῦ Μακαρίου, ἀπὸ τὴν Γαλάτιστα.

5

πολύγυρος Δεσπότου Ἀνδρονίκου, καθὼς ὁ ἡγούμενος ἄρχισε νὰ ἐκφωνεῖ τὸ «Φῶς ἰλαρόν...». Ἡ παρουσία μας ἄφηνε ἀπολύτως ἀδιάφορους τοὺς μοναχούς, σὰν νὰ μὴν ὑπήρχαμε. Μόνο ἕνας μὲ παραξένεψε, μὲ τὸ σταθερὸ καὶ παραξενεμένο βλέμμα του, ἀλλὰ εἶπα ὅτι θὰ ἔβλεπε τὴν Ἁγία Τριάδα τὴν Σαλονικιά, ποὺ ἦταν στὴ εὐθεία μας, δῶρο κι αὐτὴ τοῦ Δεσπότου Ἀνδρονίκου. Καὶ τότε ὁ Ἄγγελος, μὲ λόγον προστακτικό, μὲ εἶπε: «γονάτησε ἀνιστόρητε», καὶ ἔδειξε τὴν θέση ὅπου στέκεται καὶ κανοναρχεῖ ὁ Κανονάρχης. Γονάτησα καὶ ἄρχισα νὰ περιφέρω τὰ δάκτυλά μου γύρω ἀπὸ τὶς λειασμένες καὶ «βουλιαγμένες» ψηφῖδες τοῦ μαρμαροθετήματος, πάνω στὸ φαγωμένο καὶ «βουλιαγμένο» μάρμαρο τῆς πλακόστρωσης. Ἀκούμπησα τὸ μάγουλό μου στὸ μάρμαρο καὶ «μάτιασα» γιὰ νὰ διαπιστώσω πόσο φαγώθηκε τὸ ἐπίπεδο ἀπὸ τὴν ἤρεμη ἀλλὰ ὑπερχιλιετῆ δράση τῶν ὑποδημάτων τοῦ Κανονάρχη. Καὶ λογάριασα (κατὰ προσέγγιση): 1030 ἔτη Χ 365 ἡμέρες Χ 3 φορὲς τὴν ἡμέρα Χ 30 τὴν φορά = 33.835.500 στάσεις τοῦ Κανονάρχη στὴν ἴδια θέση. «Σήκω», μὲ πρόσταξε, καὶ βγήκαμε στὸ Μεσονυκτικό. Σταθήκαμε στὸ μισοσκόταδο, μπροστὰ στὸν τάφο τῶν κτητόρων. Τὰ τσιαπράζια του ἔλαμπαν ἀντανακλῶντας τὸ ταπεινὸ φῶς τοῦ ταφικοῦ καντηλιοῦ. Οἱ καλόγεροι γύρω μας καὶ πάλιν ἀδιάφοροι ἢ ἀγνοοῦντες τὴν παρουσία μας. Μόνον ἐκεῖνος ποὺ προεῖπα ὅτι ἔβλεπε τὴν Σαλονικιά, τώρα ἦταν στραμμένος πρὸς τὸ μέρος μας καὶ ἔβλεπε, ἔβλεπε, μὲ μάτια διεσταλμένα καὶ ὑγρά.

-«Πῶς σὲ φάνηκε τό... ἀπολίθωμα;» -«Εὐλόγησον Ἄγγελε...».

-«Πῶς γίνεται καὶ πῶς γράφεται ἡ Ἱστορία;» -«Εὐλόγησον, εὐλόγησον, Ἅγιε Ἄγγελε...»

-«Πῶς ἀποτυπώνεται ἡ Ἱστορία;» -«Ἥμαρτον Ἄγγελε Κυρίου· εὐλόγησον...»

-«Τὶ εἶναι ἀληθέστερο, τὸ τύπωμα ἢ τὸ ἀποτύπωμα τῆς Ἱστορίας;» -«Ἐλέησόν με τὸν ἀνιστόρητο...» Στράφηκε καὶ τράβηξε γιὰ τὸν νάρθηκα, καὶ καθὼς διάβαινε τὸ κάτασπρο μαρμάρινο κατώφλι (παριανὸ μάρμαρο θαρρῶ ὅτι εἶναι, σίγουρα παρμένο ἀπὸ κάποιο ἀρχαῖο κτήριο) τὸν πρόλαβα καὶ τράβηξα ἤρεμα τὴν σκούτα τοῦ στιχαρίου του. Σταμάτησε, γύρισε καὶ μὲ κοίταξε ἐρωτηματικά.

-«Ἅγιε Ἄγγελε, ἔμαθα νὰ πληρώνω τὰ μαθήματα». Μὲ ὁδήγησε στὸν Ἅγιο Νικόλαο, ἀπ᾽ὅπου μὲ παρέλαβε.

-«Ἅγιε Ἄγγελε...» Στράφηκε πρὸς τὴν ἔξοδο καὶ δείχνοντας πρὸς τὰ πάνω μὲ τὸ δεξί του χέρι, εἶπε φεύγοντας.

-«Τὶ λέει ἡ ἱστορία τοῦ λυράρη;» καὶ χάθηκε... Ὁ γέροντας δίπλα μου ἔδειχνε νὰ εἶναι στὸν κόσμο του. Ἐπανέλαβα τὴν ἐρώτηση τοῦ Ἀγγέλου. Παραξενεύτηκε ἀπὸ τὴν ἀπροσδόκητη, γι᾽ αὐτόν, ἐρώτησή μου. Ἔδειξε κι αὐτὸς πρὸς τὰ πάνω καὶ ἀπάντησε στὴν ἐρώτησή μου: -«Κοίτα τὴν ἱστορία». Σηκώθηκα καὶ κοίταξα πρὸς τὰ πάνω. Εἰκονίζεται ἕνας γέρος νὰ παίζει λύρα μπροστὰ στὴν ἐκκλησία τοῦ Προδρόμου. Δὲν κατάλαβα καὶ πολλά.

-«Ἐξήγα μου γέροντα τὴν ἱστορία».

-«Ὁ λυράρης ζήτησε τὴν βοήθεια τοῦ Προδρόμου γιὰ ἕνα πρόβλημά του καὶ ὁ Ἅγιος τοῦ ἔκανε τὸ χατήρι. Ὁ λυράρης ἦταν πάμπτωχος καὶ δὲν μποροῦσε οὔτε μὲ ἕνα κερὶ νὰ ἀνταποδώσει τὸ καλό. Ὅμως ἡ συνείδησή του δὲν τὸ σήκωνε νὰ μὴν ἀνταποδώσει ἐμπράκτως τὴν εὐεργεσία τοῦ Ἁγίου. Τὸ βράδυ στὴν προσευχή του εἶπε στὸν Ἅγιο: -«Πρόδρομέ μου, γνωρίζεις πόσο φτωχὸς εἶμαι. Ἀλλὰ ξέρω νὰ παίζω καλὰ τὴν λύρα μου. Γιὰ νὰ σ᾽ εὐχαριστήσω θὰ παίζω γιὰ χάρη σου, κάθε Τετάρτη ἀπόγευμα, στὸ κατώφλι σου. Βλέπεις παιδί μου, ὅ,τι κάνεις νὰ τὸ κάνεις μὲ τὴν καρδιά σου, γιὰ τὸν Χριστό...», συμπλήρωσε ὁ γέροντας, καὶ ἀποτραβήχθηκε στοὺς λογισμούς του.

6

Ἡ τοιχογραφία τοῦ Λυράρη, ἀλλὰ καὶ τοῦ καραβιοῦ τοῦ οπισθοφύλλου, βρίσκονται στὸν κυρίως ναὸ τοῦ παρεκκλησίου τοῦ Ἁγίου Νικολάου τῆς Μονῆς Βατοπεδίου καὶ εἶναι ἔργο τοῦ 1780, ἀποδιδόμενο στὴν ὁμάδα τοῦ ζωγράφου μοναχοῦ Μακαρίου, ἀπὸ τὴν Γαλάτιστα.

πολύγυρος

ΚΑΠΟΤΕ στον ΠΟΛΥΓΥΡΟ

Επιλογή ειδήσεων, τοπικών νέων, σχολίων, λογοτεχνικών κειμένων, στίχων, ευτράπελων και άλλων τινών, από τις σελίδες της εβδομαδιαίας εφημερίδας του Πολυγύρου «Φωνή της Χαλκιδικής» (1930-1977), αλλά και άλλων εφημερίδων τοπικής ή πανελλήνιας κυκλοφορίας. Την επιμέλεια της στήλης εξακολουθούν να έχουν οι: Γιάννης Δ. Κανατάς, υπεύθυνος του περιοδικού και ο Χρίστος Ν. Γεροχρίστος, ιδιοκτήτης του αρχείου της εφημερίδας «Φωνή της Χαλκιδικής». Σημαντική χαρακτηρίζεται τελευταία και η συνδρομή των Γιάννη Δ. Σαράφη από τον Άγ. Πρόδρομο και Βασίλη Πλάτανου από την Ελασσόνα με τη διάθεση των αρχείων τους στο περιοδικό μας. Επομένως αυτοδίκαια θεωρούνται τακτικοί συνεργάτες και συνυπεύθυνοι της στήλης αυτής. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 5 Ιανουαρίου 1930: ΑΠΌ ΤΗΝ ΓΕΡΑΚΙΝΗΝ Την 16 Δεκεμβρίου εις το οίκημα της Εταιρείας Μεταλλείων Γερακινής, εδόθη χοροεσπερίς υπέρ του ενταύθα Δημοτικού Σχολείου τη ενεργεία των Κυρίων Π. Σάλιαρη δημοδιδασκάλου και Κ. Ζαρταλούδη παντοπώλου…. Δια την εξαιρετικήν επιτυχίαν της χοροεσπερίδος ταύτης συνετέλεσεν ο κ. Αναστάσιος Μ. Βενέτης και ο κ. Ιωάννης Λιβανίδης, οίτινες με τα βιολιά τους είχον κατενθουσιάσει το κοινόν. Ιδίως ο κ. Βενέτης με τις παθητικές του δοξαριές υπήρξεν υπέροχος. Παίζει βιολί με πάθος. Πολλάκις όταν παίζει, πονεί, πάσχει, υποφέρει, ονειροπολεί. Ούτος έπαιξεν διάφορα μουσικά έργα των διασημοτέρων μουσουργών με μεγάλην δεξιοτεχνίαν. Κατόπιν… επαίχθησαν παρά των ιδίων, χοροί ελληνικοί και ευρωπαϊκοί… ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ 1 Ιανουαρίου 1931: Ο ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΣ Η Εφημερίς μας συμφώνως προς τον κύριον σκοπόν τον οποίον έταξε, ως πρώτον άρθρον του προγράμματός της, δεν ηδύνατο να φέρει άλλον τίτλον παρά το όνομα της προσφιλούς μας Πατρίδος, εις την οποίαν ανήκει

Το Δημοτικό Σχολείο Γερακινής περί το 1930. Δεξιά ο δάσκαλος εκ Νικήτης Πέτρος Σαλιάρης.

7

πολύγυρος ψυχή τε και σώματι. Επί τη ευκαιρία όμως ταύτη, δεν δυνάμεθα να μην αναφέρωμεν και τους υπό τον αυτόν τίτλον προγενεστέρους αγώνας, υπέρ της Χαλκιδικής, τους οποίους διεξήγαγον από την Θεσσαλονίκην δύο πρωτοπόροι του δημοσιογραφικού αγώνος, ο αείμνηστος Γεώρ. Μαρέττης και ο κ. Βασ. Βασιλικού, δια της από 1ης Ιανουαρίου 1920 μέχρι του τέλους του αυτού έτους εκδόσεως της «Χαλκιδικής». Και αν και το όνομα αυτής ανήκει εις όλους τους Χαλκιδικείς… εν τούτοις ημείς κατά καθήκον, εζητήσαμεν την συγκατάθεσιν και την συνεργασίαν του επιζώντος αγωνιστού δημοσιογράφου και πολιτευτού της Χαλκιδικής κ. Β. Βασιλικού, τον οποίον και ευχαριστούμεν δι αμφότερα. (Από το δημοσίευμα αυτό προκύπτει ότι κατά το έτος 1920 κυκλοφόρησε, από τους Γ. Μαρέττη και Β. Βασιλικό η εφημερίδα «Χαλκιδική», για την οποία δεν έχουμε συναντήσει σε κανένα αρχείο ούτε έχουμε καμία πληροφορία. Την κυκλοφορία της εφημερίδας ενισχύει και προηγούμενο δημοσίευμα του Φωτός της 26 Οκτ. 1919, σύμφωνα με το οποίο «ο από πολλού εν τη πόλει μας εγκαταστημένος κτηματίας και εκ των εκλεκτοτέρων παραγόντων της Χαλκιδικής κ. Γ. Μαρέτης εν τη προσπαθεία του όπως επεκτείνει τον κύκλον των επιχειρήσεών του, συνεταιρίσθη μετά του συναδέλφου κ. Β.Α. Βασιλικού επί τω σκοπώ όπως ιδρύσουν τέλειον τυπογραφείον, βιβλιοπωλείον και χαρτοπωλείον. Οι κ.κ. Μαρέτης και Βασιλικού αναχωρούν προσεχώς δι Αθήνας όπως προμηθευτούν τ’ απαιτούμενα μηχανήματα…». Την κυκλοφορία τέλος επιβεβαιώνει και το από 25 Ιουν. 1923 δημοσίευμα του Φωτός σύμφωνα με το οποίο «Υπό του συναδέλφου κ. Β. Βασιλικού επανεκδίδεται προσεχώς η εβδομαδιαία εφημερίς «Χαλκιδική» όργανον των κοινών συμφερόντων της επαρχίας Χαλκιδικής).

Χριστόδουλος Καζάνης μετέπειτα Δήμαρχος Πολυγύρου

ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 18 Ιανουαρίου 1931: ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ Εις τον εκλεκτόν συνεργάτην μας κ. Χριστόδουλον Καζάνην, δόσαντα αμοιβαίαν υπόσχεσιν γάμου εν Θες/νίκη μετά της δος Μίνας Παπαγεωργίου, η «Φωνή της Χαλκιδικής»εύχεται ταχείαν την στέψιν και επιτυχή σταδιοδρομία. ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ 3 Φεβρουαρίου 1935: ΠΕΝΘΗ Κατά την παρελθούσαν Κυριακήν απέθανε και εκηδεύθη εν Πολυγύρω ο γνωστός οργανοπαίκτης Ιωάννης Βογιατζής ετών 58. Την κηδείαν του, παρά το ακατάλληλον του καιρού παρηκολούθησαν όλοι οι φίλοι.

Ο περίφημος Γιαννακός Βογιατζής με το κλαρίνο του.

8

πολύγυρος ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΘΑΡΡΟΣ 5 Μαρτίου 1946: ΑΝΕΥ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΥΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥ κ. ΖΕΡΒΑ ΕΙΣ ΠΟΛΥΓΥΡΟΝ… Ο αρχηγός του Κόμματος Εθνικής Αντιστάσεως Στρατηγός Ζέρβας συνοδευόμενος υπό των υποψηφίων κ.κ. Καναβού και Τσαιλά Διευθυντού του Ελ. Θάρρους επεσκέφθη την πρωίαν της παρελθούσης Κυριακής τον Πολύγυρον. Εις προϋπάντησιν του Στρατηγού είχον εξέλθει έξω της πόλεως οι κάτοικοι μετά σημαιών και λαβάρων, οίτινες επευφήμησαν ενθουσιωδώς τον ηρωικόν Αρχηγόν της αληθινής Εθνικής Αντιστάσεως…. Ο Στρατηγός … καταθέτει στέφανον εις το Ηρώον των πεσόντων και ακολούθως κατευθύνεται εις την προ των δικαστηρίων και Δημ. Σχολείων πλατείαν ένθα εξεφώνησε συγκινητικόν και πατριωτικότατον λόγον… Ο Ζέρβας ομιλεί επί δίωρον από στήθους διακοπτόμενος από συνεχείς ζητωκραυγάς. Μετά την ομιλίαν ο Ζέρβας εδέχθη εν τη οικία του κ. Σάλτη διαφόρους επιτροπάς, επαγγελματικάς οργανώσεις και τοπικούς παράγοντας δηλώσαντες ανεπιφυλάκτως προσχώρησιν εις το υπό την ηγεσίαν του κόμμα. Η οικία του κ. Σάλτη μετεβλήθη εις προσκύνημα. Περί την 12.30΄ ο Στρατηγός ανεχώρησε προπεμφθείς με τας αυτάς ενθουσιώδεις εκδηλώσεις.

Ο στρατηγός Ναπολέων Ζέρβας.

ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ 12 Φεβρουαρίου 1961: Η ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΑ ΕΙΡΗΝΗ ΕΙΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΝ Κατά την παρελθούσαν Τρίτην η πριγκίπισσα Ειρήνη μετά της ακολουθίας της … επεσκέφθη την Γαλάτισταν, την Αρναίαν και τον Πολύγυρον, προς διανομήν δεμάτων της φανέλας του στρατιώτου εις του οπλίτας των ταγμάτων ΤΕΑ… Εις τον Πολύγυρον έφθασεν περί την 1ην μ.μ. όπου πλήθη λαού με επικεφαλής τον μητροπολίτη Κασσανδρείας κ. Συνέσιον, τον δήμαρχον και όλας τας αρχάς υπεδέχθησαν ενθουσιωδώς την Πριγκίπισαν. Η τελετή απονομής εγένετο προ της πλατείας του Γυμνασίου. Από της εισόδου του Δημοτικού Πάρκου μέχρι του Γυμνασίου ήσαν παρατεταγμένοι οι μαθηταί του Δημ. Σχολείου και του Γυμνασίου και την κορυφήν της παρατάξεως το τμήμα των ΤΕΑ Πολυγύρου εν στολή και τμήματος Χωροφυλακής και προ αυτών η Μουσική του Δήμου… Μεθ’ ό ήρχισεν η διανομή εις έκαστον εκ των ανδρών των ανά τα διάφορα χωρία της Χαλκιδικής τμημάτων του Τάγματος … ανά ενός ζεύγους αρβυλών, ενός ζεύγους μαλλίνων καλτσών, τριών πακέτων σιγαρέττων και μιας αναμνηστικη΄ς φωτογραφίας της Βασιλίσσης…

6 Φεβρουαρίου 1961. Διανομή δεμάτων της «Φανέλας του στρατιώτη» από την πριγκήπισσα Ειρήνη στα ΤΕΑ Χαλκιδικής.

9

πολύγυρος Ο Πολυγυρινός ιατροχειρούργος της επανάστασης του 1821 Χρήστος Νικολαΐδης

Νίκος Εμμ. Παπαοικονόμου

Ξεφυλλίζοντας κάποια παλιά τεύχη του “Πολυγύρου” την προσοχή μου τράβηξε ένα άρθρο του γιατρού Χρ. Παπαγιάννη, σχετικό με τον Πολυγυρινό εμπειρικό ιατροχειρούργο της επανάστασης του 1821 Χρήστο Νικολαΐδη24. Λόγω της ενασχόλησης γενικότερα με το θέμα της δράσης των Χαλκιδικιωτών στον Αγώνα της ανεξαρτησίας η μορφή του Χρήστου Νικολαΐδη, τον οποίο ομολογώ πως αγνοούσα, μου κίνησε το ενδιαφέρον. έτσι ξεκίνησε μια μικρή έρευνα προκειμένου να συγκεντρωθούν όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για το πρόσωπό του. Ο Χρήστος Νικολάου ή Νικολαΐδης γεννήθηκε στον Πολύγυρο γύρω στο 179825. Γιος πλούσιου γαιοκτήμονα του χωριού του διδάχθηκε την εμπειρική ιατρική από τον Ιερόθεο Ιωαννίδη. Μετά την αποτυχία των επαναστατικών κινημάτων της Μακεδονίας εγκατέλειψε την πατρίδα του και κατέφυγε στην Πελοπόννησο, όπου πολέμησε ως απλός στρατιώτης, διαθέτοντας μάλιστα ένα σεβαστό ποσό για τις ανάγκες του Αγώνα26. Δύο αδέλφια του σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων της επανάστασης. Το 1822 πρόσφερε τις υπηρεσίες του ως ιατροχειρούργος27 των στρατευμάτων του οπλαρχηγού Ν. Κριεζιώτη σε διάφορες μάχες με τους Τούρκους στην Εύβοια. Το 1823 και το 1824 υπηρέτησε υπό τον Β. Μαυροβουνιώτη επίσης ως γιατρός στο σώμα του28. Στα μέσα του 1824 εγκαταστάθηκε στην Ύδρα, όπου εργάστηκε ως γιατρός στη ναυτική δύναμη του νησιού, περιθάλποντας τους τραυματισμένους ναυτικούς από τα πληρώματα των Υδραίων καπετάνιων τα οποία συμμετείχαν στις ναυμαχίες του Αιγαίου29. Το 1824 η Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδας έπειτα από πρόταση του Βάσου Μαυροβουνιώτη του απένειμε τον βαθμό αρχικά του ταξιάρχου και αργότερα του αντιστράτηγου. Το “Κοινόν της νήσου Ύδρας” βεβαιώνοντας τις ιατρικές υπηρεσίες του Νικολαΐδη στο νησί, έγραφε το 1828: “Tο Κοινόν της νήσου Ύδρας μένει χρεώστης εις τον ιατροχειρούργον Χρήστον Νικολάου… ιάτρευσε τους πληγωθέντας οίτινες επληγώνοντο εις τας εκστρατείας με τα πολεμικά πλοία…”. Με την έλευση του Ιω. Καποδίστρια, μεταξύ του 1828 και του 1830, όπως αναφέρει ο ίδιος σε μια αίτηση που, υπέβαλε το 1844 στον Όθωνα, συγκρότησε και λειτούργησε με δικά του έξοδα στρατιωτικό νοσοκομείο στη Σαλαμίνα30: “Είμαι στρατιωτικός και ιατρός συγχρόνως, απαρχής του αγώνος εξετέλεσα το ιερόν μου καθήκον, η πατρίς μου εν Μακεδονία κατεστράφη, η Ύδρα δια πολλών ετών με είδε θεραπεύοντα ως δημόσιος χειρούργος τους ανδρείους 24. Για την καταγωγή του Νικολαΐδη από τον Πολύγυρο έχουμε ακόμη κάποιες επιφυλάξεις.

25. Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.), Εκλογικά Συλλογής Λαδά (1843-1873), φ. 5.

26. Στις 20/11/1840 ο Νικολαΐδης υπέγραψε με τους παλιούς οπλαρχηγούς του 1821 Ιω. Κώστα και Ιω. Στράτο το πιστοποιητικό εκδουλεύσεων του φιλλέληνα αγωνιστή Ιωάννη Μπατίστα, αναφέροντας πως ο δεύτερος πολέμησε το 1827 στη μάχη του Πειραιά με τον Καραϊσκάκη, βλ. Γ.Α.Κ., Αριστεία, φ. 70, έγγρ. 11΄. Στις 28/8/1843 υπέγραψε με τον Τσ. Καρατάσο και τον Αν. Χιμευτό, το πιστοποιητικό εκδουλεύσεων του Μαντεμοχωρίτη Αγωνιστή Γεωργίου Αθανασούδη, γεγονός που αποδεικνύει τη συμμετοχή και του ίδιου στα πολεμικά γεγονότα της Κασσάνδρας το 1821 και των Σποράδων το 1823, βλ. Γ.Α.Κ., Αρχείο Ανακτορ. Περιόδου Όθωνος, (1832-1862), φ. 79, έγγρ. της 28/8/1843.

27. Ιω. Αναπλιώτης, Ο Καποδίστριας χωρίς προσωπείο, Αθήνα 1976, σ. 387˙ Λαζ. Βλαδίμηρος, Γιατροί και Ιατρική στην Επανάσταση του 1821, Γλύφα Ηλείας 2014, σ. 72, 144-145, 408˙ Αρ. Κούζης, Περί της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Στρατού κατά τον υπέρ Ανεξαρτησίας Αγώνα, Πανηγυρικοί Λόγοι Ακαδημαϊκών για την 25ην Μαρτίου 1821 και την 28ην Οκτωβρίου 1940, επιμέλεια Π. Χάρη, Αθήνα 1977, σελ. 274˙ Χρ. Παπαγιάννης, “Η συμβολή των εμπειρικών γιατρών στον αγώνα του 1821 και ο Πολυγυρινός γιατρός Χρήστος Νικολαΐδης”, περ. Πολύγυρος, τεύχ. 56 (Μάρτιος-Απρίλιος 2010), σ. 18-20.

28. Γ.Α.Κ., Υπ. Πολέμ., φ. 29, έγγρ. 31.

29. Αρχεία Λαζάρου και Γεωργίου Κουντουριώτου, τ. 9 (1828-1829), Εν Αθήναις 1968, σ.

148, έγγρ. 148.

30. Γ.Α.Κ., Καποδιστριακό, Γραμ. Στρ., φ. 11, φ. 58, έγγρ. αρ. 220, Γεν. Γραμμ., φ. 229, έγγρ. 145-151, Αρχείο Ανακτορ. Περιόδου Όθωνος, (1832-1862), φ. 80, έγγρ. της 17/3/1844.

10

Έγγραφο του 1829, φέρον την υπογραφή του Πολυγυρινού ιατροχειρουργού Χρήστου Νικολαΐδη.

πολύγυρος ναύτας της από το 1824 μέχρι του 1828 και εν Σαλαμίνι από του 1828 έως το 1830, ότι εγώ εξ ιδίων διετήρουν το στρατιωτικόν νοσοκομείον και εδαπάνησα υπέρ τας 3000 δραχμάς…”. Η χειρουργική του τέχνη παρ’ όλη την εμπειρική της βάση ήταν αξιοθαύμαστη ο Ν. Κασομούλης αναφέρει μια χαρακτηριστική περίπτωση ιάσεως του τραυματισμένου αξιωματικού Χρ. Χατζηπέτρου : “Επεσκέπτετο παρά των ιατρών του στρατού Κων Μπλονδόν, Χορτάκη και Χρίστου Νικολάου ιατροχειρούργου, οίτινες εθαυμάσθησαν δια την διατομήν τούτων επί ενός χρονικού επικινδύνου πρήσματος. Την εγχείρησιν όμως θα έκαμε ο πραχτικός χειρούργος Χρ. Νικόλας”31. Ο στρατάρχης Δημ. Υψηλάντης σε μια επιστολή του τον Ιούλιο του 1829 προς τον Νικολαΐδη ανέφερε τα εξής :“…επαινώ τον πατριωτισμό σου ο οποίος με ήτον προ ημερών γνωστός και τον οποίον δεικνύεις εις τους πληγωμένους συναδέλφους, μην αμφιβάλλεις ότι απολαμβάνεις και την αγάπη των ανωτέρων σου… πολλοί απ’ αυτούς (στρατιώτες) ευρίσκονται εις το εδώ στρατόπεδο και όταν λαβωθώσιν αυτοί προτιμούν να έλθουν εις την εξοχότητά σου παρά εις τινά άλλον”. Το 1829 ο Νικολαΐδης κατατάχθηκε για άγνωστο χρονικό διάστημα στο ιππικό σώμα υπό τον οπλαρχηγό Χατζηχρήστο, ως “ιατρός ιππικού”32. Επίσης σε άγνωστη χρονική περίοδο, ίσως λίγο πριν το 1829, εργάστηκε ως γιατρός στην Ε΄ χιλιαρχία του νεοσύστατου τακτικού στρατού33 και αργότερα σε πλοία του πολεμικού ναυτικού, μάλιστα περιέθαλψε αρκετούς τραυματισμένους Έλληνες στρατιώτες από τη μάχη του Ανηφορίτη (15/5 και 2/6/ 1829). Ο ίδιος ο Νικολαΐδης σε μια αναφορά του το 1829 προς τη Γραμματεία Στρατιωτικών και Ναυτικών έγραφε μεταξύ άλλων : “…επεσκέφθην με πολλούς κόπους και ιδρώτας 152 πληγωμένους στρατιώτας εκ διαφόρων σωμάτων τους οποίους εθεράπευσα όλους εκτός 5 οι οποίοι δια την βαρείαν πληγήν των απέθανον…”. Το 1830 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα, όπου και απέκτησε μικρή ακίνητη περιουσία34. Στις αρχές του 1832 διορίστηκε από τη Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος σε άγνωστη θέση στο στράτευμα35. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1836, μετά την αναδιοργάνωση του τακτικού στρατού από τον Όθωνα και τη δημιουργία του σώματος της Φάλαγγας εντάχθηκε ως υπολοχαγός στην Η´ τετραρχία Αθηνών, υπό τον ταγματάρχη Ιω. Μακρυγιάννη. Στη συγκεκριμένη θέση υπηρέτησε έως και το 1844. Επίσης το 1836 τιμήθηκε με αργυρό αριστείο36. Αγνοούμε πότε αποστρατεύθηκε και αν απέκτησε οικογένεια. Δυστυχώς, ενώ κανονικά θα έπρεπε να υπάρχει ο φάκελός του στο Αρχείο Αγωνιστών της Εθνικής Βιβλιοθήκης, αυτός λείπει. Ο Χρ. Νικολαΐδης απεβίωσε μετά το 1865 κατά πάσα πιθανότητα στην Αθήνα. Η επιτροπή αποκατάστασης των Αγωνιστών του 1821, έπειτα από σχετική αίτησή του το 1846, τον κατέταξε στην ΣΤ΄ τάξη των αξιωματικών. Πλάι στον κατάλογο με το στρατιωτικό μητρώο του το οποίο φέρει αριθμό 1163 αναγράφονται τα εξής: “Νικολαΐδης Χρήστος. Μακεδονία. Ταξίαρχος και Αντιστράτηγος το 1824. Υπηρέτησεν σπουδαίως εις όλον τον Αγώνα ως ιατροχειρούργος. Επροικοδοτήθη λοχαγός. Γρόσια 6480. Απεβίωσε χαρακτηρισμένος Ταγματάρχης”37.

