Cultuur op school
Zomer 2019
n e o r G t hem
a
het leukste magazine over cultuur op school - lesideeĂŤn, nieuws en praktijkverhalen
mening
Tekst: Hanna van der Veen
Moet klimaateducatie een verplicht vak worden? Arjen Wals, hoogleraar Transformatief leren voor sociaal-ecologische duurzaamheid, Universiteit van Wageningen
Nee
“Je kunt niet van elk maatschappelijk thema een schoolvak maken. Wil je dat het onderwijs bijdraagt aan een duurzame wereld? Dan moet je de waarde van het individualisme en concurrentie op mondiaal kennisniveau ter discussie stellen, en meer in balans brengen met de waarde van het zorgen voor de wereld en elkaar. Het onderwijs van nu deelt de wereld op in kleine stukjes die apart behandeld worden. Duurzaam onderwijs bekijkt de wereld niet als losse vakken, maar als een systeem. Klimaat, voeding, gezondheid, mobiliteit, energie en biodiversiteit moet je als geheel bekijken. Moedig je leerlingen aan na te denken over vragen die opborrelen in hun leefwereld. Laat hen experimenteren met zelfbedachte oplossingen. Geef hen de kans te ontdekken dat zij er toe doen en zelf hun toekomst kunnen beïnvloeden. Stimuleer ze op zoek te gaan naar wat nu duurzaam of duurzamer is. Wat is een warmtepomp en is die altijd de meest duurzame keuze? Wat kost vlees eten eigenlijk aan water, milieubelasting en dierenwelzijn? Maar ook: wat vinden ze zelf belangrijk? Zo prikkel je hun nieuwsgierigheid en geef je ze de kans een kritische houding te ontwikkelen. Als het onderwijs dit allemaal biedt, is onderwijs over duurzaamheid helemaal niet meer nodig.”
Hoofdredactie: Hanna van der Veen (Plein C) Tekstredactie: Marjolein Hovius (Kunst Centraal) en Mirjam de Heer (Kunst Centraal) Redactie: Marjolein Hovius (medewerker marketing en communicatie Kunst Centraal), Mirjam de Heer (coördinator marketing en communicatie Kunst Centraal), Karin Geelink (directeur Plein C), Tamara Oortwijn (ICC’er St. Leonardusschool Heemskerk), Jesse Smale (ICC’er Delteykschool Werkhoven), Jolanda Konings (adviseur cultuuronderwijs Plein C)
2 prikkels
Met bijdragen van: Tamara Oortwijn, Hanna van der Veen, Mirjam de Heer, Hille Takken, Krista en Hilde Peters en Jesse Smale. Illustraties: Hilde Peters, Aart-Jan Venema, Marloes Toonen Foto’s: Stephanie Driessen Vormgeving: Ykeswerk Drukwerk: Zwaan Prikkels is een gezamenlijke uitgave van Plein C en Kunst Centraal en komt tot stand met subsidie van de provincies Noord-Holland en
Utrecht en het Fonds voor Cultuurparticipatie. Prikkels verschijnt drie keer per jaar. Oplage: 4.000 Abonnementen: basisscholen in NoordHolland en Utrecht ontvangen 1 exemplaar gratis. De distributie wordt verzorgd door Abonnementenland in Heemskerk. Losse nummers: € 5,50 Abonnement: € 15,- per jaar (3 nummers) Adverteren: bekijk de mogelijkheden op www. prikkelsonline.nl
Zesde jaargang, nummer 18 Alle rechten voorbehouden. Deze rechten berusten bij Plein C en Kunst Centraal c.q. de betreffende auteur. ISSN: 2214-3777
EXPERTS IN CULTUUR & EDUCATIE
inhoud
Klimaatspijbelaars
D
e trein op weg naar de redactievergadering was van de wielen tot de nok gevuld met klimaatspijbelaars. Ze kwamen terug van het Malieveld. Hun enthousiasme, bevlogenheid en creativiteit vulden de ruimte. Geef kinderen een onderwerp dat voor hen betekenisvol is en ze kunnen bergen beklimmen. Ze maken moeiteloos plannen, organiseren de materialen die ze nodig hebben, werken samen met politie, brandweer en gemeente en ontwerpen de meest fantastische spandoeken. Ze leren. En ze ontwikkelen zich. Het klimaat is zo’n onderwerp. Meer nog dan voor ons als volwassenen is het klimaat hét actuele thema waar jongeren zich mee verbonden voelen. Waar ze zich zorgen over maken en waar ze het verschil willen maken. Het is een onderwerp dat hen uitdaagt te creëren: een nieuwe wereld te ontwerpen waarin we anders met de wereld om ons heen omgaan. In deze Prikkels vind je ideeën hoe je als school kunst en kunstenaars kunt inzetten om leerlingen aan het denken te zetten. We geven ook praktische voorbeelden van lessen waarin recycling en duurzame technieken centraal staan. Je vindt er tips hoe je met leerlingen het gesprek aan kunt gaan over de wereld van de toekomst. Een Prikkels die je helpt de wereld een beetje groener te maken.
04 06 08 14 20
Prikbord Klassefoto Leren kijken met je handen Kunstwerk: Insectenkunst Shopping: groene knutselmaterialen
21 23 26 28
De legoficatie van plastic
Oceanograaf Eric van Sebille over plasticsoep, kunst en wetenschap
10
Stapjes naar duurzaamheid Op weg naar een duurzame school
24
De Goldbergmachine
Een leskoffer recycling
Mirjam de Heer (redacteur)
En verder
08
3 x filosoferen over de wereld Missie geslaagd! Door hun ogen Snelle les: Ecologische voetstap prikkels 3
prikbord
3
GROENE
LESTIPS GROEN & ERFGOED
Dit voorjaar:
Speel het Toolyspel Vier studenten van de HKU ontwikkelden een Toolyspel. Stap voor stap werken kinderen op een creatieve manier aan een werkstuk of presentatie. Om het spel te spelen kies je een themakaartje en maakt je eigen avatar. Daarna leiden opdrachten en quizvragen je langs de verschillende onderdelen. Na elke stap heb je een onderdeel van je werkstuk of spreekbeurt af. Alle onderdelen van het spel kun je downloaden van de website. Veel speelplezier! www.tooly.nl
2 webtips 1.
https://plasticsoep.sites. uu.nl/ Alle informatie over de plasticsoep op een rijtje
4 prikkels
2.
https://afvalopschool.nl/ ondersteuning/educatie/ topproducten-afval De vijftien mooiste projecten met gratis lesmateriaal.
