Τα εντυπωσιακά κατάλοιπα των βιομηχανικών κτιρίων στη βιομηχανική ζώνη της Νέας Ιωνίας Αττικής (Περισσός) οδήγησαν την έρευνα στην αποκάλυψη μιας ολόκληρης βιομηχανικής πόλης, που η εικόνα της αποσπασματικά και μόνο υπάρχει στη μνήμη των παλαιότερων κατοίκων της.* Στη θέση «Ποδαράδες», όπως ήταν γνωστός ο χώρος πριν από τον ερχομό των προσφύγων, αγοράστηκε το πρώτο οικόπεδο, το 1918, από τον Νικόλαο Κυρκίνη, γνωστό εργοστασιάρχη της εποχής, ιδρυτή της μεγαλύτερης κλωστοϋφαντουργικής εταιρείας-της Αθήνας, της «Ελληνικής Εριουργίας ΑΕ». Σε αυτό το χώρο, που τότε διέθετε συγκοινωνία (σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας-Κηφισιάς και δρόμο προς το «χωρίον Ηράκλειον») καθώς και αφθονία νερού από το παρακείμενο ρέμα του Περσού ποταμού (Ποδονίφτης), ο Νικόλαος Κυρκίνης έστησε αρχικά σε έναν παλιό υδρόμυλο το πλυντήριο της εριουργίας. Αμέσως μετά, ίδρυσε εργοστάσιο μεταξουργίας (1919), που το 1923 μετατράπηκε σε Ανώνυμη Εταιρεία με την επωνυμία «Ελληνική Μεταξουργία ΑΕ». Το 1924, για τις ανάγκες αφ' ενός της Ελληνικής Εριουργίας ΑΕ και της Ελληνικής Μεταξουργίας ΑΕ και αφ' ετέρου των παρακείμενων οικισμών -Νέα Ιωνία, Νέο Ηράκλειο, Αμαρούσιον- ίδρυσε εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής με την επιστημονική και τεχνολογική υποστήριξη της AGG και της Linke - Hofmann Lauchammer. Την ίδια χρονιά, χτίστηκαν τα εργοστάσια κοπής και ραφής στρατιωτικών και πολιτικών ενδυμάτων με προοπτική απασχόλησης 2500 εργατριών από τον προσφυγικό συνοικισμό, το ξυλουργείο, το μηχανουργείο, το σιδη-
ρουργείο, και το 1925 υψώθηκε το μνημειώδες κτίριο του εργοστασίου της βαμβακουργίας. Η αρχιτεκτονική του κτιρίου στηρίχθηκε σε σχέδια της εταιρείας υφαντουργικών μηχανημάτων Brooks και Doxey και δεσπόζει ακόμη και σήμερα στην περιοχή ως κτίριο γοήτρου, προβάλλοντας το μεγαλείο του ιδιοκτήτη του. Δίπλα στο εργοστάσιο χτίστηκε ο εργατικός συνοικισμός, κατά τα πρότυπα των ευρωπαϊκών βιομηχανικών πόλεων, έργο πρωτοποριακό για την εποχή του, με όλη την αναγκαία υποδομή για τις οικογένειες των εργατών. Το 1924, και ενώ οι πρόσφυγες κατακλύζουν τη Νέα Ιωνία, ο Ν. Κυρκίνης επεξέτεινε εντυπωσιακά την Ελληνική Μεταξουργία και ίδρυσε εργοστάσιο ταπητουργίας, την «Ελληνική Ταπητουργία ΑΕ». Το 1929, ιδρύθηκε το εργοστάσιο «Ελληνική Βιομηχανία Μετάξης ΑΕ». Το 1932, ο Ν. Κυρκίνης, μετά τις κατηγορίες κατάχρησης και απάτης και τον μακρόχρονο δικαστικό αγώνα, αν και δικαιωμένος, αυτοκτόνησε άρρωστος στο φθισιατρείο. Η Εταιρεία ορθοπόδησε με τη βοήθεια της Εθνικής Τράπεζας, η οποία την ίδια χρονιά ιδρύει την «ΕΒΥΠ» (εργοστάσιο υφαντουργικών προϊόντων). Το 1935, την Εταιρεία Ελληνική Εριουργία ΑΕ αναλαμβάνει ο Μποδοσάκης Αθανασιάδης και το 1937 ιδρύονται τα «Εκκοκκιστήρια Νέας Ιωνίας». Το «μικρό Manchester», που ήταν το όραμα του Ν. Κυρκίνη, έγινε πραγματικότητα. Οι ουρές των εργατών που ξεκινούσαν από τα εργοστάσια