Δημήτριος Υψηλάντης.

31. Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων, τ. Γ΄, Αθήναι 1942, σ. 79, υπ. 2.

32. Γ.Α.Κ., Καποδιστριακό, Γεν. Φροντ., φ. 65.

33. Γ.Α.Κ., Καποδιστριακό, Γραμ. Στρ., φ. 60, έγγρ. αρ. 364, 21/1/1831.

34. Ο Νικολαΐδης το 1843, το 1844 και το 1865 ως κάτοικος Αθηνών υπέγραψε μαζί με άλλους οπλαρχηγούς τα πιστοποιητικά εκδουλεύσεων των Αγωνιστών Γεωργίου Αθανασούδη, Ζαχαρία Τουρλίδη και Μιχαήλ Ιωάννου.

35. Ακαδημία Αθηνών, Αρχείο Ιω. Κωλέττη, φ. 45, έγγρ. 196.

36. Γ.Α.Κ., Αριστεία, φ. 2, έγγρ. 34, 51.

37. Γ. Χιονίδης, “Οι εις τα μητρώα των αγωνιστών του 1821 αναγραφόμενοι Μακεδόνες”, Μακεδονικά 12 (1972), σ. 45.

11

πολύγυρος Ιωάννης Αθ. Παπαθανασίου εκ Βάβδου, ένας εκ των 4 ιδρυτών της ΥΒΕ/ΠΑΟ

επιμέλεια Γιάννης Δ. Κανατάς

Ο Ιωάννης Παπαθανασίου προσέφερε πολλά στην εθνική αντίσταση κατά των Γερμανοβουλγάρων κατακτητών την περίοδο της κατοχής (194144), καθώς με το βαθμό του ταγματάρχη υπήρξε ο αρχαιότερος εκ των τεσσάρων αξιωματικών1, οι οποίοι ίδρυσαν την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση στη χώρα μας υπό την επωνυμία Υπερασπιστές Βορείου Ελλάδος (ΥΒΕ), στη Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 1941. Τη δράση της οργάνωσης, τα γεγονότα της εποχής και άλλα ντοκουμέντα ο Ι. Παπαθανασίου περιέλαβε στο ημερολόγιό του, το οποίο ο γιος του Παρμενίων εξέδωσε σε δύο τόμους υπό τον τίτλο «Για τον Ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941-44, Εθνική Αντίσταση και Τραγωδία», Αθήνα 1988, και αποτελεί από μόνο του ένα σπάνιο όσο και μοναδικό ιστορικό ντοκουμέντο. Ο Ιωάννης Παπαθανασίου, γεννήθηκε στο Βάβδο Χαλκιδικής το 1898 και υπήρξε γιος του ιερέα του Βάβδου Αθανασίου Παπαθανασίου και της Άννας Φουτσινού. Τελείωσε το μοναδικό –τότε – ελληνικό Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης και ήταν κάτοχος της Γαλλικής και Τουρκικής γλώσσας. Κατετάγη εθελοντής στο στράτευμα αμέσως μετά την απελευθέρωση και έγινε ανθυπολοχαγός το 1918. Υπήρξε ο πρώτος και μοναδικός λοχαγός, που εισήλθε μετά από αυστηρές εξετάσεις στην προπολεμική Σχολή Πολέμου Αθηνών. (1934-35). Έλαβε μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και σε ολόκληρη τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Ακολούθως συμμετέσχε στον ανασυγκροτηθέντα «Στρατό του Έβρου» και έλαβε μέρος στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο και στο αλησμόνητο έπος του1940-41. Μετά τη διάλυση του στρατού μας το 1941 δεν παραδόθηκε στους κατακτητές, αλλά παρέμεινε κρυπτόμενος στα βουνά. Στη συνέχεια κατέβηκε κρυφά στην Αθήνα, όπου είχε επαφές και έλαβε οδηγίες για την οργάνωση της αντίστασης κατά των κατακτητών. Επιστρέφοντας στη Θεσσαλονίκη, υπήρξε ο αρχαιότερος εκ των τεσσάρων Ελλήνων αξιωματικών, οι οποίοι πρώτοι αντελήφθησαν τους κινδύνους του Ελληνικού Βορρά και στις 14 Ιουλίου 1941κάτω από τη βαριά και βάρβαρη Γερμανική Κατοχή ίδρυσαν μυστικά την πρώτη σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ελλάδα αντιστασιακή οργάνωση και έδωσαν κρυφό όρκο αγώνος, σαν καινούργιοι φιλικοί, στον Ιερό Ναό του Αγίου Ελευθερίου (περιοχή Ντεπό), τον οποίο επέλεξαν συμβολικώς λόγω του ονόματος του. Πίστευε βαθιά στην Ελλάδα και τη Δημοκρατία, ίσιος, αδάμαστος, αδούλωτος και σταθερός ελληνικός βράχος, αντιμετωπίζοντας Θεούς και Δαίμονες της σκοτεινής εκείνης εποχής. Υπήρξε χαρακτηριστική η επιμονή του στον αγώνα και η γενναιοφροσύνη του προς αντιπάλους. Μετά την απελευθέρωση, το 1945 τοποθετήθηκε «Τιμής ένεκεν» Αρχηγός της Ελληνικής Στρατιωτικής Αποστολής στη Σόφια, με ομόφωνη έγκριση των τεσσάρων μεγάλων δυνάμεων της εποχής (Αγγλία-ΓαλλίαΗΠΑ- Σοβιετική Ένωση), αλλά δεν έγινε δεκτός από τους Βουλγάρους για … «προσωπικούς λόγους» λόγω της αντιστασιακής του δράσης. Συγκεκριμένα, οι Βούλγαροι απάντησαν ότι «δύναται η Ελληνική Κυβέρνηση να στείλει στη Σόφια οποιονδήποτε άλλον αξιωματικό εκτός του Ιωάννη Παπαθανασίου» ! Τη Βουλγαρική αυτή απάντηση και το σχετικό έγγραφο, επεδείκνυε ο Ι. Παπαθανασίου με χαρά και ικανοποίηση, θεωρώντας το ιδιαίτερη και μεγάλη τιμή!!! Συνέχισε τη σταδιοδρομία του στον μεταπολεμικό Ελληνικό Στρατό, αποστρατευθείς το 1955 με το βαθμό του Υποστρατήγου.

12

Ιωάννης Αθ. Παπαθανασίου.

πολύγυρος Τιμήθηκε με πολλές ηθικές αμοιβές μεταξύ των οποίων με δύο Χρυσά Αριστεία Ανδρείας και δύο Πολεμικούς Σταυρούς, όπως και πολλά άλλα ελληνικά και ξένα παράσημα ή μετάλλια. Κράτησε λεπτομερές αρχείο-ημερολόγιο όλης της αντιστασιακής περιόδου 1941-44 στη Μακεδονία και ζήτησε από τους κληρονόμους του να το δημοσιεύσουν 10 χρόνια μετά το θάνατό του, επιθυμών πάντοτε την εθνική ομόνοια και αγάπη. Η δημοσίευση του αποκαλυπτικού αυτού αρχείου έγινε τελικά το 1988 από τον γιό του, Παρμενίωνα, σήμερα απόστρατο με το βαθμό του αντιστρατήγου. Το έργο αυτό χαρακτηρίσθηκε από σύγχρονους Έλληνες και ξένους ειδικούς ως πολύ αντικειμενικό, αποκαλυπτικό αλλά και προφητικό ΑΝΑΦΕΡΌΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ. Μετά την αποστρατεία του ο Ι. Παπαθανασίου δέχθηκε πολλές προτάσεις να πολιτευθεί με το Κόμμα των Φιλελευθέρων από τον αρχηγό του Σοφοκλή Ε. Βενιζέλο, με τον οποίον διατηρούσε προσωπική φιλία αλλά πάντοτε απαντούσε με ευγένεια ότι «προτιμούσε να παραμείνει στρατιώτης». Συνέχισε την ήρεμη ιδιωτική πλέον ζωή έχοντας επιτέλους χρόνο να χαρίσει την αστείρευτη στοργή και τρυφερότητα που είχε προς την οικογένειά του και τους γύρω του, μένοντας ταυτόχρονα πιστός στις παραδόσεις και τις αρχές του, αποτελώντας ξεχωριστό δείγμα σταθερού και εντίμου εθνικού αγωνιστή με έντονα στοιχεία ανθρωπισμού. Πήγαινε τακτικά στο Βάβδο και απεβίωσε το 1966 στην Αθήνα. Είχε νυμφευθεί τη Ματθίλδη Ευαγγελίδου, κόρη παλαιάς και γνωστής εμπορικής οικογένειας της Θεσσαλονίκης, η οποία στάθηκε πάντοτε δίπλα του σε όλες τις δύσκολες στιγμές των αγώνων του, πιστή σύντροφος και σταθερή επίσης αγωνίστρια για την πατρίδα. Απέκτησαν δύο γιούς: τον Παρμενίωνα2Αθανάσιο και τον Βύρωνα-Αλέξανδρο.

Παρμενίων Ι. Παπαθανασίου, συγγραφέας του δίτομου έργου «Για τον Ελληνικό Βορρά», Αθήνα 1988.

Σημειώσεις: 1. Οι άλλοι τρεις αξιωματικοί που υπέγραψαν το πρακτικό ίδρυσης της οργάνωσης ήταν οι ταγματάρχες Ε. Δόρτας, Θ. Μπάρμπας και ο λοχαγός Α. Σακελλαρίδης.

2. Ο Παρμενίων είναι σήμερα Διδάκτωρ Ιατρικής, υποστράτηγος Υγειονομικού εν αποστρατεία και ζει στην Αθήνα. Μια μικρή λεπτομέρεια: Τον βάφτισε ο εκ Νικήτης της Χαλκιδικής ταγματάρχης Πεζικού Αθανάσιος Καραλής, (παιδικός φίλος και συνάδελφος στο στράτευμα του πατέρα του) ο οποίος σκοτώθηκε το Δεκέμβριο του 1940 κατά τον Ελληνοιταλικό πόλεμο, βληθείς από βόμβα Ιταλικού αεροπλάνου.

Δεξιά ο εκ των ιδρυτών της ΥΒΕ/ΠΑΟ Ιωάννης Αθ. Παπαθανασίου και στο μέσον ο ταγματάρχης ΠΖ Αθανάσιος Καραλής, που σκοτώθηκε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο.

13

πολύγυρος Η Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση (ΠΑΟ) στον Πολύγυρο & την γύρω περιοχή την περίοδο της κατοχής

Γιάννης Δ. Κανατάς

Οι ΥΒΕ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος) – ΠΑΟ1 από το καλοκαίρι του 1942 – υπήρξε η πρώτη αντιστασιακή οργάνωση, που δημιουργήθηκε στη χώρα μας μετά την κατάρρευση του Αλβανικού μετώπου τον Απρίλιο του 1941. Ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 1941 στη Θεσσαλονίκη από 4 αξιωματικούς μεταξύ των οποίων και ο ταγματάρχης ΠΖ Ιωάννης Παπαθανασίου2 από το Βάβδο της Χαλκιδικής, ετάχθη υπό τις διαταγές της Ελευθέρας Ελληνικής Κυβερνήσεως του Καΐρου και είχε σκοπό την δια διαφόρων ενεργειών προετοιμασία αντίστασης κατά των κατακτητών στη Β. Ελλάδα. Η δράση της ΠΑΟ στην περιφέρεια της Χαλκιδικής υπήρξε πολύ έντονη, καθώς η γεωμορφολογική της διαμόρφωση ήταν κατάλληλη για την απόκρυψη και στη συνέχεια τη φυγάδευση προς τη Μ. Ανατολή ανδρών των συμμαχικών δυνάμεων, που εγκλωβίστηκαν στα μέρη μας μετά την Γερμανική εισβολή. Τον πρώτο πυρήνα αντίστασης στη Χαλκιδική οργάνωσε ο Άγγελος Αγαπητός, έφεδρος εκ μονίμων λοχαγός ΠΖ από την Ορμύλια, ο οποίος από τις πρώτες μέρες της κατοχής ήρθε σε επαφή με τον θείο του Αθανάσιο Παλαμήδη, τον μητροπολίτη Ειρηναίο και άλλους παράγοντες, με σκοπό την οργάνωση των κατοίκων, την εθνική ενότητα και την επικοινωνία με την εξόριστη κυβέρνηση. Ο Αγαπητός στη συνέχεια ήρθε σε επαφή με τους ταγματάρχες Ιωάννη Παπαθανασίου από το Βάβδο και Ιωάννη Κώνστα από τη Βάλτα, από τους οποίους μυήθηκε προφανώς στην οργάνωση. Η Διοίκηση-Επιτελείο της οργάνωσης ανέθεσε τη διεύθυνση φυγάδευσης Άγγλων και Ελλήνων και την «εν γένει οργάνωσιν Χαλκιδικής» στον Άγγελο Αγαπητό, ο οποίος ανέλαβε εξ ιδίων τη συντήρησή τους σε μυστικό στρατόπεδο μεταξύ Ορμύλιας, Μεταγγιτσίου και Αγ. Νικολάου, με το κωδικό όνομα της περιοχής “Κλαδούπολις” και την προώθησή τους προς τη Μ. Ανατολή. Μετά την αναχώρηση του Αγαπητού στη Μ. Ανατολή (Οκτώβριος ’42) την ευθύνη ανέλαβε η Δ/νση Επιχειρήσεων με ευθύνη του Ι. Παπαθανασίου και των επιτελών Λ/γού Δ. Παπανικολόπουλου, Αλ. Μήτσιου και του Πολυγυρινού Λ/γού ΠΖ Δημητρίου Συργιάννη (ψευδώνυμο «Ορέστης»)

14

Ιωάννης Κώνστας, ταγματάρχης. Κάτω: το πρακτικό ίδρυσης της ΥΒΕ.

πολύγυρος Διοικητού του Ι/31 Ανταρτικού Τάγματος της ΠΑΟ, ο δε Άγγελος Αγαπητός συμφωνήθηκε να είναι ο επίσημος εκπρόσωπος της οργάνωσης στην Μ. Ανατολή. Ο Οικονομικός τομέας της Οργάνωσης ανετέθη σε γνωστούς οικονομικούς παράγοντες της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι όμως δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν ικανοποιητικά. Άξια αναφοράς κρίνεται μόνο η συμβολή του Πολυγυρινού εφέδρου Υπ/γού Τάκη Παλαμήδη, ο οποίος έφερε 5.000 λίρες (Ιαν. 1943) και έναν ασύρματο, σταλμένα από την FORS 133 του Στρατηγείου Μ. Ανατολής, κατόπιν προσωπικής παρέμβασης του αντιπροέδρου της εξόριστης Κυβέρνησης και υπουργού Στρατιωτικών, Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Ο Παλαμήδης έφερε επίσης έγγραφο της εξόριστης Κυβέρνησης, με το οποίο αναγνώριζε τη ΥΒΕ/ΠΑΟ ως Εθνική Οργάνωση Αντιστάσεως. Το έγγραφο αυτό ήταν μεγάλης σημασίας, καθώς η ΠΑΟ τελούσε υπό την αμφισβήτηση του ΕΑΜ, που εν τω μεταξύ από τα μέσα του ’43, άρχισε να κάνει αισθητή την παρουσία της στη Χαλκιδική. Διοικητής στο Κέντρο Αντιστάσεως της Χαλκιδικής (Κ. Α. δημιουργήθηκαν στις έδρες εκάστου νομού της Β. Ελλάδας) τοποθετήθηκε ο Πολυγυρινός Τ/ρχης ΠΖ Κων/νος Σταμνάς, ως ο αρχαιότερος εκ των μονίμων αξιωματικών της οργάνωσης. Σκοπός των Κέντρων Αντιστάσεως ήταν η προετοιμασία για αντίσταση, η φυγάδευση συμμάχων, η οργάνωση υπηρεσιών εφοδιασμού, πληροφοριών, τύπου κλπ. Δημιουργήθηκαν τέλος, τον Οκτώβριο του ’41, ο πρώτος ένοπλος πυρήνας εκ 16 ανδρών (31η ομάς) και αποθήκες πολεμικού υλικού σε περιοχές των χωριών Βαρβάρας και Συκιάς. Ο πρώτος αυτός πυρήνας από τον Οκτ. του ‘43 αναβαθμίστηκε στο γνωστό 31ο Σύνταγμα της ΠΑΟ.

Ταγματάρχης ΠΖ Κωνσταντίνος Σταμνάς, Διοικητής του Κέντρου Αντίστασης Χαλκιδικής.

Από το καλοκαίρι του ’41 μέχρι τα τέλη του ‘43 η ΥΒΕ/ΠΑΟ ήταν η επικρατούσα δύναμη στη Χαλκιδική, καθώς η οργάνωσή της ήταν υποδειγματική και στελεχωμένη με σημαντικούς παράγοντες της περιοχής. Αντίθετα το ΕΑΜ μέχρι τότε λειτουργούσε περισσότερο υπό μορφή πολιτικού κόμματος σε ορισμένα χωριά και μόνο απ’ το φθινόπωρο του ’43 άρχισαν να δημιουργούνται ένοπλοι πυρήνες και οι πρώτες προστριβές με την ΠΑΟ. Η μύηση στην οργάνωση ξεκίνησε στον Πολύγυρο από το καλοκαίρι ακόμα του ’41 σε δύο μυστικές συγκεντρώσεις με την παρουσία του Ι. Παπαθανασίου. Η πρώτη έγινε στο σπίτι του λοχαγού Δημ. Συριάννη, στην οποία πήραν μέρος οι Τ/χες Χρ. Παπαλεωνίδας, Κ. Σταμνάς, οι Λ/ γοί Νικ. & Δ. Συργιάννης, Χρ. Αναγνωστούδης από Παλαιόκαστρο και Τρ. Καρυοφύλλης από Ν. Φώκαια. Την επόμενη μέρα στο σπίτι του χημι-

Μητροπολίτης Κασσανδρείας Ειρηναίος και Αθανάσιος Καραγκάνης. Από τους πρωτεργάτες της ΥΒΕ/ΠΑΟ στη Χαλκιδική.

15

πολύγυρος κού Αθ. Καραγκάνη3 μυήθηκαν και οι δικηγόροι Χ. Χριστίδης, Ν. Χριστιανός, ο γιατρός Γ. Παπανικολάου και οι Τρ. Αναγνωστάρας, Θεόδ. Ψαθάς και Ευάγγ. Κυπαρίσσης.4 Όλοι οι ανωτέρω κατάρτισαν Διοικούσα Επιτροπή με πρόεδρο τον μητροπολίτη Ειρηναίο. Παράλληλα πραγματοποιήθηκαν συγκεντρώσεις και σ’ άλλα κεφαλοχώρια, όπως στην Αρναία, όπου η οργάνωση της ΒΑ Χαλκιδικής ανετέθη στους Τ/χες ΠΖ Αλέκο Χατζηγεωργίου και Χαιδευτό Κουτσιάνη. Σε μια από τις συγκεντρώσεις στο σπίτι του γιατρού Ν. Μαρμαρά, συμμετείχαν οι Αλ. Αλεξάνδρου, Κ. Κεχαγιάς, Αν. & Λυσίμαχος Σαραφιανός (γιατρός της οργάνωσης), όπως και οι Ι. Παπαθανασίου και Αθ. Καραγκάνης, με σκοπό το συντονισμό των Κ. Α. Αρναίας – Πολυγύρου. Άξια αναφοράς είναι και η οργάνωση Γαλατίστης που είχε την ευθύνη της ΒΔ. Χαλκιδικής, με υπεύθυνο τον έμπορο Κων/νο Παπακωνσταντίνου, τον Χαρίλαο Ζωγράφο και άλλους παράγοντες της περιοχής. Η καλή οργάνωση και ο συντονισμός των Κέντρων Αντιστάσεως όλων σχεδόν των χωριών της Χαλκιδικής κατέστησαν την ΠΑΟ κυρίαρχη δύναμη στη Χαλκιδική και διεκπεραίωνε σχετικά εύκολα το έργο της που συνίστατο α) στις φυγαδεύσεις μέσω «Κλαδούπολις» Άγγλων στρατιωτών και β) συλλογή πληροφοριών και επικοινωνία επ’ ωφελεία του Στρατηγείου Μ. Ανατολής. Με την εμφάνιση των Βουλγάρων από τον Ιούλιο του ’43 κρίθηκε απαραίτητο οι δύο υπάρχοντες ένοπλοι πυρήνες να αναπτυχθούν σε Τάγματα του 31ου Ανταρτικού Συντάγματος. Το πρώτο απ’ αυτά ανέλαβε ο Λ/γός Αθανάσιος Σκόρδας με το ψευδώνυμο «Άρδας», από τη Ν. Μάδυτο, με τομέα δράσης την περιοχή Χολομώντα, ΒΑ μέχρι τη θάλασσα και προς Β. μέχρι το στενό Ρεντίνας-Κερδυλλίων, όπου ερχόταν σε επαφή με το 19ο Σύνταγμα της ΠΑΟ, που δρούσε στην περιοχή Νιγρίτας-Σωχού. Στη Νότιο Χαλκιδική συγκροτήθηκε το δεύτερο ένοπλο τμήμα υπό τον έφ. Ανθ/γό Βασίλη Κυπαρίσση από τα Βραστά, με βάση του την περιοχή Αγ. Φωκά Μεταγγιτσίου. Αργότερα το τμήμα αυτό ανέπτυξε το ΙΙ/31 Τάγμα με Διοικητή τον Δημ. Συριάννη. Το διάστημα αυτό ο Συργιάννης από θαύμα απέφυγε τη σύλληψη από τους Γερμανούς, οι οποίοι (μετά την ανακάλυψη των ασυρμάτων της ΠΑΟ στην Πυλαία και τη σύλληψη των Σάπκα, Λευίτη) έψαχναν σε σπίτια του Πολυγύρου να εξακριβώσουν ποιοι και πώς έφεραν ασυρμάτους απ’ τη Μ. Ανατολή. Ύστερα από την καταδίωξη των υπεύθυνων για τους ασυρμάτους της ΠΑΟ, οι απεσταλμένοι από τη Μ. Ανατολή Υπ/ρχος Θεοδόσιος Στεφανίδης, οι Αν/γοί Αγαπητός Ζώγας και Κων/νος Ασλανίδης έφυγαν από τη Θεσ/ νίκη και εγκαταστάθηκαν στην «Κλαδούπολη» με μοναδικό ασύρματο αυτόν του Στεφανίδη. Η δυσκολία συνεργασίας μεταξύ των απεσταλμένων της Μ. Ανατολής και της ΠΑΟ Πολυγύρου ανάγκασε αμφοτέρους στην πραγματοποίηση σύσκεψης στην «Κλαδούπολη» προς εύρεση συμβιβαστικής λύσης (Σεπτ. ’43). Σ’ αυτήν έλαβαν μέρος ως εκπρόσωποι της Κ. Επιτροπής της ΠΑΟ Ι. Παπαθανασίου και Αλ. Μήτσιου, ο Αθ. Σκόρδας με το Ι/31 τάγμα ανταρτών, ο Β. Κυπαρίσσης, ο εκπρόσωπος της ΠΑΟ Ν.Α. Χαλκιδικής Αγαπητός Αγαπητού αδελφός του Άγγελου, και ο δικηγόρος Ιωάννης Παλαμήδης. Στη συγκέντρωση αυτή εκφράστηκε η οργή όλων για την ενίσχυση του ΕΑΜ από τους Άγγλους και την κυβέρνηση Τσουδερού, από τον Ι. Παλαμήδη δε προτάθηκε η ίδρυση άλλης οργάνωσης υπό την επωνυμία «Παγχαλκιδική» (την άποψη αυτή υποστήριξε και ο Κ. Ασλανίδης) και η ΠΑΟ να παραιτηθεί της Χαλκιδικής. Η πρόταση αυτή απερρίφθη ως διασπαστική. Στην ίδια συγκέντρωση αποφασίστηκε ο Θ. Στεφανίδης να παραμείνει με τον ασύρματο στην «Κλαδούπολη» ως τοπικός αρχηγός και σύνδεσμος της ΠΑΟ με τη Μ. Ανατολή, ο Αγαπητός Ζώγας να μεταβεί στη Μ. Ανατολή και να ρυθμίσει τα της ρίψεως εφοδίων, ο Κ. Ασλανίδης θα περίμενε στα Βραστά έναν ακόμα ασύρματο και την ρίψη αγγλικών εφοδίων, 16

Λοχαγός ΠΖ Δημήτριος Συργιάννης ή «Ορέστης».

Τριαντάφυλλος Αναγνωστάρας, στέλεχος της ΠΑΟ.

πολύγυρος υπό την κάλυψη του τάγματος του Σκόρδα. Αποφασίστηκε επίσης τα οικονομικά του 31ου Συντάγματος να αναλάβει ο Αγαπητός Ζώγας και το μηχανισμό διαφυγής ο Θ. Στεφανίδης. Στο τέλος της σύσκεψης έγινε επιθεώρηση του Ι/13 τάγματος υπό των Παπαθανασίου, Μήτσιου, οι οποίοι μετά διήμερη παραμονή επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη. Όμως, παρά την καλή σχετικά οργάνωση στη Χαλκιδική, ο ανεφοδιασμός της ΠΑΟ κυρίως σε πυρομαχικά ήταν ανύπαρκτος. Αυτό προκύπτει από πλήθος τηλεγραφημάτων από τη Μ. Ανατολή προς την Κ.Ε. της ΠΑΟ μέσω των ασυρμάτων Ασλανίδη και Στεφανίδη. Ενδεικτικό αυτό του Κ. Ασλανίδη προς τον Ι. Παπαθανασίου (Άθω): «Με μεγάλη μου λύπη διάβασα το τηλεγράφημα ..σχετικά με την ΠΑΟ. Δυστυχώς φαίνεται πως είχα δίκαιο θέλοντας να ονομασθεί η οργάνωση Παγχαλκιδική και να εμφανισθεί σαν ανεξάρτητη… Τους τηλεγράφησα ήδη και ζητώ να μου καθορίσουν την θέσιν μου έναντι των Οργανώσεων και να απαντήσω για το ζήτημα της Χαλκιδικής. Ο Άρδας είναι εδώ, θα τον ενισχύσω πάλιν οικονομικώς, πρέπει όμως και εσείς να του στείλετε ό,τι μπορείτε… Κατήντησε να αγωνιζόμεθα μόνοι μας για όλα..».(21/10/1943) Εκτός αυτού, όλες οι προσπάθειες των μετριοπαθών παραγόντων ΕΑΜ και ΠΑΟ για συνεργασία εναντίον του κοινού εχθρού αποτύγχαναν, όλα τα σημάδια δε έδειχναν ότι το ΕΑΜ δυνάμωνε σ’ όλες τις περιοχές της Β. Ελλάδος και αναλάμβανε επιθετικές πρωτοβουλίες5, με αποτέλεσμα οι δυνάμεις της ΠΑΟ να μετακινούνται συνεχώς προς τη Χαλκιδική. Αρχές Οκτωβρίου του ’43 άρχισε να μετακινείται τελευταίο και το 16ο Ανταρτικό Σύνταγμα, 70 περίπου ανδρών υπό τη διοίκηση των λοχαγών Δημητρίου Σαρρή και Γεωργίου Γουγλουτζή («Αμύντας»), από τα Πιέρια προς τον Χολομώντα. Στόχος των ΕΑΜιτών ήταν η εξουδετέρωση της ΠΑΟ στη Χαλκιδική, όπου μέχρι τότε υπερίσχυε συντριπτικά. Αρχικά κατάφεραν με συνεχείς παρενοχλήσεις να επιβραδύνουν την κίνηση του 13ου Συντάγματος προερχόμενου από το Κιλκίς υπό τον υπομοίραρχο Κ. Μήτσιου6 και του 27ου Συντάγματος7 από το Βέρμιο προς τη Χαλκιδική και συν τω χρόνω άρχισαν να προωθούν δικές τους ισχυρές δυνάμεις από τον Όλυμπο και τη Δ. Μακεδονία. Έτσι συγκεντρώθηκε μεγάλη δύναμη του ΕΛΑΣ υπό την αρχηγία του καπετάν Στράτου (Γιάννης Χαριτίδης από Ροδόπολη Σερρών;) στον Χολομώντα και το πρωί της 3ης Νοεμβρίου επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά, στην περιοχή «Φουντωτά» Βραστάμων, εναντίον των τμημάτων του 16ου (υπό τον λοχαγό Γεώργιο Γουλγουτζή «Αμύντα») και 31ου (υπό τον λοχαγό Αθανάσιο Σκόρδα «Άγρα») Συνταγμάτων της ΠΑΟ. Οι άνδρες της ΠΑΟ υποχώρησαν προς την «Κλαδούπολη», αφού εγκατέλειψαν τα περισσότε-

Κωνσταντίνος Μήτσιου.

Ομάδα φυγάδων με μέλη της ΠΑΟ την άνοιξη του 1942 στην «Κλαδούπολη».

