Het ombuigen van nutriënten voor een socio-ecologische transitie. Case: 'Parco delle Risaie', Milaan

Het ombuigen van

nutriĂŤnten voor een socio-ecologische transitie Case: 'Parco delle Risaie', Milaan

Pierre Verraes KU Leuven I Facultiteit Architectuur

Campus Sint-Lucas Gent

Master in de Stedenbouw en Ruimtelijke Planning

2018-2019

Het ombuigen van

nutriënten voor een socio-ecologische transitie CASE: 'PARCO DELLE RISAIE', MILAAN

TOELATING TOT BRUIKLEEN De auteur geeft de toelating deze masterproef voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de masterproef te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze masterproef.

The author gives permission to make this master dissertation available for consultation and to copy parts of this master dissertation for personal use. In the case of any other use, the limitations of the copyright have to be respected, in particular with regard to the obligation to state expressly the source when quoting results from this master dissertation Gent, 1 augustus 2019 Pierre Verraes

PIERRE VERRAES Gepubliceerd op 5 juni 2019 als onderdeel van de master Stedenbouw & Ruimtelijke planning Academiejaar 2018-2019 Promotor: Bruno Notteboom Begeleider: Jolein Bergers Master in de stedenbouw & Ruimtelijke Planning KU Leuven, Facultiteit Architectuut, Campus Sint-Lucas Gent Hoogstraat 51, 9000 Gent België

ABSTRACT In deze masterproef onderzoek ik een gebroken nutriëntencyclus die bestaat in Milaan. In het literatuuronderzoek omschrijf ik dit als 'metabolic rift'. Dit fenomeen is drieledig en kan onderverdeeld worden in een 'ecological rift' (een gebroken nutriëntencyclus), een 'individual rift' (een verveemding met de natuur) en een 'social rift' (de commodificatie van arbeid en gemeengoed). Om deze gebroken cyclus of rift te herstellen refereer ik naar McClintock die spreekt van een 'metabolic shift', of een herstel van de metabolic rift, door het ombuigen van de uitstroom van stedelijk organisch materiaal.

In deze masterproef onderzoek ik hoe de nutriëntencyclus heruitgevonden kan worden door het valoriseren van een grondstof die een motor kan vormen voor een emancipatorische revolutie. Dit materiaal met zijn bodemverbeterende en koolstofhoudende capaciteiten kan zo de bron vormen voor dit herstel.

Nutriëntenrijk organisch materiaal; van etensresten, groenafval, gewasoverschotten tot het slib in kanaal- en rivierwater heeft bodemverbeterende en koolstofhoudende capaciteiten wanneer deze gevaloriseerd wordt. Toch verlaat dit materiaal de stad en keert deze niet terug naar het Parco Agricolo Sud di Milano, een landbouwpark gelegen rondom Milaan.

In het Parco Agricolo Sud di Milano (PASM) bestaan verschillende associaties zoals het Distretto Agricolo Milanese (DAM ).

Deze associaties zijn gericht op de ruimtelijke en functionele bescherming van deze gebieden en hanteren hiervoor lokale voedselstrategieën. Er ontbreekt echter een focus op sociale agro-ecologie die pleit voor het gebruik van organische meststoffen en bestrijdingsmiddelen. Vandaag is ook peri-urbane landbouw afhankelijk van externe grondstoffen zoals chemische mest ondanks de nabijheid van stedelijk organisch materiaal. De verwerking van de etensresten uit Milaan bijvoorbeeld, gebeurt ver buiten de stad in grote afvalverwerkingsinstallaties, die aanzienlijke hoeveelheden kunnen verwerken maar kansen laat liggen om de metobolic rift te herstellen.

Deze gebroken synergie tussen de stad en platteland negatief put niet alleen de bodem uit op lange termijn, maar laat ook kansen liggen op zowel sociaal, economisch, cultureel als educatief vlak. De relatie tussen dit landbouwpark en de aanpalende woonbuurten kan ook beter, zo ook voor mijn case studygebied ‘Parco delle Risaie’ dat een onderdeel vormt van het Parco Agricolo Sud di Milano (PASM). Mijn hypothese stelt dat deze gebroken nutriëntencyclus enkel hersteld kan worden indien ten minste een deel van de uitstroom van dit nutriëntrijk materiaal tegengehouden wordt in deze randstedelijk woonbuurten. Het decentraliseren van het verwerkingssysteem biedt de mogelijkheid om niet alleen de bodem te herstellen maar kan ook levensomstandighed te verbeteren de omwonende.

De context van Milaan en mijn case study vormt de inleiding tot het ontwerpend onderzoek. Een nutriëntencyclus vormde eeuwenlang de bron van een vruchtbaar landbouwgebied die zorgde voor de sterke demografische groei van Milaan. De landbouwgronden rond Milaan werden namelijk eeuwenlang gevoed met stedelijk organisch materiaal zoals etensresten en afvalwater.

In mijn ontwerpend onderzoek wordt het decentraliseren van het huidige centrale systeem duidelijk door het ontwerp van het landbouwpark 'Parco delle Risaie', een peri-urbaan landbouwpark dat deel uitmaakt van het Parco Agricolo Sud di Milano. Ook hier wordt de bodem uitgeput door het gebruik van chemische meststoffen en is er weinig sprake van een relatie met de omliggende woonbuurten. In het ontwerpvoorstel worden decentrale, kleinschalige verwerkingsmethodes aan het park gelinkt waardoor een lokale, groene lokale economie ontstaat.

Milaan heeft reeds een systeem waarbij gft voorgesorteerd wordt en de verwerking ervan gebeurt net als afvalwater in grote centrales. De analyse van mijn casestudygebied is gebaseerd op een bestaand systeem die gedecentraliseerd kan worden. In de conclusie van deze masterproef wordt echter duidelijk waarom deze masterproef ook relevant is voor steden waar organisch materiaal nog niet in grote aantallen voorgesorteerd en verwerkt wordt. De relevantie van dit thema wordt hier duidelijk want het laat zien dat het valoriseren en herdistribuëren van deze grondstof een metabolic shift kan teweeg brengen, relevant voor ruimtelijke planning.

ABSTRACT I ENGLISH In this Master's thesis I investigate the broken nutrient cycle that exists in Milan what is defined as Metabolic rift in the literature study. This phenomenon is threefold and can be subvided in an ecological rift (broken nutrient cycle), an individual rift (alienation from nature) and a social rift (commodification of labor and commons).

To mend this broken rift I refer to McClintock who says a Metabolic shift, or the fixing of the Metabolic rift, is possible by bending the outflow of the city's organic material flow This study is about reinventing a decentralized nutrient cycle by the valorization of a resource that not only has technical benefits ; soil improving and carbon stocking capacities but also can form a motor for an emancipatory revolution. Nutrient rich organic material; food scraps, green waste, crop residues to the slurry in canal and river water, all have soil improving and carbon stocking capacities when they are valorized. Nevertheless this resource leaves the city and does not return to the Parco Agricolo Sud di Milano, an agricultural park surrounding the city.

This broken synergy between the city and its hinterland not only has negative effects for the soil that gets exhausted but is also leaves out potential chances on social, economical, cultural and educational level. The processing of Milanese food scraps for example, takes place far out of the city in large waste treatment plants, that can treat significant quantities but leaves out the possibility to bend the metabolic rift.

The Parco Agricolo Sud di Milano (PASM) is a continuous agricultural area south of Milan. In this area exist different associations such as the Distretto Agricolo Milanese (DAM ) that focus on the spatial and functional protection of the agricultural area by implying local food strategies. However, there is no focus on a social agro-ecology strategy that implies the use of organic fertilizers, pesticides and herbicides. Today agriculture here is intensive despite the focus on a local production and consumption and dependent of fossil resources such as chemical fertilizer.

The relation between this agricultural park and adjacent peri-urban neighbourhoods can also improve in my case study area; the Parco delle Risaie which is part of the Parco Agricolo Sud di Milano (PASM).

My hypothesis states that this broken nutrient cycle can only be restored when at least a part of the outflow of this nutrient rich material stops in these peri-urban neighbourhoods. The relationship between the city and its surrounding countryside could improve by mending the metabolic rift and link this rift with ecological, educative, social and recreational functions so everybody can learn about the circularity of our food cycle.