Niet alles wat oud is, hoeft vervangen te worden. Soms moet het alleen een nieuwe bestemming krijgen, zoals oude gebouwen. In het lespakket De Grebbelinie denken kinderen na over herbestemming van een bunker. erfgoedlesmateriaalutrecht.nl/ les-4-grebbelinie
GROEN & NATUUR
Waar komt ons eten eigenlijk vandaan? In de projecten van Boerderij-educatie Gooi & Vechtstreek ontdekken kinderen wat er nodig is om melk in de supermarkt te krijgen, maar ook de ‘kringloop’ van de koe: welke grondstoffen zijn nodig om melk, eieren en vlees te krijgen? www.boerderij-educatie.nl
GROEN & TECHNIEK
Door middel van spannende proefjes maken kinderen kennis met het begrip duurzaamheid en leren ze op een leuke, speelse manier dat we in kleine stapjes onze ecologische voetafdruk al kunnen verkleinen. www.duurzameontdekbus.nl
PALMEN OP DE NOORDPOOL Iedereen heeft het over klimaatverandering. Maar bijna niemand snapt het. Jij wel, als je dit boek hebt gelezen. Een grappig boek vol verrassende informatie, voor de bovenbouw. www.gottmer.nl
Agenda ICC-CURSUS
Zorg voor een motor achter cultuureducatie op jouw school. Een gecertificeerde Intern CultuurcoĂśrdinator initieert nieuwe ontwikkelingen en ondersteunt en begeleidt je hele team. Provincie Utrecht: start op woensdag 30 oktober 2019 bij Kunst Centraal, Bunnik Provincie Noord-Holland: start op 15 januari in Alkmaar en Den Helder, op 22 januari in Purmerend, www.pleinc.nl/icc-cursus
POST HBO-OPLEIDING
Gratis online lessen
Vijf voor Rembrandt Ter gelegenheid van het Rembrandt-jaar biedt Kunstgebouw alle Nederlandse basisscholen gratis een online lespakket aan. Hierin vertellen vijf hedendaagse kunstenaars over de invloed van Rembrandt op hun
werk. Zij nodigen de leerlingen van groep 5 t/m 8 uit te werken met diezelfde thema’s. www.kunstgebouw.nl (zie Lessen en filmpjes)
Een cultuurbegeleider kan zelfstandig cultuurbeleid voor je school formuleren, uitvoeren en evalueren. Cultuureducatie wordt zo onderdeel van het veranderproces van je school. Provincie Utrecht: start op dinsdag 5 november 2019 op de Marnix Academie, Utrecht Provincie Noord-Holland: start op 29 januari 2020 bij Inholland Haarlem www.pleinc.nl prikkels 5
klassefoto
Lieke Volkers, leerkracht van groep 7-8 op de Eben HaĂŤzerschool in Den Helder nam voor een serie naailessen oude broeken en restjes stof mee naar school. Haar leerlingen maakten er tassen, beren en telefoonhoesjes van.
Tekst: Hille Takken Foto: Stephanie Driessen
Elin Ian Joy
Brett
Julian
DĂŠlissa
Britt Fabian
Amber
Naima
Steffi
Luka Sem
Zenzi
6 prikkels
Délissa (10) “Ik heb een tas gemaakt van een spijkerrokje, met een schouderband van glimmend lint. Ik heb de tas versierd met een roze D, een loom bandje in alle kleuren en een sjaaltje als riem. Recyclen vind ik belangrijk, want de opwarming van de aarde vind ik heel erg.” Joy (10) “Ik heb een kussen gemaakt: eerst heb ik de stof aan drie kanten vastgenaaid. Eén kant liet ik open voor de vulling. Zo heel erg creatief ben ik nu ook weer niet, dus ik ben best trots op mezelf.” Naima (13) “Kinderen in Afrika maken ook kleding. Daar verdienen ze heel weinig geld mee. Dus goed dat we zelf leren naaien. Dan kunnen zij misschien op een andere manier geld verdienen.” Zenzi (10) “Ik maak een aap van camouflagestof voor mijn broertje. Die is net 8 maanden oud.” Amber (12) “Ik vind het erg leuk dat we nu naaien in plaats van knutselen. Ik deed het heel af en toe bij mijn oma, maar had nog nooit met een naaimachine gewerkt.” Britt (12) “Ik heb van fleece een slaapzak gemaakt voor mijn sugar gliders - zwevende eekhoorns zeg maar.” Steffi (10) “Ik heb een witte tas gemaakt met een telefoonvakje van blauwe stof. Juf doet zelf ook aan naaien. Zij had nog veel stofjes over waar wij weer nieuwe dingen uit kunnen maken. We leerden heel veel. Bijvoorbeeld dat je niet in het midden van de stof moet knippen, dan kun je de rest niet meer gebruiken.” Rein
Sem (12) “Goed als ook andere juffen en meesters naailessen geven. Ik heb bijvoorbeeld geleerd dat je naaistof aan de buitenkant moet stikken en dan pas moet omvouwen.” Luka (10) “Ik was een telefoonhoesje aan het maken. Dat was wel leuk, maar toen was ik ‘m kwijtgeraakt, want al die stofjes lijken op elkaar. Nu moet ik overnieuw beginnen en heb ik niet zo’n zin meer.” Brett (10) “Werken met de naaimachine iets voor meisjes? Dat dacht ik eerst wel, maar het is best leuk hoor. Het is goed om creatieve dingen te leren, want je moet niet alles altijd maar weggooien.” Julian (11) “Met de naaimachine stikken is niet moeilijk. Je moet het effe door hebben. Juf heeft het goed uitgelegd en ze kan ook goed luisteren.” Ilan (11) “Mijn vrienden en ik maken een ijsbeertje. Best creatief. Je denkt erbij na wat je wilt maken en hoe je het moet maken. Als je geen idee hebt, kun je het ook niet gaan maken.” Fabian (11) “Ik heb een ijsbeer gemaakt met mijn vrienden. Samenwerken is best moeilijk maar wij waren al vrienden van elkaar. Wij zijn het vaak eens.”