17

πολύγυρος ρα εφόδια, λάφυρα στους ΕΛΑΣίτες και από κει με βενζινόπλοια φυγαδεύτηκαν τις επόμενες μέρες προς τη Μ. Ανατολή. Την εξέλιξη της μάχης των Βραστών και τις συνέπειές της περιγράφει ως εξής ο Κων/νος Ασλανίδης (Νικηφόρος) σε έκθεσή του με ημερομηνία 6 Νοεμβ. ‘43 προς τη Διοίκηση της ΠΑΟ: «…Την 3ην τρέχοντος τα τμήματά μας, ευρισκόμενα εις περιοχήν Βραστών, εδέχθησαν επίθεσιν υπερτέρων εις οπλισμόν και αριθμόν δυνάμεων του ΕΛΑΣ… Διάταξις τμημάτων (ημετέρων): Ομάς υπό Καπετάν Φωκάν εις υψώματα Αγ. Αναργύρων. Ομάς Ολυμπίου, Στράτου εις Καψάλαν. Ομάς Άγρα και άνδρες στρατοπέδου (Ορέστης) εις Καψάλαν. Κύρια προσπάθεια του εχθρού εξεδηλώθη κατά των θέσεων Καπετάν Άγρα που ήτο και η δεσπόζουσα θέσις αμύνης. Ο αγών διήρκεσε περί την 1 ώραν ότε κατελήφθη υπό του ΕΛΑΣ. Όλα τα άλλα τμήματα ηναγκάσθησαν να υποχωρήσωσι κατόπιν βραχέως αγώνος. Η ανασυγκρότησις των τμημάτων επετεύχθη μετά διήμερον. Απώλειαι εκατέρωθεν. 1. Ημετέρων: τρεις (3) νεκροί… 2. Του εχθρού: Νεκροί είκοσι επτά (27) καθ’ ομολογίαν των ιδίων…8 …Νομίζω ότι δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί ο αγών… Να αποσταλή τμήμα ισχυρόν, τουλάχιστον 150-200 ανδρών, το οποίον ενούμενον μεθ’ ημών να εκκαθαρίσει την Χαλκιδικήν… Αν τα ανωτέρω δεν εκτελεσθώσιν αδύνατον παραμείνωσιν ενταύθα τα υπάρχοντα τμήματα αλλά θα τα κατευθύνω ένοπλα προς Μ. Ανατολήν. Εγώ ίσως εξακολουθήσω παραμένων ενταύθα αν ούτως διαταχθώ, πάντως ουδέποτε θα συνεργασθώ μετά του ΕΑΜ…». Τις επόμενες ημέρες ήταν φανερή η διχογνωμία, εάν όχι η διαμάχη, των αξιωματικών της ΠΑΟ, εάν θα έπρεπε να παραμείνουν στη Χαλκιδική και να προσπαθήσουν να την ανακαταλάβουν ή να αναχωρήσουν για τη Μ. Ανατολή. Τελικά επικράτησε η δεύτερη άποψη, όλοι σχεδόν οι αξιωματικοί με τους άνδρες τους κατέφυγαν στη Μ. Ανατολή9 με αποτέλεσμα η Χαλκιδική να καταληφθεί ολοκληρωτικά από τον ΕΛΑΣ και οι συνεργάτες της ΠΑΟ να βρίσκονται εκτεθειμένοι υπό τον φόβο των αντεκδικήσεων. Και αυτό που φοβόντουσαν πολλοί δεν άργησε να συμβεί. Στην περιοχή του Πολυγύρου με την επικράτηση του ΕΑΜ, την παραμονή ήδη της μάχης των Βραστών (2 Νοεμβρίου) οι ΕΛΑΣίτες σκότωσαν σε ενέδρα στην περιοχή «Τ’ Δέλλ’ Καστανές»10 στις παρυφές του Πολυγύρου τον αδελφό του προαναφερόμενου ανθ/γού Βασιλείου Κυπαρίσση, Ευάγγελο Κυπαρίσση, ο οποίος μετέφερε με τα ζώα του τρόφιμα και εφόδια για τους άνδρες της ΠΑΟ στα Βραστά.11 Το κακό συνεχίστηκε και τις επόμενες μέρες, καθώς οι ΕΛΑΣίτες στις 6 Δεκεμβρίου απήγαγαν και σκότωσαν το νομάρχη Χαλκιδικής και στέλεχος της ΠΑΟ, Αστέριο Σίσσα, το Φεβρουάριο του ’44 απήγαγαν τους Κων/νο Σταμνά (Διοικητή Κ. Αντιστάσεως Πολυγύρου) και Δημήτριο Μουταφτσή (ΕΔΕΣ), τους οδήγησαν στην Ποντοκερασιά Κιλκίς, όπου ο δεύτερος εκτελέστηκε και ο πρώτος κατόρθωσε να διαφύγει. Εν τω μεταξύ και ο Αθ. Καραγκάνης, μετέπειτα δήμαρχος Πολυγύρου, μετά τη μάχη των Βραστών και τη φυγή της ΠΑΟ στη Μ. Ανατολή, και αργότερα ο μητροπολίτης Ειρηναίος (Ιανουάριος ’44) κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη, όπου παρέμειναν κρυπτόμενοι μέχρι την απελευθέρωση, φοβούμενοι για τη ζωή τους.12 Μετά τη μάχη των Βραστών, τελειώνει, όχι μόνο η κυριαρχία, αλλά και αυτή η ήπαρξη της ΠΑΟ στη Χαλκιδική. Από τα μέλη της, εκτός απ’ αυτούς που κατέφυγαν στη Μ. Ανατολή13, άλλοι εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ ή στον ΕΔΕΣ του Ν. Ζέρβα και οι περισσότεροι παραιτήθηκαν της οργανώσεως και επέστρεψαν στα χωριά τους. Κάποιες προσπάθειες ανασυγκρότησης της οργάνωσης περιορίστηκαν στις περιοχές της Βουλγαροκρατούμενης Β. Ελλάδας, πλην της Χαλκιδικής.

Λοχαγός Αθανάσιος Σκόρδας ή «Άγρας».

Θεόδωρος Ψαθάς.

18

πολύγυρος Σημειώσεις:

1. Κατά την άποψη των ανθρώπων της ΥΒΕ, η οργάνωση μετονομάστηκε σε ΠΑΟ γιατί οι ΕΑΜίτες τους συκοφαντούσαν ότι η ΥΒΕ απαρτιζόταν από αυτονομιστές της Μακεδονίας.

2. Οι άλλοι τρεις αξιωματικοί που υπέγραψαν το πρακτικό ίδρυσης της οργάνωσης ήταν οι ταγματάρχες Ε. Δόρτας, Θ. Μπάρμπας και ο λοχαγός Α. Σακελλαρίδης.

3. Ο Αθ. Καραγκάνης στην οργάνωση ήταν υπεύθυνος εκδόσεως αντιστασιακών προκηρύξεων & υπεύθυνος Γραφείου επισιτισμού. Εκτός των όσων δε αναφέρει στο βιβλίο του «Απολογισμός μιας ζωής» για τη δράση του στην ΠΑΟ, σε έγγραφό του προς τον υπουργό Εσωτερικών με ημερομηνία 25/3/1949 αναφέρει μεταξύ άλλων: «…Μετά την υποδούλωσιν της Πατρίδος μετέσχων εκ των πρώτων εις την Εθνικήν Μακεδονικήν Οργάνωσιν ΥΒΕ…της οποίας υπήρξα είς εκ των διοικούντων μελών του Παραρτήματος Χαλκιδικής. Μετά την επικράτησιν εν Χαλκιδική των Εαμοκομμουνιστών κατά τον Νοέμβριον του 1943 καταδιωχθείς υπ’ αυτών κατέφυγον εις Θες/νίκην, όπου παρέμεινα μέχρι της απελευθερώσεως. Εν τω μεταξύ ανηρπάγη και κατεστράφη παρά των Κομμουνιστών το εν Πολυγύρω ιδιόκτητον τυπογραφείον μου…»

4. Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση του γιατρού και μέλους της ΠΑΟ Σπύρου Κατσαούνη από τον Άγ. Νικόλαο, ο οποίος εκτελέστηκε στη Λήμνο με άλλους 3 ομοχωρίους του ως φυγαδεύοντες Άγγλους το Σεπτ. ’42.

5. Το κλίμα περιγράφει τηλεγράφημα του Ι. Παπαθανασίου προς την Ελληνική Κυβέρνηση: «..ΕΑΜ αποκρούει συνεργασίαν… και καλεί ΠΑΟ συγχωνευθεί με ΕΑΜ… Εκθέσεις μας δίδουν πιστήν εικόνα εμφυλίου σπαραγμού. Εν τούτοις ουδέν μέτρον ελάβατε…»

6. Ο Κων/νος Μήτσιου ήταν γνωστός στη Χαλκιδική ως ο υπενωματάρχης που εξόντωσε τον διαβόητο λήσταρχο Καρατζοβάλη από τα Βραστά. Μετά τη διάλυση της ΠΑΟ εντάχθηκε στον ΕΔΕΣ του Ν. Ζέρβα. (1/5/44-12/2/45) 7. Το 13ο Ανταρτικό Σύνταγμα και τα υπολείμματα του 27ου έφθασαν τον Οκτώβριο του ’43 μέχρι τον Χορτιάτη, όπου τον Δεκέμβριο κυκλώθηκαν από γερμανικές δυνάμεις, αλλά κατόρθωσαν να διαφύγουν προς την περιοχή Στρυμώνα.

8. Ο αριθμός των θυμάτων στη μάχη των Βραστών είναι αμφιλεγόμενος. Σύμφωνα με αρχείο στελέχους της ΠΑΟ σκοτώθηκαν οι: Δημ. Μαντάμης χωροφύλαξ (Παλιούρι), Νικ. Αθ. Βασιλάκης (αγνώστου καταγωγής), ενώ ο Χρ. Τζανής (Ν. Μάδυτος) εξαφανίσθηκε μετά τη μάχη. Συνελήφθηκαν αιχμάλωτοι οι Αστ. Παπαστερίου και Χρήστος Απ. Λέχος και τραυματίστηκε ο Γ. Θεοχ. Καραστέριος, άπαντες από τη Βαρβάρα. Για τις απώλειες των ΕΑΜιτών οι πληροφορίες είναι συγκεχυμένες.

9. Ο Δημήτριος Συργιάννης (Ορέστης) υπήρξε απ’ τους ελάχιστους αξιωματικούς, εάν όχι ο μόνος, που μετά τη μάχη των Βραστών παρέμεινε στην περιοχή για να διασώσει ό,τι απέμεινε από τα πολεμοφόδια του 31ου Συντάγματος.

10. Κτήμα του Φίλιππα Δέλλιου στην ευρύτερη περιοχή «Τ’ Δισπότ’ τ’ αμπέλ’», όπου σήμερα οι παλιές εργατικές κατοικίες.

Κωνσταντίνος Ασλανίδης, «Νικηφόρος».

1934. Αριστερά: Δημ. Γ. Μουταφτσής με τη σύζυγό του Χρυσάνθη Σταυρινού και τα παιδιά τους Νίκο και Γιώργο. Στο μέσον ο Αντώνης Σταυρινός με τη σύζυγό του Χρυσάνθη Οικονόμου και δεξιά ο Χρήστος Ιωαννίδης με τη σύζυγό του Ευριδίκη Σταυρινού.

19

πολύγυρος 11. Στο σημείο του φόνου κατέφθασαν την επομένη ο Γερμανός Διοικητής, ο διερμηνέας Λάκης Αποσκίτης και ο γιατρός Γεώργιος Παπανικολάου. Την αναγνώριση έκανε ο Χριστόφορος Βερροιώτης, (η αδελφή του Πηνελόπη ήταν σύζυγος του νεκρού), ο οποίος μας περιέγραψε το περιστατικό.

12. Ο Μητροπολίτης Ειρηναίος επέστρεψε στον Πολύγυρο μετά τη συνθήκη της Βάρκιζας (12/2/1945) στις 4 Μαρτίου 1945 μαζί με τον Βρετανό πρόξενο Θεσσαλονίκης κ. Ραπ και τον Άγγλο επιτελάρχη και έγινε δεκτός από πλήθος κόσμου που μετά φανών και λαμπάδων τον οδήγησε στον Ι.Ν. Αγ. Νικολάου, όπου εψάλη δοξολογία. (Φως 6/3/45) 13. Ο «Αγώνας της Χαλκιδικής», όργανο της Ε.Ε. του ΕΑΜ Χαλκιδικής, έγραφε στο από 7/12/1944 φύλλο του: «…Απόλυτα εξακριβωμένες πληροφορίες μας πληροφορούν ότι στα ζωντανά νεκροταφεία της Αιγύπτου βρίσκονται τα 80ο/ο των ηρωικών παιδιών του λαού της Χαλκιδικής. Μέσα σ’ αυτούς είναι: 1) Ο ήτωας του Αλβανικού μετώπου Κώνστας απ’ την Καλλάνδρα. 2) Ο θρυλικός διώκτης της αεροπορίας μας Κουγιουμτζής. 3) Ο ανθ/γός Τάκης Παλαμίδης απ’ τον Πολύγυρο. 4) Ο ανθ/γός Ιππικού Μηνόπουλος και ο Θεοδοσούδης και ο Αποστολίδης. Ας τα βλέπουν αυτοί που αμφιβάλλουν». Βιβλιογραφία: Κανατά Γιάννη, «Κων/νος Ασλανίδης» τ.63/2011, «Τάκης Παλαμήδης», τ.

78ο/2014, περιοδικού «Πολύγυρος», «Ο καπετάν Γιάννης Καρατζοβάλης και η ληστοκρατία στη Χαλκιδική», Πολύγυρος 2007. Καραγκάνη Αθανασίου, «Απολογισμός μιας ζωής», Πολύγυρος 1987. Παρμενίωνος Ι. Παπαθανασίου, «Για τον Ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941-44, Εθν. Αντίσταση και Τραγωδία», τόμοι 2, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1988, Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας. Στάμου Παναγιώτη, «Ο Μητροπολίτης Κασσανδρείας Ειρηναίος», Αθήναι 1992. Τσακάρα Κωνσταντίνου Υποστρατήγου «Έκθεσις περί της δράσεως του αντάρτικου τμήματος μου της …Π.Α.Ο. κατά την κατοχήν 1942-1944». Φωτίου Θανάση, «Η ναζιστική τρομοκρατία στην Ελλάδα», Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2011. Αρχεία: Αθανασίου Καραγκάνη, Αρετής Παλαμήδους, Αθ. Μήτσιου, Παρμενίωνος Παπαθανασίου, Τρ. Σκόρδα, Σπύρου Συργιάννη. Εφημερίδες: Αγώνας της Χαλκιδικής, Λαϊκή Φωνή, Φωνή της Χαλκιδικής, Φως.

Γιαννίκος Παλαμήδης.

Χρήστος Τραγανός και Αγαπητός Αγαπητός, αδελφός του Άγγελου Αγαπητού.

20

πολύγυρος Προεπαναστατικά έγγραφα του Πολυγύρου Γ´ Συνέσιος μοναχός Ἱ. Μ. Ὁσίου Ἀρσενίου Βατοπαίδι Χαλκιδικῆς Συνεχίζοντας τήν ἀναδίφηση στό πολύτιμο ἀρχεῖο τῆς οἰκογένειας Παπαγιαννάκη καί τηρώντας τήν κατά χρονολογική σειρά δημοσίευση τῶν ἐγγράφων, φθάνουμε σέ ἕνα ὀθωμανικό ἔγγραφο μέ ἑλληνική ὀπισθογράφηση. Τοῦ ἐγγράφου αὐτοῦ ὑπάρχει στό ἴδιο ἀρχεῖο μετάφραση, ἀπό τό γραφικό χαρακτῆρα τῆς ὁποίας συμπεραίνουμε ὅτι ἔγινε περί τό 1900. Τό κείμενο τῆς μεταφράσεως ἔχει ὡς ἑξῆς:

Ἡ μετάφραση τοῦ ὀθωμανικοῦ κειμένου τοῦ 1775.

Συνέταξε τό παρόν ὁ πτωχός δοῦλος τοῦ θεοῦ ἱεροδίκης τοῦ δήμου Παζαρούδας24 (Παζαργκιάχ) Γιαγιά25. Λόγος ἐκδόσεως τοῦ παρόντος εἶναι ὁ ἑξῆς: Πρός ἐξέτασιν καί αὐτοψίαν τοῦ συνεπείᾳ φόνου ἀποθανόντος, μίαν ἡμέραν πρό τῆς χρονολογίας τοῦ παρόντος ἐγγράφου, Νέστορος υἱοῦ Παντῆ26 κατοίκου τοῦ χωρίου Πολυγύρου, ἐξαρτήματος τοῦ αὐτοκρατορικοῦ Χασίου27 τῆς περιφερείας Θεσσαλονίκης, ἀπεστάλη ὑπό τοῦ σεπτοῦ ἱεροδικείου ὁ ὑπάλληλος (τσοκαδάρης28) Φεϊζῆ ἀγᾶ μετά τοῦ κλητῆρος (μουχζίρ29) Οὐζούν Χουσεΐν, οἵτινες μετά τῶν κατωτέρω τοῦ παρόντος ἐγγράφου ἀναγραφομένων μουσουλμάνων μαρτύρων ἔφθασαν καί ἐξήτασαν τό πτῶμα, διεπιστώθη δέ ὅτι ὁ θάνατος ἐπῆλθε συνεπείᾳ

24. Παζαρούδα: τό χωριό Ἀπολλωνία στή λίμνη Βόλβη.Ἐκεῖ ἀνῆκε διοικητικά ἡ περιοχή τοῦ Πολυγύρου στίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰ. Στά πρῶτα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὁ Πολύγυρος ὑπαγόταν διοικητικά στήν ἐπαρχία Καλαμαριᾶς καί μετέπειτα στόν καζᾶ τῶν Σιδηροκαυσίων(σημερινά Στάγειρα). Βλ. Παπαοικονόμου Νίκου, «Πληροφορίες γιά τή δημογραφία καί τούς κατοίκους τοῦ Πολυγύρου κατά τή διάρκεια τῆς Ὀθωμανικῆς περιόδου» Πολύγυρος, τ. 36, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2006, σσ. 26-27.

25. Γιαγιά<(τουρκ.) yaya : πεζός, διαβάτης. Δέν συνηθίζεται σάν κύριο ὄνομα. Πιθανότερο φαίνεται ὅτι πρόκειται γιά τή λέξη Yahya, πού ­σημαίνει προφήτης. Χρησιμοποιεῖται γιά να δηλώσει καί τό κύριο ὄνομα Πρόδρομος.

26. Παντής: Πολυγυρινό ἐπίθετο τῆς ἐποχῆς, πού δέν ἀπαντᾶται μεταγενέστερα. Ἴσως πρόκειται γιά παλαιότερη μορφή τοῦ γνωστοῦ πολυγυρινοῦ ἐπιθέτου Μπαντές. Πολύτιμες πληροφορίες θά προκύψουν γενικότερα γιά τό σύνολο τῶν πολυγυρινῶν ἐπιθέτων τῶν περασμένων αἰώνων (18ος-19ος), ἄν μελετηθοῦν ἐπαρκῶς οἱ πολλοί καί μακρεῖς κατάλογοι τῶν οἰκονομικῶν συναλλαγῶν τοῦ ἐμπορικοῦ καταστήματος τῆς οἰκογένειας Παπαγιαννάκη-Μοδικοῦ.

27. Χάσιον<(τουρκ.) has: 1.ἁγνός, πραγματικός, γνήσιος. 2. τιμάριο μέ πρόσοδο ἄνω τῶν 100.000 ἄσπρων ἐτησίως, ἰδιοκτησία τοῦ σουλτάνου ἤ κάποιου ἀνώτερου ὀθωμανοῦ ἀξιωματούχου τοῦ παλατιοῦ τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ὁ Πολύγυρος ἀνῆκε στά Χασικοχώρια, μία ἀπό τίς τρεῖς βασικές ὁμάδες χωριῶν τῆς Χαλκιδικῆς, ὡς πρός τή φορολογία τους ἀπό τό διοικητικό μηχανισμό τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Τά χωριά αὐτά, δεκαπέντε στόν ἀριθμό, δέν ὑπάγονταν φορολογικά στόν πασᾶ τῆς Θεσσαλονίκης, ἀλλά ἀπ΄ εὐθείας στό σουλτανικό ταμεῖο, τό χαζινέ χασέ, ἀπ΄ ὅπου ἔλαβαν καί τήν ὀνομασία Χάσικα. Συμπληρωματικά ἀναφέρουμε ὅτι οἱ ἄλλες δύο ὁμάδες χωριῶν τῆς Χαλκιδικῆς ἦταν τά κιουμουρτζάνικα χωριά, πού παρῆγαν κάρβουνο (Ἅγιος Νικόλαος, Μεταγγίτσι κ.ἄ.) καί τά Μαντεμοχώρια στή Βόρειο Χαλκιδική μέ τά γνωστά ἀργυρωρυχεῖα τους.

28. τσοκαδάρης: δέν εἶναι ἀκριβής μετάφραση τῆς λέξης ὑπάλληλος. Προέρχεται ἀπό τό (τουρκ.) ҫuhadar: ἀκόλουθος ἐξωτερικῶν ὑπηρεσιῶν τοῦ σουλτάνου ἤ κάποιας ὑπηρεσίας τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας.

29. μουχζίρ (τουρκ.) muhzir: δικαστικός κλητήρας.

21

πολύγυρος τραύματος ἐπελθόντος ἐκ σφαίρας (κουρσιούν30) ἐπί τῆς δεξιᾶς πλευρᾶς κάτωθεν τοῦ ὀμφαλοῦ. Μεθ΄ ὅ ἠρωτήθη ὁ φονεύς, οἱ δέ κληρονόμοι ἀνέφεραν ὅτι ὁ ἐκ τοῦ χωρίου τούτου ραγιάς31 καί φόρῳ ὑποτελής Γεώργιος32 υἱός Παπαγεωργάκη33 τήν ἡμερομηνίαν ταύτην ἔφθασεν εἰς τήν θύραν τῆς οἰκίας τοῦ ρηθέντος φονευθέντος καί τόν ἐκτύπησεν διά σφαίρας καί τόν ἐτραυμάτισε, ἀπέθανε δέ συνεπείᾳ τοῦ τραύματος τούτου. Οἱ ρηθέντες τσοκαδάρης Φεϊζῆ ἀγᾶ καί ὁ κλητήρ Οὐζούν Χουσεΐν ἀφιχθέντες εἰς τήν αἴθουσαν τοῦ ἱεροδικείου ἀφηγήθησαν τά γενόμενα. Πρός συγκράτησιν δέ τῶν καταθέσεων τούτων συνετάγη κατόπιν αἰτήσεως τό παρόν. Ἐγράφη τῇ 2α τοῦ μηνός Ρετζέπ34 τοῦ ἔτους 118935 (177536 καθ΄ ἡμᾶς37). Οἱ παριστάμενοι μάρτυρες: Ὁ ζαμπίτ38 (τιμαριοῦχος39) τοῦ ρηθέντος χωρίου Ἰσλάμ ἀγᾶ. Ὁ σεϊμέν40 (φύλαξ ἤ χωροφύλαξ) Ἰσλάμ Μπέσε41 Ὁ σεϊμέν (φύλαξ ἤ χωροφύλαξ) Πάσιο19 Ὁ σεϊμέν (φύλαξ ἤ χωροφύλαξ) Χασάν Μπέσε20 Ὀπισθογράφηση τοῦ ὀθωμανικοῦ ἐγγράφου: χοτζέτι21 τοῦ Γερασίμου, διά τόν ἄνθρωπον ὁποῦ ἐσκότωσεν καί ἐπληρώθη τό αἷμα τοῦ σκοτωμένου.

1189:33=36 1153+622=177522

30. κουρσιούν (τουρκ.) kurşun: μόλυβδος, μολύβι, σφαίρα, βόλι. πρβλ.(νεοελλ.) κουρσούμι: τό βαρύ ἀντικείμενο.

31. ραγιᾶς <(τουρκ.) reaya: ὁ μή μουσουλμάνος φορολογούμενος ὑπήκοος, ὁ ὑποτελής φόρου.

32. Γεώργιος: ὁ μετέπειτα μοναχός Γεράσιμος Χελανδαρινός, γιός τοῦ παπαΓεωργάκη, ἀδελφός τοῦ παπα-Γιαννάκη (πατέρα τῶν Κύρκου, Ἰωάννη, Μαυρουδῆ, Σιργιάνους κ.ἄ.). Ὁ Γεώργιος εἶχε καί ἄλλον ἀδελφό, τόν Ἀθανάσιο. Βλ. Ἰωακείμ Παπαγγέλου, «Περί παπα-Γεωργάκη καί παπα-Γιαννάκη, ὀλίγα (β’ γραφή)», Πολύγυρος, τ. 61, Ἰανουάριος-Φεβρουάριος 2011, σ. 18.

33. Παπα-Γεωργάκης: γιός τοῦ πρώτου παπα-Γιαννάκη καί πατέρας τῶν μνημονευθέντων στήν ἀνωτέρω ὑποσημείωση. Σέ ἐπιστολή πού τοῦ ἀπευθύνουν ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη δύο ἀπό τούς γιούς του, τόν προσφωνοῦν ὡς ἐν ἱερεῦσιν αἰδεσιμώτατον καί λίαν φιλοστοργώτατον πατέρα. Ὅπ. παρ. «Περί παπα-Γεωργάκη καί παπα-Γιαννάκη, ὀλίγα (β’γραφή)». Μνημονεύεται ἀκόμη καί σέ δύο συμβόλαια ἀγοραπωλησίας τῶν ἐτῶν 1757 & 1763. Βλ. Πολύγυρος, τ. 77, Μάιος-Ἰούλιος 2014, σσ.7-9.

34. Ρετζέπ (τουρκ.) Rezep: ὁ ἕβδομος μήνας τοῦ σεληνιακοῦ ἔτους.

35. Ἰσλαμική χρονολογία τοῦ 1775, ὑπολογισμένη μέ βάση τό ἔτος 622 μ.Χ., ὅπου συνέβη ἡ φυγή τοῦ Μωάμεθ ἀπό τή Μέκκα στή Μεδίνα, ­γνωστή ὡς Ἐγίρα.

36. Χριστιανική χρονολογία. Ὁ τρόπος ὑπολογισμοῦ της ἀπό μία ἰσλαμική χρονολογία εἶναι ὁ ἑξῆς: Διαιροῦμε τό ἔτος τῆς ἰσλαμικῆς μέ τόν ἀριθμό 33. Τό ἀποτέλεσμα τῆς διαιρέσεως τό ἀφαιροῦμε ἀπό τόν διαιρετέο καί στό ὑπόλοιπο προσθέτουμε τόν ἀριθμό 622. Τό ἄθροισμα, πού προκύπτει, εἶναι τό ἔτος τῆς χριστιανικῆς χρονολογίας.

37. Ἡ φράση «καθ΄ ἡμᾶς» ἐπιβεβαιώνει τή χριστιανική ἰδιότητα τοῦ μεταφραστῆ τοῦ ὀθωμανικοῦ κειμένου.

38. ζαμπίτ (τουρκ.) zabit: ὁ ἀξιωματικός, ὁ ὑπεύθυνος τῆς τάξεως.

39. τιμαριοῦχος: δέν ἀποτελεῖ μετάφραση τοῦ ζαμπίτ, πού προηγεῖται.

40. σεϊμέν (τουρκ.) seğmen: ἔνοπλος καί ἔφιππος φρουρός μέ παραδοσιακή ἐνδυμασία.

41, 19, 20: Πρόκειται γιά ὀνόματα μουσουλμάνων ἀλβανικῆς καταγωγῆς (Τουρκαλβανῶν).

21. χοτζέτι(τουρκ.) hűccet: ἱεροδικαστικό ἔγγραφο, πιστοποιητικό.

22. Μέ τίς ἀριθμητικές αὐτές πράξεις, πού σημειώνονται στήν ὀπισθογράφηση, ὑπολογίζεται ἡ χριστιανική χρονολογία τοῦ ἐγγράφου. Βλ. ὑποσημ. 13.

22

Τό ὀθωμανικό ἔγγραφο τοῦ ἱεροδικείου.