The context of Milan and my case study forms the introduction to a design research. A nutrient cycle existed here for centuries and it was crucial for the formation and preservation of a fertile agricultural zone that permitted the demographic growth. The soil of the agricultural land was fed with organic material such as food scraps and waste water.

In my design research I clarify the decentralization of the current central system by redesigning the existing agricultural park 'Parco delle Risaie; a peri-urban agricultural park that is part of the Parco Agricolo Sud di Milano. Also, here the soil gets exhausted by the use of chemical fertilizers and there is not a real relationship with the surrounding neighbourhoods.

In my design proposal the park gets linked with decentral, small-scale treatment methods that has the potential for the set-up of a green local economy.

Milan already has a system whereby organic waste is pre-sorted and the processing is done just like waste water in large power plants. The analysis of my case study area is based on an existing system that can be decentralized. However, the conclusion of this master's thesis clearifies why this master's thesis is also relevant for cities where organic material is not yet pre-sorted and processed in large numbers. The relevance of this theme becomes clear here because it shows that the valorisation and redistribution of this raw material can cause a metabolic shift, relevant for spatial planning.

Figuur 1 - De uitgeputte landbouwbodem van het Open Agri-project ten zuiden van Milaan wordt verrijkt door het verspreiden van organisch materiaal afkomstig van de groendienst van Milaan

6

DANKWOORD Deze masterproef werd opgemaakt voor het behalen van het Masterdiploma Stedenbouw en Ruimtelijke Planning. Na mijn bachelor Landschaps-en tuinarchitectuur was dit een geschikte keuze die mij enorm veel bijbracht en waar ik in contact kwam met veel andere disciplines. Mijn nieuwsgierigheid werd door mijn professoren aangemoedigd en ik wil hen dan ook bedanken voor hun geduld en begrip.

Eerst en vooral wil ik mijn moeder en vriend bedanken die mij doorheen deze meeslepende rit gesteund hebben.

De masterproefperiode was erg intensief doordat het thema mij erg nauw aan het hart licht. Naast familie en vrienden wil ik zeker ook mijn promotor Bruno Notteboom en mijn begeleider Jolein Bergers bedanken voor de enorme hulp bij het structuur te brengen in deze masterproef. Iets wat in eerste instantie een oneindige zoektocht leek. Bedankt ook aan Koenraad Danneels om me in contact te brengen met de term 'Metabolic rift' en Caroline Newton die me heeft bijgeleerd over IRRCs (Integrated Resource Recovery Centers).

Het eerste semester op Erasmus in Milaan was een enorm boeiende ervaring waar ik erg interessante mensen leerde kennen tijdens de workshop van Open Agri op de akkers van Cascinet. Het zijn mensen die hoop hebben voor een duurzame toekomst en dit ook in de praktijk uitvoeren wat me geĂŻnspireerd heeft om ook zelf meer actie te ondernemen.

7

ABSTRACT 3-4 DANKWOORD 6-7 PROBLEEMSTELLING 10-13 HYPOTHESE 14 ONDERZOEKSVRAGEN 15 ONDERZOEKSMETHODIEK 16-17

DEEL I LITERATUURONDERZOEK

1. METABOLIC RIFT 20-25

1.1 Concept 20 1.2 Globaal 20-23 1.3 In milaan 24 1.4 Conclusie 25

2. NUTRIËNTENSOEVERINITEIT 26 -29 2.1 Concept 26 2.2 Globaal 26-27 2.3 Specifiek voor milaan 28 2.4 Conclusie 29

3. BELEID 30-33 3.1 Commons 30 3.2 Publiek-civiele samenwerking 30-33

4. GROENE ECONOMIE 34-35 4.1 Definitie 34 4.2.Herziening bestaand systeem 34

5. DECENTRALISEREN 36-37 5.1 Huidig systeem 36 5.2.Decentraliseren 36-37

6. CONCLUSIE LITERATUURONDERZOEK 38-39

DEEL II ONTWERPEND ONDERZOEK

1. AFBAKENING ONTWERP 42-57 1.1 Afbakening 42-47

1.2 Context 48-57

2. ANALYSE ONTWERPGEBIED 58-105 2.1 Ecological rift 60-63

2.2 Social rift 64-69 2.3 Individual rift 70-75 2.4 Conclusie analyse 76-77 2.5 Foto-impressie 79-105

3. STRATEGIE 106-115 3.1 Sandwich-theorie 106-107 3.2 Ecological shift 108-109 3.3 Social shift 110-111 3.4 Individual shift 112-113 3.5 Metabolic shift als strategie 114-115

4. ONTWERP 116-147 4.1 Common garden 118-125 4.2 Gemeenschappelijke serres 124-127 4.3 Grondstoffenfabriek 126-135 4.4 Agro-ecologie 139-143 4.5 Conclusie ontwerp 146-147

DEEL III EINDCONCLUSIE

Bevindingen 150-151 Beperkingen van deze masterproef 152

Suggesties en aanbevelingen voor verder onderzoek 153

BIBLIOGRAFIE 154-157 INLEIDING 154 LITERATUURONDERZOEK 155-156 ONTWERPEND ONDERZOEK 157 FIGURENLIJST 158-161

PROBLEEMSTELLING Milaan is erg veel veranderd de afgelopen dertig

blijft dalen en uitgeput geraakt. (Dehaene, Michiel &

jaar; zijn functies, de ruimtelijke patronen en hun

Tornaghi, Chiara & Sage, Colin. 2016) De metabolic

relatie onderling. Verstedelijking nam toe in de

rift gaat echter over meer dan dat; het handelt over de

periferie waardoor een polycentrische stedelijke

distantiëring tussen mens en natuur (individual rift) en

diffusie ontstond (Longo, 2017).

de commodificatie van gemeengoed (social rift) zoals

In de stad is

bodemverdichting en grondvervuiling een probleem;

organisch materiaal. (Bahers et al., 2019)

naast verharde bieden ook onverharde bodems een

Ecological rift

verminderde weerstand tegen droogte en intense

GEBROKEN NUTRIËNTENCYCLUS

regen door de verdichting van de bodem. (Macie,

Het zuiden van Milaan wordt gekenmerkt door

2016). Er is sprake van een gebroken nutriëntencyclus

peri-urbane landbouw en net als in de stad is er ook

wat in het literatuuronderzoek omschreven wordt

hier sprake van bodemdegradatie. In de versnip-

als metabolic rift. De opkomst van chemische

perde landbouwgronden is de kwaliteit van de bo-

meststoffen in de 19de eeuw verbrak de wisselwerking

dem en het water de laatste vijftig jaar erg gedaald.

tussen afvalstromen en voedselproductie waardoor

(Pulighe et al., 2019). Ondanks de vele strategieën

het organisch stofgehalte van de bodems alsmaar

gericht op lokale voedselproductie (Quaglia en Geis-

Ecological rift:

Social rift:

Een gebroken

Commodificatie van

nutriëntencyclus

arbeid, ruimte & METABOLIC RIFT

voedsel

Individual rift: Vervreemding

met

de natuur en met de bewerking ervan

10

Figuur 2 - Metabolic rift volgens McClintock (2010)

Montello

Silla

Figuur 3 - Gft wordt momenteel grotendeels centraal verwerkt in een privaat bedrijf nabij Bergamo nadat het samengebracht wordt in Silla

sler, 2018) blijven vele landbouwbedrijven afhan-

voedselresten opgehaald waarmee Milaan het

kelijk van chemische mest die de grond uitput, wat

hoogst scoort van alle Europese steden. Dit wil

nefast is voor het bodemleven. Dit terwijl deze bo-

zeggen dat ieder jaar 130.000 ton aan gft niet

dem eeuwenlang op een biologische manier gevoed

gestort of verbrand wordt. De hoge kost die A2A,

werd door allerlei soorten organisch materiaal.

het nutsmaatschappijbedrijf Azienda Energetica

LINEAIRE UITSTROOM

Municipale, betaalt voor het vervoer en de externe

Gft (groente-, fruit- en tuinafval) wordt in Milaan

verwerking van het gft leidde tot het idee om

voorgesorteerd en opgehaald om dan naar het over-

een eigen biogasinstallatie te bouwen naast zijn

drachtsstation Silla te vertrekken. In Silla komt het

bestaande waste-to-energyplant 'Silla 2' waar al

gft samen en wordt het weggevoerd naar een priva-

het afval van Milaan verzameld wordt maar men

te vergistingsinstallatie in Montello nabij Bergamo.

stootte op protest van de omwonenden. (Carra,

Milaan is sinds 2012 de eerste metropool in Europa

2017). Het grootste deel van de verwerking van dit

waar het voorsorteren van gft verplicht is alvorens

voorgesorteerde organische afval, gebeurt in een

deze opgehaald wordt wat zeer positieve resultaten

vergistingscentrale zeventig kilometer buiten de

oplevert zoals te zien is in de tabel op pagina 55.

stad waardoor de transportkosten ook erg hoog

EEN VERLOREN GRONDSTOF? Er wordt jaarlijks per inwoner honderd kilo aan

uitlopen naast de uitlaatgassen die hiermee gepaard gaan. (Carra, 2017)

11

Individual rift Bij een efficiënte maar zeer technocratische verwerking van organisch afval zoals een centrale biogascentrale of afvalwatercentrale ontbreekt de betrokkenheid van de burger (Hofmann, 2013).