έφθαναν ως τη Νέα Ιωνία. Η Ελληνική Εριουργία ΑΕ υπήρξε εταιρεία κολοσσός, μια εθνική βιομηχανία με πολυκύμαντη ιστορία, που δεν είναι δυνατόν να καλυφθεί με τούτο το σύντομο σημείωμα. Οι πρόσφυγες, που αρχικά αποτελούσαν το εργατικό δυναμικό στα εργοστάσια του Ν. Κυρκίνη, σύντομα έδωσαν το δικό τους στίγμα στην ανάπτυξη της βιομηχανίας στην περιοχή. Στο χώρο της Ελευθερούπολης, που καθορίστηκε από την ΕΑΠ (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων) ως «Χώρος Εργοστασίων», επιδόθηκαν στην πατροπαράδοτη τέχνη τους, την ταπητουργία και παράλληλα στην κλωστοϋφαντουργία. Στην περιοχή, αναπτύχθηκαν τέσσερις μεγάλες μονάδες, που εξακολουθούν και σήμερα να δεσπόζουν, καθώς και δεκάδες μικρές βιοτεχνίες. Το εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας «Μουταλάσκη» ιδρύθηκε το 1924 από τους Τσαλίκογλου και το 1926 οι αδελφοί Σινιόσογλου το μετέτρεψαν σε «AYE Μουταλάσκη», δημιουργώντας μια τεράστια επιχείρηση παραγωγής βαμβακερού υφάσματος, του λεγόμενου «κάμποτ». Το 1928 ιδρύθηκαν τα «Κλωστοϋφαντήρια Αθηνά» από τους αδελφούς Σινιόσογλου που παρήγαν βαμβακερά προϊόντα. Η «Ιωνική Υφαντουργία» ιδρύθηκε από τους αδελφούς Κεσίσογλου στο χώρο που προηγουμένως ανήκε στην ταπητουργική εταιρεία «Σπάρταλης», ενώ η ομόρρυθμη εμπορική εταιρεία των Εφραίμογλου και Στύλογλου «Τρία Άλφα» ιδρύθηκε το 1929 με
αποκλειστική παραγωγή τα εγγλέζικα κασμίρια, εφάμιλλα εκείνων του εξωτερικού. Η βιομηχανική παράδοση της Νέας Ιωνίας υπήρξε σημαντική για την οικονομική ιστορία του τόπου και η διαδρομή που ακολούθησε συνδέθηκε άμεσα με τη μοίρα της εθνικής μας βιομηχανίας. Η σημερινή γνωστή κρίση της κλωστοϋφαντουργίας και της βιομηχανίας γενικότερα είναι φανερή και στη Νέα Ιωνία, με τους βιομηχανικούς χώρους να κλείνουν ο ένας μετά τον άλλον. Τα περισσότερα κτίρια του Περισσού, αδιάψευστοι μάρτυρες μιας παλιάς δόξας, μένουν να υπολειτουργούν και άλλα να ερειπώνονται. Η αξιολόγηση και η διατήρηση τους ως μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς είναι θέμα ευαισθητοποίησης των τοπικών αρχών και του Υπουργείου Πολιτισμού. Η μαγεία της ανακάλυψης και αποκάλυψης ενός κόσμου που χάνεται και η αγωνία μας να διασωθεί ό,τι ακόμη υπάρχει, έστρεψαν την έρευνα μας στην αναζήτηση όλων των στοιχείων που συνθέτουν τη δομή του υπό μελέτη αντικειμένου. Τα αρχεία των εργοστασίων, το φωτογραφικό υλικό, οι παλιοί χάρτες και τα σχεδιαγράμματα, οι προφορικές μαρτυρίες και κυρίως ο τεχνολογικός εξοπλισμός αποτέλεσαν σημαντικό υλικό για τη στοιχειοθέτηση της βιομηχανικής κληρονομιάς αυτής της πόλης. Αργαλειό των δεκαετιών του '20, του '30 και του '40, μηχανές για το δίπλιασμα, σιδηρωτήρια, μηχανές φινιρίσματος, ποιοτικού ελέγχου, κομποδετική μηχανή, χρηστικά αντικείμενα από τα εργοστάσια, όπως το καρτορολόι του '20 από το εργοστάσιο Μουταλάσκη, το ρολόι του νυχτοφύλακα και άλλα, ανακαλύφθηκαν ύστερα από επίμονη αναζήτηση