πολύγυρος Ἔχοντας τό ὀθωμανικό κείμενο καί θέλοντας νά πιστοποιήσουμε ὅτι τό ἑλληνικό χειρόγραφο, πού βρέθηκε μαζί, εἶναι ὄντως ἡ μετάφραση τοῦ πρώτου, ζητήσαμε τή βοήθεια τοῦ τουρκολόγου καθηγητῆ Λεωνίδα Μοίρα, ὁ ὁποῖος μέ προθυμία καί σέ σύντομο χρονικό διάστημα μᾶς ἔστειλε τήν παρακάτω μετάφραση: Ο, επί επαρχιακών υποθέσεων, υπάλληλος του Υψηλού Κράτους, Φεϊζί Αγάς και ο δικαστικός κλητήρας Ουζούν Χουσεΐν, εστάλησαν στό χωριό Γιολγιουρούρ (Yolyűrűr)* στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να διερευνήσουν τον τρόπο με τον οποίο δολοφονήθηκε μία ημέρα πριν από την ημερομηνία του εγγράφου, ο Νεστόριος, γιος του Ιωάννη, ο οποίος ζούσε στο προαναφερθέν χωριό. Οι προαναφερθέντες υπάλληλοι εξέτασαν τη σορό του Νεστόριου και διαπίστωσαν ότι ο θάνατός του προηλθε από τραυματισμό με σφαίρα στη δεξιά πλευρά της κοιλιακής χώρας. Οι υπάλληλοι πραγματοποίησαν ανάκριση και ετσι έφτασαν μέχρι την πόρτα του Γεωργίου, γιου του Παπαγιώργη, ο οποίος ζούσε στο ίδιο χωριό. Ο τελευταίος ομολόγησε τη δολοφονία, λέγοντας ότι πήγε στο σπίτι του Νεστόριου και τον τραυμάτισε με όπλο. Ο Φεϊζί Αγάς και ο Ουζούν Χουσεΐν ανέφεραν το περιστατικό στις αρχές και το κατέγραψαν ως είχε. Ημερομηνία: 2 Ρετζέμπ(;) 1187, 19 Σεπτεμβρίου 1773 Παριστάμενοι υπήρξαν οι: (Zabit) Αξιωματικός του προαναφερθέντος χωριού Ισλάμ Αγάς (Sekbân) Αξιωματικός της Συνοριοφυλακής Ισλάμ Μπεσέρ (Sekbânbaşı) Επικεφαλής Αξιωματικός της Συνοριοφυλακής (Sekbân) Αξιωματικός της Συνοριοφυλακής Σουάτ (;) Ὅπως φαίνεται, ἀπό τήν παραβολή τῶν δύο μεταφράσεων, ἐλάχιστες διαφορές ὑπάρχουν, οἱ ὁποῖες δέν ἀλλοιώνουν σέ καμμία περίπτωση τήν ὑπόθεση, πού ἐξετάζουμε. Μετά τά παραπάνω σχόλια καί συνδυάζοντας τό περιεχόμενο τῆς ὀπισθογραφήσεως μέ τό κείμενο τοῦ ἐγγράφου, διαπιστώνουμε ὅτι ὁ Γεράσιμος (ὀπισθογράφηση) ταυτίζεται μέ τόν Γεώργιο υἱόν Παπαγεωργάκη (κείμενο) καί ἔτσι στήν προσωπογραφία τοῦ Πολυγύρου καί ἰδιαιτέρως τῆς οἰκογένειας Παπαγιαννάκη-Παπαγεωργάκη προστίθεται μία ἀκόμη σημαντική πληροφορία: Ὁ Γεώργιος μετά τή διάπραξη ἑκουσίου φόνου, ἐγκαταλείπει τόν Πολύγυρο, καταφεύγει στό Ἅγιον Ὄρος, στή Μονή Χελανδαρίου** καί μετά ἀπό ὁρισμένο χρονικό διάστημα κείρεται μοναχός μέ τό ὄνομα Γεράσιμος.*** Δέν γνωρίζουμε τό λόγο, γιά τόν ὁποῖον ἔγινε τό φονικό τοῦ Παντῆ. Φαίνεται ὅμως ὅτι μετά τό γεγονός αὐτό ὁ Γεώργιος δέν μποροῦσε νά μείνει ἄλλο στόν Πολύγυρο. Ὑποβάλλεται στή δικαστική διαδικασία τοῦ εἰρηνοδικείου, πληρώνει τό χρηματικό ποσόν, πού τοῦ ἐπιδικάζεται, καί ἀναζητᾶ λιμένα ψυχικῆς σωτηρίας στή Μονή Χελανδαρίου, μέ τήν ὁποία ὁ Πολύγυρος καί προφανῶς ἡ οἰκογένεια τοῦ Παπαγεωργάκη εἶχε ἰδιαίτερες σχέσεις. Δέν ἔχουμε πληροφορίες γιά τό πότε ἀκριβῶς πῆγε στή Μονή. Δέν γνωρίζουμε ἐπίσης τήν ἡλικία του τό ἔτος 1775, ὅταν διέπραξε τό φόνο. Μποροῦμε ὅμως νά κάνουμε τίς ἑξῆς σκέψεις: Ὁ Γεώργιος εἶχε ἀδελφό τόν Παπαγιαννάκη, γιά τόν ὁποῖο ὑπάρχει γραπτή μαρτυρία ὅτι γεννήθηκε τό 1752 (Βλ. Μοναχοῦ Συνεσίου Γεννατᾶ, «Νερό ἀπό τίς Ἕξι Βρύσες», Πολύγυρος 2009, σσ. 412-413). Ὁ Παπαγιαννάκης πρέπει νά ἦταν ὁ πρωτότοκος τῆς οἰκογένειας, ἀφοῦ ἔφερε τό ὄνομα τοῦ παπποῦ του Παπαγιαννάκη, σύμφωνα μέ τό μέχρι σήμερα ἐπικρατοῦν ἔθιμο τῆς ὀνοματοδοσίας. Ἄν λοιπόν ὁ Παπαγιαννάκης τό 1775 ἦταν εἴκοσι τριῶν ἐτῶν,

Ἱερά Μονή Χελανδαρίου.

*ταυτίζεται μέ τόν Πολύγυρο. **Διατηροῦμε ἐδῶ τήν ἀρχαιότερη ὀνομασία τῆς Μονῆς, πού ἐτυμολογεῖται ἀπό τή λέξη χελάνδιο, κωπήλατο πλοῖο τῶν Βυζαντινῶν ἤ ἀπό τή λέξη χελανδάρης, ὁ ναύτης πού ἐργάζεται στό χελάνδιο. Βλ.Δωροθέου Μοναχοῦ, «Τό Ἅγιον Ὄρος», ἐκδ. Τέρτιος, Κατερίνη,σ.275. ***Εἴθισται τό νέο ὄνομα, πού λαμβάνει ὁ μοναχός, νά διατηρεῖ τό ἀρχικό γράμμα τοῦ παλαιοῦ του ὀνόματος, π.χ. Γεώργιος-Γεράσιμος, Βασίλειος-Βησσαρίων.

23

πολύγυρος τότε ὁ Γεώργιος θά ἦταν ἴσως γύρω στά εἴκοσι. Δέν γνωρίζουμε ἐπίσης πόσο διάστημα κράτησε ἡ δοκιμή του καί πότε ἐκάρη μοναχός. Φαίνεται ὅμως ὅτι ἡ συνέπεια, πού ἐπέδειξε ὡς δόκιμος καί ἔπειτα ὡς μοναχός, στά παραγγέλματα τῆς μοναχικῆς πολιτείας, καθώς καί τά φυσικά του χαρίσματα τόν προήγαγαν σέ ἀνώτερο διακόνημα, σ΄ αὐτό τοῦ προϊσταμένου. Συγκεκριμένα, ἤδη ἀπό τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1791 τόν συναντοῦμε ὡς ἐπίτροπο τῆς Μονῆς Μπάγια Ντεαράμα, μετοχίου τῆς Χελανδαρίου στή Βλαχία. Λίγα χρόνια ἀργότερα (1797) τόν βρίσκουμε μαζί μέ τόν ἀδελφό του Παπαγιαννάκη στήν Κωνσταντινούπολη. Ἐκεῖ, καί μέ τή ­βοήθεια τοῦ Ἰωάννη, γιοῦ τοῦ Παπαγιαννάκη καί γραμματέα τοῦ Πατριαρχείου, καταθέτουν στόν Πατριάρχη ἅγιο Γρηγόριο Ε’ αἴτηση ἀκυ­ ρώσεως τοῦ γάμου τῆς Σιργιάνους, θυγατέρας τοῦ Παπαγιαννά­κη, μέ τόν Χρῆστο Γαλανό. Τίς ἴδιες ἡμέρες, Ἰούνιος 1797, ἐνημερώνουν μέ ἐπιστολή τους, γιά τήν ἐξέλιξη τῆς ὑποθέσεως τῆς Σιρ­γιάνους, τόν Παπαγεωργάκη στόν Πολύγυρο καί ἀναφέρονται μέ ἐξαιρετική ἀγάπη, σεβασμό καί τιμή στό πρόσωπό του. Τήν ἐπιστολή τήν στέλνουν στόν Παπαγεωργάκη μέ τόν παπα-Νεκτάριο, πολυγυρινῆς καταγωγῆς κελλιώτη ἱερομόναχο τῆς Μονῆς Χελανδαρίου καί στενό συνεργάτη τοῦ Γερασίμου, εὑρισκόμενο καί αὐτόν τότε στήν Κωνσταντινούπολη. Λίγο πρίν βγεῖ ὁ Ἰούνιος τοῦ 1797 ὁ Γεράσιμος προάγεται σέ προηγούμενο τῆς Μονῆς Χελανδαρίου καί διορίζεται ἐπίτροπος τῆς Κοινότητος τοῦ Ἁγίου Ὄρους στήν Κωνσταντινούπολη, ὅπου ἤδη βρισκόταν γιά τό θέμα τῆς ἀνεψιᾶς του. Τόν ἑπόμενο χρόνο προτείνεται ἀνανέωση τῆς ἐπιτροπείας του, ἀλλά δέν γίνεται ἀποδεκτή ἀπό τόν ἴδιο, καθώς τό ἐνδιαφέρον του ἐπικεντρώνεται στή διαχείρηση τῆς Βλαχικῆς Μονῆς. Τά ἔγγραφα τοῦ Γερασίμου δείχνουν ἄνθρωπο ἐγγράμματο. Τίς ἀνωτέρω πληροφορίες περί Γερασίμου τίς ἀντλοῦμε ἀπό τό δημοσίευμα τοῦ Ἰωακείμ Παπαγγέλου «Περί παπα-Γεωργάκη καί παπαΓιαννάκη, ὀλίγα (β’ γραφή)», Πολύγυρος, τ. 61, Ἰανουάριος-Φεβρουάριος 2011, σσ. 15-18. Ὁ Γεράσιμος, κατά κόσμον Γεώργιος υἱός Παπαγεωργάκη, μέ τή μοναχική του ἀφιέρωση, τή μετάνοια καί τήν ἐν γένει διαγωγή του προσπάθησε, Θεοῦ συνεργοῦντος, νά ἐξαλείψει ἁμαρτίαν νεότητος αὐτοῦ. Φαίνεται ὅτι τό πέτυχε, καθώς δείχνει ἡ μετέπειτα πορεία του σέ θέσεις ἐπιτροπικές τόσο τῆς Μονῆς του ὅσο καί τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Εὐχόμαστε ἡ διεξοδικότερη μελέτη τῶν ἀρχείων τῆς Μονῆς Χελανδαρίου νά φέρει στό φῶς καί ἄλλα στοιχεῖα γιά τήν πολυσχιδῆ προσωπικότητα τοῦ Γερασίμου τοῦ Πολυγυρινοῦ.

24

Ἄποψη τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Χελανδαρίου.

πολύγυρος Στον Πολύγυρο της Τέχνης και του Πολιτισμού Ο ΠΑΓΧΑΛΚΙΔΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ την Πέμπτη 27 Νοεμβρίου 2014, παρέθεσε γεύμα στη «Ρέμβη» Θεσσαλονίκης προς τιμήν των χορηγών και των τακτικών συνεργατών του «Παγχαλκιδικού Λόγου», με την ευκαιρία συμπλήρωσης 5 χρόνων από την κυκλοφορία του πολύ καλού περιοδικού του συλλόγου. Μεταξύ των άλλων παραβρέθηκε και ικανή αντιπροσωπία από τον Πολύγυρο και συνεργάτες του «Π» είναι γνωστό ότι τα δυο αδελφά περιοδικά έχουν και κοινούς αρθρογράφους – απ’ τους οποίους διακρίναμε τους: Αθ. Χριστιανό, Ιωακείμ Παπάγγελο, Μ. Μπουλάκη, Ι. Τσίκουλα, Πάνο Βερροιώτη, Ι. Καραμίχο, Γ. Ζωγραφάκη, Ι. Κανατά, Ν. Παπαοικονόμου, Δ. Κύρου, Κ. Χιούτη, Αθ. Τσαμουρτζή κ.ά. Ο οικοδεσπότης, πρόεδρος του «Παγχαλκιδικού, Μιχ. Καρτσιώτης, όπως πάντα ζωηρός και αεικίνητος, υποδέχθηκε και περιποιήθηκε όλους τους καλεσμένους με τον καλύτερο τρόπο.

Από την εκδήλωση του Παγχαλκιδικού στη «Ρέμβη».

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΠΟΛΥΓΥΡΟΥ: Μετά από τη Γενική Συνέλευση της 4ης Φεβρ. 2015 το Δ. Σ. του συλλόγου διαμορφώθηκε ως εξής: Πρόεδρος Γιώργος Νικολακόπουλος, Αντιπρόεδρος Νίκος Κόκκαλης, Γεν. Γραμματέας Αθανάσιος Μπιτσιός, Ταμίας Αθανάσιος Κυπαρίσσης και Ειδ. Γραμματέας Δημήτρης Ζήγρας. Ο Σ.Κ.Ε.Π.Τ., συμμετέχοντας στις αποκριάτικες εκδηλώσεις του Δήμου Πολυγύρου, διοργάνωσε ομαδική έκθεση ζωγραφικής σε αίθουσα επί του πεζόδρομου (πρώην Εμπορική) από 14 έως 22 Φεβρουαρίου, με τη συμμετοχή είκοσι περίπου καλλιτεχνών. Η έκθεση σημείωσε εξαιρετική επιτυχία και την επισκέφθηκαν πολλοί φιλότεχνοι επισκέπτες της πόλης μας, ιδιαίτερα την Κυριακή της Αποκριάς. ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Μάκη Πάνου, «Οι δικοί μας άγιοι – οι δικοί μας άγγελοι», εκδόσεις Κ.& Μ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2014. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα, κατάθεση ψυχής στη μνήμη του αδικοχαμένου Χρήστου, γιου του συγγραφέα και είναι αφιερωμένο σ’ όλες τις μανάδες και τους πατεράδες που το νήμα της ζωής των παιδιών τους κόπηκε βίαια. Η παρουσίαση του βιβλίου πραγματοποιήθηκε στο Πολιτιστικό Κέντρο της Ορμύλιας στις 3 Ιανουαρίου 2015, μέσα σε έντονα φορτισμένο συγκινησιακό κλίμα.

Από την παρουσίαση του βιβλίου του Μάκη Πάνου στον Πολύγυρο.

25

πολύγυρος Την παρουσίαση έκανε ο συγγραφέας Γιάννης Δ. Μπάρτζης, ενώ αποσπάσματα του μυθιστορήματος διάβασαν οι Μαρία Φωτιάδου και Γιώργος Δεληάγγελος. Η παρουσίαση επαναλήφθηκε την Τετάρτη 11 Φεβρουαρίου στην αίθουσα συνεδριάσεων του Δημαρχείου Πολυγύρου από τη συγγραφέα Λένα Καλαιτζή-Οφλίδη, την Τούλα Μανούδη και την ίδια ομάδα συνεργατών. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου ο συγγραφέας συνοψίζει ως εξής το νέο του συγγραφικό εγχείρημα: Όταν ο πόνος από την βίαιη απώλεια ενός παλληκαριού μεταπλάθεται σε τέχνη, στο οικογενειακό εικονοστάσι παίρνουν θέση και «οι δικοί μας άγιοι, οι δικοί μας άγγελοι» κι απέναντι στον ίδιο τοίχο παλαιές προγονικές φωτογραφίες φέρνουν στη μνήμη τις σημαντικότερες στιγμές από τις ιστορίες και τα πάθη του ελληνικού λαού, στον πόλεμο του 1940, στην κατοχή, στο αντάρτικο, στα πέτρινα χρόνια του εμφυλίου, στη χούντα αργότερα… Μια συγκλονιστική εξομολόγηση-αφήγηση που στον καθένα έχει κάτι το πολύ θερμό ν’ αφήσει στην ψυχή ως επίγευση ανάγνωσης. Ο Ιωακείμ (Μάκης) Πάνος από την Ορμύλια είναι γεωπόνος με μακρόχρονη πολιτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία με το μυθιστόρημα «Γουρούνια στην πράσινη τσόχα», 2012. Τάκη Κοσμά, «Το Γ΄ Γυμνάσιο Θηλέων Θεσσαλονίκης 1936-1979», εκδ. γνώση, Θεσσαλονίκη 2014. Μια προσέγγιση του εκπαιδευτικού ζητήματος της Θεσσαλονίκης μέσα από την ιστορική διαδρομή ενός σχολείου Θηλέων. Το βιβλίο πρόκειται να παρουσιαστεί την Παρασκευή 24 Απριλίου, ώρα 7.00 μ.μ. στο Αμφιθέατρο του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Πρόκειται για το 7ο συγγραφικό εγχείρημα του Τάκη Κοσμά, μετά από τα: «Η Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση στον Πολύγυρο από τα μέσα του 19ου αιώνα ως το 1967», εκδ. Μεταίχμιο Αθήνα 2000, «Πλάτωνος απολογία Σωκράτους» (Εισαγωγή, Κείμενο, Μετάφραση, Ερμηνευτικές Παρατηρήσεις), εκδόσεις «γνώση», Αθήνα 2008, «Το Α΄ Γυμνάσιο Θηλέων Θεσσαλονίκης (1919-1979)», εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2008, «Οι εκπαιδευτικοί γράφουν την ιστορία των σχολείων της Θεσσαλονίκης» (συλλ.), εκδ. Κ.Ι.Θ., Θεσσαλονίκη 2010, Πλάτωνος Συμπόσιον (Εισαγωγή, Κείμενο, Μετάφραση, Ερμηνευτικές Παρατηρήσεις) εκδόσεις «γνώση», Αθήνα 2011, «Αποκάλυψη του Ιωάννη» (Εισαγωγή, Κείμενο, Απόδοση στη Νέα Ελληνική), εκδ. γράμματα, Αθήνα 2011. Ο Τάκης Κοσμάς, τακτικός συνεργάτης και φίλος του «Π», γεννήθηκε

Απρίλιος 1964. Ο Τάκης Κοσμάς στο Γυμνάσιο Αγ. Νικολάου. Μεταξύ των μαθητών του και «οι δικοί μας» Νικηφόρος Καζάνης και Γιώργος Καρράς.

26

πολύγυρος στον Πολύγυρο και άκουσε τα εγκύκλια και τα γυμνασιακά μαθήματα στα σχολεία της γενέτειράς του. Σπούδασε κλασική Φιλολογία και Φιλοσοφία, Παιδαγωγική και Ψυχολογία στα αντίστοιχα τμήματα της Φιλοσοφικής του ΑΠΘ. Μετεκπαιδεύτηκε επί τριετία στη ΣΕΛΜΕ και στο ΔΜΕ. Υπηρέτησε ως φιλόλογος σε γυμνάσια της επαρχίας και της Θεσσαλονίκης. Διετέλεσε Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων στους νομούς Πιερίας και Θεσσαλονίκης επί δεκαπενταετία. Ήδη βρίσκεται εκτός εκπαιδευτικής λειτουργίας λόγω συνταξιοδότησης και ως εκ τούτου… μεταξύ Θεσσαλονίκης και Πολυγύρου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ Το τελευταίο διάστημα έφθασαν στα χέρια μας τα παρακάτω βιβλία, έργα Χαλκιδικιωτών συγγραφέων, ή έχοντα άμεση σχέση με τον τόπο μας: Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελου, «Περί της ανεγέρσεως του ναού του Αγίου Νικήτα στη Νικήτη Χαλκιδικής (1867)», Αθήναι 2012. Ανάτυπο από τα πρακτικά του Β΄ Επιστημονικού Συμποσίου Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης, Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο, 26-27 Νοεμβ.

2010. Δήμητρας Σφενδόνη-Μέντζου, «Διεπιστημονικό Κέντρο Αριστοτελικών Μελετών ΑΠΘ», Δεκέμβριος 2011-2014. Μέλος Δ. Σ. του Κέντρου είναι και ο Χαλκιδικιώτης καθηγητής Αστρονομίας και φίλος του «Π» Σταύρος Αυγολούπης. Το ΔΙ.Κ.Α.Μ ιδρύθηκε στις 6-7-2011 με ομόφωνη απόφαση της Συγκλήτου του ΑΠΘ και στόχος του είναι η μελέτη και προβολή του Αριστοτελικού έργου. Δημητρίου Π. Χαραμή, «Χαραμής η διαδρομή ενός επωνύμου», Αθήνα 2006. Τρίτομο έργο, μια περιδιάβαση στη διαδρομή του επωνύμου Χαραμής σ’ όλες τις περιοχές της πατρίδος μας και της διασποράς. Στον δεύτερο τόμο γίνεται εκτενής αναφορά στις οικογένειες Χαραμή στο νομό Χαλκιδικής (252-255) με ενδιαφέρουσες ιστορικές αναφορές, σταλμένες από τον Πολυγυρινό Κων/νο Χαραμή. Η Μαρίνα Χαραμή, κόρη του συγγραφέα, που συνέταξε τους πίνακες με τα γενεαλογικά δένδρα, μας έστειλε το τρίτομο έργο και την ευχαριστούμε πολύ. Για κάθε ενδιαφερόμενο το 3τομο έργο βρίσκεται και στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πολυγύρου. Γαβριήλ Ανδρονικίδη, «Ξύλινη γλώσσα», έκδοση Δημοτικής Πινακοθήκης Θεσσαλονίκης, 2010. Ο Γ. Ανδρονικίδης συμμετείχε στη δράση «Σμιλεύω – Δημιουργώ» του προγράμματος «Τέχνες και Πολιτισμός: Σημείο συνάντησης των νέων της Ευρώπης», που υλοποίησε ο Δήμος Πολυγύρου τον περασμένο Φεβρουάριο.

Ο Γαβριήλ Ανδρονικίδης παρουσιάζει την κατασκευή του σε μαθητές του 3ου Δημοτικού Σχολείου Πολυγύρου.

27

πολύγυρος ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: ΣΗΜΕΙΟ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Τον περασμένο Φεβρουάριο υλοποιήθηκε από το Δήμο Πολυγύρου πρόγραμμα με τίτλο «Τέχνες και πολιτισμός, σημείο συνάντησης των νέων της Ευρώπης» το οποίο περιλάμβανε αξιόλογες δράσεις όπως «Γράφω & Δημιουργώ», «Σμιλεύω & Δημιουργώ», «Πλάθω & Δημιουργώ». Σκοπός του προγράμματος ήταν η ανάπτυξη πρακτικών, που θα συνδέσουν την εκπαίδευση με δραστηριότητες, που θα απευθύνονται κυρίως σε νέους, αλλά και συνολικά στην τοπική κοινωνία. «Γράφω & Δημιουργώ». Με συντονιστή τον διδάκτορα του Α.Π.Θ., συγγραφέα, Δάνη Κουμασίδη και κάτω από την «ομπρέλα» του αντίστοιχου εργαστηρίου του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας υλοποιήθηκε εργαστήριο δημιουργικής γραφής στη δημοτική βιβλιοθήκη Πολυγύρου. Εκεί οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να μάθουν μερικά από τα «μυστικά» της δημιουργικής γραφής και να εξασκηθούν γράφοντας τα δικά τους διηγήματα. Οι οργανωτές την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές προετοιμάζουν εκδήλωση για τη δημόσια παρουσίαση των διηγημάτων για τους φίλους της ανάγνωσης. Αξιοσημείωτο είναι πως ήδη όλοι σχεδόν από τους συμμετέχοντες της δράσης ζητούν την επανάληψή της. «Πλάθω & Δημιουργώ». Το εργαστήρι αυτό, με συντονίστριες τη Σοφία Παλαμπουγιούκη και τη Δέσποινα Χουλιαροπούλου υλοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Πρώτα οι συμμετέχοντες κατασκεύασαν τις δικές τους πήλινες δημιουργίες και αφού αυτές στέγνωσαν, την Κυριακή 22 Φεβρουαρίου, στον κήπο της οικίας Παραλή έγινε το βάψιμο με την τεχνική ρακού και το ψήσιμό τους. Τη φάση αυτή είχαν τη δυνατότητα να την παρακολουθήσουν αρκετοί επισκέπτες του Πολυγυρινού Καρναβαλιού, που ήρθαν στην πόλη μας για την παρέλαση της αποκριάς. «Σμιλεύω & Δημιουργώ». Πέντε αξιόλογοι και καταξιωμένοι γλύπτες φιλοξενήθηκαν στο υπόγειο του θεάτρου για πέντε ημέρες, δημιουργώντας αντίστοιχα έργα τέχνης. Πρόκειται για τους: Γαβριήλ Ανδρονικίδη, Θάνο Καρώνη, Οδυσσέα Τοσουνίδη και τους «δικούς μας», Χαλκιδικιώτες, Παρασκευά Μάγειρα από την Καλάνδρα και Βασίλη Παυλή από την Άθυτο. Στις πέντε αυτές ημέρες, μαθητές και κοινό, είχε την ευκαιρία να επισκεφτούν το χώρο και να παρακολουθήσουν από κοντά το ταξίδι της άψυχης πέτρας σε έργο τέχνης. Οι καλλιτέχνες υποδέχονταν τους μαθητές σε ομάδες και ο καθένας ξεχωριστά τους μιλούσε για τη γλυπτική, την πορεία

Γαβριήλ Ανδρονικίδης, Θάνος Καρώνης, Οδυσσέας Τοσουνίδης.

Ένα από τα δύο τμήματα του εργαστηρίου δημιουργικής γραφής. Δεξιά οι καθηγητές Ηλίας Κωτόπουλος και Ιορδάνης Κουμασίδης.

28

πολύγυρος της μέσα στην ιστορία της τέχνης και απαντούσε σε κάθε λογής ερώτηση, που οι μικροί επισκέπτες με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον έθεταν. Μάλιστα και οι ίδιοι είχαν τη δυνατότητα να σμιλέψουν την πέτρα (πωρόλιθο Αθύτου) και να δημιουργήσουν με τη σειρά τους μικρά έργα τέχνης. Αυτό που πρέπει να αναφερθεί είναι η αγάπη με την οποία αγκάλιασαν όλοι οι γλύπτες τα παιδιά και ο τρόπος που ο καθένας ξεχωριστά και όλοι μαζί κατάφεραν να αποσπάσουν στο μέγιστο βαθμό το ενδιαφέρον και την προσοχή τους. Τα πέντε μεγάλα γλυπτά, που δημιουργήθηκαν θα τοποθετηθούν στον Πολύγυρο ενώ στόχος των οργανωτών είναι να γίνει το επόμενο διάστημα έκθεση γλυπτικής με τη συμμετοχή των συγκεκριμένων αλλά και άλλων καλλιτεχνών. Στο προσεχές δίμηνο ο δήμος Πολυγύρου θα βγάλει στον δικτυακό αέρα ιστοσελίδες όπου θα παρουσιάζονται αναλυτικά οι δράσεις που πραγματοποιήθηκαν και το σημαντικότερο, καλλιτέχνες θα μπορούν αν ανεβάζουν ελεύθερα τη δουλειά τους και να τη γνωρίζουν με αυτό τον τρόπο σε όλο τον κόσμο. Αρχικά θα μπορούν να ανεβαίνουν διηγήματα, γλυπτά, έργα ζωγραφικής και φωτογραφίες, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μόνιμο δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ των καλλιτεχνών και των θεατών.

Παρασκευάς Μάγειρας, Βασίλης Παυλής.

Τα έργα, που δημιουργήθηκαν από τη δράση «Σμιλεύω Δημιουργώ».

29

πολύγυρος Παλιό πολυγυρινό καρναβάλι: Η άλλη όψη της ζωής

Ιωάννα Παπαγεωργίου*

Δεκαετίες 1970 και 1980. Πολύγυρος. Γυμνασιακά χρόνια. Χειμώνας. Καρναβάλι. Οι Πολυγυρινοί, ύστερα από μια ολόκληρη χρονιά αποχής από ξεφαντώματα, αφήνουν τους τέσσερις τοίχους του σπιτιού τους, στέλνουν την εγκράτειά τους για ένα ολιγοήμερο ταξίδι και αφήνονται σε ένα ξέφρενο γλέντι κρασοκατάνυξης, σάτιρας, ερωτικού υπονοούμενου και καρναβαλιού. Βδομάδες πριν την τελική παρέλαση, κάθε παρέα ετοιμάζει εκ των ενόντων το δικό της άρμα. Φαντασία, σάτιρα, μεταμφίεση και πρόχειρες κατασκευές πάνω σε κάρα ή σε καρότσες. Πρωτόγονες και υποτυπώδεις δημιουργίες, ικανές όμως να σκορπίσουν το γέλιο. Τα βράδια τα μαγαζιά γεμίζουν από κόσμο, διψασμένο για διασκέδαση και φαγοπότι. Γκάιντες και ζουρνάδες, αστείες μεταμφιέσεις, ξέφρενος χορός, κρασί, τσίπουρο και αστεϊσμοί μέχρι πρωίας. Την ημέρα της παρέλασης, κατάμεστοι δρόμοι και καρναβαλιστές με το μπουκάλι στο χέρι, πάνω στις καρότσες να υποδύονται πολιτικούς, ηθοποιούς, τηλεπαρουσιαστές, γνωστά πρόσωπα της επικαιρότητας ή και καθημερινούς τύπους. Ο κυρ Γιάννης ο Καλατζής (τι αστείρευτη πηγή χαράς και διάθεσης αυτός ο άνθρωπος!) με ψηλές γόβες, τριχωτές στραβές γάμπες και γυναικείο καλσόν, τσίτινο κολλητό φόρεμα με παραφουσκωμένα βυζιά, γυναικείο μέικ-απ πάνω από αξύριστο πρόσωπο, μας καταβρέχει από το κάρο με κρασί, ερωτικά υπονοούμενα και άσεμνες χειρονομίες. Όλα γελοιοποιούνται. Όλα περνούν στη σφαίρα της καρικατούρας και της υπερβολής. Η μονότονη καθημερινότητα ξεχνιέται και τα χαυνωμένα ένστικτα εξεγείρονται. Οι υψηλές μας αξίες, οι κανόνες και οι ηθικές αρχές μπαίνουν στην κατάψυξη της πρόσκαιρης λήθης. Αποψύχονται βέβαια την επομένη της Καθαρής Δευτέρας, αλλά κρατάνε και μετά κάτι από τη μαγεία του άλλου κόσμου. Εικόνες έντονα αποτυπωμένες στη μνήμη μιας μικρής χωριατοπούλας που λαχταρά να γευτεί τον κόσμο. Τα χρόνια περνάνε και η δίψα για περισσότερες εμπειρίες τη φέρνει τελικά μακριά από τη γη των γονιών της. Ξεκινά μια μακροχρόνια περιπλάνηση σε πόλεις της Ελλάδας και του κόσμου: Ρέθυμνο, Βέροια, Λονδίνο, Χανιά. Κι όμως οι Φλεβάρηδες αυτών των πόλεων, που όλες έχουν τη δική τους γοητεία, δεν της δίνουν ποτέ

«Ε ρε γλέντια!» (1) Στο επίκεντρο Στάμος Δημούδης, Χρήστος Ρούσος;, Γιάννης Καραβλαχιώτης και στα πέριξ Δημ. Μιχαλούδης, Βαΐτσα Ασσανιώτη κ.ά.