Donadieu spreekt van een hygiënische liberalisering (Donadieu, 2016) die ons leven erg gemakkelijk heeft gemaakt maar waar geen plaats is voor de betrokkenheid van de burger bij het beheer van zijn eigen leefomgeving (Donadieu, 2016). In het literatuuronderzoek in het hoofdstuk 'Metabolic rift’, op pagina 22, ga ik hier verder op in.

Figuur 4- Een landbouwer op een versnipperd stuk grasland tussen Milaan en een sociale woonwijk te Corsico

STEWARDSHIP Dit kan nu een ver-van-mijn-bed-show zijn voor ons maar het recht op het zelf valoriseren van organisch materiaal wordt steeds moeilijker. Stewardship als stedeling gaat, onder andere, over de grondstoffen zoals water en organisch materiaal waarover men zelf beschikt. In het literatuuronderzoek, hoofdstuk ‘Nutriëntensoeveriniteit’ ga ik hier dieper op in.

Figuur 5- Verdichting van onverharde bodems in de stad

12

Social rift Typische randstedelijke problemen als werkloosheid en een trage verbinding met het centrum maken peri-urbane zones sociaal kwetsbaar. In Milaan zijn veel geĂŻsoleerde wooneilanden terug te vinden waar er naast een individual rift tussen mens en landschap ook sprake is van een social rift: Wanneer organisch materiaal de stad verlaat laat

Figuur 6 - Grasmaaisel in een ruigte nabij het Parco delle Risaie (organisch materiaal)

dit ook kansen liggen voor de stedeling die hun rol als producent niet meer kent. (Donadiau,2016) Met produceren bedoel ik het 'maken van' in ruime zin.

Produceren kan dus even goed een emancipatorisch naast een winstgevend doel hebben. De kennis om zelf iets te valoriseren gaat bij een social rift verloren doordat het afval de stad verlaat. In Milaan zijn er actiegroepen zoals 'Retake' die naast het verwijderen van graffiti ook (guerilla-)plantacties doen. Ze vallen echter terug op externe bronnen om de bodem te verrijken. In het hoofdstuk 'metabolic rift' in het literatuuronderzoek op pagina 22 ga ik hier dieper op in.

Figuur 7 - Actiegroepen in de buurt van Buccinasco doen plantacties om de buurt op te vrolijken zoals het aanplanten van fruitbomen op publiek domein maar ze vallen terug op externe bronnen om de bodem te verrijken (bron foto: facebebookpagina actiegroep Retake)

13

HYPOTHESE Bij het decentraal verwerken van organisch materiaal wordt er consistent en tegen een lage kost afval gevaloriseerd. Hier zijn sociale regels zo effectief dat sorteerfouten te verwaarlozen zijn. (Tornaghi, Sage, & Dehaene, 2016) Niet alleen het composteren van etensresten maar ook het lokaal filteren van nutriĂŤntrijk water kan een ruimtelijke en sociale heropleving betekenen voor peri-urbane zones. Naast actiegroepen kunnen ook private en publieke stadsvergroeningsprojecten baat hebben van een lokaal geproduceerd en gevaloriseerd materiaal wat een groene economie doet ontstaan.

Bij alle vormen van stadsvergroening, van stadslandbouw tot de aanleg van een park, is er nood aan compost of andere vormen van bodemverbeteraar om de bodem te verrijken. Waarom zou organisch materiaal dat na een valorisatieproces deze eigenschappen bezit, dan niet lokaal gevaloriseerd kunnen worden? Dit gedachtegoed leidde tot een hypothese: "Het ombuigen van een deel van de uitstroom van stedelijk organisch materiaal kan een oplossing vormen voor randstedelijke problemen gerelateerd aan de metabolic rift."

Deze hypothese vormt de rode draad doorheen deze masterproef en leidde tot de volgende onderzoeksvragen...

14

ONDERZOEKSVRAGEN Kan het ombuigen van organisch materiaal gekoppeld worden aan de bodemproblematiek in de periurbane landbouwzone?

Kan het valorisatieproces van organisch materiaal een oplossing bieden voor randstedelijke sociale problemen?

15

ONDERZOEKSMETHODIEK DEEL I LITERATUURONDERZOEK

DEEL II ONTWERPEND ONDERZOEK

In het literatuuronderzoek vertrek ik van een probleem

Het ontwerpend onderzoek is gericht op een ruimtelijk

namelijk 'metabolic rift'. Het concept metabolic rift

herinrichting van het landbouwpark 'Parco delle Risaie'

werd in de probleemstelling reeds onderverdeeld in

ten zuiden van Milaan.

drie deelaspecten. Het theoretisch raamwerk van metabolic shift opgemaakt door McClintock (2010)

Het ontwerpend onderzoek wordt zo ingedeeld;

kan onderverdeeld worden in ecologische, sociale en

AFBAKENING ONTWERP - ANALYSE

individuele dimensies (Bahers et al., 2019). Bij mijn

ONTWERPGEBIED - STRATEGIE - ONTWERP

literatuuronderzoek heb ik dit raamwerk steeds gade

Ik bakende een ontwerpcase af door een uitgebreid

geslaan om na te denken over een mogelijk herstel

historisch en geomorfologisch onderzoek te doen

of 'metabolic shift' (individual shift, social shift en

naar het ontstaan, de oorzaken en de gevolgen van

ecological shift). (Bahers et al., 2019)

een 'ecological shift' van de stad. De afbakening

Mijn literatuuronderzoek is een opeenvolging van

van de ontwerpcase wordt opgevolgd door een

begrippen;

contextbeschrijving van Milaan die dit onderzoek

METABOLIC RIFT - NUTRIĂ‹NTENSOEVERINITEIT -

toelicht.

BELEID - GROENE ECONOMIE - DECENTRALISEREN.

Het casestudygebied werd afbakend omdat hier

Deze volgen elkaar zo op dat ieder begrip noodzakelijk

zowel nat als droog organisch materiaal aanwezig

is om het volgende begrip in te leiden en om tot een

is. In dit district zou dus een metabolic shift kunnen

conclusie te komen.

optreden. Het is de bedoeling mijn hypothese te toetsen op dit afgebakend gebied.

De analyse van het afgebakend gebied gebeurde, het literatuuronderzoek in acht nemend, aan de hand van het raamwerk opgesteld door McClintock.

Ecological, social en individual rift vormde de basis voor een verdere analyse van het deelgebied. De ecological rift vormde de basis voor de afbakening van mijn ontwerpcase Parco delle Risaie. De analyse van het landbouwpark gebeurde echter ook aan de hand van een onderzoek naar social en individual rift naast een meer gedetailleerde analyse van de ecolocal rift.

16

(Bahers et al., 2019) Door een gebiedsgericht ontwerpend onderzoek kunnen circulaire strategieĂŤn niet alleen beter

De masterproef sluit af met een conclusie die

voorgesteld

als

relevant is voor veel steden waar organisch materiaal

voorbeeld voor peri-urbane landbouwgebieden

nog niet in grote aantallen voorgesorteerd wordt

met gelijkaardige problemen. Het peri-urbaan

of voor steden die hun bestaand systeem willen

landbouwgebied ten zuiden van Milaan, waar ook

decentraliseren. De relevantie van dit thema wordt

de meeste volkstuinen terug te vinden zijn, heeft

hier duidelijk want het laat zien dat het valoriseren en

het potentieel om de metabolic rift van de stad te

herdistribuĂŤren van deze grondstof een metabolic

herstellen. (Tornaghi, 2017; Dehaene et al., 2017).

shift kan teweeg brengen, relevant voor ruimtelijke

worden

maar

ook

dienen

planning.

