PINDA* Magazine Sneak

pinda* De glossy met een Indisch tintje

1 6 pagi 6 n

Indop a’s ower

Astrid Seriese * Dewi Pechler * Dewi Reijs * Ernst Jansz * Francesca Pichel * Frans Leidelmeijer * Gustaaf Peek * Hans Goedkoop * Johnny Manuhutu * Marion Bloem * Mei Li Vos * Monique Klemann * Pascal

Jalhay * Patricia Steur * Peter van Dongen * Ricky Risolles * Rocky Tuhuteru * Sunny Jansen * Tante Lien * Theodor Holman * Thom Hoffman * Tim Oliehoek * Vanja van der Leeden * Wudstik * en vele anderen!

totems

Tjobek

Vier dingen waarin iedere Indo zich herkent.

Vijzel. Vormt een setje met de oelekan (stamper).

Onmisbaar in de Indonesische keuken voor het fijnmalen en mengen van specerijen, kruiden en tjabé (Spaanse peper) tot smaakmakers van gerechten.

Wie dat te veel gedoe vindt, koopt een boemboe in de toko of de supermarkt.

Rob Stark/Shutterstock.com

Volgens de Van Dale lange tijd een ‘goedmoedig’ scheldwoord. Die uitleg is in de laatste editie geschrapt. Nu koosnaampje of geuzennaam, veelal door Indo’s zelf gebruikt. Naast de betekenis van apennootje of olienootje ook een afkorting van pindachinees: een Chinees die in de vorige eeuw op straat pinda’s verkocht. Uit die tijd stamt ook het veel gehoorde rijmpje ‘Inda pinda poepchinees’.

08 _ pinda*

TheFarWayKindom’Shutterstock.com

Pinda

pinda*_ 09

totems

Spekkoek Trots van Indische oma’s en Indische tantes. Het zelf maken van een spekkoek vergt engelengeduld. Want een eigengemaakte spekkoek wordt laagje voor laagje gebakken. In de toko wordt spekkoek in punten verkocht, maar uit respect voor degene die hem heeft gemaakt, dient spekkoek in dunne plakjes te worden gesneden.

Jeremy Flohr

Nafi Nuhradi/Shutterstock.com

Botol tjebok 10 _ pinda*

Waterfles op de wc. Zorgt voor hygiëne en gêne. Want het water in de fles dient ervoor om na de stoelgang de billen te wassen. Inmiddels wordt de botol tjebok steeds vaker verruild voor een kraantje in de wc-pot dan wel een handdouche of zelfs een volautomatisch douchetoilet met koud en warm water.

pinda*_ 11

Interview

Helaas pindakaas Vorig jaar deed musicalproducer Fred Boot (1965) een DNA-test.

Hij nam een beetje wangslijm af en stuurde dat op naar My Heritage. Hij wilde voor eens en altijd bevestigd krijgen wat hij zijn hele leven al wist: dat hij een Êchte Indo is. door Jossine Modderman foto’s Patricia Steur

130 _ pinda*

pinda*_ 131

Interview

Interview

FF

red Boot is een van de mannen die Nederland de langstlopende musical aller tijden, Soldaat van Oranje, heeft gegeven. ‘Bijna 3 miljoen bezoekers in negen jaar tijd,’ zegt hij. ‘En ik kom – gelukkig – nog steeds mensen tegen die ‘m niet hebben gezien.’ Tegelijkertijd is Fred al een tijdje bezig met een nieuwe musical die zich afspeelt in de tijd dat Nederland de oversteek maakte naar Amerika en daar Nieuw Amsterdam stichtte. Fred adoreert geschiedenis. De genealogie van zijn voorouders zit puntgaaf in zijn hoofd.

‘Waarom wil je een Indo zijn?’ vraag ik.

Fred: ‘Omdat ik me zo voel. Vanwege mijn familiegeschiedenis. Ik hoor vaak dat mensen mij ook als zodanig herkennen. In 1995 zijn we met de hele familie, een man of achttien, naar Indonesië geweest. Mijn eerste keer. Ik weet nog goed dat de vliegtuigdeur openging en er een vochtige geurige deken over mij heen sloeg. Ineens snapte ik alle verhalen van mijn moeder. Ik was thuis.’