30

πολύγυρος εκείνη τη γεύση της υπέρβασης. Ακόμα και το αυγουστιάτικο καρναβάλι των Καραϊβικανών στο Notting Hill του Λονδίνου, παρά την ευφορία που σκορπά, δεν δίνει τη λύτρωση του ξεπεράσματος των ορίων. Η διάθεση για γλέντι είναι έντονη. Δεν φτάνει όμως στα άκρα. Τα ένστικτα παραμένουν εγκλωβισμένα στο κλουβί της λογικής. Το καράβι της ζωής αράζει τελικά την παλιά έφηβο του Πολυγύρου στο λιμάνι της Πάτρας. «Επιτέλους θα ξαναπάρω μια γεύση του χαμένου χρόνου της εφηβείας» σκέφτεται μόλις φτάνει εκεί. Ξεχνά όμως ότι η Πάτρα δεν είναι ο ημι-αγροτικός Πολύγυρος, αλλά μια πόλη που έχει εκμοντερνιστεί και αστικοποιηθεί εδώ και ενάμιση αιώνα. Τις μέρες του καρναβαλιού η Χαλκιδικιώτισσα μέτοικος βγαίνει στους δρόμους. Παρέες από έφηβους και νέους με το ποτήρι στο χέρι ψιλογλεντούν στα νοικιασμένα στέκια του κάθε ‘γκρουπ’. Παντού βρίσκονται στημένες τεράστιες κούκλες που θυμίζουν το ιταλικό λαϊκό θέατρο της κομέντια ντελ άρτε: τον Αρλεκίνο, την Κολομπίνα, τον Πανταλόνε και τον Πιερότο. Η λατινοαμερικάνικη χορευτική μουσική των μεγάφωνων σκορπά μια ατμόσφαιρα κεφιού. «Πατρινό καρναβάλι για πάντα» σε ήχους από τη μακρινή Βραζιλία. Η παλιά μαθήτρια ρωτά και μαθαίνει πώς ετοιμάζεται η επερχόμενη τελική παρέλαση: Οι πολύχρωμες στολές σχεδιάζονται με ευρηματικότητα και ανταγωνιστική διάθεση από τα γκρουπ και παραγγέλνονται σε βιοτεχνίες της Αθήνας. Μικρές επιχειρήσεις στήνονται με κέρδη χιλιάδων ευρώ για τους αρχηγούς των ομάδων. Το να μπαίνει η πόλη στον ρυθμό του καρναβαλιού σημαίνει ότι οι επιχειρηματίες προετοιμάζονται για ένα κερδοφόρο διήμερο που θα τονώσει τα πεσμένα από την αποβιομηχάνιση οικονομικά της πόλης, ότι οι νέοι αδημονούν να ξεφύγουν από το μαγγανοπήγαδο των μαθητικών ή φοιτητικών καθηκόντων και ότι οι παλιότεροι προσμένουν να ξαναζήσουν λίγο την ανεμελιά της νεότητας. Όλα όμως σε ένα πνεύμα θεσμοθετημένο μέσα σε αποδεκτά όρια. Η κορύφωση γλεντιού επέρχεται με τη μεγάλη παρέλαση την τελευταία Κυριακή των Αποκριών στον κεντρικό δρόμο της πόλης. Πρώτα περνά το ομοίωμα του βασιλιά Καρνάβαλου και μετά η όμορφη βασίλισσα ενσαρκωμένη από κάποια νεαρή Πατρινή ιδιαίτερου κάλλους. Στη συνέχεια παρελαύνουν τα άρματα (χωρίς πληρώματα) με τεράστιες σατιρικές κατασκευές αφημένες στην έμπνευση και … στη λογοκρισία των δημοτικών υπαλλήλων του καρναβαλικού εργαστηρίου της Πάτρας. Πίσω τους ξεχύνονται τα πληρώματα των γκρουπ στελεχωμένα με δεκάδες χιλιάδες νεαρούς, κατά κύριο λόγο, καρναβαλιστές ντυμένους με πολύχρωμες ομοιόμορφες ενδυμασίες. Στολές που περισσότερο αποσκοπούν στη φαντασμαγορία

«Ε ρε γλέντια!» (2) Το χορό σέρνει ο Νίκος Τσουγκράνης και ακολουθούν οι Γιώργος Γκιούρας, Αλέκος Τάσιος, Χρήστος Κατσαρός κ.ά.

31

πολύγυρος παρά στη σάτιρα και στη γελιοποίηση. Οι καρναβαλιστές προχωρούν αργά λικνιζόμενοι ρυθμικά στη λατινοαμερικάνικη μουσική των μεγάφωνων. Η παρέλαση τελειώνει, τα καλύτερα πληρώματα βραβεύονται και το βράδυ η γιορτή κλείνει με την πανηγυρική καύση του Καρνάβαλου στον Μόλο του λιμανιού, όπου συνωστίζονται δεκάδες χιλιάδες κόσμου. Αν μη τι άλλο ο καθένας και η καθεμία αποβάλλουν για λίγο την ατομικότητά τους για να χαθούν για μερικές στιγμές στη συλλογική αίσθηση της ομάδας και του αγγίγματος. Επιβιώνουν βέβαια και κάποια έθιμα που θυμίζουν το παλιό αγροτικό διονυσιακό καρναβάλι. Στα Μπουρμπούλια μένει λίγη από την άνομη ερωτική διάθεση του καρναβαλιού και στο δρώμενο του Γάμου της Γιαννούλας κάτι από τη σάτιρά του. Η γαστρονομική μέθεξη στο ζωικό λίπος ικανοποιείται τη μέρα της Τσικνοπέμπτης, όταν όλη η Πάτρα στην κυριολεξία τσικνίζει. Στη σύγκριση του πατρινού με τις εικόνες του πολυγυρινού καρναβαλιού η ανωτερότητα των δεύτερων παρέμενε αδιαμφησβήτητη για πολλά χρόνια στην επιλεκτική μνήμη της Βορειοελλαδίτισσας επήλυδος. Όμως η σύγκριση γινόταν ‘χωρίς τον ξενοδόχο’. Η περιδιάβαση στον κόσμο την είχε κρατήσει μακριά από τον Πολύγυρο τους μήνες του καρναβαλιού. Οι διακοπές είχαν σχολικές ή ερευνητικές ημερομηνίες. Έτσι, όταν μετά από παρέλευση σχεδόν εικοσιπέντε χρόνων βρέθηκε ξανά στον Πολύγυρο Φλεβάρη μήνα, η απογοήτευση ήταν μεγάλη. Το καρναβάλι είχε γίνει πλέον αγνώριστο. Όπως πληροφορήθηκε από τους οργανωτές του Δήμου, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1990, οι παλιές παρέες άρχισαν να υποχωρούν και σταδιακά να αντικαθίστανται από σχολικές ομάδες των οποίων βέβαια η παρουσία έδωσε πολύ διαφορετικό χρώμα στην παρέλαση, πιο κοντινό στο μοντέλο του πατρινού καρναβαλιού. Εντούτοις η γιορτή της μικρής πόλης δεν μπορεί να συναγωνιστεί τη φαντασμαγορία και το μέγεθος της πελοποννησιακής μεγαλούπολης. Ούτε όμως έχει και το ξέφρενο κέφι του παλιού καιρού, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες αρκετών πολιτών που διατήρησαν κάτι από τη ‘χυδαιότητα’ του παρελθόντος. Η ζωή άλλαξε και μαζί της άλλαξε και η αίσθηση της καρναβαλικής διασκέδασης. Γιατί όμως επήλθε αυτή η χωρίς επιστροφή αλλαγή στον τρόπο διασκέδασης; Η ερώτηση αυτή τριβέλιζε το μυαλό της Χαλκιδικιώτισσας, ώσπου βρήκε την απάντηση στην έρευνά της για το λαϊκό θέατρο και τα παραδοσιακά ελληνικά δρώμενα. Και στην κοσμοθεωρία που κρύβεται πίσω από αυτά.

32

πολύγυρος Ας ξεκινήσουμε όμως από το παρόν. Πώς διασκεδάζουν ή περνούν τον ελεύθερο χρόνο οι σημερινοί Έλληνες; Κατά κύριο ρόλο με την τηλεόραση, την καφετέρια, τα ψώνια, τα τυχερά παιχνίδια για τους άνδρες και τα κομμωτήρια για τις γυναίκες. Όπως και οι υπόλοιποι συμπατριώτες τους, οι Πολυγυρινοί μεταλλαχθήκαν από ενθουσιώδεις εμπνευστές της διασκέδασής τους σε φανατικούς λάτρεις του καναπέ και της κατανάλωσης. Δεν διαμορφώνουν άμεσα την ψυχαγωγία τους, αλλά την αγοράζουν ή τη βιώνουν ως υποκατάστατη εμπειρία. Διασκεδάζουν για αυτούς ο Σπύρος Παπαδόπουλος και οι επ` αμοιβή διάσημοι συνδαιτημόνες του. Αποτέλεσμα; Η ψυχαγωγία των Νεοελλήνων να αποτελεί μια εμπειρία διαμεσολαβημένη από επιχειρηματίες ειδικευμένους στο να κρίνουν τι είναι διασκεδαστικό και τι όχι, με βάση τους δείκτες τηλεθέασης. Οι θεατές ή καταναλωτές - αλλά όχι ενεργοί θιασώτες - δεν χρειάζεται να ξοδέψουν τον πολύτιμο χρόνο τους στην εξεύρεση των μέσων με τα οποία θα διασκεδάσουν. Αρκεί να πατήσουν ένα κουμπί ή να κάνουν μια βόλτα στα καταστήματα και η αποζητούμενη ευφορία ή χαλάρωση θα προκύψει χωρίς κόπο. Ακόμα δηλαδή και αν - συζητώντας εντελώς υποθετικά - οι Πολυγυρινοί θέλανε να διατηρήσουνε το παλιό καρναβάλι, το εγχείρημα θα ήταν μάταιο, γιατί έχουν αλλάξει πια τόσο η σχέση τους με την εμπειρία της ψυχαγωγίας όσο και, όπως θα δούμε, οι απόψεις για το περιεχόμενό της.

Αντωνία και Γεωργία Πανέλη.

Τώρα, ας πάμε πίσω μερικούς αιώνες… Η επιβολή της υποκατάστατης διασκέδασης μέσω της τηλεόρασης και της κατανάλωσης μουσικής, χορού, εμπειριών, αισθήσεων και συναισθημάτων είναι κατάληξη μιας μακροχρόνιας μετάβασης από παλαιότερες μορφές διασκέδασης προς τον μοντερνισμό. Η μετάβαση αυτή άρχισε στη δυτική Ευρώπη τον 17ο αιώνα και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα είχε πλέον ολοκληρωθεί. Την πρότερη του μοντερνισμού παράδοση περιέγραψε ο Ρώσσος θεωρητικός των μέσων του 20ού αιώνα, Μιχαήλ Μπαχτίν (1895–1975) στη μελέτη του για τον δημιουργό του αδηφάγου Γαργαντούα, Φρανσουά Ραμπελέ (Ο Ραμπελέ και ο κόσμος του. Καρναβάλι και γκροτέσκο, 1940).24 Στο βιβλίο του ο Μπαχτίν εξετάζει πολιτισμικές μορφές του Μεσαίωνα που εκφράζουν μια διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο και το κωμικό και οι οποίες έχουν τις ρίζες τους σε αρχέγονες τελετές γονιμότητας και μύησης. Στις προχριστιανικές αυτές τελετές οι μύστες γιόρταζαν την αναγέννηση της φύσης με τελετουργίες της νεκρανάστασης ενός θεού (Διονύσου, Ηρακλή, Περσεφόνης) και εξευμένιζαν τις σκοτεινές θεότητες της γονιμότητας. Οι χριστιανικές κοινωνίες της Δύσης, και ιδιαίτερα τα αγροτικά στρώματα, διατήρησαν αυτό το παγανιστικό πνεύμα μέχρι και πριν τον 18ο αιώνα. Παρά την έντονη αγωνία για τη σωτηρία της ψυχής τους, διαμόρφωσαν τελετές στις οποίες γιόρταζαν το ίδιο το σώμα και τις ταπεινές ανάγκες του (σαρκικό έρωτα, φαγητό, ποτό, αφόδευση, ρέψιμο), γιατί αυτές – κι όχι οι υψηλές αξίες - εξασφαλίζουν την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Κορυφαία τέτοια εκδήλωση ήταν το καρναβάλι, όχι όπως το γνωρίζουμε σήμερα, αλλά ως μια διονυσιακή αποθέωση των ενστίκτων και του σώματος. Δίπλα στο καρναβάλι σε διάφορες στιγμές του ετήσιου κύκλου (Δωδεκαήμερο, τρύγος, σπορά, θερινό ηλιοστάσιο) τελούνταν ένα πλήθος εθίμων ανάλογης ‘καρναβαλικής’ υφής με μεταμφίεση, αλλαγή ταυτότητας και εκστατική μέθεξη. Κατά τη διάρκειά τους οι κοινωνικοί δεσμοί, οι αξίες και η ιεραρχία καταλύονταν προσωρινά προσφέρονας ένα είδος «λύτρωσης» από τη ρουτίνα και την καταπίεση της καθημερινής ζωής. Βασικότερη μορφή εθίμου ανατροπής ήταν τα δρώμενα ενθρόνισης και εκθρόνισης του βασιλιά – τρελού.

24. Mikhail Bakhtin, Rabelais and his world. Carnival and grotesque, μετάφραση στα αγγλικά Helene Iswolsky, Indiana University Press, Bloomington, 1982.

33

πολύγυρος Οι τελετουργίες, τα δρώμενα και οι σχετικές εορτές εξαφανίστηκαν πλέον ή διατηρούνται μόνο με τη μορφή αναβιωμένων εθίμων αποκομμένων από το πλαίσιο αντιλήψεων που τις δημιούργησαν. Ο μοντέρνος πολιτισμός από τον 18ο και μετά ανέπτυξε μια διαφορετική κοσμοθεωρία με κύριο χαρακτηριστικό την υποτίμηση της υλικής πλευράς της ανθρώπινης φύσης και την αποθέωση της πνευματικής διάστασής της. Το ταπεινό σώμα όμως πάντα έβρισκε τον δρόμο του μέσα στον ανθρώπινο πολιτισμό. Παρά την εξύμνηση του πνεύματος, η σύγχρονη ζωή έγινε στην ουσία ένα κυνήγι αγαθών που υπηρετούν την υλική φύση και τα ταπεινά ένστικτά μας. Ο Γιάννης Κιουρτσάκης στο βιβλίο του, Καρναβάλι και Καραγκιόζης, απηχώντας την ερμηνεία του Μπαχτίν για τη μεσαιωνική και αναγεννησιακή κωμική παράδοση της Ευρώπης, παρουσιάζει ένα πλήθος δρώμενων και εθίμων (τελετουργίες για τη φθορά και την αναγέννηση της φύσης, καρναβάλι), λαϊκού θεάτρου (σοτί ή μωρία, κομέντια ντελ άρτε, φάρσα, καραγκιόζη), έντεχνης και λαϊκής κωμικής παράδοσης (παρωδία, λαϊκές αφηγήσεις, αναγραμματισμούς, τεκερλέμ), κοπρολογίας (όπου τα κόπρανα νοούνται ως μέσο γελοιοποίησης αλλά και ως λίπασμα για την αναγέννηση), βωμολοχίας (που συνδέεται με τη γονιμότητα), της λειτουργίας της βίας (όπου η βία λειτουργεί ως τιμωρία για την παραβατικότητα αλλά και ως κάθαρση που θα οδηγήσει σε έναν νέο καλύτερο/ αναγεννημένο άνθρωπο), του κωμικού λόγου ως έκφρασης των αναγκών του σώματος και της αναγωγής της μωρίας σε σοφία. Στην ανάλυση αυτών των λαϊκών εορτών, ο συγγραφέας τονίζει τη σχέση της καρναβαλικής ‘τρέλας’ με την εορταστική αναγέννηση του κόσμου και την ανάδειξη μέσω της γιορτής μιας άλλης ‘σοφίας’ για τη ζωή, μιας σοφίας που περιλαμβάνει την ‘τρέλα’, τη βωμολοχία, την κοπρολογία, το ξεπέρασμα των άνω λειτουργιών του πνεύματος από τις κάτω λειτουργίες (φαγητό, αφόδευση, αναπαραγωγή), την έξαρση του υλικού κόσμου. Αυτή η άλλη φιλοσοφία αναδεικνύει την αναγεννητική ιδιότητα του κάτω μέρους του σώματος, τη λυτρωτική σημασία της τρέλας και αποκαλύπτει μια αλήθεια για τη ζωή κατά την οποία το ταπεινό με το ανώτερο, ο θάνατος και η αναγέννηση, η τρέλα και η σοφία αποτελούν τις δυο όψεις της ζωής, δυο όψεις που είναι εξίσου σημαντικές. Έτσι αυτό που στο καρναβάλι μοιάζει, για έναν άνθρωπο της σύγχρονης εποχής, άλογο, χυδαίο και χωρίς σημασία, ιδωμένο μέσα από το πλαίσιο των παλαιότερων φάσεων του καρναβαλιού, αποκαλύπτει μια ζωτική κοσμοθεωρία της ζωής.25 Αίτια της υποχώρησης του καρναβαλικού πνεύματος Ο λαϊκός πολιτισμός της δυτικής Ευρώπης υποχώρησε σημαντικά στο τέλος του 19ου αιώνα - χωρίς όμως να εξαφανισθεί ολοκληρωτικά - για διαφόρους λόγους: Από τη μία, υποχώρησε γιατί δεν άντεξε στις συνεχείς επιθέσεις της αστικής τάξης και της Εκκλησίας, οι οποίες τον θεωρούσαν βίαιο και αντιπαραγωγικό. Όταν για παράδειγμα, οι χωρικοί – οι βασικότεροι φορείς των αγροτικών εθίμων και δρώμενων - αναγκάστηκαν να συνωστιστούν στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα της Δύσης την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης, αποκόπηκαν από τους φυσικούς ρυθμούς της ζωής. Υποχρεώθηκαν να δουλεύουν πολλές ώρες σε μια εργασία που δεν τους πρόσφερε ψυχική ικανοποίηση. Πολλοί από αυτούς στράφηκαν σε νέους τρόπους λαϊκής διασκέδασης, ο βασικότερος από τους οποίους ήταν το μεθύσι στις λαϊκές pubs (public houses). Αυτός ο τρόπος ψυχαγωγίας όμως τους εμπόδιζε να προσέρχονται στα εργοστάσια σε καθημερινή βάση και δημιουργούσε εμπόδια στην ελεγχόμενη παραγωγή. Η ηγετική τάξη κατέβαλε σημαντικές προσπάθειες να οργανώσει τη ζωή τους με τρόπο που να είναι παραγωγικά αποδοτικός. Άλλες πάλι φορές, θεώρησε ότι η βασική μόρφωση ήταν απαραίτητη ώστε να χαλιναγωγηθούν τα πάθη τους. Έτσι 25. Κιουρτσάκης, Γιάννης, Καρναβάλι και Καραγκιόζης. Οι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1985, σσ. 132-3.

34

Άννα Δέλλιου και Ρούλα Τάτση.

πολύγυρος μέσω κυριακάτικων σχολείων και αργότερα με εργαλεία τη γενικευμένη εκπαίδευση και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εμφύσησε τα δικά της ιδεώδη για εγκράτεια, ορθολογικά δομημένο τρόπο ζωής και παραγωγής, πουριτανική ηθική και ευπρέπεια. Η σχετική πολιτισμική αυτονομία των λαϊκών στρωμάτων υποχώρησε και αντικαταστάθηκε από μια σχετική παθητικότητα. Περαιτέρω, οι συνθήκες ζωής στα μεγάλα κέντρα, επειδή ευνοούν την απομόνωση, την ιδιώτευση και το κερδοσκοπικό κυνήγι του χρόνου συνέβαλλαν στη διάσπαση της συνοχής του ομαδικού «κοινοτικού» φορέα που ήταν ο δημιουργός των λαϊκών μορφών διασκέδασης. Επιπλέον, στις πόλεις, οι καθημερινές δραστηριότητες των ανθρώπων αποκόπηκαν από τον ημερήσιο ή ετήσιο κύκλο παραγωγής. Πολλά αγροτικά δρώμενα αποτελούσαν μέρος αυτού του κύκλου. Σε μια κατοπινή φάση, η αύξηση των μισθών και του ελεύθερου χρόνου των εργαζομένων προκάλεσε αυξημένη ζήτηση για τη διασκέδαση ανθρώπων που δούλευαν (και δουλεύουν) πολλές ώρες κάθε μέρα και ήταν αποκομμένοι από τις κοινότητες προέλευσής τους. Η ψυχαγωγία και η εργασία διαχωρίστηκαν αυστηρά λόγω της μηχανοποίησης της παραγωγής. Τη ζήτηση για ψυχαγωγία εκμεταλλεύτηκαν διάφοροι επιχειρηματίες. Οι τελευταίοι πρόσφεραν, πλέον, μαζική διασκέδαση προσαρμοσμένη στα δικά τους αστικά ήθη και χωρίς τη λυτρωτική ‘χυδαιότητα’, την έντονη βωμολοχία και τη βιαιότητα του λαϊκού πολιτισμού. Ο κόσμος έγινε ‘κοσμιότερος’ και παθητικότερος.26

Στέργιος και Χαρίκλεια Αμπαρά.

Η Ελλάδα: από τους τελευταίους προμαχώνες του καρναβαλικού γέλιου Η Ελλάδα, στο ανατολικό έσχατο της Ευρώπης, μεταξύ της μυστηριακής Ανατολής και της ορθολογικής Δύσης, υπήρξε ένα από τα τελευταία πεδία σύγκρουσης ανάμεσα στη λαϊκή παράδοση και στον εκμοντερνισμό. Η εκβιομηχάνιση, στον βαθμό που επιτεύχθηκε, ξεκίνησε πολύ αργά και η αστικοποίηση της κοινωνίας ολοκληρώθηκε μεταπολεμικά. Ο αγροτικός χαρακτήρας της οικονομίας και του πληθυσμού διατηρήθηκε μέχρι πρόσφατα και μαζί με αυτόν επιβίωσαν η αγροτική νοοτροπία και πολλά ενιαύσια έθιμα και καρναβαλικά δρώμενα. Για να μην πάμε πολύ μακριά, ας θυμηθούμε το έθιμο της Γκαμήλας στη Γαλάτιστα, της Γυναικοκρατίας ή Μπάμπως στους νομούς Σερρών και Κιλκίς, του Καλόγερου στον νομό Σερρών, των Μωμόγερων και των Αράπηδων στον νομό Κιλκίς και πλήθος άλλων σε όλη την Ελλάδα. Στην παράδοση των Ελλήνων, αντίθετα από αυτή της πλειοψηφίας των Ευρωπαίων εταίρων, ο θάνατος δεν νοούνταν ως κόλαση ή παράδεισος. Όπως παρατηρεί και ο Θόδωρος Χατζηπανταζής, στην αναγεννησιακή κρητική Ερωφίλη δεν υπάρχουν πραγματικά η Κόλαση κι ο Παράδεισος της χριστιανικής παράδοσης. Υπάρχουν μόνο η Ζωή και ο Θάνατος. Ο μόνος ‘Παράδεισος’ που αναγνωρίζει το φάντασμα του αδικοσκοτωμένου προηγούμενου βασιλιά της Μέμφιδας είναι ο κόσμος των ζωντανών, η κάτω από το φως του ήλιου κτίση κι ο μυρωμένος δροσερός της αέρας. Πέρα από αυτόν, υπάρχει μόνο ο ζοφερός Άδης, που δέχεται στους αφιλόξενους κόλπους του αδιάκριτα όλους εκείνους που εγκαταλείπουν τη ζωή.27 Με παρόμοιες εικόνες ζωγραφίζονται οι αντίρροπες δυνάμεις της ζωής και του θανάτου στα δημοτικά τραγούδια και στα μοιρολόγια. Ο λαϊκός πολιτισμός ύμνησε τη ζωή, ακόμα και αν οι Πατέρες της Εκκλησίας προσπάθησαν να πείσουν του πιστούς ότι η ζωή είναι μια κοιλάδα δακρύων 26. Για τα αίτια της υποχώρησης του λαϊκού πολιτισμού, βλ. Peter Burke, Popular Culture in early modern Europe, εκδ. Temple Smith, London, 1978 και Βάλτερ Πούχνερ, Θεωρία λαϊκού θεάτρου, Παράρτημα του Δελτίου της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας Λαογραφία, Αθήνα, 1985 27. Θόδωρος Χατζηπανταζής, Διάγραμμα ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2014, σ. 48.

35

πολύγυρος στην οποία ο άνθρωπος δοκιμάζεται για να κατακτήσει την αιώνια ζωή. Μέσα από τα εθιμικά δρώμενα οι αρχαίοι και οι νεότεροι Έλληνες επιβεβαίωναν τον τελικό θρίαμβο «της ζωής σε συλλογικό επίπεδο» και ακύρωναν τον ατομικό θάνατο, γιορτάζοντας τη διαιώνιση του είδους με τη βοήθεια των αναπαραγωγικών δυνάμεων της φύσης και του σώματος.28 Η πρώτη σημαντική υποχώρηση της λαϊκής ‘καρναβαλικής’ θεώρησης της ζωής έγινε αμέσως μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, όταν τα κυρίαρχα κοινωνικά στρώματα τάχθηκαν συνειδητά με το πλευρό της Δύσης. Πρόλαβε όμως να διαποτίσει διάφορες μορφές έντεχνου λαϊκού θεάτρου, όπως το κουκλοθέατρο, η παντομίμα και ο Καραγκιόζης. Ο τελευταίος παρά τον ευπρεπισμό που δέχθηκε κατά τη φάση του εξελληνισμού του στα τέλη του 19ου αιώνα, στάθηκε, μαζί με το καρναβάλι, ο τελευταίος απόγονος αυτής της παράδοσης, επιβιώνοντας (στην παραδοσιακή μορφή του) μέχρι τη δεκαετία του 1970 ανάμεσα στους παρίες των ελληνικών μεγαλουπόλεων. Παράλληλα στη Ζάκυνθο άνθισαν οι άγνωστες σε πολλούς Έλληνες ζακυνθινές «ομιλίες», ένα είδος λαϊκού θεάτρου. Μέσα από την παραπάνω περιπλάνηση στον χώρο και στον χρόνο αναδύθηκαν οι αντιλήψεις που στήριξαν το παραδοσιακό καρναβάλι. Αντιλήψεις που ξεχάστηκαν γιατί φαντάζουν πλέον παγανιστικές και απλοϊκές μπρος στη φαινομενικά ορθολογική σύλληψη της ανθρώπινης ύπαρξης από τον σύγχρονο πολιτισμό. Είναι όμως πράγματι ορθολογική η δική μας αντιμετώπιση; Ή καλύτερα είναι πράγματι ειλικρινές να παραγνωρίζουμε την πιο ζωώδη πλευρά της ύπαρξής μας; Τα ένστικτα και οι σωματικές λειτουργίες θα υπάρχουν πάντα και θα μας επηρεάζουν, αντιστεκόμενα σε κάθε φροϋδική ή αστική απόπειρα ελέγχου τους. Γιατί, σαν Ταρτούφοι, πρέπει να ντρεπόμαστε για αυτά; Μήπως τελικά αντί να τα καταστέλλουμε θα ήταν καλύτερα να τα αφήνουμε να εκδηλώνονται ελεύθερα μέσα από τακτές θεσμοθετημένες τελετουργίες; Μήπως τελικά θα πρέπει να αναθεωρήσουμε τις απόψεις μας για το καρναβάλι; Να ενστερνιστούμε τον ‘πρωτογονισμό’ του παλιού πολυγυρινού καρναβαλιού αντί της ‘πολιτισμένης’ φαντασμαγορίας του σημερινού πατρινού;

Μαρία Χλιάπα-Πρασσά.

*Η Ιωάννα Παπαγεωργίου γεννήθηκε στα Βράσταμα Χαλκιδικής, αποφοίτησε από το Λύκειο Πολυγύρου και σπούδασε Φιλολογία και Ιστορία Θεάτρου στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και εκπόνησε διδακτορικό στις Θεατρικές Σπουδές στο Goldsmiths College του University of London. Είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστήμιου Πατρών. Η διδασκαλία και τα ερευνητικά ενδιαφέροντά της στρέφονται γύρω από το νεοελληνικό και ευρωπαϊκό θέατρο, τον βεντετισμό, το λαϊκό παραδοσιακό θέατρο και τον Καραγκιόζη.

28. Ό.π., σ. 41.

«Ε ρε γλέντια!» (3) Αναγνωρίζονται: Νίκος Χλιάπας, Μιχαλιός Πανέλης και Χρήστος Αμπαράς.