Na de afbakening van het ontwerpgebied volgt de analyse gericht op het herstel van deze metabolic rift. (Bahers et al., 2019)

In het ontwerp is te zien dat de meeste technieken voor een decentrale verwerking van organisch materiaal efficiĂŤnter zijn wanneer droog en nat organisch materiaal samengevoegd wordt.

De zoektocht naar een geschikt peri-urbaan landbouwgebied was dan ook gericht op het samenkomen van een divers areaal aan organisch materiaal (rivierwater, gewasresten, etensresten, mest,...)

Materiaal heb ik verzameld door middel van terreinbezoeken, interviews, het meevolgen van een workshop georganiseerd door Open Agri en door mezelf te verdiepen in de literatuur omtrent dit onderwerp..

17

18

DEEL I LITERATUURONDERZOEK

19

1 METABOLIC RIFT 1.1 Concept Het concept metabolic rift beschrijft de achteruitgang van allerlei milieuomstandigheden door de opkomst van een industriële landbouw. Karl Marx sprak van een roof van het platteland, door een op kapitalisme gerichte stad enerzijds en de discontinuïteit tussen een stedelijke zone van consumptie en een productieve maar zeer intensieve landbouwzone anderzijds. (Tornaghi, C., Sage, C., & Dehaene, M.

Figuur 8 -Turf wordt ontgonnen in natuurlijk waardevolle veengebieden om hun hoog organisch stofgehalte

,2016) De opkomst van chemische meststoffen

in de 19de eeuw verbrak de wisselwerking tussen afvalstromen en voedselproductie waardoor het organisch stofgehalte van de bodems alsmaar blijft dalen en uitgeput geraakt. Dit omdat de energie die in de vorm van voedsel uit het platteland de stad binnenkomt niet meer terugkeert naar de bodem.

Figuur 9 - Een fosformijn in Safi, Marokko die deze grondstof ontgint voor de productie van kunstmest

1.2 Globaal CHEMISCHE MEST De metabolische breuk beschrijft de verstoring van traditionele vormen van uitwisseling tussen mens en natuur. Deze vervreemding speelt zich niet alleen af in de supermarkt waar we Pink Ladies® uit Nieuw-Zeeland kopen maar ook wanneer we ons voorgesorteerde etensresten buiten zetten zonder na te denken waar deze grondstof terecht zal komen. Deze metabolische breuk wordt steeds groter, ook door de toenemende vraag naar eindige grondstoffen zoals fosfaten, nodig voor het maken van kunstmest. Deze put de bodem echter uit en is

20

een kortzichtige oplossing voor de groeiende vraag naar voedsel.

AFVALWATER Pogingen

om

de

metabolische

breuk

te

compenseren zijn niet nieuw. Het bestond ook al in de tijd van Marx. Toen vormde de massale invoer van zeevogeluitwerpselen uit Peru en het roven van beenderen uit Europese slagvelden en catacomben een tijdelijke en geïmproviseerde oplossing voor deze metabolic rift. Alhoewel er in de tijd van Marx rioleringsstelsels ontstonden waarbij zwart water gescheiden bleef van regenwater, zoals

het Berlier-rioleringssysteem, werd het klassieke

dening biedt stof voor discussie”, 2017). Europese

rioleringssysteem waarbij zwart water wegspoelde in

meststoffenfabrikanten delven fosfaat en andere

rivieren de standaard keuze in alle Europese steden.

grondstoffen in landen buiten Europa zoals Rusland

Marx beschrijft dit klaar en duidelijk: “Excretions

en Marokko. Deze zouden vervangen kunnen wor-

of consumption are of the greatest importance for

den door lokaal geproduceerde kunstmestvervan-

agriculture. So far as their utilization is concerned,

gers. (“Nieuwe meststoffenverordening biedt stof

there is an enormous waste of them in the capitalist

voor discussie”, 2017)

economy. In London, for instance, they find no better use for the excretion of four and a half million

CHEMISCHE MEST

human beings than to contaminate the Thames with

Deze gebroken schakel is natuurlijk interessant voor

it at heavy expense.” (Marx 1894, 1993) (Foster et al.,

de kunstmestsector die volgens de Europese Com-

2018).

missie een jaarlijkse omzet kent van 20 tot 25 miljard euro (“Nieuwe meststoffenverordening biedt stof voor discussie”, 2017). Deze sector produceert artificiële mest gemaakt van stikstof en fosfaten die de bodem op korte termijn voorziet van de nodige nutriënten, maar deze op lange termijn uitput. In een groene economie zou een deel van deze nutriënten echter gehaald kunnen worden uit stedelijke etensresten en afvalwater om zo terug te keren naar

Figuur 10 - Vogelmest werd in de 19e eeuw geoogst om de verarmde gronden in West-Eurpopa te verrijken

LANDROOF Sinds het ontstaan van de metabolic rift is de plundering van eindige grondstoffen niet meer gestopt.

(Foster & Clark, 2018). Uit een in 2015 gepubliceerde studie blijkt dat kunstmest in de meeste lidstaten ongeveer tien procent van de kosten van een landbouwbedrijf uitmaakt. (“Nieuwe meststoffenveror-

Figuur 11 - Voorstelling van een gebroken nutriëntencyclus

21

de landbouwgrond rondom.

BODEMFAUNA Een gezond bodemleven is afhankelijk van de aanwezigheid van dood materiaal in de vorm van organisch materiaal. Dit omdat de aanwezigheid van bodemfauna, schimmels en paddenstoelen daarvan afhankelijk is. Kunstmest kan deze ontbrekende stoffen, nodig zijn voor plantengroei,

verdwijnt hierdoor waardoor uitgeputte gronden

Figuur 12 - Biokool of biochar kan decentraal geproduceert worden door pyrolyse (zie ontwerp) en vormt reeds het belangrijkste materiaal bij de aanplant van straatbomen in Stockholm, Zweden

ontstaan die enkel plantengroei toelaten na

private bedrijven en komt dit materiaal op de vrije

toediening van chemische mest. Hierdoor raakt

markt terecht op een bodem ver weg van de stad en

het ecosysteem verstoord, wat op zijn beurt maakt

misschien zelfs in een andere werelddeel.

dat ook roofdieren niet kunnen overleven van deze

Dit maakt dat de energie aanwezig in etensresten

bodemfauna, wat nefast is voor een gezond biotoop.

niet terugkeert naar de bodem.

(Vlaams Infocentrum land-en tuinbouw, z.d.)

voedselbeleid , dat focust op het lokaal produceren

tijdelijk compenseren maar het bodemleven

Het Milanees

van voedsel, is hier niet op afgesteld waardoor GEBROKEN NUTRIËNTENCYCLUS

de

vruchtbare

grond

uitgeput

geraakt.

De

Hetzelfde principe geldt voor het afvalbeleid dat de

winstmarges die ontstaan bij het vergistingsproces

laatste eeuw in Europa een ethiek deed ontstaan

zijn belangrijker dan het restproduct compost.

gericht op hygiëne en een snelle uitstroom van ons

Het is heel onduidelijk waar dit 'rest'product met

afval en afvalwater. (Donadieu, 2016) Deze grote

bodemherstellende eigenschappen finaal terecht

centrales produceren vooral biogas uit organisch

komt.

materiaal. Het substraat, die vergelijkbaar is met compost, is waar het echter om te doen is als we de metabolische breuk willen herstellen.

Dit eindproduct wordt nog te vaak gezien als een restproduct en is niet het hoofddoel van vergistingscentrales waardoor de kwaliteit hiervan vaak ook niet optimaal is. (Grulois et al, 2016) Bovendien is dit substraat samen in handen van

22

CARBON RIFT Wetenschappers zien in dat de metabolic rift de oorzaak is voor de uitputting van de bodem. Dit uit zich in een tekort aan organisch stofgehalte.