prikkels 7
essay
Tekst: Mirjam de Heer Illustratie: Getty Images
De legoficatie van plastic
8 prikkels
“Aan legoblokjes hechten we waarde. We bewaren ze jarenlang op zolder voor onze kleinkinderen. Als we met alle plastic zo omgaan als met lego dan was er geen plasticsoepprobleem.” Erik van Sebille, oceanograaf aan de Universiteit van Utrecht, wil kinderen leren dat plastic emotionele waarde heeft.
“V
roeger wilde ik weerman worden. Daarom koos ik binnen mijn studie natuurkunde voor de specialisatie meteorologie en oceanografie. Maar toen ik voor mijn studie zes weken midden op de Atlantische oceaan onderzoek deed, raakte ik in de ban van de oceaan. Als je vanuit een vliegtuig naar de oceaan kijkt dan zie je een statische watervlakte. Maar als je vanuit een boot kijkt zie je golven, leven, een langzaam bewegende andere wereld. De plasticsoep kwam tien jaar geleden op mijn pad toen ik onderzoek deed naar oceaanstromen in Australië.
Ik onderzocht de boeien die wetenschappers op zee hadden uitgezet en vroeg me af waarom ze steeds naar het midden van de oceaan afweken. Ik koppelde dit onderzoek aan de toen nog niet zo heel bekende plasticsoep. Als we snappen waarom de boeien samenkomen kunnen we snappen waarom de plasticsoep zich in de oceaan ophoopt. Nog tijdens mijn onderzoek werd ik gemaild door Klokhuis. Zij wilden met een televisieploeg naar Australië komen om een documentaire met mij te maken over de plasticsoep. Dat was het moment dat ik begreep dat ik
prikkels 9
essay
onderzoek doe naar iets dat mensen raakt. Nu zijn er honderden wetenschappers bezig met het probleem. Ik was een van de eersten.
Music by Oceans
Klokhuis was voor mij een kans om buiten de wetenschap mijn verhaal te vertellen. Wetenschap is belangrijk voor een maatschappij. En ik wil geen kans voorbij laten gaan om mensen wetenschap te laten ervaren. Kunstenaars zijn daarin voor mij een vanzelfsprekende partner. Samen met componist Stef Veldhuis hebben we van de bewegingen van de boeien over de oceaan muziekcomposities gemaakt: Music by Oceans. Als oceanograaf zoek ik patronen in de paden die drijvende boeien afleggen door de oceaan. Dat ziet eruit als spaghetti op een kaart. Daar kan niemand verder iets mee. Maar een componist analyseert de gegevens op een hele andere manier. Dat biedt niet alleen mijzelf een heel nieuwe blik, maar spreekt ook mensen buiten de wetenschap aan. Bovendien: kunstenaars en wetenschappers hanteren een zelfde vorm van werken. Beiden doorlopen een creatief
“Plasticsoep is een probleem dat onder kinderen leeft.”
10 prikkels
proces en weten vooraf niet wat hun werk gaat opleveren.
uu.nl/plasticsoep
Ik merk dat de plasticsoep een probleem is dat onder kinderen leeft. Regelmatig bellen kinderen mij met vragen. Toen Aike Vonk, een studente, zich bij mij meldde met het idee om een website te maken voor kinderen heb ik dat met beide handen aangegrepen. Zij bleek niet alleen een goede schrijfster, maar ook een fantastische illustrator. Op basis van de vragen die kinderen mij stelden hebben we alle informatie die wij hebben over de plasticsoep toegankelijk gemaakt. Ook organiseert de universiteit U-talentdagen waarop leerlingen informatie krijgen over de plasticsoep, leuke proefjes doen en zelf oplossingen bedenken.
De waarde van afval
Maar wat kun je als basisschoolleerkracht bijdragen? Begin bij de school, de volle prullenbak op het schoolplein, de spullen die je gebruikt in de klas. Bekijk met de kinderen wat er wordt weggegooid. Kun je plastic een meer permanente functie geven? Heb je dat broodzakje wel nodig? Is een broodbakje met een eigen sticker erop niet veel leuker en daardoor waardevoller? Of verzamel afval en maak er eens iets moois van. Kijk wat je kunt legoficeren. Daar ligt de sleutel om het probleem van de plasticsoep op te lossen.”
Meer tips
Website over plasticsoep: uu.nl/plasticsoep Klokhuis filmpje over plasticsoep: www.youtube.com/watch?v=JmaAmaLCk_Y Wat gebeurt er met een plastic zakje: www.youtube.com/watch?v=gkNpwRc2uOo
in gesprek Tekst: Hille Takken Foto: Stephanie Driessen
12 prikkels
Het Mozaïek in Houten is een ECO-school. De school koppelt duurzaamheid aan cultuureducatie.
Van zaaien tot oogsten Marina den Otter is
sinds 1981 leerkracht en cultuurcoördinator op basisschool Het Mozaïek in Houten. Zij gaf les in diverse klassen en droeg daarnaast bij aan de beleidsvorming op school.