36

πολύγυρος «Για τ’ Στιλούδαμ’» έλεγε «η μάμα η κουλού»

Γιάννης Τσίκουλας Ομ. Καθηγητής Παιδιατρικής ΑΠΘ

Η Λιφτιρία1 ήταν κουλού2. Κουλού μι τ’όνουμα3. Δεν μπορούσε με τίποτα να αντισταθεί στο φαΐ και ιδίως στα γλυκά. Αυτό το ήξερε όλη η γειτονιά μας. Μπορεί να το ήξερε κι όλος ο Πολύγυρος. Η Λιφτιρία ήταν μια καλόκαρδη και καλοκάγαθη γυναίκα. Αλλά το χούι, χούι4. Ήταν κουλού: Αγιάτρευτα κουλού. Στη ζωή της η Λιφτιρία είχε ατυχήσει. Έχασε τον άντρα της, ενώ ήταν έγκυος στο πρώτο της και μοναδικό παιδί. Το κοριτσάκι που γεννήθηκε, η Στιλούδα, ήταν η μόνη της παρηγοριά, το μόνο της στήριγμα στη ζωή και βέβαια η μεγάλη της έγνοια. Για να τα βγάζει πέρα αναγκάστηκε να ξενοπλένει. Τη φροντίδα της Στιλούδας, όταν δούλευε, την είχε η δική της μάνα, η γιαγιά της Στιλούδας, που έμενε μαζί τους. Όπως είπα η Λιφτιρία ήταν καλόκαρδη, καλοκάγαθη και κοινωνική και την αγαπούσαν όλοι. Στο σπίτι μας ερχόταν τακτικά και έκανε παρέα με τη μάνα μου. Αλλά το χούι, χούι! Άλλωστε, λένε, ότι πρώτα βγαίνει η ψυχή από τον άνθρωπο και μετά το χούι. Έτσι όταν την κερνούσε η μάνα μου κάτι το έπαιρνε και πάντα έλεγε αμέσως με ιδιαίτερη έμφαση: “Αμπάμπα δε θα του φάου ιγώ. Θα του πάρου στου σπιτ’ για να του φάει η Στιλούδα μ’. Θα του πάου στ’ Στιλούδα”. Η μάνα μου πάντα αναγκαζόταν και της έλεγε: “Έλα φάτου, αυτό τώρα κι θα σι δώσου άλλου για τ’ Στιλούδα”. Τότε η Λιφτιρία καταβρόχθιζε στη στιγμή με απίστευτη λαιμαργία το κέρασμα και έπαιρνε και έβαζε στη τσέπη της αυτό που της τύλιγε η μάνα μου “για τ’ Στιλούδα”. Σύμφωνα με διασταυρωμένες πληροφορίες από διάφορες γειτόνισσες (που δεν τις ξέφευγε τίποτα) η Λιφτιρία μόλις έβγαινε από το σπίτι μας καταβρόχθιζε αμέσως αυτό, που της είχε δοθεί “για τ’Στιλούδα”. Αυτό βέβαια δεν το έκανε μόνο στο σπίτι μας αλλά και σε όσα άλλα σπίτια την κερνούσαν κάτι. Έτσι όλες οι γειτόνισσες ήξεραν τι έκανε με τα κεράσματά τους η Λιφτιρία, το συζητούσαν μεταξύ τους, το διασκέδαζαν και το είχαν πάρει απόφαση ότι πάντα τα κεράσματα για τ’ Λιφτιρία θα ήταν εις διπλούν, ένα για την ίδια και ένα “για τ’Στιλούδα”, το οποίο όμως πάντα θα καταβρόχθιζε η ίδια “μόλις τ’ν ίκριβι η κόχ’(ι)5”. Τα διασκέδαζαν λοιπόν οι γειτόνισσες τα κόλπα της Λιφτιρίας, κρυφογελούσαν αλλά καμιά τους δεν την είχε προσβάλει γι’ αυτά. Έκαναν ότι δεν το

«...Στο σπίτι μας ερχόταν τακτικά και έκανε παρέα με τη μάνα μου». Στη φωτογραφία αναγνωρίζονται ο Δημήτρης Γαβρίλης με τα παιδιά του Μαίρη και Γιώργο, ο Βασίλης Χλιάπας (αριστερά), Αικ. Χλιάπα (μέσον) και Χάιδω Βογιατζή με την κόρη τους Τασούλα.

37

πολύγυρος καταλάβαιναν. Την αγαπούσαν και σέβονταν το χούι της. Η Λιφτιρία από τη μεριά της πίστευε ότι κανένας δεν ήξερε πώς ήταν κουλού. Νόμιζε ότι όλους τους ξεγελούσε. “Ο κόσμος το ‘χε τούμπανο κι αυτή κρυφό καμάρι”! Εδώ πρέπει να πούμε ότι τα κεράσματα τα προορισμένα για τ’ Στιλούδα, που τα έτρωγε η ίδια, δε τα στερούσε απ’ τ’ Στιλούδα και γι’ αυτό σίγουρα δε θα ένιωθε τύψεις, καθ’ όσον ήταν σίγουρη ότι και να της τα πήγαινε δε θα τα έτρωγε σε καμιά περίπτωση η Στιλούδα. Η Στιλούδα σε αντίθεση με τ’ Λιφτιρία ήταν ένα κουρτσούδ’ ανιφαϊάρκου6, μίζερο στο φαί, ένα αντιρακουλ’(ι)μένου7 ,που έφιγγι8, που ανθούσι κι λουλούδ’ζι9.Έτρωγε πολύ λίγο και ορισμένα μόνο φαγητά. Έτσι τα κεράσματα για τ’Στιλούδα τα “έδινε και καταλάβαιναν” η Λιφτιρία. Τα αξιοποιούσε πλήρως. Νά ‘ταν κι άλλα! Τ’ Στιλούδα μας την έφερνε στο σπίτι μας πότε πότε η Λιφτιρία ή η γιαγιά της και μας την άφηναν για να μας κάνει συντροφιά και να ξεσκάσει και η ίδια, που ήταν μόνη στο σπίτι. Ήταν ένα χαριτωμένο κοριτσάκι και το αγαπούσαμε πολύ. Ποτέ δεν έφαγε τίποτα από αυτά που την κερνούσαμε στο σπίτι μας. Ήταν ανιφαϊάρκου, όπως είπαμε. Αρνιόταν τα πάντα. Όταν όμως έγινε 3-4 χρονών άρχισε να παίρνει ό,τι της δίναμε, δεν το έτρωγε όμως, αλλά το έβαζε αμέσως στην τσέπη της. Μας έκανε εντύπωση αυτό. Κάτι υποψιαστήκαμε και τη ρωτήσαμε μια μέρα. “Γιατί, Στιλούδα, ό,τι σου δίνουμε το βάζεις στην τσέπη σου; Πότε θα το φας;” Και τότε πήραμε από τ’ Στιλούδα την απάντηση κεραυνό: “Δε θα του φάου ιγώ. Θα του πάου στου σπίτ’. Του σιέλ’(ι)10 η μάμα η κουλού”. Παρ’ όλο που υποψιαζόμασταν το λόγο, που έπαιρνε τα κεράσματα η Στιλούδα, όταν μας είπε η ίδια και με τον τρόπο που το είπε τρελαθήκαμε. Προφανώς η Λιφτιρία την είχε προυμθέψ’(ι)11 να μην αρνείται τα γλυκά που την κερνούσαν, αλλά να τα παίρνει και να τα πηγαίνει στο σπίτι για να τα τρώει η ίδια. Τότε μου φαινόταν περίεργο πώς ένα τετράχρονο κοριτσάκι ονόμαζε τη μάνα του κουλού. Τώρα που το σκέφτομαι πιστεύω ότι είχε ακούσει από τη γιαγιά της να χαρακτηρίζει έτσι τη μάνα της και υιοθέτησε το χαρακτηρισμό. Πάντως έκτοτε η φράση “του σιέλ’(ι) η μάμα η κουλού” τ’ς Στιλούδας όπως και η κλισέ φράση “θα του πάου στ’ Στιλούδα” τ’ς Λιφτιρίας, όταν την κερνούσαμε κάποιο γλυκό, έφερνε, όταν τις θυμόμασταν και τις αναφέραμε, απερίγραπτη ιλαρότητα στην οικογένεια και στους γείτονες που ήξεραν τα πρόσωπα και τα πράγματα και το διασκεδάζαμε αφάνταστα. Και είχε γίνει πλέον θεσμός ό,τι κερνούσαμε τ’ Λιφτιρία ήταν εις διπλούν το ένα για την ίδια και το άλλο (τάχα) “για τ’Στιλούδα” και ό,τι κερνούσαμε τ’Στιλούδα ήταν πάλι για “τ’μάμα ντ’κουλού”, τ’ Λιφτιρία. Δηλαδή “Γιάννης κερνάει και Γιάννης πίνει”! Μέχρι που έφθασε μια μαύρη, μια αποφράδα μέρα για τ’ Λιφτιρία. Στο σπίτι μας εκείνη τη μέρα ήταν μια συντροφιά από γειτόνισσες και έπιναν καφέ με τη μάνα μου. Ανάμεσα σ’ αυτές ήταν και η θειά η Κατιρίν’(ι) μια γριά με κοφτερή και καυτερή γλώσσα, που δε χαριζόταν σε κανένα. Σε λίγο ήρθε στη συντροφιά τους και η Λιφτιρία. Της έκανε η μάνα μου τον καφέ, την κέρασε και ένα γλυκό και βέβαια η Λιφτιρία, ως αναμενόταν άλλωστε, είπε με έμφαση τη φράση κλισέ “Δε θα του φάου ιγώ του γλυκό, θα του βάνου στ’ τσέπη μ’ να του πάου στ’ Στιλούδα”. Η επόμενη, αναμενόμενη, φράση κλισέ της μάνας μου ήταν “φάτου αυτό τώρα ισί κι θα σι τλίξου ιγώ ένα άλλου για τ’ Στιλούδα”. Πριν καλά καλά προλάβει να βγει από το “έρκος των οδόντων” της μάνας μου αυτή η φράση, πήρε το λόγο άμεσα η θειά η Κατιρίν’(ι) και κοιτάζοντας τ’ Λιφτιρία μ’ ένα φονικό βλέμμα της λέει: “Ούλου η Στιλούδα κ’ η Στιλούδα τα τρώει αυτά που σι κιρνούν αλλά η θ’κόζους12 η κώλους χουντραίν’(ι)”. Κεραυνός. Επακολούθησε σκηνή τραγωδίας: Η μάνα μου να εύχεται να ανοίξει η γης να την καταπιεί για την προσβολή που έγινε μέσα στο σπίτι της. Οι άλλες οι γυναίκες να κοιτάζονται μεταξύ τους αμήχανα. Η θειά η Κατιρίν’(ι) να γελάει χαιρέκακα και η δύστυχη η Λιφτιρία να εύχεται να 38

πολύγυρος ανοίξει δυο φορές η γης να την καταπιεί. Δε θα ξεχάσω ποτέ την έκφραση που πήρε το πρόσωπο της Λιφτιρίας, όταν άκουσε αυτά τα λόγια. Μια έκφραση βαθειά προσβεβλημένου ανθρώπου, μια έκφραση ανθρώπου, που του βγάζουν στην επιφάνεια ό,τι πίστευε πως ήταν δικό του μυστικό, μια έκφραση βαθύτατης απόγνωσης. Ώστε ήξερε λοιπόν ο κόσμος ότι ήταν κουλού! Ήξεραν ότι έτρωγε η ίδια τα κεράσματα που έπαιρνε για τ’ Στιλούδα! Φρίκη! Έγινε κάτωχρη και ρίχνοντας ένα βλέμμα γεμάτο πόνο και απελπισία στ’ θειά ντ’ Κατιρίν’(ι) μπόρεσε μετά βίας να ψελλίσει “γριά, φαρμάκου13, γιατί μι φαρμάκουσις”; και εξαφανίστηκε αμέσως από την παρέα. Έκτοτε η Λιφτιρία, σύμφωνα με ομόφωνες μαρτυρίες όλων των γυναικών της γειτονιάς, δεν ξαναείπε ποτέ ότι θα πήγαινε το κέρασμα στ’ Στιλούδα, αλλά και καμιά γυναίκα, από λεπτότητα, δεν της πρότεινε να πάρει και ένα κέρασμα για τ’ Στιλούδα. Σεβάστηκαν το χούι τ’ς Λιφτιρίας τ’ς κουλούς, τ’ς “μάμας τ’ς κουλούς”. Σημειώσεις:

1. Λιφτιρία: Ελευθερία (γυναικείο όνομα) 2. Κουλού: εκείνη, που της αρέσει πολύ το φαγητό, ιδίως οι λιχουδιές 3. Μι τ’όνουμα: ονομαστή, ξακουστή 4. Χούι: επίμονη συνήθεια, συνήθως κακή ή απλώς ενοχλητική 5. Μόλις τ’ν ίκριβι η κόχ’(ι): μόλις βεβαιωνόταν ότι κάτι την έκρυβε από τα μάτια του κόσμου και δεν υπήρχε φόβος να δουν αυτό που έκανε 6. Ανιφαϊάρκους: αυτός που δεν τρώει ικανοποιητικά 7. Αντιρακουλ’(ι)μένους: το λένε για τους πολύ αδύνατους ανθρώπους (λέξη σύνθετη από το άντερα και κολλημένος) 8. Έφιγγι: Έφεγγε, δηλαδή ήταν διάφανο το πρόσωπό της από την πολλή αδυναμία. Το λένε επίσης για τους πολύ αδύνατους ανθρώπους 9. Ανθούσι κι λουλούδ’ζι: ειρωνική έκφραση για τους πολύ αδύνατους, τους καχεκτικούς ανθρώπους, που κάθε άλλο παρά “ανθίζουν και λουλουδίζουν” 10. του σιέλ’(ι): το θέλει 11. την είχε προυμθέψ’(ι): την είχε συμβουλέψει 12. η θ’κόζους: ο δικός σου

39

πολύγυρος Η σελίδα της ποίησης (λόγια της ψυχής στο φως) Η στήλη «Η σελίδα της ποίησης (λόγια της ψυχής στο φως)», είναι περιοδική και περιλαμβάνει ποιήματα επιλεγμένα με ευθύνη της σύνταξης του περιοδικού. Σ’ αυτό το τεύχος φιλοξενούμε ποιήματα των Γιάννη Καραμίχου και Νίκου Βασιλάκη, Βασίλη Κουστούδα και Βαλάντη Βορδού.

Παρείσακτη

Νοσταλγικές, σεβνταλίδικες οι νότες ασφυκτιούσαν στο στενόχωρο δωμάτιο της Σμυρνιάς. Κάθε πρωί, στη μικρή σοφίτα του νόστου τυλιγμένες νωχελικά στις εύοσμες θύμησες, Αϊβαλί και Σμύρνη χόρευαν καρσιλαμά, ιέρειες στο ιερό πάθος της Γλυκερίας. Κι απ’ την υπόγεια ντισκοτέκ τα ανεξέλεγκτα ντεσιμπέλ του ροκ κατάπιναν την αυθάδεια της παρείσακτης μικρασιάτισας.

Θεέ μου

Θεέ μου σ’ ευχαριστώ για τον άρτον τον επιούσιον δος ημίν σήμερον και λίγη αγάπη…

Στην πατρίδα

Επιστρέφω στην πατρίδα στους δρόμους που χτες είχα περάσει. Κανείς τώρα δεν με γνωρίζει.

Κάποτε

Το ποίημα

Σήμερα είμαι στο φόρτε μου. Θα γράψω το καλύτερο ποίημα. Ναι, κι ας μην έχω το θέμα. Θα έχει μέσα φεγγάρια, χορτασμένους ήλιους, λιγοθυμισμένες μυρωδιές λουλουδιών, νεανικές αγάπες με όρκους και δάκρυα. Κρυφά λιμανάκια, ακτές απρόσιτες και παιδικές φωνές ανέμελες, αυτές προπαντός. Ένα πλατύ λευκό, μαύρο, κίτρινο, κόκκινο χαμόγελο κι έναν κήπο της Εδέμ με όλα τα αγαθά του κόσμου, χωρίς απαγορεύσεις κι ενοχές. Έναν κόσμο … Μα κι αυτός ο παλιόκαιρος δε βοηθάει. Αύριο πάλι.

Γιάννης Καραμίχος

Του Παπαδιαμάντη

Χτυπά η καμπάνα, οι θάμνοι, τα λουλούδια, οι νεροσυρμές κι οι απλές ψυχές ανεβαίνουν στο ξωκλήσι να λειτουργηθούν.

40

Κάποτε ήμουνα κλαδί ανθισμένο τώρα ένα ξερόκλαδο που σέρνει το ποτάμι.

Ο δάσκαλος

Κερί ο δάσκαλος πάνω στην Άγια Τράπεζα δίνει φως και λιώνει…

Τα μαλλιά

Μαύρα μούρα ήταν τα μαλλιά μου κι έγιναν γκρίζα σαν τα βράχια του Τσουκαλά. Τώρα είναι άσπρα σαν το χιόνι πάνω ψηλά στον Αη-Λιά.

Το κερί

Ο ποιητής δεν μιλούσε πολύ έγραφε μόνο στίχους, ήσυχος άνθρωπος σαν τη σιωπή των αναμμένων κεριών στην εκκλησία.

Η γειτόνισσα

Αν δεν περνούσε το πρωί απ’ το δρόμο η γειτόνισσα πόσο ήσυχη θα ήταν η καρδιά μου.

Νίκος Βασιλάκης

πολύγυρος Αν είχα 4 μήνες

(Ανοιχτή επιστολή στον πρωθ/ργό Α. Τσίπρα) Αν είχα 4 μήνες ζωής για να σου δώσω, αν μπορούσα να φωτίσω για λίγο ακόμα τα σκοτάδια μου, την ανέχεια και την θλίψη μου, αν μπορούσα να πάρω μια μικρή παράταση επέκταση ή διευθέτηση της απελπισίας μου, αν πίστευα πως στο τέλος αυτής της κυβίστησις υπάρχει η διέξοδος που τόσο εύκολα μου υποσχέθηκες, αν ήταν λίγο ακόμα να ψηλώσω, να σηκωθώ, να πάρω πίσω κάτι από τα κομμάτια της ύπαρξης μου που τόσο βάναυσα εξευτελίστηκε, τότε απλόχερα θα σου έδινα 4 μήνες γαμημένης υπομονής, 4 μήνες γαμημένης υποταγής, 4 μήνες για τα παζάρια σου και τις όποιες διευθετήσεις της φτώχειας μου, 4 μήνες από το υστέρημα μου, από τα τελευταία μου δάκρυα, από την μοναδική ανάσα που μου απόμεινε, 4 μήνες από τις ατελείωτες νύχτες μου και τα γεμάτα πόνο πρωινά μου, 4 μήνες από τα πληγωμένα φεγγάρια μου από τα πεθαμένα όνειρα μου… Ωστόσο νύχτωσε πια ξανά στον κόσμο μου και ένας άνεμος παγωμένος και πικρός κατακλύζει την ύπαρξη μου και δεν έχω πια καμιά βεβαιότητα πως θα βρω πουθενά λίγο ακόμα χρόνο για να σου δώσω όταν ο θεός ξημερώσει και πάλι την μέρα του… Εγώ ο απελπισμένος άνθρωπος, ο άνεργος πατέρας που δεν έχει με τι να θρέψει τα παιδιά του, εγώ ο απόκληρος της ζωής και της μοίρας, εγώ το έλεος, η οργή και το ανάθεμα, ο μοναδικός αυτόπτης μάρτυρας της ολοκληρωτικής δυστυχίας, η γεωμετρική τελεία του τίποτα πάνω στις ψεύτικες λέξεις, πάνω στα ψεύτικα κείμενα που με τόση υποκρισία επεξεργάζονται οι “ανελέητοι άρχοντες” αυτού του κόσμου, εγώ η μη ύπαρξη, εγώ η σύντομη και αμελητέα παρένθεσις, αν είχα 4 μήνες ζωής για να σου δώσω θα ξέσκιζα με προθυμία τα σπλάχνα μου

και απλόχερα θα σου χάριζα την κομματιασμένη μου ζωή...

Βασίλης Κουστούδας

O δράκος του Σειχ Σου

Στην παιδική του φωτογραφία απεφάνθη ο εμπειρογνώμονας έχει δύο τσακίσεις Είναι οι σπάγγοι που του τραβούσαν το πρόσωπο μπας και χαμογελάσει

Άτιτλο

Όση ώρα μου μιλούσες μια τίγρης Ινδική πηδούσε απ’ την χλόη των ματιών σου και δάγκωνε το βλέμμα μου πάνω σου

Τα χέρια

Τα χέρια μου δεν εννοούν να καταλάβουν πώς λείπεις τα βράδια ονειρεύονται πώς είναι πόδια και τρέχουν να σε συναντήσουν

Άτιτλο

Μη γυρίσεις να πεις πώς οι στίχοι υπήρξαν το πάθος μου η μεγαλύτερη αγάπη μου πώς στάθηκε η ποίηση πιο πάνω κι από σένα Μη πεις κάτι τέτοιο γιατί αλήθεια είναι και θα το παραδεχθώ

Φραντς Κάφκα

Κάθε βράδυ Παρασκευής σου ζητάω ένα ποτήρι γάλα που δεν το πίνω το πρωί είναι άδειο παρατηρώ τον ‘’ πύργο ‘’ του Κάφκα και βλέπω χυμένα γάλατα στις σελίδες Τα σκουπίζω προσεκτικά μην τα δεις και καταλάβεις και που να εξηγώ πώς τις Δευτέρες το ίδιο κόλπο κάνω με τον Καρυωτάκη αλλά δεν πιάνει

Βαλάντης Βορδός 41

πολύγυρος Εκκλησιαστικές και διοικητικές πληροφορίες για τον Πολύγυρο από τον ανέκδοτο κώδικα του 1903 της Μητροπόλεως Κασσανδρείας

Δημ. Θ. Κύρου

Συνέχεια από το προηγούμενο τεύχος

• Ἔγγραφο ἀρ. 5: «Τακρίριον πρός τόν ἐνδ[οξώτατον] Καϊμακάμ Βέην, ἐν ᾧ ἐφιστᾶται ἡ προσοχή αὐτοῦ, ὅπως ληφθῶσι νόμιμα μέτρα κατά τοῦ Μουχτάρη Δημ. Παπανικολάου24 κ(αι)΄ τῶν συνεργῶν αὐτοῦ περιαγόντων τόν δίσκον τῆς ἐκκλησίας κ(αι)΄ παρακρατούντων τό ἐκ/κόν χρῆμα ὑπαρχούσης νομίμου Ἐφορίας. Ἐν Πολυγύρῳ τῇ 6 Μαΐου 1903».

• Ἔγγραφο ἀρ. 825: « Τακρίριον ὑπό ἡμερ[ομηνίαν] 9 Μαΐου 1903 πρός τήν Α[ὐτοῦ] Ἐ[ξοχότητα] Καϊμακάμ Βέην πρός ὅν συνιστᾶται, ὅπως λαμβάνων ὑπό σοβαράν ἔποψιν τήν ἀνωμαλίαν τῶν κοινοτικῶν Πολυγύρου ἐξασκήσῃ τάχιστα τό καθῆκον αὐτοῦ κ(αι)΄ τήν ἐπιρροήν, ἐφαρμόσῃ τήν προσήκουσαν τιμωρίαν ἐπί τοῦ πολλάκις καταγγελθέντος ταραξίου κ(αι)΄ ἱεροσύλου Μουχτάρη Δ. Παπανικολάου, ὑποχρεώσῃ αὐτόν νά ἐπιστρέψῃ εἰς τόν ἐφοροταμίαν τῆς ἐκκλησίας τό ὑπ’ αὐτοῦ αὐθαιρέτως εἰσπραχθέν ἐκ/κόν χρῆμα, διατάξῃ τούς ἀδελφούς Κοτσάνους26 κ(αι)΄ τούς συνεργούς αὐτῶν νά μή ἐπεμβαίνωσιν εἰς καθήκοντα ξένα αὐτοῖς καί ἀλλότρια, συντελέσῃ εἰς τήν ἐξασφάλισιν τοῦ ἐκ χαρτονομῆς Ἐκ/κοῦ καί Σχολιακοῦ χρήματος κ(αι)΄ ἐν γένει ἐπιβάλῃ συντόνως τήν δέουσαν τάξιν κ(αι)΄ ἡσυχίαν, διότι ἄλλως διαβιβασθήσεται ἡ λυπηρά αὕτη κατάστασις τοῖς ἁρμοδίοις27 διά τά περαιτέρω».

• Ἔγγραφο ἀρ. 10: «Ἐπιστολή ὑπό ἡμερ[ομηνίαν] 13 Μαΐου 1903 πρός τόν Καΐμακάμ Βέην, δι’ ἧς γίνεται αὐτῷ παράκλησις, ὅπως ἀπαντήσῃ εἰς τήν Ἱ. Μητρόπολιν ἐπί τοῦ ὑπ’ ἀριθ. 8 κ(αι)΄ ἡμερ[ομηνίαν] 9 Μαΐου ἐ.ἔ. φιλικοῦ τακριρίου».

• Ἔγγραφο ἀρ. 11: « Ἐλήφθη Πατριαρχική ἐπιστολή ὑπ’ ἀριθ. 2745 κ(αι)΄ ἡμ[ερομηνίαν] 3 Μαΐου 1903, ἥτις ἐντέλλεται τῷ ἐπισκόπῳ Ἀρδαμερίου ν’ ἀποστείλῃ τόν ἀρχιμανδρίτην Γαβριήλ εἰς ἐνοριακήν τινά ἐκκλησίαν ἐν Θεσσαλονίκῃ ὡς ἐφημέριον. Ἐν ᾗ δέ περιπτώσει ἀρνηθῇ οὗτος ν’ ἀποσταλῇ εἰς τήν Ἱ. Μονήν τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας28. Ἐν Πολυγύρῳ τῇ 12 Μαΐου 1903».

• Ἔγγραφο ἀρ. 12: «Τακρίριον ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 15 Μαΐου ἐ.ἔ. πρός τόν Ἐ[ξοχώτατον] Καϊμακάμ Βέην, ὅστις παρακαλεῖται ν’ ἀποστείλῃ τόν ἀρχ/δρίτην Γαβριήλ εἰς τήν Ἱ. Μονήν τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας, κατ’ ἀπόφασιν τῆς Μ[εγάλης] Ἐκκλησίας».

• Ἔγγραφο ἀρ. 1329: «Τακρίριον ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 16 Μαΐου 1903 πρός τόν Ἐ[νδοξώτατον] Βαλῆ Πασᾶν Θεσσαλονίκης30, δι’ οὗ ἀνακοινοῦται αὐτῷ ἡ ἀδράνεια, ἡ ἀνικανότης κ(αι)΄ ἡ μεροληψία τοῦ Καϊμακάμ Κασσάνδρας ἐν τοῖς κοινοτικοῖς τοῦ Πολυγύρου πράγμασι κ(αι)΄ ἡ ὑπ’ αὐτοῦ μετά τῶν συμφατριαστῶν του καταπάτησις τῶν ἐκ/κῶν Προνομίων καί ζητεῖται παρ’ αὐτοῦ ἡ δέουσα ἐνέργεια».

• Ἔγγραφο ἀρ. 14: «Ἐπιστολή ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 16 Μαΐου 1903 πρός τόν Μητροπολίτην Θεσσαλονίκης31, δι’ ἧς παρακαλεῖται, ὅπως μεταβῇ καί ἐπιδώσῃ ἰδιοχείρως τῷ Ἐ[νδοξωτάτῳ] Βαλῇ Θεσ/νικης τό ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 16 Μαΐου κ(αι)΄ ἀριθ. 13 τακρίριον τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Κασσανδρείας κ(αι)΄ συστήσῃ αὐτῷ τά δέοντα».

• Ἔγγραφο ἀρ. 15: «Ἔκθεσις ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 17 Μαΐου 1903 πρός τήν Μ[εγάλην] Ἐκκλησίαν, πρός ἥν ἀνακοινοῦται ἡ θλιβερά κατάστασις τῶν κοινοτικῶν Πολυγύρου κ(αι)΄ ἁπάσης τῆς ἐπαρχίας Κασ/δρείας, θεωρουμένου ὡς τοῦ μόνου αἰτίου τῆς τοιαύτης κακοδαιμονίας τοῦ ἀδεξίου Καϊμακάμ Κασσάνδρας Διλαβέρ Βέη, κ(αι)΄ γίνεται θερμή παράκλησις, ὅπως ἐνεργηθῶσι τά δέοντα· πρός δέ γίνεται ὑπόμνησις ὅτι ὁ ἀρχ(ι)μ. Γαβριήλ δέν συμμορφοῦται πρός τήν ἀπόφασιν τῆς Μ[εγάλης] Ἐκκλησίας».

42

Κώδικας Ι.Μ. Κασσανδρείας, 1903.

πολύγυρος • Ἔγγραφο ἀρ. 16: «Ἐλήφθη τήν 17 Μαΐου Πατρ/κή ἐπιστολή ὑπ’ ἀριθ. 3004 κ(αι)΄ ἡμ. 10 Μαΐου ἐ.ἔ., δι’ ἧς δηλοῦται ὅτι ἐνεκρίθη συνοδικῶς ὁ ἐξ ὀφφικίου διορισμός ἑξαμελοῦς ἐν Πολυγύρῳ Δημογεροντίας».

• Ἔγγραφο ἀρ. 19: «Αἴτησις Νικολάου Θεοχαρίδου32 ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 22 Μαΐου 1903 περί δημοσιεύσεως κ(αι)΄ ἐπικυρώσεως τῆς ἀπό 17 Σεπτεμβρίου 1899 Διαθήκης τῆς ἀποβιωσάσης πρώην συζύγου του Σοφίας τό γένος Ἰωάννου Σεργιάννη33».