De bodem wordt sinds kort de ‘black box’ van de wetenschap genoemd omdat deze

niet alleen

hersteld kan worden maar ook het potentieel heeft om koolstofdioxide op te slaan in de vorm van

koolstof. Door het voeren van een ander beleid kan

laag

grond koolstof opslaan wat kan resulteren in een

(aandeel koolstofgehalte per hectare).

regulerend effect op de klimaatopwarming.

bodems die deel uit maken van het Parco

Micro-organismen zorgen voor de omzetting van

Agricolo Sud di Milano hebben dus een

organische materie die rijke compost voorziet. Deze

groot potentieel om hun koolstofgehalte te

hebben nood aan een zekere verhouding kool en-

verhogen. Dit terwijl de bodems in de Alpen

stikstof om te overleven. (Vlaams Infocentrum land-

zich reeds in een climaxstadium bevinden.

en tuinbouw, z.d.)

Door kleine aanpassingen in de intensieve

Soil-Organic-Carbon

landbouwpraktijken

kan

Concentration

dit

De

gerealiseerd

De bodem van de alluviale vlakte Pianura Padana,

worden. (Gardi, Brenna, Solaro, Piazzi, &

waar Milaan deel van uit maakt, heeft een

Petrella, 2007)

Case studygebied: Parco delle Risaie Figuur 13 - Het aandeel koolstof (ton) per hectare in de regio Lombardije

23

1.3 Specifiek voor milaan

mee dus waardevol. Organisch afval wordt hiermee

AFVALWATER

dan ook een kostbaar goed voor private bedrijven

Sinds het Romeins tijdperk is er in Milaan sprake van

en gecommodificeerd waardoor het geen gemeen-

landbouw. Reeds in de twaalfde eeuw legden cister-

goed meer is zoals water en zonlicht. (Carra, 2017)

ciënzer en benedictijnse monniken een ordelijk en productief patroon aan van kanalen waarbij weiland

VERVREEMDING

bevloeid werd met nutriëntrijk water om deze te

De ontbrekende betrokkenheid van de burger is ook

voorzien van het nodige organische stofgehalte. De

een deel van een metabolic shift. Veel stedelingen

grond ten zuiden van Milaan bestaat uit klei en fij-

zijn hun rol in de voedselkringloop vergeten. William

ne sedimenten die ideaal zijn voor de productie van

Cronon spreekt van een uncommon ground (Cron-

rijst omdat het geen water doorlaat. Dit maakt dat

on,1996) die ontstond in de romantische tijd waar

velden blank kunnen staan en dit gebeurde eeuwen-

de stedeling de rol als toeschouwer inneemt maar

lang met het rioolwater van de stad. Het bevloeien

waar de natuur louter iets esthetisch blijft waar men

van weiland en akkers met ongezuiverd water is nog

afstand van houdt. McClintock spreekt van individu-

maar recent gestopt met het ontstaan van water-

al rift of 'the alienation of humans from nature and

krachtcentrales ten zuiden van de stad. Tot het ein-

from the products of our labour'. (McClintock, 2010).

de van de jaren twintig werden de akkers rond Milaan nog gevoed met stedelijk organisch afval. Sinds de stopzetting van deze synergie worden chemische meststoffen gebruikt om de daling in organisch materie te compenseren. (Associazione Parco delle Risaie Onlus, 2010)

IIn Milaan wordt het grootste deel van het voorgesorteerde gft (Groente-, fruit- en tuinafval) in een anaërobe vergistingsinstallatie nabij Bergamo verwerkt. Hiermee maakt men gecomprimeerd aardgas (CNG) waar de meeste vuilniswagens vandaag al op rijden. De warmte, elektriciteit en gassen die gemaakt worden tijdens het verwerkingsproces van voornamelijk etensresten, zijn duurzaam en daar-

24

Figuur 14 - Maquette .van de abdij Chiaravalle ten zuiden van Milaan met het omringende moerasland die omgevormd werd tot vruchtbaar landbouwgrond

1.4 Conclusie Organisch materiaal is nodig voor een metabolic shift. Dit nutriĂŤntrijk materiaal is aanwezig in Milaan en een groot deel hiervan is reeds voorgesorteerd.

Dit dood materiaal bestaat in vele vormen zoals etensresten, slib en zwart water maar wordt ver buiten de stad verwerkt en verhandeld. Deze grondstof zou de voeding kunnen vormen voor een metabolic shift van de uitgeputte Milanese bodems, maar

Toch werd de stad steeds minder afhankelijk van het landbouwgebied rondom en werd steeds meer aanspraak gedaan op de open ruimte. Deze verstedelijking stootte echter op verzet van landbouwers die later verschillende associaties vormden zoals de Associazione Parco delle Risaie Onlus. .(Associazione Parco delle Risaie Onlus, 2010) .

keert niet terug.

Pas vanaf de jaren vijftig van de twintigste eeuw is er in Milaan sprake van een metabolic rift, wat vrij laat is door de uitzonderlijk vruchtbare landbouwgrond in de ondoorlaatbare bodems ten zuiden van Milaan.

25

2 NUTRIËNTENSOEVERINITEIT 2.1 Concept

2.2 Grote verhaal

Nutriëntensoeveriniteit gaat over het recht om

SOCIAL AGRO ECOLOGY

als burger organisch materiaal te claimen en zelf

Er zijn veel vormen van soevereiniteit waarbij het

te valoriseren. Dit kan bijvoorbeeld door het zelf

herstel van de bodem centraal staat, maar agro-

composteren van etensresten maar naast deze

ecologie is een term die het meest terugkomt in de

actieve participatie kan de stedeling ook passief

literatuur. Agro-ecologie wordt gedefinieerd als de

participeren door het doneren van zijn voorgesorteerd

toepassing van ecologische principes in de studie,

organisch afval aan lokale stadsvergroenings-en

het ontwerp en het onderhoud van een productieve

stadslandbouwprojecten. Zo kunnen zowel passief als

bodem waar biodiversiteit niet in het gedrang komt

actief betrokkenen een manier vinden om toegang te

te staan. (Tornaghi, C., Sage, C., & Dehaene, M.,

krijgen tot lokaal en organisch gekweekte groenten-

2016)

en fruit die vaak erg duur zijn. (Eigenbrod et al., 2015)

De term 'Social Agro Ecology' is een overkoepelde term die gaat over het cultiveren van stedelijke en randstedelijke bodems. Hierbij heeft de burger het recht om zelf de nutriënten te valoriseren die nodig zijn voor de biologische productie van groenten en fruit. Door de burger soil-en landstewardship te verlenen kan de vervreemding tussen mens en natuur hersteld worden. Naast het toevertrouwen van ruimte en nutriënten is het uitwisselen van informatie, eventueel in de vorm van een open databank, ook belangrijk bij Social Agro Ecology.

(Tornaghi, C., Sage, C., & Dehaene, M., 2016)

WIJKNIVEAU In de tekst How might growing food in cities ‘mend’ the metabolic rift?' wordt beschreven hoe een

26

Figuur 15 -De uitgeputte landbouwbodem van het Cascinet-project ten zuiden van Milaan wordt verrijkt door het verspreiden van park-en tuinafval die verkregen werd door te onderhandelen met de groendienst van Milaan

beleid

gericht op Agro Ecolgy een herstel van

een metabolic rift kan betekenen. (Tornaghi, C., Sage, C., & Dehaene, M., 2016) In deze tekst wordt

duidelijk dat de lokale productie op wijkniveau de

oplossing voor de metabolic rift van de voedselcyclus

ideale schaal vormt voor het sluiten van een lokale

maar ook een oplossing voor maatschappelijk

nutriëntencyclus.

problemen zoals werkloosheid, isolement en een

Het biedt kansen voor werkgelegenheid en

vervreemding van het landschap waar men woont.

bevordert een doeltreffend beheer van het

GEMEENGOED

ecosysteem door bovendien aandacht te besteden

Dat de vrijheid om zelf afval te valoriseren van gft

aan de soevereiniteit van hulpbronnen (Tornaghi, C.,

(Groente-, fruit- en tuinafval) niet vanzelfsprekend

Sage, C., & Dehaene, M., 2016)

is, wordt duidelijk geïllustreerd in de tekst 'Urban Metabolism and Urban Agriculture: How might

MAATSCHAPPELIJK PROBLEEM

growing food in cities ‘mend’ the metabolic rift?'