Chris Roseboom begon in 1980 als leerkracht in klas 4 van De Rank in Houten en werd daar eerst intern begeleider en daarna adjunct-directeur. Sinds de fusie van De Rank met De Wijngaard is hij directeur van de nieuwe school: Het Mozaïek.
Chris: “We begonnen met een moestuin en legden de oogst bij de voordeur. Ouders mochten de groenten gratis meenemen. Bij gebrek aan belangstelling hing er al snel de stank van rotting. Zonde natuurlijk en helemaal niet het goede voorbeeld. Dus bij de verbouwing in het jaar daarop, kozen de leerlingen een keuken waar ze zelf kunnen koken. Met moestuingewassen natuurlijk, helemaal circulair. In 2016 hebben we ons aangesloten bij Eco-schools. De kern van die aanpak is dat leerlingen de school verduurzamen. Zo is dat bij ons ook gegaan.” Marina: “Onze leerlingen draaien drie keer een moestuinjaar. Ze beginnen in maart met spitten, zaaien en bewateren. Na de vakantie is het tijd om te oogsten. Dan maken we rabarberjam, maar ook aardappelsalade en bietensalade. Of we rapen walnoten van de walnootbomen die even verderop staan en bakken notenkoekjes.” Chris: “De moestuin was een idee van de leerlingenraad.” Marina: “Natuurlijk hebben volwassenen hen geholpen bij de uitvoering. Maar de kinderen helpen steeds mee. En met
resultaat: we oogsten nu jaarlijks courgettes, rabarber en bonen. De schillen die we overhouden gooien we op de composthoop.” Chris: “Kinderen leren er niet alleen over planten, maar ook over beesten.” Marina: “In de composthoop kun je honderden insecten zien krioelen. Sommige kinderen gaan dan gillen: “Ieuw, vies!” Stadse jongeren weten weinig van tuinieren. Hun ouders vaak evenmin. De courgetteplanten die we op de gang hebben staan, hebben ze nog nooit gezien. Voed ik die ouders ook meteen op. Heerlijk om later de enthousiaste verhalen te horen: “Ik heb voor het eerst van mijn leven courgettepannenkoeken gebakken.”” Marina: “In de moestuin hebben we nu ook zelfgemaakte bijenhotels opgehangen. Die hebben we op verzoek van de kinderen gemaakt bij De Techniekfabriek. Dit is een werkplaats van de gemeente Houten, waar kinderen met techniek en computers dingen kunnen maken. In zo’n bijenhotel bouwen solitaire bijen met stuifmeel en nectar een serie kamertjes in een buisje. Daar leggen ze hun eitjes.”
prikkels 13
in gesprek
brug. In de vertrekken stonden nepkaarsjes en er klonk een middeleeuws muziekje. Echt prachtig.” Chris: “Gaan we naar een museum of theatervoorstelling? Dan nemen we de trein. En we vragen ouders of ze een herbruikbare beker willen meegeven en geen drankjes in wegwerpverpakkingen. De leerlingenraad wilde ook zonnepanelen om onze eigen energie op te wekken. Ons dak is helaas niet sterk genoeg daarvoor. Maar we zijn toen wel een eco-team gestart. Dat team heeft geregeld dat we ons afval beter scheiden en in de hele school ledlampen gebruiken.” Marina: “Het eco-team houdt de stand van het stroomverbruik bij. Zo trekken ze onze chromebooks opladers vlak voor de vakanties uit het stopcontact om te voorkomen dat ze een hele zomer lang stroom trekken.” Chris: “We hebben een bronzen plakkaat gekregen. Een leuke stimulans, maar daarvoor doen we het niet. Vaak vergeten we onze resultaten door te geven.”
“We geven het een positieve draai door te kijken wat wij eraan kunnen doen.” En behalve de moestuin? Chris: “Bij de cultuurworkshops die studenten van de HKU op school aanboden, hebben de kinderen geknutseld met gebruikte materialen: fietsbanden, jute of gewoon lege melkpakken.” Marina: “Bij het thema sprookjes bouwden de studenten van afvalmaterialen een manshoog kasteel, voorzien van een ophaal-
14 prikkels
Onderwijs in duurzaamheid Chris: “Ook praten we over duurzaamheid in ons onderwijs. Over Boyan Slat bijvoorbeeld. Dan zeg ik dingen als: “Jullie zijn degenen die zulke uitvindingen moeten doen.” Marina: “Het superjuffieboek over de plasticsoep heeft enorme impact. Kinderen in groep 4 wilden minder plastic gaan gebruiken en zamelen hun plastic nu apart in.” Chris: “Je hoeft kinderen niet bang te maken. Veel onderwerpen kun je gewoon bespreken. In de jaren tachtig had ik het al over zure regen met mijn klassen. Maar we houden geen doemscenario’s voor. We schetsen geen toekomst waarin half Nederland blank is komen te staan door stijging van de zeespiegel.” Marina: “We praten wel over smeltende ijskappen en de extreme droogte in Nederland. We geven het een positieve draai door te kijken wat wij eraan kunnen doen.”