• Ἔγγραφο ἀρ. 22: «Ἔκθεσις ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 7 Ἰουνίου 1903 πρός τήν Μ[εγάλην] Ἐκκλησίαν, ἐν ᾗ γίνεται ὑπόμνησις τοῦ τηλεγραφήματος τῆς 15 Μαΐου κ(αι)΄ τῆς ἐκθέσεως 17 Μαΐου περί τῆς κακῆς ἐν Πολυγύρῳ θέσεως τῶν πραγμάτων ὑποθαλπομένης ὑπό τῆς ἐπιτοπίου Σ[εβαστῆς] Ἀρχῆς, ἥτις κωφεύει εἰς τάς ἐπανειλημμένας περί παροχῆς προστασίας αἰτήσεις μου, καί ζητεῖται ἡ δέουσα ἀντίληψις τῆς Μ[εγάλης] Ἐκκλησίας».

• Ἔγγραφο ἀρ. 23: «Ἐπιστολή ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 7 Ἰουνίου πρός τήν Μ[εγάλην] Ἐκκλησίαν, ἐν ᾗ ἐγκλείεται κ(αι)΄ εὐχαριστήριος τῆς Δημογεροντίας, δηλοῦται δέ ἡ συγκρότησις Ἐκκλ[ησιαστικοῦ] Μ[εγάλου] δικαστηρίου34 κ(αι)΄ τοῦ Πνευματικοῦ35 κ(αι)΄ ἡ λειτουργία αὐτῶν κ(αι)΄ ὅτι διενεμήθησαν εἰς ὡρισμένα κέντρα τῆς ἐπαρχίας Κασ/δρείας κ(αι)΄ πρόσωπα ἔντυπα διπλότυπα ἀδειῶν γάμου».

• Ἔγγραφο ἀρ. 24: «Ἐλήφθη Πατρ/κή Ἐπιστολή ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 6 Ἰουνίου τήν 12 τοῦ αὐτοῦ μηνός, ἐν ᾗ γίνεται δήλωσις περί τῶν ἐπισήμων διαβημάτων τῆς Μ[εγάλης] Ἐκκλησίας παρά τῇ Σ[εβαστῆ] Α[ὐτοκρατορικῇ] Κυβερνήσει διά τόν Καϊμακάμ Βέην Κασ/δρείας».

• Ἔγγραφο ἀρ. 25: «Ἐπιστολή ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 20 Ἰουνίου πρός τήν Μ[εγάλην] Ἐκκλησίαν, ἐν ᾗ ἐκφράζονται ἡ εὐγνωμοσύνη τῆς Μητροπόλεως κ(αι)΄ αἱ θερμαί εὐχαριστίαι τῆς κοινότητος διά τήν ἀντικατάστασιν τοῦ Καϊμακάμ Βέη διά τινος Ἐμρουλάχ Βέη36 ὡς Ἐπιτρόπου».

• Ἔγγραφο ἀρ. 26: «Τακρίριον ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 28 Ἰουνίου ἐ.ἔ., δι’ οὗ δηλοῦται τῷ Ἐπιτρόπῳ τῆς Ὑποδιοικήσεως ὅτι ἡ Ἱ. Μητρόπολις μετά τῆς Δημογεροντίας προέβη εἰς ἐκλογήν καί ἐφοροεπιτροπῆς ἀπαρτιζομένης ὑπό τόν κ. Μ. Πετρουλᾶ37, Π. Ματσόρη38, Γ. Σάλτη39 κ(αι)΄ Ἀθ. Παλαμίδου40 κ(αι)΄ ζητεῖται ἡ ἐπ’ αὐτῶν νόμιμος προστασία».

• Ἔγγραφο ἀρ. 28: «Τακρίριον ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 30 Ἰουνίου ἐ.ἔ. πρός τόν Ἐπίτροπον Ὑποδιοικήσεως, παρ’ οὗ ζητεῖται ἡ ἀποστολή τοῦ Ἀρχ/δρίτου Γαβριήλ εἰς τήν Ἱ. Μονήν τῆς ἁγίας Ἀναστασίας».

• Ἔγγραφο ἀρ. 29: «Τακρίριον ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 30 Ἰουνίου ἐ.ἔ. πρός τόν Ἐπίτροπον Ὑποδιοικήσεως, δι’ οὗ ζητεῖται νά ἀπαγορευθῇ ἡ ἀνάμειξις εἰς τά τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Μουχτάρη Δημ. Παπανικολάου κ(αι)΄ τινος Γεωργ. Τσίγκα41 κ(αι)΄ διαταχθῇ ἡ παρ’ αὐτῶν παράδοσις τῶν λ/ σμῶν τῶν ἐκ/κῶν χρημάτων εἰς τήν νέαν ἐφοροεπιτροπήν».

• Ἔγγραφο ἀρ. 30: «Ἐλήφθη ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 24 Ἰουνίου 1903 κ(αι)΄ ἀριθ. 4050 Πατρ/κή ἐπιστολή, δι’ ἧς γίνεται δήλωσις ὅτι ἐλήφθη κ(αι)΄ ἑτέρα ἀναφορά φέρουσα ἱκανῶν χωρίων τάς σφραγίδας κ(αι)΄ ἀπορριφθεῖσα συνοδικῶς· ὅτι πρόσωπά τινα διερεθίζοντα τούς χριστιανούς δέον νά παύσωσι οὕτω πολιτευόμενοι, ἵνα μή προκαλέσωσι μέτρα αὐστηρά πολιτικά τε κ(αι)΄ ἐκ/κά· ὅτι διά τοῦ γραφείου τῆς Ἱ. Συνόδου ἀπευθύνθησαν συστάσεις τῷ Ἀρχ. Γαβριήλ, ἵνα συμμορφωθῇ πρός τήν ἀπόφασιν τῆς Ἱ[ερᾶς] Ἐκκλησίας».

• Ἔγγραφο ἀρ. 31: «Ἔκθεσις ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 14 Ἰουλίου 1903 πρός τήν Μ[εγάλην] Ἐκκλησίαν, ἐν ᾗ δηλοῦται ὅτι ὁ Ἀρχ. Γαβριήλ δέν συμμορφοῦται πρός τήν Συνοδικήν ἀπόφασιν κ(αι)΄ ἐν ᾗ καταγγέλονται οἱ Κότσανοι διά τήν ὑπ’ αὐτῶν ἐξαφάνισιν τῆς Ἀρχ/τικῆς περιουσίας»42.

• Ἔγγραφο ἀρ. 32: «Ἐπιστολή Π/κή ὑπό ἡμ[ερομηνίαν] 29 Ἰουλίου 1903 κ(αι)΄ ἀριθ. Πρωτοκόλλου 4926, ἐν ᾗ ἐμπερικλείονται ὑπό τήν ἰδίαν ἡμερ[ομηνίαν] κ(αι)΄ ἀριθμόν ἐπιστολαί πρός τόν Κύρκον Κοτσάνην ἰατρόν43 κ(αι)΄ τήν Δημογεροντίαν καί γίνεται σύστασις πρός ἐξέτασιν κ(αι)΄ ἕρευναν τῆς ἐξαφανισθείσης περιουσίας τοῦ μακαρίτου Προκοπίου». Σημειώσεις: 24. Δέν ἔχουμε ἄλλες πληροφορίες γι’ αὐτόν.

25. Ἀναφορά στό Ἔγγραφο αὐτό, ὅσον ἀφορᾶ στό ἀναφερόμενο σχολικό πρόβλη-

Πέτρος Ματσιώρης.

Κύρκος Γιαν. Κότσιανος.

43

πολύγυρος μα, βλ. Δημ. Θ. Κύρου, Πληροφορίες γιά τήν Ἐκπαίδευση…, ὅ.π., σ. 25.

26. Δέν γνωρίζουμε ποιοί ἀκριβῶς ἦσαν. Πιθανόν ὁ ἕνας νά ἦταν ὀ γιατρός Κύρκος Κότσανος (βλ. Ἔγγρ. ἀρ.

32). Καταγγέλθηκαν ἀπό τή Μητρόπολη, ὄτι ἐξαφάνισαν περιουσία τοῦ Μητροπολίτη Προκοπίου. (βλ. Ἔγγρ. ἀρ. 31).

27. Ἐννοεῖ τό βαλῆ πασᾶ Θεσσαλονίκης (βλ. Σημ. 30).

28. Ἡ Ἱ. Μονή τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας τῆς Φαρμακολυτρίας εἶναι ἀνδρική Πατριαρχική καί Σταυροπηγιακή. Βρίσκεται στά ὅρια τοῦ Νομοῦ Χαλκιδικῆς καί Θεσσαλονίκης, μεταξύ τῶν κωμοπόλεων Γαλάτιστας καί Βασιλικῶν, στους πρόποδες τοῦ ὄρους Ἀφανός (ἤ Μεγάλο βουνό). Ἱδρύθηκε τό 888 ἀπό τήν αὐτοκράτειρα τοῦ Βυζαντίου Θεοφανώ, σύζυγο τοῦ αὐτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ τοῦ Σοφοῦ. Τόν 16ο αἰ. βρισκόταν σέ ἐρείπια καί ἀνοικοδομήθηκε ἀπό τόν Ἅγιο Θεωνᾶ, πού χρημάτισε Ἡγούμενος τῆς Μονῆς καί Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Ἀπό τό 1919 ἕως τό 1971 λειτούργησε ἐκεῖ Ἐκκλησιαστική Σχολή.

29. Τό Ἔγγραφο πρωτοδημοσιεύθηκε ἀπό τόν Στ. Κότσιανο, ὅ.π., σσ. 51-52, μέ μερικά μικρολάθη ἀντιγραφῆς.

30. Βαλῆ πασᾶς (vali pasa), δηλ. Κυβερνήτης, Διοικητής τοῦ βιλαετίου (ἤ ἀλλιῶς Νομάρχης;), Θεσσαλονίκης ἦταν τότε (1902-1904) ὁ Χασάν Φεχμί.

31. Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ἦταν τότε (1893-Ὀκτ. 1903) ὁ Ἀθανάσιος Μεγακλῆς. (Περισσότερα γι’ αὐτόν βλέπε, Δημ. Ἀγγ. Παπάζη, Ὁ Μητροπολίτης Ἀθανάσιος Μεγακλῆς (1848-1909, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 334).

32. Ἦταν δάσκαλος. Δίδαξε στήν Ἀστική Σχολή τοῦ Πολυγύρου κατά τό σχολ. ἔτος 1902-1903 (βλ. Ἰωακ. Παπαγγέλου, ὅ.π., σ. 18, καί Δ. Θ. Κύρου, Πληροφορίες γιά τήν Ἐκπαίδευση…, ὅ.π., σ. 25.).

33. Ἡ ὀρθή γραφή τοῦ ἐπωνύμου εἶναι Συργιάννης. Δέν ἔχουμε ἄλλες πληροφορίες γιά τή Σοφία καί τόν Ἰωάννη.

34. Τό Δικαστήριο αὐτό δίκαζε ποινικές ὑποθέσεις τῶν χριστιανῶν τῆς Μητροπολιτικῆς ἐπαρχίας Κασσανδρείας. Τέτοιο Δικαστήριο λειτουργοῦσε καί στίς ἐπισκοπές τῆς Μακεδονίας (ὅπως ὑποθέτουμε).

35. Τό Πνευματικό Δικαστήριο δίκαζε ὑποθέσεις ἐκκλησιαστικῆς φύσεως. Τέτοιο Δικαστήριο λειτουργοῦσε καί στίς ἐπισκοπές τῆς Μακεδονίας [βλ. Δημ. Θ. Κύρου, Καταγραφή Ἀρχείων. ΚΑ΄(2). Κατάλογος Ἐγγράφων Ἀρχείων τῆς…χωματερῆς!!! Α΄ Μέρος: Διάφορα (1868-1920), ΑΡΝΑΙΑ, τχ. 104/Ἰούλ.-Σεπτ. 2014, σ. 6 (Ἔγγρ. ἀρ. 28/1911) γιά ὑπόθεση διαζυγίου].

36. Δέν ἔχουμε ἄλλες πληροφορίες γι’ αὐτόν.

37. Ὁ Μιχαήλ Πετρουλᾶς ἦταν γιός τοῦ Νικολάου καί τῆς Ζαφείρως (Τσακνῆ). Μετανάστευσε στήν Ἀμερική τό 1911, ὅπου καί πέθανε. (Πληροφορία τοῦ ἀρχιτέκτονα κ. Γιάννη ΚύρκουΑἰκατερινάρη).

38. Ὁ Πέτρος Ματσώρης ἦταν Δήμαρχος Πολυγύρου στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. (βλ. Γ. Κ. Αἰκατερινάρη, Ἡ Χαλκιδική στόν Ἐθνικό Διχασμό (1916-1971). Ἐπίσημα Ἔγγραφα καί μαρτυρίες, ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ, τχ. 10/Μάϊ.-Ἰουν. 2002, σ.12) καί τό 1913 ἦταν ἱδρυτικό μέλος καί μέλος τῆς Ἐφορείας τῆς Παγχαλκιδικῆς Ἑνώσεως (βλ. Δ. Θ. Κύρου, Παγχαλκιδική Ἕνωσις…, ὅ.π., σ. 22).

16. Ὁ Γ. Σάλτης τό 1913 ἦταν ἱδρυτικό μέλος καί μέλος τῆς Ἐφορείας τῆς Παγχαλκιδικῆς Ἑνώσεως (βλ. Δ. Θ. Κύρου, Παγχαλκιδική Ἕνωσις…, ὅ.π., σσ. 21 καί 22) καί διορισμένος Δήμαρχος Πολυγύρου κατά τό διάστημα 1916-1917, κατά τό ὁποῖο ὑπηρέτησαν καί ἄλλοι 2 Δήμαρχοι καί ἕνας Δημαρχεύων (βλ. Γ. Κ. Αἰκατερινάρη, Ἡ Χαλκιδική…, ὅ.π., τχ.

10/Μάϊ.-Ἰούν. 2002, σ. 12, καί 12/Σεπτ.-Ὀκτ. 2002, σ. 21).

39. Ὁ Ἀθανάσιος Παλαμήδας [πατέρας τοῦ Ἰωάννη (Γιαννίκου), δικηγόρου καί τέως Ἐπάρχου] ἦταν μέλος τῶν Ἐνόρκων ἤ Ἐκτελεστικοῦ Συμβουλίου τῆς Χαλκιδικῆς τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνα. Συγκαταλέγεται στούς ἄοπλους Μακεδονομάχους (Δημογέροντας, Πρόεδρος Ἐπιτροπῆς Ἄμυνας, Σύνδεσμος, Πράκτορας καί Ὁδηγός). Περισσότερα βλέπε ἐνδεικτικά: Δημ. Θ. Κύρου, Ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας…, ὅ.π., σ. 254, καί Ἀνωνύμου, Πολυγυρινά ἀνάλεκτα (1), ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ, τχ.77/Μάϊ.-Ἰούλ. 2014, σσ. 31-33.

40. Ἴσως νά εἶναι ὁ Γ. Ἰ. Τσίγκας, πού ἦταν ἱδρυτικό μέλος τῆς Παγχαλκιδικῆς Ἕνωσης τό 1913. (βλ. Δ. Θ. Κύρου, Παγχαλκιδική Ἕνωσις…, ὅ.π., σ. 21).

41. Πρόκειται γιά τήν περιουσία τοῦ κοιμηθέντος Μητροπολίτη Προκοπίου. (βλ. Σημ. 21).

42. Ὁ Κύρκος Κότσιανος χρημάτισε βουλευτής ἀπό τόν Δεκέμβριο τοῦ 1914 μέχρι τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1920. (βλ. Γ. Κ. Αἰκατερινάρη, Ἡ Χαλκιδική…, ὅ.π., τχ. 11/Ἰούλ.Αὔγ. 2002, σ. 22).

44

Μιχαήλ και Γεώργιος Χρηστίδης.

πολύγυρος Του Θανάσ’

Γιάννης Δ. Κανατάς

Ταξιάρχης Χαλκιδικής, Λούκουβ’ για τους πέριξ, χωριό πάμφτωχο, πλην πανέμορφο, σκαρφαλωμένο στις καταπράσινες πλαγιές του Χολομώντα. Ήταν χειμώνας του ’47 στην καρδιά του δεύτερου αντάρτικου και οι λιγοστοί κάτοικοι δεν ήξεραν από πού να φυλαχτούν. Το ένα βράδυ έμπαιναν στο χωριό οι αντάρτες και εφοδιάζονταν από το υστέρημά τους, το άλλο παρουσιάζονταν οι «Μάηδες», άρπαζαν κι αυτοί και μάλιστα με το νόμο. Κι αν ήθελαν ας μην ικανοποιούσαν τα κέφια αμφοτέρων. Το τροπάριό τους γνωστό και το είχαν μάθει για τα καλά οι καλόβολοι και χωρατατζήδες, πλην πάμπτωχοι Λουκοβίτες: «Εφοδίασες με τρόφιμα τα κομμούνια; Είσαι συνεργάτης των συμμοριτών;» Και να οι απειλές, ο βούρδουλας και το πλιάτσικο. Οι αντάρτες από την άλλη εφάρμοζαν πιο νοικοκυρεμένες μεθόδους: κάθε τόσο στρατολογούσαν κι από κανένα αμούστακο παιδί και την επόμενη φορά ας μην τους έκανες τα κέφια τους. Σκληροί καιροί, άνθρωποι απάνθρωποι, ψυχές αγριεμένες!

Μέσα σ’ αυτό το σκληρό και δύσκολο περιβάλλον μετρούσε τα παιδικά του χρόνια ο Θανάσης – του Θανάσ’ όπως τον φώναζαν στο χωριό – μαθητής της ΣΤ΄ τάξης του Δημοτικού Σχολείου Ταξιάρχη. Δεκατεσσάρων σχεδόν χρόνων, καθώς έχασε δυο χρονιές (μια από πνευμονία στην πρώτη τάξη και την άλλη – φέτος – που δεν τα ‘παιρνε τα γράμματα), ψηλός κι αδύνατος με μακριά χέρια και άγαρμπα πόδια, με δυο τεράστια πλην συμπαθητικά αφτιά να σκεπάζουν τη μελαγχολική φυσιογνωμία του, φάνταξε ξένο σώμα στην τάξη του ανάμεσα σε μικροκαμωμένα και ισχνά από την πείνα παιδιά. Σχεδόν πάντα φορούσε ένα μαύρο σκούφο κατεβασμένο μέχρι τ’ αφτιά, ένα μαύρο παλτό παμπάλαιο και κοντό και δυο τεράστια, παράταιρα παπούτσια. Έτσι τον θυμάμαι, ακόμα και σήμερα, να μπαίνει κάθε πρωί, σχεδόν σούρουπο – μια σκυμμένη σκοτεινή φιγούρα – πρώτος-πρώτος στο προαύλιο του σχολείου με την πάνινη τσάντα κρεμασμένη χιαστί στον ώμο του, σαν τα φυσεκλίκια των ανταρτών. Στην τάξη του καθόταν πάντα στο τελευταίο θρανίο, μοναχός. Εκεί σκότωνε την ώρα του σκαλίζοντας το θρανίο του ή χάσκοντας έξω από το παράθυρο, καθώς ο δάσκαλος, είδε κι απόειδε τόσα χρόνια, απλά τον ανεχόταν μόνο και μόνο για να βγάλει το σχολείο και να πάει στην ευχή του Θεού.

Και οι μέρες περνούσαν, ο βαρύς και παγερός χειμώνας του ’47 βγήκε κουτσά-στραβά και μπήκε η άνοιξη θαλερή, γλύκανε ο καιρός, στολίστηκε η φύση με όλα τα χρώματα της ίριδος, με όλες τις αποχρώσεις του πράσινου, άρχισαν να ξεθαρρεύουν οι άνθρωποι και να γαληνεύουν σιγά-σιγά οι ψυχές τους. Το θαύμα της φύσης σε όλο του το μεγαλείο! Μαζί με την άνοιξη όμως ήρθε και ο έρωτας για να αναστατώσει για πρώτη φορά την ήσυχη και μελαγχολική ζωή του Θανάση. Στην αρχή κορόιδευε τον εαυτό του και γελούσε από μόνος του, όταν τη σκεφτόταν. Μα τις τελευταίες μέρες, όταν συναντούσε στο δρόμο την Παγώνα – η περί ού ο λόγος – ένα άγαρμπο μυξιάρικο της Ε΄ τάξης με δυο πανέμορφα μαύρα μάτια, δεν ήξερε από πού να φύγει. Στράβωνε τα πόδια του, μπέρδευε τα χέρια του, έχανε τη φωνή του, σταματούσε το μυαλό του, ν’ άνοιγε η γης να τον καταπιεί. Τέτοιο χουνέρι έπαθε του Θανάσ’ στα καλά καθούμενα και δεν μπορούσε να το χωνέψει! Η ιστορούμενη Παγώνα καθόταν πάντα στο πρώτο θρανίο δίπλα στο παράθυρο κι όποτε έστρεφε το πρόσωπό της προς τα πίσω, η καρδιά του Θανάση άρχιζε να σκιρτάει περίεργα. Πρώτη φορά ένιωθε έτσι και κάθε μέρα που περνούσε αυτό το σκίρτημα μεγάλωνε κι έκανε την καρδιά του να χτυπάει αλλόκοτα και το μυαλό του να δουλεύει περίεργα. Πώς να ημερέψει την ψυχή του και πώς να κουμαντάρει τα αισθήματά του, έτσι 45

πολύγυρος άμαθος και άβγαλτος που ήταν. Δύσκολα τα γράμματα αυτά, πιο δύσκολα κι απ’ αυτά του δασκάλου και πώς να τα φέρει βόλτα!

Για αρκετές μέρες απολάμβανε – λόγος του λέγειν – αυτό το πρωτόγνωρο κι αλλόκοτο παιχνίδι, μα όσο περνούσαν οι μέρες και πλησίαζαν οι διακοπές του Πάσχα, άρχισε ν’ ανησυχεί. Η ιδέα πως έρχονται οι μέρες που δεν θα την έβλεπε τον αναστάτωνε. Και τότε ήταν που αποτόλμησε το πρώτο του ερωτικό διάβημα. Ήταν η τελευταία μέρα του σχολείου και του Θανάσ’ σκυμμένο επί ώρα πάνω στο θρανίο του έγραψε με περισσή επιμέλεια τη λέξη «σ’ αγαπό», μ’ ένα και μοναδικό λάθος. Την κατάληξη την ζωγράφισε σχεδόν μ’ ένα ολοστρόγγυλο όμικρον και μια τεράστια περισπωμένη από πάνω, ολοστρόγγυλη κι αυτή σαν αγκαλιά. Όταν χτύπησε το κουδούνι του Θανάσ’ με μια αδέξια κίνηση πέταξε το σκονάκι μέσα στη τσάντα της Παγώνας. Βγήκε διάλειμμα αλλά ήδη άρχισε να νιώθει έναν κόμπο στο λαιμό του κι ένα περίεργο άγχος να τον κυριεύει. Τα πόδια του άρχισαν να τρέμουν, έκρυψε τ’ αυτιά του μέσα στο σκούφο και κάθισε στον πέργυρο της αυλής, μοναχός. Το κουδούνι χτύπησε, τα παιδιά άρχισαν να τρέχουν και να στριμώχνονται στην πόρτα της εισόδου κι του Θανάσ’ έμεινε για μια στιγμή μόνος στην άκρη της αυλής. Κοντοστάθηκε και χωρίς να το πολυσκεφθεί έδωσε μια δρασκελιά το πεζούλι κι άρχισε να τρέχει. Έτρεχε, έτρεχε, ούτε που κατάλαβε πότε βρέθηκε έξω από το χωριό…

Πίσω στο σχολείο, τα παιδιά κάθισαν στα θρανία τους και σε λίγο μπήκε και ο δάσκαλος, σινάμενος- κουνάμενος.

-Κύριε, κύριε, κοιτάξτε τι βρήκα στην τσάντα μου, ακούστηκε, από το πρώτο θρανίο, τσιριχτή η φωνή της Παγώνας.

-Τι βρήκες Παγώνα παιδί μου; -Να, αυτό, και του έδωσε ένα χιλιοδιπλωμένο χαρτί τετραδίου. Ο δάσκαλος το άνοιξε, «σ’ αγαπό», σιγοψιθύρισε και τα παιδιά, από τα πρώτα θρανία που τον άκουσαν, άρχισαν να κρυφογελούν και να κοιτάζει το ένα το άλλο, πονηρά. Η Παγώνα, αφελής και αυθόρμητη, καθώς ήταν, γύρισε απότομα και κοίταξε προς το θρανίο του Θανάση.

-Κύριε, κύριε, του Θανάσ’ λείπ’, και την επόμενη στιγμή έκλεισε το στόμα της, μετανοιωμένη!

-Σιωπή αναιδεστάτη, έκραξε ο δάσκαλος και χτύπησε δυνατά το χέρι του στην έδρα, βλέποντας να δημιουργείται θέμα από το τίποτα και να του ξεφεύγει η κατάσταση. Οι κραυγές του δασκάλου έπιασαν τόπο, η τάξη αποκαταστάθηκε στη

46

πολύγυρος μεγάλη αίθουσα, ο δάσκαλος ήρεμος πια άρχισε να γράφει το μάθημα της Φυσικής Ιστορίας στον πίνακα και τα παιδιά να αντιγράφουν με επιμέλεια. Συγχρόνως ξεχάστηκε και η απουσία του Θανάση και το «σ’ αγαπό» στην τσάντα της Παγώνας. Ποιος να φανταζόταν άλλωστε πως το καλογραμμένο σημείωμα ήταν του Θανάση, η γραφή του οποίου παρέπεμπε μάλλον σε ορνιθοσκαλίσματα παρά σε γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου. Του Θανάσ’, που περίμενε με αγωνία το σχόλασμα, μόλις έμαθε από τους συμμαθητές του πως τίποτα το αξιοσημείωτο δεν συνέβη στο σχολείο, έγινε άλλος άνθρωπος. Ανακουφισμένος κι απελευθερωμένος πια, πέταξε την πάνινη τσάντα στην αυλή της μάνας του και πήρε τον πρώτο δρόμο που έβγαινε από το χωριό. Έτρεχε, έτρεχε, τρελός από χαρά κι από έρωτα, κι ούτε που τον ένοιαζε ο κρυφός πλην ανελέητος πόλεμος που διεξαγόταν στις παρυφές σχεδόν του χωριού ανάμεσα στους «Μάηδες» και τους αντάρτες. Ποιοι Μάηδες και ποιοι αντάρτες τώρα! Όλοι τους φάνταζαν εμπόδια χαμηλά και τίποτα στον κόσμο δεν θα μπορούσε να σταθεί εμπόδιο στα αισθήματά του.

Από κείνη τη μέρα δεν τον χωρούσε ο τόπος. Έπαιρνε τους δρόμους που έβγαιναν από το χωριό κι έτρεχε σαν τον άνεμο. Έκοβε μέσα από το ρέμα, ανηφόριζε στα πλάγια πάνω από το χωριό, έμπαινε στο δάσος κι έσκιζε ανάμεσα από σκίνα και λαδάνια, αγριοκερασιές και αγριοπρούναρα κι, όταν ξανάβγαινε σε κανένα δρόμο ή σε νιάμα κατηφορικό, έτρεχε πάλι κι ανέμιζαν στο διάβα του το φαρδύ παντελόνι και το ξεκούμπωτο παλτό. Κάθε φορά κατέληγε στο ίδιο μέρος. Σ’ ένα μικρό ξέφωτο στρωμένο με το πρώτο χαλί της άνοιξης, κεντημένο με όλων των ειδών τα πολύχρωμα μικροσκοπικά λουλούδια της, περιτριγυρισμένο με ψηλές βελανιδιές και χαμηλές κουμαριές, ενώ στη μέση έστεκε μοναχή της μια νεαρή και ψηλόλιγνη αχλαδιά. Εκεί, μετά τόσο τρέξιμο, ξάπλωνε ανάσκελα του Θανάσ’, έβγαζε το σκούφο, έδενε τα χέρια του μπρος στα μάτια του και συλλογιζόταν. Συλλογιζόταν και χαλάρωνε ψυχή τε και σώματι, μα πάντα το μυαλό του κατέληγε στην Παγώνα. Και τότε ανασηκωνόταν, έδενε τα χέρια στα γόνατα κι έχασκε πέρα μακριά κι αφαιρούνταν το μυαλό του επί ώρα πολύ. Ύστερα, ξανανιωμένος και ήρεμος, επέστρεφε στο χωριό βαδίζοντας αργά με τα μακριά του πόδια, με τα χέρια στις τσέπες και τα αυτιά του αναστηλωμένα, σχεδόν άλλος άνθρωπος…

Μέχρι που έφτασε το Πάσχα. Μεγάλη Παρασκευή κι του Θανάσ’ με τα

Όλες οι φωτογραφίες του διηγήματος αυτού προέρχονται από το αρχείο του Αστέριου Λυρτζή από τον Ταξιάρχη.