Bij de technocratische verwerking in Milaan

waar dit ontnomen recht aan de hand van een

ontbreekt de betrokkenheid van de burger. De

voorbeeld beschreven staat. Zo wou een groep

hygiënische liberalisering (Donadieu, 2016) die in het

tuinieren in de gemeenschappelijke Willemstuin te

interbellum ontstond (zie figuur 34) is erg efficiënt

Rotterdam de onvruchtbare grond zelf herstellen

maar slaagt er echter niet in burgers te betrekken

door te composteren in plaats van afhankelijk

bij het beheer van hun leefomgeving. In feite

te zijn van externe bronnen zoals chemische

kan de hele voorbehandelingslijn als onsuccesvol

mest en bodemverbeteraars. Het leek voor de

worden

initiatiefnemers

beschouwd

doordat

een

technische

logisch

om

hun

verzamelde

oplossing gezocht wordt voor wat in wezen een

etensresten samen te brengen in de tuin in plaats

maatschappelijk probleem is: de vervreemding

van het te laten wegbrengen door de ophaaldienst.

tussen mens en natuur.

Toch stootten de tuiniers op heel wat gerechtelijke

Dit markeert een opvallend contrast met een

problemen. (Certomà & Tornaghi, 2015, pp. 1–3); zo

decentrale afvalverwerking zoals het composteren

zijn er namelijk allerlei veiligheidsregels die het het

in een volkstuin waar consistent en tegen een lage

verplaatsen van bepaalde etensresten van punt A

kost afval gevaloriseerd wordt. (Tornaghi, Sage, &

naar punt B verbieden. (Certomà & Tornaghi, 2015,

Dehaene, 2016, pp. 12–15) Hier zijn sociale regels

pp. 1–3)

zo effectief dat sorteerfouten te verwaarlozen zijn waardoor een compost van hoge kwaliteit gegarandeerd is. Dit vormt niet alleen een technische

27

2.3 Specifiek voor Milaan In

Milaan

betaalt

het

steunt.

privaat-publieke

AMSA het vergistingsbedrijf

In Milaan is Cascinet rechtstreeks betrokken bij

in Montello gerund door het energiebedrijf

de verwerking van organisch materiaal maar dan

A2A een grote som geld om stedelijk organisch

in de vorm van droog materiaal namelijk park-en

materiaal te verwerken. Terwijl men zou denken

tuinafval die gehakseld werd. Het Urban Innoavtive

dat een decentrale verwerking van afval door

Actions-Open AGri project is een coöperatief project

afvalophaalbedrijf

burgerinitiatieven een kostenbesparing zou kunnen betekenen voor de deze nutsbedrijven, blijkt dit nu juist een doorn in het oog aangezien contracten verbroken kunnen worden indien de quota’s niet gehaald worden van verzameld afval. (Certomà & Tornaghi, 2015, pp. 1–3) Het lopende Cascinet-project in Milaan verkrijgt wel droog organisch materiaal in de vorm van gehakseld park-en tuinafval van het dienstverlenend bedrijf MIAMI Scarl, verantwoordelijk voor het onderhoud van ongeveer 1800 hectare parkgebied in Milaan. Dit project waarbij 30 hectare openbare landbouwgrond omgevormd wordt, slaagde er dus in om toegang te krijgen tot deze grondstof. Dit ten dele door de knowhow van vele vrijwilligers van het project en anderzijds doordat het stadbestuur dit project

28

waarbij nieuwe vaardigheden aangeleerd wordt

2.4 CONCLUSIE

aan geĂŻnteresseerden. Cascinet, een Agrohub-

Hoewel het heft zelf in handen nemen als burger de

vzw die meer dan duizend leden heeft is

metabolic rift kan herstellen, blijkt dit niet zo evident

verantwoordelijk voor de vorming van een 30

te zijn in de praktijk. De metabolic rift kan moeilijk

hectare grote gemeenschappelijke akker waar

hersteld worden bij een centrale afvalverwerking

de bodem eerst gerevitaliseerd moest worden.

omdat de grondstof op de vrije markt belandt.

Hierdoor is het heel moeilijk op te volgen wat er met het eindproduct gebeurt en of dat terugkeert naar de (stads)landbouwgronden gelinkt aan een stad. Niet alleen regelgeving maar dus ook de privatisering van afvalophaling en -verwerking maakt het steeds moeilijker om er als burger voor te kiezen afval zelf te valoriseren. In de Open Agri-velden is er wel sprake van het opeisen van organisch materiaal maar het blijft bij droog park-en tuinafval. Het inspireert mij echter wel om na te denken over de mogelijkheden die zowel nat organisch materiaal, opgehaald door de nutsmaatschappij AMSA als slib in de waterlopen die in de grote waterzuiveringscentrales ten zuiden van Milaan terecht komen, kunnen bieden.

Soevereiniteit over organisch materiaal gaat in deze masterproef over een common-beweging beschreven door Karl Polanyi: Figuur 16 & 17 -De uitgeputte landbouwbodem wordt verrijkt in het Open Agri-project

'Niet economie, laat staan winst, maar reciprociteit en herverdeling zijn de basis van elke samenleving.

29

3 BELEID De economie zou weer ondergeschikt moeten worden

en herverdelen van organisch materiaal niet alleen

aan de maatschappij, met het oog op een grote

emancipatorische kansen bieden maar ook lokale

transitie in de vorm van commons. Het stadsbestuur

werkgelegenheid creĂŤren. Dit op voorwaarde dat

kan commons een plaats geven in een context van

het gemeengoed niet integraal uitbesteed wordt

privatisering en kapitalisme. (Kuhk, De Cauter, & Van

aan private bedrijven zoals de vergistingsinstallatie

den Broeck, 2018, pp. 64-65)

in Montello.

3.1 Commons

3.2 Publiek-civiele samenwerking

Een common is een politiek principe van bevrijding,

In veel steden zoals Milaan is er sprake van een

samen beslissen en samen actie ondernemen. Alles

publiek-private samenwerking bij het ophalen en

wat in een common geproduceerd wordt is ook

verwerken van afval waaronder voorgesorteerd

gemeengoed van diegene die bij dit proces passief

organisch

of actief betrokken is (Donadieu, 2016). Organisch

verantwoordelijk voor de afvalophaling in Milaan,

materiaal brengen naar deze common kan resulteren

een akkoord met het privaat energiebedrijf A2A dat

in een wederdienst en allerlei processen in gang

instaat voor de verwerking van organisch materiaal

zetten, wat de basis kan vormen van een collectieve

in centrale vergistingscentrales.

materiaal.

Zo

heeft

AMSA,

bevrijding. Zo kan een familie met weinig inkomen toegang krijgen tot verse groenten en fruit, die

Gent is momenteel de opties aan het bekijken

anders erg duur zijn, omdat ze producent zijn van

om een institutioneel kader rond commons op te

een waardevolle grondstof namelijk organisch

stellen. Het stadsbestuur worstelt met de vraag op

materiaal. (Hofmann, Pascale. (2013).

welke manier de civiele samenleving aangemoedigd kan worden om minder afhankelijk te worden van

STADSBESTUUR

de markt en dus externe grondstoffen (kunstmest,

Historica Tine De Moor beschrijft een ‘common’

potgrond,..). Er wordt momenteel nagedacht om

als een gemeenschappelijk beheer van een

twee nieuwe instituties op te richten per sector:

gemeengoed (Kuhk, De Cauter, & Van den Broeck,

- Een poly-governance structuur met daarin

2018, pp. 64-65). Een stadsbestuur kan het ombuigen

verschillende vertegenwoordigers wat leidt tot een

van grondstoffen stimuleren bij zijn burgers om

publiek-privaat-civiele samenwerking.

zo een socio-ecologische transitie op gang te brengen. Bovendien kan het lokaal samenbrengen

30

- De Assembly of the commons waar omwonenden

Figuur 18- In de Cascina Cuccagna, een voormalig landbouwbedrijg binnen de ring van Milaan, werd een expo gehouden rond de 'Orto di guerra' of oorlogstuinen; tijdelijke akkers die tijdens de WOII ontstonden binnen de stadsmuren

hun stem kunnen uiten als geĂŤngageerden en het

civiele samenwerking waarbij 'commoners' een

voortbestaan van de commons en de Chamber of

samenwerkingsverband sluiten met de overheid.