GROEN Green book Greenbook geeft jou en de natuur een tweede kans. Doordat je met een vilten gum je pagina’s weer schoon kunt maken, kun je je greenbook eindeloos gebruiken. Te koop vanaf € 13,50. nl.ourgreenstory.com
shoppen
In de klas en op het plein
Plunge Elho maakt ‘met liefde voor de natuur’ gieters van oude wasmiddelenflessen. Met ‘Plunge’ bijvoorbeeld houd je je klas voor € 9,89 per stuk groen! www.Elho.com
MooiZooi Neem een abonnement op MooiZooi in Haarlem. In dit sociale, creatieve en duurzame magazijn koop je schoon afval- en restmateriaal om kunstles mee te geven. Voor €10,- vul je een winkelmandje. www.mooizooi.org
Groene zeep Alleenstaande vader Marcel ontwikkelde met hulp van zijn dochters een groene zeep die niet agressief is en ook nog lekker ruikt. Voor € 3,49 heb je een schone klas én een schone wereld. www.marchelsgreensoap.com
Gratis moestuinlespakket voor scholen IVN vindt het belangrijk dat kinderen zien waar hun eten vandaan komt en hoe alles groeit en bloeit. Met dit gratis lespakket voor groep 3 tot en met 5 kun je het hele proces aan je klas uitleggen. www.ivn.nl
prikkels 15
Kunst werk
Peters Tekst: Krista en Hilde ers Pet de Hil tie: stra Illu
Insectenkunst Ze zoemen, ze kriebelen, ze prikken... Insecten zijn dieren met een imagoprobleem. Maar zonder insecten zou onze wereld ten onder gaan. Dan zouden wij geen groente en fruit op ons bordje hebben.
Kunst op pootjes Kijk!
Heb jij ze ook verzameld bij de boodschappen? Al die intrigerende insectenplaatjes en tattoos? Bekijk samen met de klas de plaatjes. Dat kan ook online: https://natuurwijzer.naturalis.nl/themas/top-insecten. Wat een prachtige kleuren! En wat een bijzondere ogen, pootjes, vleugels, schilden en haartjes!
Kies!
Welk insect zou jij willen maken? Een vlinder met grote vleugels? Of liever een tor met een glanzend schildje? Of een insect met een lange tong of harige poten? Kies je dier. En verzamel materiaal: LED fietslampjes, dunne plastic verpakkingen in allerlei kleuren, dun en buigzaam ijzerdraad, pijpenragers of chenilledraad, grote kralen,
16 prikkels
springveertjes, pailletten, tangetjes, lijm, scharen en een nietmachine.
Maak!
Voor het lijfje omwikkel je de LED lampjes met ijzerdraad of pijpenragers. De uiteinden steken aan twee kanten uit en vormen de pootjes. Met een grote kraal maak je de kop. Je kunt de kralen ook gebruiken voor het lijfje. Dan rijg je ze aan een pijpenrager en bevestig je ze met lijm aan het lampje. Voor vleugels en schilden gebruik je plastic verpakkingen. Combineer doorzichtig met gekleurd materiaal en bevestig dit met een nietmachine aan elkaar. Rijg er een ijzerdraadje doorheen en bevestig ze aan het lijfje. Met pailletten lijm je er glimmertjes op.
Vlieg!
Bevestig op de rug van elk insect een springveer en bind daar een touwtje aan. Nu kun je alle insecten aan het plafond hangen. Doe dat dicht bij het open raam, zodat de diertjes in de wind bewegen! Op donkere dagen zet je de LED lampjes aan en veranderen de kunstinsecten in een wolk vuurvliegjes!
Onder bouw
Insectenlokker
Bestel!
Boven bouw
Bouw!
Voorafgaand aan deze les bestel je per groepje (maximaal 4 leerlingen) een pakketje met een zonnecelletje en een propeller. Dit kan via: https://www.solartoys.nl/ zonne-energie/204-startset-zonne-energie.html. Een pakketje kost â‚Ź 5,95. Zorg daarnaast voor afvalmaterialen. Denk aan houten bollen en blokjes, plastic buisjes, gekleurde verpakkingen. Zorg ook voor schroefjes, spijkertjes en ijzerdraad.
Elk groepje bevestigt de kabels van de motor aan de zonnecel en testen of de draaischijf werkt. Daarna bouwt elk kind zijn eigen vliegbeestje. Het is belangrijk dat het insect in balans is met de zonnecel. Daarom maak je het lijfje van een blokje hout. De vleugels maak je van lichter materiaal zoals plastic buisjes of gekleurde verpakkingen. Vergeet ook niet de kop met schroefjes of spijkertjes te voorzien van oogjes. Met ijzerdraad maak je de pootjes waarop hij kan landen.
Bedenk!
Bekijk in de klas afbeeldingen van vogels en insecten. Bespreek vooral hoe het kan dat deze beestjes vliegen. Welke onderdelen zijn belangrijk en hoe zien die eruit? Wat is de invloed van het gewicht van hun lijfje? Hoe blijven ze in de lucht in balans? En hoe kunnen ze landen? Laat elk kind vervolgens een eigen vliegbeestje ontwerpen waarin alle onderdelen zitten die nodig zijn om te kunnen vliegen.
Vlieg!
Elk kind van het groepje maakt zijn insect met een ijzerdraadje vast in de groef van de draaischijf. Als de zonnecel licht genoeg krijgt gaat de draaischijf draaien en bewegen de insecten.
prikkels 17
achtergrond Tekst: Hanna van der Veen en Mirjam de Heer Illustraties: Aart-Jan Venema
Stapjes naar
duurzaamheid Een duurzame school is een school waar leerlingen en leerkrachten zorgen voor zichzelf, de ander en de wereld om hen heen. Elke school is al duurzaam, het kan altijd nog beter. Weten hoe? Betrek je hart, informeer je hoofd en help je handen door duurzaam te dromen, te denken en te doen. Met kleine ingrepen kan een schoolgebouw en de leefomgeving van een school enorm verbeteren. En elk stapje loont.
18 prikkels
E
en school duurzamer maken doe je niet alleen, dat doe je samen. Leerlingen, de grootste bevolkingsgroep van de school, zijn de motor van het proces. Om scholen te helpen duurzamer te worden heeft de Stichting ECO-schools een zevenstappenplan opgesteld. Ook voor scholen die geen ECO-school willen worden heeft dit stappenplan waarde, vooral als je de stappen verbindt met cultuureducatie.
“Leerlingen zijn de motor van het proces.”