‘Ik stam af van Hollandse zendelingen, de Kellings. We zitten al in Indonesië vanaf 1830. Ik dacht: we gaan bijna tweehonderd jaar terug, er zal er toch wel één bij gezeten hebben die voor gemengd bloed heeft gezorgd? Mijn moeder, Wil Kelling, is in 1928 geboren in het Javaanse Semarang waar haar vader een betrekking had als docent Nederlands 132 _ pinda*

‘ Mijn moeder was geestelijk heel sterk én stronteigenwijs.

In het jappenkamp weigerde ze bewakers te groeten’

en Duits. Zij en haar zus, tante Freeke, hadden het hartstikke goed. Gewoon een baboe, een kokkie en de hele santenkraam.

Na de oorlog konden ze niet blijven en in ’48 of ’49 kwam iedereen, op de Willem Ruys, terug in Nederland. Tante Freeke kon niet aarden en vertrok al snel naar Maleisië. Mijn moeder reisde haar achterna. Daar, in Kuala Lumpur, kwam ze de Groninger Wim Boot tegen. Mijn vader.’

‘De Bootjes doen al decennialang in verpakking. Eerst jute en nu in van alles. Nadat mijn ouders elkaar hadden ontmoet, kreeg mijn vader, in ’53 – een telex van zijn vader: het bedrijf had hem nodig. En dus kwam mijn moeder, op haar blote kakkies* en in ‘rare’ gewaden, of all places, in Haren, net onder de stad Groningen terecht. Dat was wel even een cultuurschokje, ja.

‘Mijn moeder was geestelijk heel sterk én stronteigenwijs. In het jappenkamp weigerde ze bewakers te groeten, met alle vreselijke gevolgen van dien. Maar ze maakte op ons nooit de indruk een trauma aan die tijd te hebben overgehouden. Ze sprak zelden over de oorlog. Het was meer van: ach soedah*. Veel van haar verhalen, werden doorverteld door mijn vader.

“Mijn vader was een heel scherpe man. Las al het nieuws. Mijn moeder was aanwezig maar ook enorm bescheiden. Het was dat mijn vader goed kon delen – ook aandacht. Ging bewust naast haar staan zodat mensen ook haar zagen. Ze waren zo leuk samen. Tot zijn dood in 2013. Toen hoefde het van mijn moeder ook niet meer. Ze ging steeds verder achteruit en stierf een jaar na mijn vader.’

homo’s tot alcoholisten in nood – iedereen was altijd welkom bij ons en schoof aan bij het eten. Mijn moeder was vooral altijd gezellig. Er was altijd eten, ja. Het ging vaak over Nederlands-Indië. Hoe het bij haar thuis was. Hoe haar vader muziek maakte op zijn viool en mijn oma zong! Hoe ze met de baboe was. Ik ben een jaar geleden gescheiden en dat hadden mijn ouders echt vreselijk gevonden. Ík vind dat ook. Ik heb nooit gedacht dat het ons zou overkomen – ik ben eigenlijk nog steeds in shock – maar we groeiden uit elkaar. We zijn beste vrienden en doen nog veel samen met onze twee kinderen, maar mijn ouders zouden zeggen: zó hoort het niet.’

‘Toen mijn vader nog leefde, hebben we een familiekroniek laten maken en uiteraard daarin ook een hoofdstuk aan mijn moeder gewijd. Diezelfde schrijver is op verder onderzoek gegaan en heeft net ontdekt dat we een achternichtje in Hong Kong hebben. Een broer van mijn overgrootvader heeft blijkbaar een affaire gehad, en daar is zij een nazaat van. We hebben nu net contact per mail en ze hoopt dit jaar naar Amsterdam te komen. Zowel zij als wij hebben nog veel vragen....Ik ben zo benieuwd!’

‘Onze jeugd was harmonieus en doordrenkt van de Indische cultuur. Ik heb drie oudere broers en een zus. We zijn erg close en tolerant opgevoed. Mijn ouders waren behulpzame mensen. Van de eerste openlijke

Noten: * kakkies: voeten * soedah: laat maar, al * katjongs: straatschoffies

Terug naar de DNA-test. Na zeven weken kreeg Fred bericht van My Heritage.‘Godverdomme, dacht ik toen ik de uitslag zag. Godverdomme, hoe kan dat nou? Heel saai, alleen West- en Noord-Europese roots. Niets Indonesisch of Aziatisch. Het had zóveel verklaard. Mijn verbondenheid met het land. Mijn gevoel dat ik geen Hollander ben. Ik kon het gewoon niet geloven. Sterker nog: ik geloofde het ook niet. Ik dacht: misschien hebben ze een fout gemaakt. Dus een half jaar geleden heb ik weer een DNA-test gedaan gedaan. Weer alleen Europees! Mijn broer heeft het ook gedaan. Evenmin een Indo. Maar ik ben nog niet klaar: ik heb gevraagd aan mijn zus of zij het wil doen want ik heb gehoord dat er meer te zien valt aan vrouwelijk DNA. Fred lacht sappig maar zegt dan: ’Nee, ik ben er nog niet rustig onder.