Commons. In deze kamer komt de burger aan het

Dit aspect is cruciaal in het beleidsaspect van

woord die wil investeren in de commons en dus

mijn ontwerpcase. Dit omdat de overheid naast

ondernemer wordt. (Kuhk, De Cauter, & Van den

beschikbare openbare ruimte ook een deel van het

Broeck, 2018, pp. 64-65)

stedelijk (organisch) afval ter beschikking kan stellen aan burgers die betrokken zijn bij (stads)landbouw.

PUBLIEK-CIVIELE SAMENWERKING Een alternatief beleid is dat van een publiek-

(Kuhk, De Cauter, & Van den Broeck,

2018,

pp.

18-19)

31

Het model van een Commons stadslabo die hier getoond wordt nam ik over van Michel Bauwens en Dirk Holemans in het tijdschrift Ruimte Commons.

Concreet zou dit betekenen dat het stadsbestuur van Milaan aan de hand van een stadslabo beginnende commonsinitiatieven

ondersteunt,

commons-

akkoorden sluit en succesvolle modellen verspreid bij zijn burgers. Het labo zorgt ervoor dat niet alleen het stadsbestuur deze initiatieven ondersteunt maar dat ze ook actief betrokken zijn met burgers en economische actoren wat cruciaal is voor mijn ontwerpend onderzoek.

Burgers kunnen concreet akkoorden sluiten over de toegang op zaken als organisch materiaal maar ook het gebruik van openbare ruimte. Deze pubiek-civiele samenwerking kan hierna gesteund worden door generatieve economische actoren.

Belangrijk is dat omwonenden actoren zijn die zich niet alleenkunnen engageren maar ook start-ups of ondernemingen kunnen oprichten. Dit kan een boost betekenen voor het herlokaliseren van een lokale economie binnen de stad. (Kuhk, De Cauter, & Van den Broeck, 2018, pp. 18-19)

32

STAD ALS REGISSEUR

STADSLABO

ONDERSTEUNINGS-

ng On

de

rs te u

ni

Akkoord

n le

l te rs

o vo

Commons

COALITIE

COMMONSGERICHTE INITIATIEVEN

Figuur 19 - Het functioneren van een stadslabo

33

4 GROENE ECONOMIE 4.1 Definitie

multinationals. (Kuhk, De Cauter, & Van den Broeck,

Een groene economie resulteert in het verbeteren

2018, pp. 18-19).

van het menselijke welzijn en sociale gelijkheid, die tegelijkertijd milieurisico's en ecologische schaarstes

4.2 Herziening bestaand systeem

vermindert. Het is een economie met een lage

COLLECTIEVE AFVALVERWERKING

uitstoot, hernieuwbaar op vlak van grondstoffen

In veel steden zoals Caïro in Egypte is een onofficiële

en drijver van sociale inclusie. (Spitz, Koks, 2011).

deelname aan het beheer van afval door stedelingen

Lokale etensresten, tuin-en parkafval, slib,... zijn de

gebruikelijk (Cirelli, Florin, 2015). In de Westerse

inbreng van de omwonenden en men kan met deze

wereld, waaronder ook Milaan (zie geschiedenis van

inbreng coproducent worden van een economisch

de afvalverwerking op pagina 55), is dit inmiddels

model.

ongebruikelijk en weinig gewild door industriële exploitanten en openbare autoriteiten omdat

Indien het verwerken van afval niet alleen centraal

het als complex en inefficiënt beschouwd wordt.

gebeurt maar ook decentraal door gebruikers, dan

(Cirelli, Maccaglia, & Melé, 2017) Een collectieve

leidt dat tot een vermenigvuldiging van actoren die

actie met betrekking tot afvalbeheer is zeldzaam in

betrokken zijn bij het beheer van afval. Bij een publiek-

geïndustrialiseerde landen. De methode gebaseerd

civiele samenwerking, besproken in hoofdstuk 1.3,

op een gecentraliseerd en reticulair netwerk dat een

sluiten 'commoners' een samenwerkingsverband

groeiende hoeveelheid afval niet ontmoedigt, moet

met de overheid maar de bedoeling van zo'n

echter worden herzien. (Coutard, 2010, Coutard,

labo is dat ook andere economische sectoren

Rutherford, 2009)

kunnen inspringen of dat geëngageerde burgers aangemoedigd worden om een project gerelateerde onderneming te starten.

SELF-MANAGEMENT EN COÖPERATIE Door processen toe te vertrouwen aan burgers kan het recht op self-management ontstaan. Door

Om deze groene economie, gebaseerd op het

het toepassen van technieken voor een collectieve

commonprincipe, uit te bouwen is er nood aan

afvalverwerking kan sociale inclusie ontstaan.

incubator voor ondernemers die zo'n projecten

(Tornaghi, C., Sage, C., & Dehaene, M. ,2016) en

kunnen meefinancieren. Dit zou een alternatief

kunnen 'green collar jobs' ontstaan voor 'NEETS'

economisch model kunnen bieden op de huidige

(Not in Education, Employment or Training).

neoliberale economie die in handen is van

34

Figuur 20 - De stadsvergroeningsgolf van Milaan zou gepaard kunnen gaan met jobcreatie in een heruitgevonden sector indien externe hulpbronnen zoals turf vervangen worden door gevaloriseerd organisch materiaal. Groenaanleg bij het neuwe CIRFOOD naast de Fondazione di Prada

35

5 DECENTRALISEREN 5.1 Huidig systeem

van het ontwerpend onderzoek. In zo'n strategie

Een technocratische benadering gericht op centrale

bieden autoriteiten technische, economische en

verwerkingsstations heeft echter enkele voordelen:

organisatorische condities aan om zo tot ecologische

de volumes die het kan verwerken zijn groot

en emancipatorische projecten te komen. Het echte

waardoor landbouwgronden ver uit de stad toegang

initiatief moet echter van de burger komen en die

kunnen krijgen tot het bodemverbeterend substraat.

moet aangemoedigd worden. (Grulois et al, 2016)

(Grulois et al, 2016) Het is echter onduidelijk wat er gebeurt met dit restproduct van centrale vergistingsinstallaties zoals diegene in Montello.

TECHNISCHE AANPASSINGEN De overheid zoekt stimuli en condities voor de

5.2 Decentraliseren

verschillende actoren en sectoren. Onder invloed

Een decentrale verwerking van organisch materiaal

van dit beleid kan een ecologisch verantwoord

(etensresten, mest, nutriëntrijk slib,...) is een

gedrag aantrekkelijk worden gemaakt voor de

emancipatorisch gegeven. Het decentraal verwerken

bottom-upinitiatieven van burgers en bedrijven.

van organisch materiaal heeft de capaciteiten om

Dit omvat ook technische aanpassingen op

de metabolic rift te herstellen. In plaats van deze

gebouwniveau voor het besparen van water, energie

vorm van verwerking als volwaardig alternatief te

en grondstoffen, voor het scheiden van afval en voor

beschouwen van een technocratische en centrale

ecologisch verantwoorde mobiliteit. Het territorium

afvalverwerking, kan nagedacht worden over hoe

voor initiatieven op het niveau van de buurt en stad

de voordelen van de twee gecombineerd kunnen

ligt in de 'tussenlaag'. Hier kunnen veel projecten

worden (Sommer, 2018).

worden gerealiseerd, bijvoorbeeld op het gebied van retentie van regenwater, warmtekrachtcentrales,

In het ontwerpend onderzoek zijn decentrale

retour- en tweedehandswinkels en aantrekkelijke

technieken terug te vinden die high tech zijn en

en veilige fietspaden. Het is hier dat ecologisch

de voordelen van centrale verwerkingsinstallaties

verantwoorde stadsontwikkeling zijn ruimtelijke en

integreren. Het decentraliseren van een zeer

zichtbare vorm verwerft. Tjallingii (1995)

technocratische aanpak is terug te vinden in mijn TUSSENLAAG

strategie’ voorgesteld door Tjallingii (1995) die ik

Dit zou kunnen gebeuren door het toepassen van

gebruikte die uitgelegd wordt in het deel strategie

deze technologieën op intermediaire schalen, zodat

36

ontwerpcase. Dit is vergelijkbaar met de ‘sandwich

een balans gevonden kan worden tussen technolo-

landbouwzone te bemesten. (Grulois et al, 2016)

gische efficiëntie en het behoud van de geografische

De gecentraliseerde technologie die hier vaak ge-

en cognitieve nabijheid van de gebruikers. (Grulois

bruikt wordt, is een 'Dehydrator' die het toelaat om

et al, 2016)

etensresten van dierlijke oorsprong toe te voegen aan het verwerkingsproces en dit proces geurloos