De eerste stap is een intentieverklaring. Dit is een manifest waarin leerlingen zeggen wat het voor hen betekent om te kunnen zorgen voor zichzelf, de ander en de wereld om hen heen. In de rubriek ‘3x filosoferen’ vind je tips hoe je leerlingen kunt helpen om een manifest te schrijven. Het fijne aan een manifest is dat het kort en krachtig is. Je zou het bij wijze van spreken als spreuk op een tegeltje kunnen schilderen en op een wand in de school kunnen ophangen. Zo’n wand is een bron van ideeën om je school duurzamer te maken.
prikkels 19
achtergrond “Stimuleer duurzaam dromen, bevorder duurzaam denken en beloon duurzaam doen.”
De tweede stap is een eco-team.
De derde stap is een eco-scan.
De vierde stap is actie.
Dat is een groep leerlingen en leerkrachten die ervoor willen gaan om de manifesten werkelijkheid te laten worden. De groep komt regelmatig bij elkaar om acties te bedenken en uit te voeren. Geef dit eco-team een gezicht in de school. Het helpt als zij zich voorstellen in de klassen, als zij bereikbaar zijn en laten zien wat ze doen. Geef hen een prikbord of een plek in de schoolkrant. Laat hen schrijven, verbeelden en presenteren waar ze voor staan, wat ze doen en wat het resultaat is.
Met een eco-scan breng je in kaart hoe de school scoort op tien gebieden: afval & grondstoffen, communicatie, energie, gebouw & omgeving, gezondheid & hygiëne, groen, mobiliteit, veiligheid & burgerschap, voeding en water. Op basis van deze scan kiest het ECO-team voor een of meer focusgebieden. Het zijn mooie thema’s om in de lessen cultuureducatie op aan te haken. Laat leerlingen de auto van de toekomst ontwerpen, een waterschilderij maken of een groenmonster maken. Zorg voor een paar vitrines en de thema’s worden zichtbaar in de school.
Het ECO-team bedenkt met welke concrete acties zij in de focusgebieden verbetering aan gaan brengen. Vaak zijn er een aantal quick wins die weinig energie kosten. Kies uit de grotere ideeën. Liever één knallende grote actie dan tien kleine. Betrek bij je acties de culturele omgeving van de school. Nodig een theatermaker uit voor een spetterende aftrap. Zoek een filmmaker die de actie vast wil leggen. Nodig een expert uit om in de klassen te vertellen over de plasticsoep. Het maakt acties zichtbaar en haalt nieuwe energie en expertise in de school.
Een eco-scan inclusief lespakket voor groep 6,7,8 vind je op
Inspiratie voor je actie vind je op
www.dgbc.nl/tools/breeam-nljunior-11
20 prikkels
www.groengelinkt.nl www.nmcx.nl/scholen www.morgenlandfilm.nl www.groenekapstok.nl www.duurzameontdekbus.nl
De vijfde stap is evaluatie.
De zesde stap is verankering.
Kijk na elke actie wat het opleverde. Wordt er minder water gebruikt? Wordt het papierafval gesorteerd? Komen er meer kinderen op de fiets? Wat is er goed gegaan en wat kon beter? Vier je successen. Die geven niet alleen jezelf, maar ook anderen energie! Presenteer de resultaten voor de hele school, hang een poster op of maak een filmpje voor in de klas en op de ouderavond. Laat zien dat je meters maakt!
Wie duurzamer gaat dromen, denken en handelen verandert dingen. Deze verandering wil je vasthouden. Dit verankeren doe je in een ECO-code. De ECO-code kan een lied zijn, een muurschildering, een filmpje, een gedicht of een slogan. Ergens op school is deze ECO-code te zien. Dat kan zijn in de klas als screensaver voor het digibord, met plakletters op de deur of als boekenlegger voor alle kinderen.
En de zevende stap tenslotte is doorgaan. Bedenk nieuwe plannen: een bezoek aan de biologische fruitteler, een moestuintje waar kinderen zelf groente en fruit kunnen zaaien en oogsten, een kledingruilbeurs op het schoolplein. Ververs je ECO-team en geef ruimte aan nieuwe creativiteit en ideeën.
Meer lezen over duurzaam onderwijs?
Kris van Branden, ‘Onderwijs voor de 21e eeuw’ Een boek over de balans tussen de energie die iets kost en dat wat het oplevert – voor je schoolgebouw, voor je leerlingen en voor jezelf als leerkracht. Dat is duurzaam onderwijs. Duurzamepabo.nl Lerenvoormorgen.nl Energieeducatie.nl prikkels 21
3x Toekomst Tekst: Carla Huisman
In welke wereld wil jij wonen? Filosoferen over de wereld van morgen? Als juf of meester heb je het antwoord niet paraat. Met elkaar onderzoek je. Het is vragen en doorvragen en soms ontdekkingen doen.
2 Een manifest: wij zorgen
1 Een gedicht: onze wereld Elke leerling maakt een lijst met dingen die hij graag in zijn wereld wil. Vraag hen één ding uit te kiezen en daarmee een zin te maken. Laat een zin toevoegen die iets meer vertelt. Zo schrijft elke leerling een couplet van twee regels. Bepaal met de klas de volgorde van alle coupletten. Schaaf of schrap waar nodig. De titel is: ‘Onze wereld’. Maak van het gedicht een affiche en hang dit op.
22 prikkels
We willen allemaal leven in een wereld zonder troep, waarin je mag zijn wie je bent. Maar hoe zorg je daar zelf voor? In tweetallen maken leerlingen een lijst met wensen. Zij kiezen er een uit en bedenken hoe ze daar zelf mee aan de slag kunnen. Vervolgens schrijven ze een manifest: Wij, van groep ... van de ... school zorgen ervoor dat .... Dat doen wij door.... Maak van de ondertekening een bijzonder moment. Hang de manifesten goed zichtbaar op.