Helemaal niet.’

Engelandvaarders Soldaat van Oranje – De Musical zal binnenkort ook te zien zijn in Londen.

Tegenover City Airport in de Oost-Londense Royal Docks begint eind 2019 de bouw van het theater van Soldier of Orange – The Musical. De verwachting is dat de Engelse voorstelling in het najaar van 2020 in première gaat.

Net zoals Erik Hazelhof Roelfzema waren er meer Nederlanders die na de Duitse inval naar Engeland ontsnapten om zich daar aan te sluiten bij de geallieerde strijdkrachten. Engelandvaarders traden toe tot onder meer de Prinses Irene Brigade, werden geheim agent, of oorlogsvlieger bij de Royal Air Force (RAF). Opmerkelijk is dat veel van hen Indische roots hadden of in Nederlands-Indië waren geboren. Ruim een vijfde van de oorlogsvliegers die in Groot-Brittannië actief waren, kwam uit Nederlands-Indië. Soms via Nederland, maar vaker nog direct uit de kolonie.

Schrijver en journalist Herman Keppy werkt al jaren aan een boek over de Indische en Indonesische strijd en het verzet tegen de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het boek, met de titel Zijn jullie kerels of lafaards? verschijnt naar verwachting dit jaar. In 2018 vormde een hoofdstuk al de basis voor de tentoonstelling Katjongs* in Colditz in Museum Bronbeek in Arnhem. pinda*_ 133

derde generatie

Kinderen van de kolonie Ze zijn ver na de onafhankelijkheid van Indonesië geboren en toch voelt het koloniale verleden van Nederland nog altijd dichtbij. Vijf dertigers over de invloed van Indië op hun levens en werk. door Lara Nuberg fotografie Armando Ello

120 _ pinda*

derde generatie

Pijn

Onafhankelijkheid

Francesca Pichel (1985) is actrice en zangeres. Ze speelt in de theatervoorstelling ‘Aan de andere Kant’, over de gedeelde geschiedenis van Nederlanders en Molukkers.

Raki Ap (1984) is vrijheidsstrijder.

Als woordvoerder van The Free West Papua Campaign zet hij zich in voor een onafhankelijk West-Papua.

‘Ik krijg vaak de vraag waar ik vandaan kom. ‘Amsterdam,’ zeg ik dan. Maar dat is natuurlijk niet het antwoord dat mensen willen horen. Als ik vervolgens vertel dat ik Indisch ben, snappen de meesten niet wat ik bedoel.

Het doet pijn dat ik het woord ‘Indisch’ anno 2019 nog altijd moet uitleggen. Het laat zien dat het verleden van mensen uit de voormalige kolonie niet bekend is bij een groot deel van de Nederlandse bevolking.

Ik wil hier verandering in brengen. Al op de theaterschool en nu als actrice gaat mijn werk daarom altijd over identiteit en culturele achtergrond. Voor mij is die zoektocht een ungoing process. Omdat mijn grootouders nauwelijks iets vertelden, heb ik talloze boeken moeten lezen over de Indische geschiedenis. Ook ontdek ik steeds meer muziek en dans uit Indonesië.

Dat gebruik ik allemaal in mijn voorstellingen.

De reacties die ik krijg zijn ontroerend. Van huilende Molukse omaatjes die na de voorstelling naar me toe komen, tot mensen van mijn leeftijd. ‘Eindelijk hoor ik mijn verhaal,’ zeggen ze dan. Die herkenning vind ik belangrijk.

Het zorgt dat je beter begrijpt wie je bent en waar je vandaan komt.’

‘Ik ben een politiek vluchteling. Mijn vader was activist. Hij zette zich in, met beeldende kunst, dans en muziek, voor een zelfstandig West-Papua. In 1984 is hij opgepakt door de Indonesische regering en in gevangenschap omgekomen. Vlak daarna is mijn moeder met mij als pasgeboren baby naar Nederland gekomen.

Hier in Nederland weten maar weinig mensen over de situatie in West-Papua, een gebied dat gekoloniseerd was door Nederland en dat bij Koninklijk besluit begin jaren zestig vrijheid was beloofd.