47

πολύγυρος ίδια σχεδόν ρούχα που φορούσε όλο το χειμώνα και καλοχτενισμένα τα μακριά του τα μαλλιά – μόνο το σκούφο δεν φορούσε – κίνησε από νωρίς για την εκκλησία, κρατώντας μια παμπάλαια σύνοψη και δυο κεριά. Στάθηκε μόνος πίσω από την τελευταία τριάδα του σχολείου, κι όταν ήρθε η ώρα, έψαλλε με περισσή συγκίνηση και πάθος τα εγκώμια μαζί με τ’ άλλα παιδιά. Στη συνέχεια όλο το σχολείο, μαζί κι του Θανάσ’, βγήκαν στο προαύλιο της εκκλησίας περιμένοντας την περιφορά του Επιταφίου. Η Παγώνα στεκόταν δυο-τρεις σειρές μπροστά του, όταν βγήκε ο Επιτάφιος, ακολουθούμενος από τον παπά, τους ψάλτες, τα εξαπτέρυγα και όλο σχεδόν το εκκλησίασμα. Ήταν δυο φορές πιο όμορφη με το φως των κεριών να φέγγει στο πρόσωπό της και τα ‘χασε όταν γύρισε απότομα και τον κοίταξε γλυκά, μ’ ένα μικρό χαμόγελο στην άκρη των χειλιών της. “Ω γλυκύ μου Έαρ”, του ‘ρθε να αναφωνήσει κι αυτό το σιωπηλό του διάβημα αποτυπώθηκε ολοφάνερο στα μάτια του. Η καμπάνα χτύπησε πένθιμα, ο παπάς άρχισε αργά το ασματικόν «Τον ήλιο κρύψαντα τας ιδίας ακτίνας και το καταπέτασμα…» και βουβό το πλήθος ακολουθούσε αργά. Στη δεύτερη στάση η Παγώνα βρέθηκε δίπλα του. «Δος μοι τούτον τον ξένον…» και το μακρύ χέρι του Θανάση άγγιξε το λεπτό και τρεμάμενο χέρι της. «Δος μοι τούτον τον ξένον…» κι του Θανάσ’ κράτησε το χέρι της με τόση τρυφερότητα που δεν ένιωσε ποτέ της μέχρι τότε. «Δος μοι τούτον τον ξένον…» κι η αγάπη τους σφραγίστηκε μ’ ένα γλυκύτατο βλέμμα, λίγο πριν λυθούν τα χέρια τους με την είσοδο της ιεράς πομπής στο ναό…

Οι επόμενες μέρες πέρασαν για του Θανάσ’, “ζωή χαρισάμενη”. Μεθυσμένος από χαρά και έρωτα, όλα φάνταζαν στα μάτια του χαρμόσυνα και γιορτινά. Ακόμα και τα τάγματα των εθνοφυλάκων, ακόμα κι οι αντάρτες φάνταζαν στα παιδικά του μάτια τάγματα των Χερουβείμ και των Σεραφείμ. Έτρεχε στις λαγκαδιές και στις ραχούλες, στις ρεματιές και στα κατσάβραχα και έψαλε το «Χριστός Ανέστη» με τις πιο παράλογες παραλλαγές. Όπου και να πήγαινε όμως, πάντα κατέληγε στο μικρό ξέφωτο, με τη νεαρή και ψηλόλιγνη αχλαδιά θαρρείς και τον περίμενε. Εκεί ξάπλωνε ανάσκελα ή έχασκε επί ώρες πέρα μακριά στη θάλασσα της Κασσάνδρας, σοβαρός.

Όμως, “άλλαι αι βουλαί ανθρώπων, άλλα δε Θεός κελεύει”. Δεν πέρασαν πολλές μέρες και τα πράγματα άλλαξαν από τη μια στιγμή στην άλλη, θαρρείς ξαφνικά. Ένα βράδυ οι αντάρτες έκαναν έφοδο στο χωριό, το έκαψαν, το ρήμαξαν. Την επόμενη κιόλας μέρα η οικογένεια της Παγώνας

48

πολύγυρος έφυγε για τον Πολύγυρο, μαζί με άλλους ανταρτόπληκτους, και βολεύτηκαν προσωρινά σε κάποιο συγγενικό σπίτι κάτω από την εκκλησία.

Oι μέρες περνούσαν αργά λες και ήταν χρόνια, μπήκε το καλοκαίρι και μόνο το Νοέμβριο έμαθε του Θανάσ’ πως η οικογένεια της Παγώνας εδώ και αρκετό καιρό έφυγε για την Αυστραλία. Σκοτείνιασε ο ουρανός, άνοιξε η γη να τον καταπιεί, όταν το άκουσε. Δεν ήθελε να βλέπει κανένα και επί μέρες έμεινε στο κρεβάτι του κουκουλωμένος μέχρι τ’ αυτιά! Ύστερα από μέρες τόλμησε να πάει μέχρι το μικρό ξέφωτο με τη νεαρή και ψηλόλιγνη αχλαδιά, όπου πριν λίγες μέρες ξάπλωνε ανάσκελα και έχασκε με τις ώρες τον ουρανό και τη θάλασσα, μα δεν ήταν το ίδιο και από τότε δεν ξαναπήγε. Βολόδερνε μέσα στο σπίτι του από δωμάτιο σε δωμάτιο σαν την άδικη κατάρα, μοναχός! Ο χρόνος όμως, ατέρμων και ακατάβλητος, τρέχει ακατάπαυστα και δεν σταματά. Κι η Παγώνα έριξε μαύρη πέτρα πίσω της και ούτε που ξανακούστηκε το όνομά της για πολλά χρόνια στο χωριό. Κι του Θανάσ’, αφού υπηρέτησε επί τρία χρόνια τη μητέρα πατρίδα, επέστρεψε στο χωριό – το νέκταρ των παιδικών του χρόνων – και από τότε δεν απομακρύνθηκε πέραν του Πολυγύρου. Άνοιξε με τις λίγες οικονομίες που διέθετε ένα μπακάλικο, παντρεύτηκε μιαν άλλη Παγώνα, μα ούτε αυτή ούτε το όνομά της τον βοήθησαν να ξεπεράσει τον ανεκπλήρωτο έρωτά του. Μόνη του παρηγοριά ο Ντόκτορ, στο καφενείο του οποίου πολλά βράδια με κουβέντα και ρετσίνα λύτρωναν τα βάσανά τους. Χρόνο με το χρόνο γινόταν και πιο δύστροπος, απόμακρος και μίζερος. Κι όταν πριν από λίγα χρόνια έκοψε το τσιγάρο – εντολή γιατρού – κατάντησε ανυπόφορος για τους δικούς του και τους πελάτες του. …Παρασκευή 4 Σεπτεμβρίου του 2008, και μετά τον μέγα εσπερινό στην εκκλησία των Αρχαγγέλων, όλος ο καλός ο κόσμος άρχισε να συρρέει στην κεντρική πλατεία του Ταξιάρχη, με την ευκαιρία της γιορτής μανιταριού και του ανταμώματος των απανταχού διαμενόντων Ταξιαρχιωτών, την ώρα που ο τοπικός τροβαδούρος, Γιώργος Ζιούπος με τ’ όνομα, καθισμένος στο μέσον αυτοσχέδιου πάλκου στην άκρη της πλατείας, κούρδιζε εκκωφαντικά τα όργανα της ορχήστρας του. Αληθινό πανηγύρι! Οι καφετζήδες, πέριξ της πλατείας, άπλωσαν από νωρίς όσες καρέκλες και τραπέζια διέθεταν και τα μέλη του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου, γύρω από ειδικά διαμορφωμένο πάγκο, έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να εξυπηρετηθεί ο κόσμος. Και τι κόσμος! Ήταν εκεί ο Νομάρχης με τους αντινομάρχες του, ο Δήμαρχος με τους αντιδημάρχους του – προ-

49

πολύγυρος εξάρχοντος του Νίκου Παπακωνσταντίνου που, λόγω εντοπιότητας, είχε το γενικό πρόσταγμα – Λουκοβίτες εκ Πολυγύρου, Θεσσαλονίκης, Αθηνών και εξωτερικού, γαμπροί από τα γύρω χωριά και νύφες ντυμένες με την τελευταία λέξη της μόδας. Κι όταν πλέον ο κόσμος γέμισε και τα τελευταία εναπομείναντα τραπέζια, κατακάθισε η σκόνη και λιγόστεψε η φασαρία, το μικρόφωνο πήρε πρώτος ο πρόεδρος των απανταχού Ταξιαρχιωτών και με κάθε επισημότητα καλωσόρισε τον κόσμο και απηύθυνε σύντομο χαιρετισμό – όπως συνηθίζεται – προς τους επισήμους. Στη συνέχεια το λόγο πήρε η διδασκάλισσα του χωριού και μίλησε επί μακρόν – σε βαθμό παρεξηγήσεως – για την ιστορία του χωριού από αρχαιοτάτων χρόνων. Ο κυρ-Θανάσης, καθ’ όλη τη διάρκεια των εθιμοτυπικών και των ομιλιών, καθόταν με δυο παλιούς συμμαθητές του στου “Ντόκτορ”, είχε παραγγείλει μια ρετσίνα με δυο κοκα-κόλες και κουτσόπινε. Φορούσε ένα μαύρο φαρδύ παντελόνι, άσπρο μακρυμάνικο πουκάμισο και όσα μαλλιά του είχαν απομείνει κρέμονταν απ’ το ύψος των κροτάφων, βρεμένα και καλοχτενισμένα στους ώμους του, καλύπτοντας εν μέρει τα τεράστια πλην συμπαθητικά του αφτιά. Παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα στην πλατεία σκυθρωπός κι αμίλητος, αδιαφορώντας για τη συζήτηση των ομοτράπεζών του. Είχε πάρει τ’ αυτί του από το πρωί πως θα ερχόταν στο χωριό η Παγώνα, που είχε επιστρέψει πριν από λίγες μέρες από την Αυστραλία και τη φιλοξενούσε η αδελφή της στη Θεσσαλονίκη. Από τη στιγμή που ‘μαθε τα νέα, του έβγαιναν περίεργα συναισθήματα που δεν μπορούσε να τα κουμαντάρει. “Καπνίζ’ του μ’λάρι σ’;”, τον πείραζε ο Ντόκτωρ, κάθε φορά που περνούσε από δίπλα του για να σερβίρει. “Καπνίζ’, καπνίζ’”, απαντούσε εκείνος απειλητικά, νευρικός και κακόκεφος. Ο λόγος της κυρά δασκάλας έλαβε επιτέλους τέλος, προς μεγάλη ανακούφιση του κόσμου, που αδημονούσε να χορέψει και να διασκεδάσει, καθώς επί τόση ώρα όλοι σχεδόν είχαν φάει και είχαν καταναλώσει ικανή ποσότητα αλκοόλ, ώστε να είναι έτοιμοι για χορό. Γι αυτό, με το πρώτο άκουσμα της “Γερακίνας”, μεμιάς η πλατεία γέμισε κόσμο και το γλέντι ξεκίνησε. Ο Ζιούπος, αν και συνταξιούχος καλλιτέχνης, τραγουδούσε με σπάνιο μεράκι όλων των ειδών τα τραγούδια, μεταδίδοντας το κέφι του αφθορί και παραχρήμα σ’ όλο τον κόσμο της πλατείας. Κατά τις 11, όταν καταλάγιασε η αρχική διάθεση του κόσμου για χορό, σηκώθηκε να χορέψει ο κυρ-Θανάσης με την παρέα του. Έδωσε παραγγελιά στον Ζιούπο, έσπρωξε με τρόπο ένα πενηντάευρο στην τσέπη του κι άρχισε να χορεύει πρώτος στο ρυθμό του «Μάτια σαν και τα δικά σου». Μετά από δυο-τρεις στροφές, που τις χρειαζόταν φαίνεται για να ζεστα-

50

πολύγυρος θεί, δεν πατούσε στη γη. Ο Ντόκτορ κρατούσε σθεναρά το μαντήλι κι αυτός έφερνε γυροβολιές με τα μακριά του χέρια, ενώ, με το ένα πόδι σταθερό, έφτιαχνε με το άλλο απίθανες φιγούρες. Στο τέλος χόρευε σχεδόν διαισθητικά, σαν να βρισκόταν σε έκσταση. Όταν έκλεισε το τραγούδι ήταν σχεδόν αποκαμωμένος. Τρεκλίζοντας πήγε μέχρι το τραπέζι, κάθισε και δεν ξανασηκώθηκε. Στρώθηκε στη ρετσίνα και κουτσόπινε μέχρι αργά, βυθισμένος στις σκέψεις του. Ούτε που κατάλαβε πώς πέρασε η ώρα, πότε άδειασε η πλατεία κι έμεινε μόνος με την ορχήστρα πέρα μακριά να τραγουδάει τον πόνο του.

Γύρω στις 4, παραλυμένος σχεδόν, σηκώθηκε και χώθηκε βιαστικά στο πρώτο στενό που βρήκε μπροστά του, τρεκλίζοντας και παραμιλώντας. Λίγο πριν φτάσει στο μπακάλικό του, «Θανάσ’», σαν να άκουσε μια φωνή πίσω του! “Παγώνα”, ψιθύρισε γυρνώντας, θαρρείς και περίμενε από στιγμή σε στιγμή την αναπάντεχη αυτή συνάντηση. Την είδε μέσα στης νύχτας το μεθύσι του, ήταν εκείνη, όμορφη και γλυκιά, όπως τότε, με δυο πανέμορφα μαύρα μάτια, σαν του κοκκινολαίμη. Τον είδε κι αυτή, κι ήταν ίδιος κι απαράλλαχτος, όπως τότε, ψηλός κι αδύνατος με μακριά χέρια και άγαρμπα πόδια, με δυο τεράστια πλην συμπαθητικά αφτιά να σκεπάζουν τη μελαγχολική φυσιογνωμία του. Τον κοίταξε γλυκά, μ’ ένα μικρό χαμόγελο στην άκρη των χειλιών της, κι αυτός την αγκάλιασε κι έγειρε το κεφάλι του στον ώμο της. «Θανάση μ’», «Παγώνα μ’», ψιθύριζε ο ένας στον άλλο επί ώρα πολύ!...

Λίγο πριν φέξει, ο κυρ-Θανάσης μπήκε στο μπακάλικό του, έκλεισε την πόρτα πίσω του και ξέσπασε σ’ ένα κλάμα βουβό σαν ανοιξιάτικη μπόρα… Το πρωί άνοιξε το μπακάλικό του, κρέμασε όπως κάθε πρωί την πραμάτειά του στον τοίχο, έβγαλε μια καρέκλα και κάθισε ήρεμος. Το πρωινό ήταν εξαίσιο λίγο πριν βγει ο ήλιος και φαινόταν πιο εξαίσιο στα μάτια του. Η λυτρωτική συνάντηση, μέσα στης νύχτας το μεθύσι του, έσβησε όλα όσα τον τυραννούσαν χρόνια τώρα κι έφυγε θαρρείς μεμιάς από πάνω του η μάσκα της μιζέριας και της δυστροπίας που φορούσε χρόνια τώρα. Το πρόσωπό του ηρέμησε – όπως γαληνεύει η θάλασσα μερικά γλυκά απογεύματα του Σεπτέμβρη – τα μάτια του γαλήνεψαν, πέρασε το ένα πόδι του πάνω στο άλλο, έβγαλε ένα τσιγάρο από την τσέπη του και το άναψε με κάθε επισημότητα! Ήταν το πρώτο τσιγάρο μετά από πολλά-πολλά χρόνια που κάπνιζε ευτυχισμένος!

51

πολύγυρος “JE SUIS CHARLIE”?

Απόστολος Κελιαφάνος

Όχι δεν είμαι Σαρλί. Δεν είμαι Μουσουλμάνος, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως μου επιτρέπεται να λοιδορώ η να σατιρίζω αυτά που οι άλλοι τα έχουν Ιερά και Όσια. Και για λόγους Πολιτισμού. Καταλαβαίνετε φυσικά ότι αναφέρομαι στα όσα τραγικά γεγονότα έλαβαν χώρα προ ολίγων ημερών στο Παρίσι. Και γι’ αυτούς που έτυχε να μην γνωρίζουν τα συμβάντα, αναφέρω δύο λόγια: Στο Παρίσι κυκλοφορεί σε μάλλον μικρό αριθμό αντιτύπων ένα σατυρικό περιοδικό που κάνει αρκετά αμφιλεγόμενη σάτιρα σε Μουσουλμάνους, Χριστιανούς, Εβραίους και όλους ανεξαιρέτως. Το CHARLIE HEBDO. Οι συντάκτες του θεώρησαν σκόπιμο να δημοσιεύσουν ένα σκίτσο του προφήτη των Ισλαμιστών, του Μωάμεθ, παρ’ ότι γνώριζαν ότι αυτό αποτελεί μεγάλη προσβολή για τους Μουσουλμάνους. (Δεν τους ονομάζω Μωαμεθανούς όπως εμείς συνηθίζουμε, γιατί οι ίδιοι δεν το θέλουν, αφού ο Μωάμεθ ήταν προφήτης και όχι Θεός). Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε από ορισμένους φανατικούς Μουσουλμάνους Τζιχαντιστές “Ύβρις” με συνέπεια πάνοπλοι να ορμήσουν στα γραφεία του περιοδικού και να σκοτώσουν τους δημοσιογράφους. Δεν θα πρέπει βέβαια να παραγνωριστεί το γεγονός ότι οι θιχθέντες τζιχαντιστές δεν παρέλειψαν με αυτή την ευκαιρία να κάνουν και μια επίθεση και σε εβραϊκό κατάστημα, επιδεικνύοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την πραγματική τους κοσμοθεωρία... Συχνά, όταν κρατάς ένα σφυρί, όλα σου φαίνονται σαν καρφιά που χρειάζονται κάρφωμα. Όσοι δημοσιογράφοι διεσώθησαν, μετά από λίγες μέρες, επανεξέδωσαν το περιοδικό με τον Μωάμεθ και πάλι αλλά με ένα δάκρυ να κυλάει στο πρόσωπό του. Όμως και αυτό θεωρήθηκε ύβρις, αφού απαγορεύεται οιαδήποτε απεικόνιση του προσώπου του προφήτη. Στο Παρίσι, ως ήταν αναμενόμενο, έγιναν διαδηλώσεις εκατομμυρίων ανθρώπων που έφεραν στο στήθος τους πινακίδα που έγραφε: “Je suis Charlie” (Είμαι Σαρλί). Επακολούθησαν συλλαλητήρια και οι νεκροί ετάφησαν με τιμές ηρώων παρουσία πάρα πολλών ηγετών Κρατών και Κυβερνήσεων, διότι με την στάση τους προασπίστηκαν μιά ιδέα, ένα αγαθό και το δικαίωμα των ελευθέρων ανθρώπων στην ελευθεροτυπία. Και τώρα τι να πεις; Πως να τα χωνέψεις όλα αυτά; Θέλω να πιστεύω πως οι δημοσιογράφοι δεν είχαν σκοπό να θίξουν, να ταπεινώσουν τους Μουσουλμάνους και την Θρησκεία τους. Ούτε την πρώτη ούτε την δεύτερη φορά. Ενδεχομένως το έκαναν για να υπερασπισθούν το δικαίωμά τους στην ελευθεροτυπία όπως αυτή γίνεται αντιληπτή στον υπόλοιπο Δυτικό κόσμο και πολιτισμό. Έλα όμως που οι ίδιες αξίες δεν έχουν την ίδια σημασία ούτε την ίδια βαρύτητα σε όλον τον κόσμο, σε όλες τις θρησκείες. Και αυτό, το γνώριζαν πολύ καλά τα θύματα. Θυμόμαστε όλοι λίγο – πολύ τους περίφημους στίχους του Σαλμάν Ρουσντύ, που κρίθηκαν βλάσφημοι για το Ισλάμ και οι Ισλαμιστές τον κυνηγούν ακόμη μετά από τόσα χρόνια να τον σκοτώσουν. Και όμως προχώρησαν. Μα θα μου πείτε σάτιρα ήταν και η σάτιρα φέρνει γέλιο. Όχι όμως σε όλους. Σε μερικούς φέρνει θάνατο. Μην βλέπετε τι γίνεται στην Ελλάδα με μερικούς δήθεν σατυρικούς δήθεν καλλιτέχνες. Ο Έλληνας έχει άλλη κουλτούρα. Ανέχεται. Ο Τζιχαντιστής, όχι. Και κάτι ακόμα. Προσπαθώ να καταλάβω, γιατί σώνει και καλά πρέπει να σατιρίσω κάτι που για τον άλλο είναι όσιο και ιερό και μάλιστα με κίνδυνο να το πληρώσω με την ζωή μου, χωρίς μάλιστα να χαρακτηριστώ μάρτυρας όπως οι Τζιχαντιστές; Χάθηκαν τα άλλα θέματα; Με βάση όλα τα παραπάνω: “JE SUIS CHARLIE”? ‘Όχι “JE NE SUIS PAS CHARLIE”.

Θεσσαλονίκη 24/1/2015 52

πολύγυρος Τα νέα του Ομίλου Ο 13ος ΤΟΜΟΣ του «Π» είναι έτοιμος και διατίθεται στην τιμή των 40€ από τον εκδότη του περιοδικού. Ο τόμος περιλαμβάνει τα τεύχη από το 73ο έως το 78ο, όσα δηλαδή κυκλοφόρησαν τα έτη 2013 & 2014. Υπάρχουν επίσης ελάχιστοι τόμοι των τελευταίων ετών που διατίθενται στην τιμή των 30 €. Με την ευκαιρία, ευχαριστούμε και πάλι την Πολυγυρινή εξαίρετη αγιογράφο, Κυριακή Ψαθά, η οποία μετέτρεψε για ακόμα μια φορά, αφιλοκερδώς, τα εξώφυλλα των τόμων σε πραγματικά αριστουργήματα. Η 9η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ των συνεργατών του «Π» πραγματοποιήθηκε φέτος το βράδυ της Παρασκευής 19 Δεκεμβρίου 2014 στην εξαίρετη ταβέρνα «Τα Κοκκινόγια του Σάκη» στον γειτονικό Άγιο Πρόδρομο. Μετά τον δείπνο της …κρίσεως ακολούθησε ελαφρό πρόγραμμα, το οποίο περιελάμβανε από μασάλια και ευτράπελα, μέχρι πτυχές της Αριστοτελικής σκέψης. Η … σύσκεψη έκλεισε με τραγούδια γαλλικά τε και γερμανικά από τον Γιάννη Τσίκουλα, του Απόστολου Κελιαφάνου συνοδεύοντος εκ του μακρόθεν. Στη συνάντηση παραβρέθηκαν οι εκλεκτοί συνεργάτες και φίλοι του «Π» Μαρία Μπουλάκη, Γιάννης Τσίκουλας, Τάκης Κοσμάς, Απόστολος Κελιαφάνος, Γιάννης Κανατάς, Αθανάσιος Χριστιανός, Γιώργος Ζωγραφάκης, Πάνος Βερροιώτης με την κόρη του Αντιγόνη, Άγγελος Μάντσιος και Σταύρος Αυγολούπης. Ο τελευταίος, κατάγεται από τη Μ. Παναγία, είναι καθηγητής Αστρονομίας στο ΑΠΘ, βρέθηκε για πρώτη φορά σε συνάντηση του «Π» και εκτός από γνώστης της Αριστοτελικής φιλοσοφίας, απεδείχθη και δεινός μασαλιολόγος. Η ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ του Ομίλου μας πραγματοποιήθηκε εξ ανάγκης σε δυο δόσεις, την Παρασκευή 19 και το Σάββατο 20 Δεκεμβρίου 2014 στο Τουριστικό περίπτερο των «Έξι Βρύσεων», καθώς οι εργασίες στο Δημοτικό Θέατρο Πολυγύρου δεν ολοκληρώθηκαν ακόμη. Παρά το αδιαχώρητο που δημιούργησαν γονείς και παππούδες, οι εκκολαπτόμενοι χορευτές πρόσφεραν άφθονο κέφι και γέλιο και πολλές υποσχέσεις για το μέλλον. Σας ευχαριστούμε πολύ παιδιά που μας γεμίσατε με κέφι, χαρά, αισιοδοξία και πολλά χαμόγελα. Είμαστε τυχεροί που έχουμε εσάς και τους άξιους χοροδιδασκάλους σας, Βάγια Μιχάλη και Δημήτρη Αραμπατζάκη!

Από την 9η συνάντηση των συνεργατών του «Π» στα «Κοκκινόγια του Σάκη» στον Άγιο Πρόδρομο.

53

πολύγυρος Ο ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΣΤΟΝ ΑΓ. ΜΑΜΑ: Την Παρασκευή 6 Φεβρουαρίου 2015 στην κατάμεστη αίθουσα εκδηλώσεων του Αγ. Μάμαντος, ένα από τα παιδικά τμήματα του Ομίλου μας (Ε΄ τάξη) υπό τον Δ. Αραμπατζάκη συμμετείχε στην 9η Συνάντηση Παιδικών Χορευτικών Ομάδων Μακεδονίας, που διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αγίου Μάμαντος, με τη συμμετοχή 14 ακόμη χορευτικών ομάδων. Η εμφάνιση των μικρών Λαογραφικών έγινε αφορμή πολλών κολακευτικών σχολίων από τους διοργανωτές, οι οποίοι με τη σειρά τους πήραν άριστα στη φιλοξενία. ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ: Όπως κάθε χρόνο έτσι και φέτος, η συμμετοχή του Ομίλου μας στις καρναβαλικές εκδηλώσεις του Δήμου Πολυγύρου υπήρξε δυναμική. Την Παρασκευή το βράδυ 20 Φεβρουαρίου μπροστά από το Δημαρχείο της πόλης μας ο Λαογραφικός μαζί με τα παιδιά του Πολιτιστικού Συλλόγου συμμετείχαν σ’ ένα ανεπανάληπτο παραδοσιακό γλέντι, στο οποίο συμμετείχαν όλοι οι παρευρισκόμενοι. Το Σάββατο 21 Φεβρουαρίου στο Τουριστικό περίπτερο των Έξι Βρύσεων πραγματοποιήθηκε ο ετήσιος χορός του Ομίλου μας με τη συμμετοχή πλήθους μελών τε και φίλων. Μετά από σύντομη ομιλία της προέδρου Έφης Κελιαφάνου, ακολούθησε τρικούβερτο γλέντι μέχρι πρωίας! Ο χορός στον συγκεκριμένο χώρο έγινε μετά από αρκετά χρόνια και η συμμετοχή του κόσμου, μας θύμισε τους ανεπανάληπτους χορούς των πρώτων χρόνων λειτουργίας του Ομίλου μας, όταν και χαρακτηρίζονταν αυτοδίκαια ο χορός της χρονιάς. Την Κυριακή της Αποκριάς 22 Φεβρουαρίου στην πλατεία των Έξι Βρύσεων οι δύο χορευτικοί σύλλογοι της πόλης μας (Λαογραφικός & Πολιτιστικός), υπό την συνεχή απειλή της βροχής, δημιούργησαν από κοινού το κατάλληλο αποκριάτικο χορευτικό κλίμα, (… γέφυρα, κατά την πολιτική ορολογία των ημερών) λίγο πριν από την καθιερωμένη παρέλαση των καρναβαλιστών επί της οδού Πολυτεχνείου. Καλή Σαρακοστή και του χρόνου με υγεία!!! †ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΠΑΝΑΒΑΣ: Με το κλείσιμο του 2014, έφυγε ξαφνικά από κοντά μας σε ηλικία 64 ετών ένας αγαπητός φίλος του Ομίλου μας και σημαντικός πολιτιστικός παράγων του Πολυγύρου. Με την εξαίρετη

Από τις εμφανίσεις του Λαογραφικού στις αποκριάτικες εκδηλώσεις του Δήμου Πολυγύρου.

54

πολύγυρος λυρική φωνή του συμμετείχε αρκετές φορές σε εκδηλώσεις του Λαογραφικού Ομίλου και υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους συντελεστές των τριών CD που κυκλοφόρησε ο Πολιτιστικός Σύλλογος με παραδοσιακά τραγούδια του Πολυγύρου. Συγκεκριμένα συμμετείχε ως πρώτη φωνή στα CD: του 1998 «Παραδοσιακά τραγούδια Πολυγύρου»: με τα τραγούδια «Βρέχ’ η θιος κι βρέχουμι», «Μηλούδα», «Ο Ασίκης», «Ψηλό βουνό Μαρίγια μου» και σ’ αυτό του 2011 «Παραδοσιακά τραγούδια Πολυγύρου & Χαλκιδικής», με το τραγούδι «Γειτόνισσα». Ευχόμαστε στους οικείους του την εξ ύψους παρηγορία και θα τον θυμόμαστε πάντα για τον εξαίρετο χαρακτήρα και την αξέχαστη φωνή του. Ο «Πολύγυρος» κυκλοφορεί για 15 και πλέον χρόνια αποκλειστικά χάρη στην αγάπη και τη στήριξη των αναγνωστών του. Η αγάπη αυτή ήταν που μας έκανε από την αρχή να νιώσουμε, πως μπορούμε να τα βγάλουμε πέρα μόνοι μας χωρίς δεσμεύσεις και υποχρεώσεις. Εμείς σε ανταπόδοση αυτής της αγάπης επιδιώκουμε να παρουσιάζουμε κάθε φορά ένα αξιοπρεπές τουλάχιστον τεύχος με ποικίλα θέματα που αφορούν τη μικρή μας πατρίδα, τον Πολύγυρο. Σας ευχαριστούμε όλους – ιδιαίτερα τους Πολυγυρινούς της διασποράς – για τη συγκινητική ανταπόκριση.

Αθανάσιος Μπανάβας.

ΟΙ ΧΟΡΗΓΟΙ ΓΙΑ ΤΟ 2015 ΕΙΝΑΙ:

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ – ΜΑΡΤΙΟΣ 2015: Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας 30, Ξενώνας «Μαρέλια» 100, Αρετή Παλαμήδους 100, Παναγιώτης Χλιάπας 100, Βάκης Στιβαχτάρης 60, Κοσμάς Χλιάπας 60, Σταύρος Κ. Λουκάκης 50, Στέλλα σύζ. Πέτρου Κυρκούδη 50, Γιάννης Τσίκουλας 50, Στέλιος Δέας 50, Ελβίρα Μελά 50, Σταύρος Αυγολούπης 20, Απόστολος Κελιαφάνος 20, Μαρία Μπουλάκη 20, Ναυσικά Λάιου 20, Αντώνης Σχοινάς 20, Νικόλαος Κυρκούδης 30 (Μελβούρνη), Νίκη Λασκαρίδου 30, Θεόδωρος Αυγερινός 20, Ανώνυμος 70, Άννα ΔέλλιουΚαρνή 50, Αθανάσιος Φιλ. Δέλλιος 50, Βάνα Σταυρινού 20, Αννέτα Δελήμπαση 20.

55