3 Een wordcloud over (wind)energie Windenergie is energie van de toekomst. Maar wat is windenergie eigenlijk? Kun je wind horen, voelen, ruiken, zien? Kan iets wat je niet ziet wel bestaan? Kun je energie zien, horen, voelen? Welke soorten energie ken jij? Wat kun je met energie? Betekent energie voor iedereen hetzelfde? Zet de belangrijkste woorden uit het gesprek in een woordwolk. Op www.woordwolk.nl kies je vorm, kleur en lettertype uit om jullie gesprek over energie in een plaatje te vangen!
missie geslaagd?
Tekst: Tamara Oortwijn Foto: Stephanie Driessen
Over peuken en piepschuim Cynthia van den Bosch staat als leerkracht in groep 4 van de Liduinaschool in Haarlem, een stadsschool met 250 kinderen in 11 groepen. Onlangs heeft de hele school meegedaan aan een recycleproject van NMCX Let’s Do It Kids. Het idee “Toen dit project op onze weg kwam was iedereen enthousiast. Het is zo’n ding: klimaat en recyclen. Het past goed binnen ons schoolbeleid: burgerschap, kinderen verantwoordelijkheid geven en bewust maken van de consequenties van hun daden.” Het doel “Elke klas kreeg een voorstelling, workshop of presentatie over afval. Groep 4 bekeek een filmpje dat liet zien hoe mooi de oceaan is en volgde een workshop recyclen. Alle groepen verzamelden met een prikstok afval in de wijk. We schrokken van de hoeveelheid plastic zakjes en sigarettenpeuken. Op één stoeptegel lagen wel vijf peuken!” De cultuurpartner “Dit is een kant en klaar project van NMCX Let’s Do It Kids. Wij hadden er weinig werk aan. We roosterden een dag vrij, zij deden de organisatie en begeleiding, brachten expertise en het juiste lesmateriaal mee. De kinderen vonden het bijzonder les te krijgen van een onderzoeker die op expeditie was op de Noordzee of van een kunstenares die een skateboard maakte van plastic doppen.” En… “Het project zette ons aan het denken: hoe kun je afval voorkomen en scheiden? Een jongetje bedacht een dopper mee te nemen in plaats van een plastic flesje water. Om hen te prikkelen hun eigen ideeën vorm te geven, liet ik hen een afvalmachine tekenen. We bespraken de tekeningen en gaven elkaar tips hoe je het ontworpen apparaat echt kunt maken. Dit project heeft echt iets betekend. Laatst stampten twee jongetjes een stukje piepschuim fijn. Ze schrokken toen ze beseften dat vogels het daardoor kunnen opeten. Hopelijk doen we het project volgend jaar weer en breiden we het uit. Dit thema verdient meer tijd.”
prikkels 23
xxxxxxxx
UI TGE LI C HT
Tekst: Mirjam de Heer
Beeld: Linda Rosink
CULTUUREDUCATIE MET KWALITEIT STAD UTRECHT
De Goldbergmachine
Partnerschappen In de stad Utrecht wordt Cultuureducatie met Kwaliteit vormgegeven als partnerschappen tussen scholen en culturele instellingen. Kopa, een collectief van een aantal BIKkers (beroepskunstenaars in de klas) is sinds 2013 betrokken. Het doel van de beeldend kunstenaars van Kopa is: leerkrachten trainen om leerlingen zelfstandig te begeleiden bij creatieve processen.
Co-creatie Een van de partnerscholen van Kopa is Katholieke basisschool De Pijlstaart. De school wilde los komen van het platte vlak bij de beeldende lessen. En zij wilden dat leerlingen trots zijn op hun werk. Samen bogen instelling en school zich over de vraag wat leerkrachten belemmert om zelf een creatief proces bij leerlingen te begeleiden. Dit bleek vooral te liggen aan het ontbreken van voorkennis over beeldende technieken ĂŠn het gebrek aan randvoorwaarden, zoals materiaal en tijd.
24 prikkels
Kopa werkt met basisschool De Pijlstaart en studenten van de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht aan een leskoffer recycling. De kist bevat per bouwdeel vijf lessen en de benodigde materialen. Leerkrachten gaan er zelfstandig mee aan de slag.
Recycling Kopa ontwikkelt leskisten rondom thema’s die spelen in de samenleving en rondom beeldende technieken. De nieuwste leskist gaat over recycling. Behalve uitgeschreven lessen, inspiratiemateriaal en instructiefilmpjes bevat de kist verzamelingen van schone afvalmaterialen zoals textiel, plakplastic, verpakkingsfoam, plastic tasjes en papier.
Quilten met papier De kleuters ontrafelen truien en wikkelen daarmee materialen in. Groep 3-4 gaat quilten met papier en maakt collages met textiel en plastic zakjes in het platte vlak. Groep 5-6 bouwt een stad. Zij onderzoeken hoe je verschillende materialen zoals een plastic fles en een stuk hout kunt verbinden zonder gebruik te maken van lijm. De bovenbouw maakt onder meer een Goldbergmachine, waarin een rollend balletje zich een weg baant geholpen door afval.
xxxxxxxx
“De school wil dat leerlingen trots zijn op hun werk.� Meer informatie Behalve de recycleleskist heeft Kopa 7 andere kisten ontwikkeld. Scholen kunnen ze bestellen via https://ikpionier.nl. prikkels 25
door hun ogen Tekst: Hille Takken Foto: Stephanie Driessen
Giada (11) “We hebben zonnepanelen op het dak. Die brengen energie naar onze school. Voor het digibord bijvoorbeeld. Cool! Van onze conciërge mochten we op het dak. Daar zag je buizen en hoe de energie daar doorheen gaat en dan in een opslagkamer komt.
Kinderen van de Martin Luther Kingschool in Haarlem krijgen les in een klimaatneutrale school. Het dak staat vol met 500 zonnepanelen en het binnenklimaat wordt geregeld met opgeslagen warmte. Hoe kijken leerlingen uit groep 7 naar hun nieuwe school?