Die vrijheid is echter nooit gegeven. In plaats daarvan is het gezag over WestPapua onder internationale druk in 1962 overgedragen aan de Indonesische regering.

De mensen van West-Papua zijn verkocht voor economisch gewin. Om de natuurlijke rijkdommen toegankelijk te houden voor multinationals, vinden er op grote schaal mensenrechtenschendingen plaats. NGO’s spreken van honderdduizenden slachtoffers sinds de soevereiniteitsoverdracht. Er geldt een verbod op demonstreren en de internationale pers wordt geweerd.

Ik zet me in om dit onrecht aan te kaarten. De wereld kan en mag niet langer wegkijken van wat er in West-Papua gebeurt. Nederland zou zich als voormalig kolonisator het lot van mijn volk extra moeten aantrekken.

Ondanks de nog altijd schrijnende situatie in mijn land blijf ik positief. Vrijheid ís mogelijk. Mijn grootste droom is om op een dag terug te keren naar een onafhankelijk West-Papua.’ pinda*_ 121

derde generatie

derde generatie

Getuigenissen Stephanie Welvaart (1987) is socioloog. Namens de kennisinstituten NIOD, KITLV & NIMH* doet zij voor het project Getuigen & Tijdgenoten onderzoek naar het geweld in Indonesië in de periode 1945 - 1950.

‘Toen ik klein was drukten mijn grootouders me op het hart dat ik nooit naar Indonesië moest gaan. Het is daar niet prettig, zeiden ze. Gevaarlijk. Tegelijkertijd vertelden ze positieve verhalen over hun jeugd in Indië.

Als kind voelde ik al dat er meer achter het verleden van mijn familie moest zitten, dan wat ze mij vertelden. Op de middelbare school besloot ik een werkstuk over Soekarno te schrijven. Ik was nieuwsgierig naar de andere kant van het verhaal.

Mijn ouders vonden het interessant, maar mijn grootouders en zelfs mijn docent vonden het niks. Soekarno was een dictator. Hoe durfde ik? En dan ook nog onderzoeken of hij een vrijheidsstrijder was?

Voor het NIOD verzamel ik nu getuigenissen en egodocumenten van verschillende mensen die tussen 1945 en 1950 in Indonesië waren. Ik wil vooral de verhalen horen van getuigen die eerder nauwelijks aan het woord zijn geweest.

Van Indische mensen, van Indonesiërs of van bijvoorbeeld Chinezen.

Ik vind het belangrijk om het persoonlijke verhaal achter de geschiedenis te laten zien. Alleen dan kunnen we begrijpen hoe groot de invloed van een systeem als het kolonialisme is geweest op de levens van mensen. Niet alleen in het verleden, maar ook vandaag de dag.’ * NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) Koninklijk Instituut van Taal-, Land- en Volkenkunde (KILTV) Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH)

122 _ pinda*

Onrecht Jazie Veldhuyzen (1990) is duoraadslid voor BIJ1 in Amsterdam en een van de oprichters van het Dekolonisatie Netwerk voormalig Nederlands Indië.

‘Ik groeide op in een dorp, waar mijn Indische vader de eerste niet-witte inwoner was. Daardoor viel ik op. Kinderen noemden mij Jazie Poepchineezie of ‘bruin brood’.

Jarenlang heb ik meegelachen om toch ergens bij te horen, totdat een paar jaar geleden de Zwarte Pietendiscussie losbrandde. Ik realiseerde me dat ook ik te maken heb gehad met racisme. Vanaf dat moment kon ik niet meer stilzwijgend aan de kant blijven staan.

In mijn strijd tegen racisme gaat het me niet zozeer om mijn persoonlijke ervaringen, maar vooral om de betekenis op grotere schaal. Wat betekenen denigrerende grappen, uitsluiting en stereotypering voor de positie van mensen van kleur op de Nederlandse arbeidsmarkt?

Of voor de manier waarop de politie etnisch profileert en geweld toepast.

Als ik naar de wereld kijk maak ik me zorgen over de invloed van racisme op economische ongelijkheid. Het klopt niet hoe er is omgaan met de inheemse bevolking van Noord-Amerika of hoe arbeiders in Afrikaanse landen worden uitgebuit. Zij profiteren niet van de hoge winsten die Westerse bedrijven met hun arbeidkracht en grondstoffen uit hun land maken.