Het klimaat is belangrijk voor kinderen!
26 prikkels
Bij aardrijkskunde leren we hoe het gaat met de wereld. De wereld wordt steeds slechter door het klimaat. De beschermlaag van de aarde kan stuk gaan. Dan wordt het hier te heet en smelt het ijs op de noordpool. IJsberen kunnen daar dan niet meer wonen. Er komen meer tornado’s en regens. In Mozambique maakten overstromingen een heel groot zwembad. Dat komt mogelijk ook door het klimaat. Ik snap niet helemaal waarom volwassenen niet meer tegen klimaatverandering doen. Het klimaat is belangrijk voor kinderen. Kijk maar hoeveel kinderen er staken. Er is een meisje in het nieuws die al heel lang spijbelt. Dat vind ik heel goed. Soms pieker ik over klimaatverandering. Waarom doen mensen dit? Mensen denken er niet goed over na. Misschien kan ik er later iets aan doen. Wat precies weet ik eigenlijk niet. Daar wil ik wel meer over weten. Ik ben goed in dansen. Zou leuk zijn als ik mensen met dansen kon inspireren om de wereld ietsje mooier te maken.”
Ayman (10)
Harun (11)
“Onze school heeft zonnepanelen. Bij een rondleiding heb ik het zelf gezien: we hebben echt veel zonnepanelen! Het kost geld om ze op het dak te doen, maar dan krijg je gratis energie van de zon. Voor aardgas en -olie moet je betalen.
“Bij aardrijkskunde hebben we een presentatie gekregen over duurzame, groene energie. Het ziet er niet groen uit maar ze noemen het groen omdat je energie opwekt met de zon en de wind. En groen is de kleur van planten. En van recyclen. We hebben het ook gehad over circulaire economie. Eerst ging het over plastic dat wordt gemaakt, gebruikt en dan afval wordt. Die drie stappen zag je in een lijn naast elkaar. Als je die stappen in een cirkel tekent, is het circulair. Dan blijf je dus recyclen. Dat is gewoon beter voor de aarde.
In onze lessen hebben we het soms over klimaatverandering. Dat heeft te maken met het weer. Met regen en zon. Door de zon wordt het warm. En als het koud is, heb je soms sneeuw. Waarom de zomers steeds heter worden, weet ik niet. Misschien omdat de zon steeds dichterbij komt? Ik heb wel eens gehoord dat dat ook met CO2 te maken heeft. Door de bomen is er veel CO2. Toch? Of nee, ze eten juist CO2. Als de bomen worden afgehakt, kunnen wij niet meer op aarde leven. Volwassenen moeten dat probleem oplossen. Bijvoorbeeld door alleen nog maar in elektrische wagens te rijden. Kinderen kunnen misschien meehelpen. Ik weet niet hoe. Minder vliegen? Oh. Dat ga ik niet tegen mijn ouders zeggen. Ik vind vliegen veel te leuk.”
De plasticsoep is nu even groot als Portugal en Frankrijk samen. Dat vind ik niet kunnen. Bijna iedereen op de wereld weet het wel, maar niemand doet er wat aan. Behalve Boyan Slat. Toen hij een tiener was ging hij snorkelen. Hij zag hoeveel plastic er in de zee ligt en is aan het werk gegaan. Nu heeft hij een apparaat dat voor de Amerikaanse kust ligt. Het heeft netten waar de vissen onderdoor kunnen zwemmen. Plastic blijft eraan vastzitten. Het gaat in een buis en een schip haalt het op. Wat er daarna mee gebeurt weet ik niet. Kinderen zijn de toekomst. Als ik later groot ben, wil ik ook iets tegen klimaatverandering doen, ook al kost dat veel geld. Ik wil wetenschapper worden of rechten studeren. En dat gaat ook lukken. Ik wil niet opscheppen, maar ik heb al twee keer vwoadvies gekregen. Ik wil naar het Stedelijk Gymnasium. Mijn moeder vindt het zielig dat ik dan veel huiswerk moet maken, maar ik wil het toch.”
prikkels 27
Snelle les
Tekst: Jesse Smale Illustratie: groep 7 Delteykschool, Bunnik
Ecologische voetafdrukken Iedereen gebruikt een stukje van de aarde. Hoe groot is dat van jou? Doe de test op http://voetafdruktest.wnf.nl/. Hoeveel aarde had jij nodig? 2,4? In deze les ga je je ecologische voetafdruk vormgeven zodat je hem niet kunt vergeten. Verzamel eerst met de klas verschillende schoenen. Bekijk vooral ook de onderkant, het profiel. Want met dat profiel maak je afdrukken! Zet de rollertjes, A3 vellen en verfborden klaar. Schorten om en drukken maar! Gebruik voor de afdrukken de kleuren van de aardbol: donkergroen, lichtgroen, lichtblauw en donkerblauw. Werk in viertallen. Leg op elk tafeltje een schoen en een kleur. Elke leerling begint op zijn eigen plek. Rol de onder-
Prikkels is een uitgave van Plein C en Kunst Centraal
kant van de schoen in met de verfroller en maak een afdruk op je vel. Schuif dan met vel en al door naar de volgende plek. Maak een tweede voetafdruk met de schoen en de kleur die je daar aantreft. Kijk vooraf goed naar het profiel van de schoen en de plek van de afdruk. Je kunt ervoor kiezen de schoenen naast elkaar af te drukken als voetstapjes. Je kunt ook in een boogjes- of stervorm drukken. Of misschien werk jij liever kris kras? Ga door tot je jouw ecologische voetafdruk af hebt. Het moeilijkst is om een halve voetstap te maken of een 0,4 voetstap. Misschien moet je daar het allerkleinste schoentje voor nemen? Of een schoen met een hakje? En willen de kinderen verder? Laat hen dan de tussenruimtes opvullen met tekeningen of teksten.