Om de oorsprong van dit soort onrecht te begrijpen, is het belangrijk om de geschiedenis te kennen. In ons koloniale verleden ligt de basis voor ideeën over superioriteit en inferioriteit. Met BIJ1 en met het Dekolonisatie Netwerk wil ik die relatie blootleggen.’ pinda*_ 123

derde generatie

Familiegeschiedenis Jeremy Flohr (1984) is videograaf.

Hij maakt o.a. films voor Nationale Herdenking 15 Augustus 1945, de Molukse theatergroep DeltaDua en kunstenaarscollectief Awareness Moluccan Identity.

‘Ik heb een Indische opvoeding gehad.

Qua eten, muziek, humor en verhalen.

Vooral mijn opa van mijn moederskant kon eindeloos vertellen. Over zijn jeugd op Java, over de oorlog en over zijn komst naar Nederland.

Toen ik op mijn twaalfde van Utrecht naar Culemborg verhuisde, werd ik op straat niet als Indisch herkend. In plaats daarvan vroegen jongens uit de Molukse wijk me vaak of ik ook van Ambon kwam. Dan liepen ze naar me toe en begroetten mij. ‘Wat is dit?’ dacht ik. Ik snapte het niet, maar zag wel gelijkenissen. Later begreep ik dat mijn opa Molukse roots heeft, maar dat mijn opa er zelf weinig van wist omdat hij op Java is opgegroeid.

Sindsdien ben ik me, naast de Indische, ook gaan interesseren voor de Molukse cultuur. Het zijn verschillende culturen, maar het is hetzelfde koloniale verleden dat ons hier bracht. Ik zie overeenkomsten in wat dat betekent voor Indische en Molukse families.

Ik vind het belangrijk om te weten wat mijn familiegeschiedenis is. Als ik dat zelf niet weet, hoe kan ik dan verwachten dat anderen bekend zijn met het Indische of Molukse verleden? Met mijn werk hoop ik Indische en Molukse familieverhalen door te kunnen geven. Het zou de ultieme vorm van erkenning zijn als ik straks niet meer hoef uit te leggen waarom mijn familie in Nederland is.’

124 _ pinda* 122

Geschiedenis

Geschiedenis

A

Meines Holla Partners

ls opmaat aan mijn bezoek aan Indonesië kreeg ik van de ‘Stichting Herdenking 15 augustus’ de uitnodiging de veteranen en oud-Indiëgangers op 15 augustus toe te spreken in het toenmalige Haagse Congresgebouw, nu World Forum. Dat zou gebeuren vlak voor mijn vertrek naar Indonesië en voordat de mensen zich naar het nabijgelegen Indië-monument zouden begeven voor de traditionele kranslegging in aanwezigheid van de koningin. Ik moet bekennen dat ik behoorlijk gespannen was, maar tegelijkertijd positief gestemd. Soms voel je die innerlijke zekerheid je gehoor te kunnen overtuigen als je maar in je eigen boodschap gelooft. […]

Bernard Bot

Politicus, diplomaat, anak Betawi Anak Betawi: kind van Batavia, iemand die in Batavia is geboren.

In 2005 woonde de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot (1937) namens Nederland de 60ste viering bij van de Indonesische onafhankelijkheidsdag (17 augustus 1945). Twee dagen eerder deed Bot, geboren in Indië, zijn geruchtmakende uitspraak dat Nederland aan de verkeerde kant van de geschiedenis stond. door Bernard Bot

74 _ pinda*

De spanning in de zaal was te snijden, maar toen ik eenmaal was begonnen, voelde ik die oplossen in de stilte. ‘Ik sta hier ook, net als velen van u, als een kind van Indië,’ begon ik mijn toespraak, waarin ik inging op de verschrikkingen die volgden op de capitulatie van de Japanners.

Ik bracht mijn verblijf in het interneringskamp Tjideng ter sprake en schetste mijn ervaringen na mijn terugkeer in Nederland. ‘Persoonlijk ben ik dus dankbaar dat ik hier voor u mag staan, dat ik zoals zovelen van u die periode goed heb doorstaan en heb laten zien dat je ook gesterkt uit zo’n beproeving kunt komen.’

Ondanks deze woorden als blijk van gedeeld leed was het duidelijk dat mijn gehoor zat te wachten op een sleutelboodschap. Ik vervolgde daarom met de mededeling dat ik bij de herdenking van de op 17 augustus 1945 uitgeroepen onafhankelijkheid ons land zou vertegenwoordigen.

‘Ik zal aan het Indonesische volk uitleggen dat mijn aanwezigheid mag worden gezien als een politieke en morele aanvaarding van die datum.’

Natuurlijk waren Nederlandse vertegenwoordigers al vele malen aanwezig bij die viering. Maar nooit was expliciet naar voren gekomen wat dit politiek inhield. Daarom zei ik dat de tijd was gekomen ‘de Indonesiërs eindelijk klare wijn te schenken. Ik zal met steun van het kabinet aan de mensen in Indonesië duidelijk maken dat in Nederland het besef bestaat dat de onafhankelijkheid van de republiek Indonesië de facto al begon op 17 augustus 1945 en dat wij – zestig jaar na dato – dit feit in politieke en morele zin ruimhartig aanvaarden.’

Ter verdere toelichting vervolgde ik met de woorden die naderhand aanleiding zouden geven tot verschillende interpretaties en vragen: ‘Aanvaarding in morele zin betekent ook dat ik mij zal aansluiten bij eerdere spijtbetuigingen over de pijnlijke en gewelddadige scheiding der wegen van Indonesië en Nederland. […]Door de grootschalige inzet van militaire middelen kwam ons land als het ware aan de verkeerde kant van de geschiedenis te staan. Dit is buitengewoon wrang voor alle betrokkenen: voor de Nederlands-Indische gemeenschap, voor de Nederlandse militairen, maar in de eerste plaats voor de Indonesische bevolking zelf.’ […]

Ondanks dit heldere besluit van de Nederlandse regering worden er nog steeds kritische vragen gesteld, zowel door Indonesische als Nederlandse journalisten en commentatoren. Waarom was er alleen maar sprake van ‘aanvaarding’, waarom niet ruimhartig gesproken van ‘erkenning’? En

waarom was er ‘spijt’ betuigd, maar waren geen excuses gemaakt. Wel zeggen dat het land aan ‘de verkeerde kant van de geschiedenis kwam te staan’, maar toch volop ‘steun en respect’ betuigen voor de inzet van onze militairen? Het is niet gemakkelijk zulke vragen eenduidig te beantwoorden. De officiële, de jure, erkenning had in 1949 plaatsgevonden. Om juridische redenen was het daarom niet mogelijk dit feit terug te draaien. […]

Ook was er de vraag of er wel een dergelijk compromis nodig was om tot een slotstuk van onze koloniale periode te komen.

De kwestie ‘aanvaarding’ lag nog steeds gevoelig in Nederland. […] Had Nederland door de aanvaarding van 1945 als datum van onafhankelijkheid immers niet toegegeven dat het verkeerd bezig was geweest tot 1949? Misschien wel, maar dat deed niets af aan onze waardering voor de inzet en de moed van onze militairen. Vandaar de zinsnede over steun en respect. Tijdens een ontmoeting met Indonesische veteranen bleken zij zich evenmin te storen aan deze woorden. Zelden heb ik zo’n goed en openhartig gesprek gevoerd als juist met deze Indonesische veteranen. […]Tijdens de ceremonie schoten er allerlei emoties door mijn hoofd.

Allereerst dacht ik aan mijn vader, die hier voor de oorlog had gewerkt en waarschijnlijk regelmatig het paleis van de gouverneur-generaal had bezocht. Ik voelde een zekere trots dat zijn zoon dit hoofdstuk van de Nederlands-Indonesische betrekkingen op deze manier mocht afsluiten.

Maar er kwamen ook andere herinneringen boven – aan het interneringskamp Tjideng, aan de ellende voor ons gezin, maar ook de vreugde toen we hoorden dat de Japanners waren verslagen, aan het bericht dat mijn vader waarschijnlijk zou terugkeren uit Birma, aan het vertrek uit Indonesië en aan onze aankomst op een koude ochtend in Nederland. Maar nu was het feest met parades, demonstraties van jongerengroeperingen en veel muziek.

Tegen het einde voelde ik me echt opgelaten en verheugd dat alles zo goed was verlopen. En bovenal overheerste het gevoel van bevrijding dat we ten slotte met elkaar in het reine waren gekomen.

‘ Soms voel je die innerlijke zekerheid je gehoor te kunnen overtuigen als je maar in je eigen boodschap Dit is een ingekorte passage uit het fraggelooft’

ment ‘Het bezoek van augustus 2005’ in Achteraf bezien, memoires van een diplomaat en politicus, Prometheus, 2015). pinda*_ 75