Nabij Barçelona, Spanje werd zo'n semi-centrale strategie opgezet genaamd Revolta net als in een aantal steden in Frankrijk. Landbouwcoöperaties zoals Cascinet kunnen zo'n decentraal systeem coördineren zodat organisch afval verzameld wordt uit restaurants, scholen en markten om zo compost

en hygiënisch te laten gebeuren. (Grulois et al, 2016) Het collectief beheer van afval kan dus de technologie gebruiken die grote centrales ook gebruiken om de individual rift tussen mens en zijn 'afval' te herstellen.

te produceren dat gebruikt wordt om peri-urbane

Figuur 21 - Een Dehydrator hier te zien in het project 'Les Alchimistes' te Parijs

37

6 CONCLUSIE LITERATUURONDERZOEK Stedelijke landbouwparken hebben niet altijd een

Er bestaan allerlei processen (zie ontwerp) om orga-

geslaagde relatie met de omwonenden en andere

nisch materiaal op een decentrale manier te valori-

stedelingen. Door te focussen op het herstel van de

seren. Belangrijk is dat deze gevaloriseerde grond-

metabolic rift kan deze relatie versterkt worden.

stof kan resulteren in voedselzekerheid indien het aanschouwd wordt als een common grondstof en

Door het toepassen van technologieën op inter-

de basis kan vormen voor het ontwerp van economi-

mediaire schalen kan een balans gevonden worden

sche relaties en ecologische modellen. (Eigenbrod

tussen een technologische efficiëntie en het behoud

et al., 2015)

van de geografische en cognitieve nabijheid van de gebruikers. (Grulois et al, 2016) Het huidige systeem

De stadsrand van Milaan is net als veel andere me-

van Milaan waar voorgesorteerd gft, slib enzovoort

tropolen sociaal kwetsbaar en centrumgericht. Een

de stad verlaat moet dus herzien worden. Autoritei-

heropleving tussen de stads-platteland relatie kan

ten kunnen technische, economische en organisa-

ook op vlak van werkgelegenheid mogelijkheden

torische condities aanbieden aan geïnteresseerde

bieden voor de omwonenden. Een decentralisering

burgers om zo tot ecologische en emancipatorische

van het huidige systeem omvat ook technische aan-

projecten te komen.

passingen op gebouwniveau voor het besparen van grondstoffen, voor het scheiden van afval en voor

Ecologische, educatieve, sociale en recreatieve

een ecologisch verantwoorde mobiliteit. (Tjallingii

functies kunnen dus toegevoegd worden aan een

,1995)

landbouwpark waardoor het aanleren van de circulariteit van onze voedselkringloop centraal komt te

Organische meststoffen in de vorm van compost en

staan. Momenteel wordt productie en consumptie,

bodemadditieven zoals biochar zijn in de duurzame

lokaal voedsel en voedselresten, enzovoort van el-

landbouw van morgen nodig om plantengroei te be-

kaar gedistantieerd waardoor de nutriëntencyclus

vorderen zonder gebruik van meststoffen en bestrij-

verbroken is. Om de huidige crisissen (klimaat, hulp-

dingsmiddelen. Het decentraal valoriseren naast

bronnen, economische en demografische crisissen)

centrale verwerking past binnen de principes van

te overwinnen, moeten we zoals de filosoof Andre

een groene economie. Bovendien zorgt dit voor een

Gorz verwoord 'produceren wat we consumeren en

grondstof die de stedeling van voldoende voedsel

consumeren wat we produceren'. (Huron et al, 2017)

voorziet met zo weinig mogelijk ‘inputs’ zoals kunstmest. Het valoriseren van deze reststromen kan ge-

38

beuren op de plaats waar de stad en platteland elkaar ontmoet. Een combinatie van een centrale en decentrale verwerking van organisch materiaal is te prefereren. (Grulois et al, 2016)

De betrokkenheid van bewoners bij collectieve acties die de nabijheid van afval bepleiten en claimen als een vorm van verantwoordelijkheid voor het milieu staat is cruciaal voor het herstel van de metabolic rift. De burger wordt opgeroepen als producent en consument die gemobiliseerd kan worden over kwesties van algemeen belang.Cirelli, Maccaglia, & MelĂŠ, 2017)

Figuur 22 - Voorstelling van een gedecentraliseerde verwerking van organisch stedelijk materiaal

39

Het ontwerpend onderzoek is gericht op een ruimtelijk herinrichting van het landbouwpark Parco delle Risaie ten zuiden van Milaan. Het is de bedoeling om mijn hypothese te toetsen aan dit onderbenutte landbouwpark om zo een zelfvoorzienend park voor te stellen gericht op een civiel-publieke samenwerking.

Mijn analyse focust op de metabolic rift en mijn strategie op een metabolic shift. Ze zijn gebiedsgericht maar kan dienen als voorbeeld voor andere peri-urbane landbouwgebieden met gelijkaardige problemen.

40

DEEL II ONTWERPEND ONDERZOEK

41

1 AFBAKENING ONTWERPGEBIED De zoektocht naar een geschikte plek voor een

landbouwpark en neemt 350 hectare van het

circulaire gebiedsontwikkeling was noodzakelijk voor

park in. De sterke bevolkingsgroei in Milaan is

het uitwerken van een gebiedsgericht ontwerp. De

altijd afhankelijk geweest van een (peri)-urbane

zoektocht bestond erin een gebied te vinden met een

landbouwzone die een bevolkingsgroei mogelijk

capaciteit voor een herstel van de metabolic rift. Mijn

maakte. (Associazione Parco delle Risaie Onlus,

hypothese luidt: Het ombuigen van een deel van de

2010)

uitstroom van stedelijk organisch materiaal kan een oplossing vormen voor randstedelijke problemen.

Het Parco delle Risaie functioneerde eeuwenlang als een enorme helofytenfilter. De nutriënten van

1.1 Afbakening

het afvalwater van de stad belanden zo terug in de

Historisch gezien was het gebied tussen de twee

nutriëntencyclus omdat water gebruikt werd om

Navigli cruciaal voor een gesloten nutriëntencyclus.

eerst de Milanese weilanden en later rijstvelden

Zuiver Alpenwater kwam via dit kanaal de stad binnen

blank te zetten. Dit samen met zuiver Alpenwater

en liep tot aan de Darsena, de voormalige haven van

afkomstig van de Naviglio grande en wa-ter met

de stad, waarna het weer afgeleid werd samen met

een constante temperatuur uit karstbronnen of

het stedelijk afvalwater via de Naviglio Pavese. In dit

'fontanili'. (Associazione Par-co delle Risaie Onlus,

strategisch gelegen gebied tussen de twee Navigli

2010)

werd eeuwenlang een nutriëntencyclus in stand gehouden. Het 678 hectare grote landbouwpark

Alpen

'Parco delle RIsaie' vinden we hier terug. In het deel

Hoogvlakte

'context' die hierop volgt leg ik duidelijk uit waarom dit landbouwpark onderzocht wordt.

Laagvlakte Milaan

Naast gft belandt slib afkomstig uit beken in centrale Ti cin

keien

o

zuiveringsinstallaties, in dit geval ten zuiden van Milaan (zie pagina 52). Het afgebakend gebied ligt stroomopwaarts van deze centrale zodat het slib op

grind

Vruchtbare tussenzone met fontanili

zand

een decentrale manier onderschept kan worden net als het gft en ander organisch materiaal.

Rijst wordt sinds de 15e eeuw gekweekt in dit

42

Figuur 23 - Een ideale ligging tussen het droge hoogplateau in het noorden en de geïrrigeerde en vruchtbare lage vallei in het zuiden

lio

Na

g vi

Naviglio

e

d an r G

Pavese

Darsena

Figuur 24 - Milaan wordt gevoed met bergwater afkomstig van de Ticinorivier door de Navigli Grande die toekomt in de Darsena (voormalige haven) waarna het bergwater weer wegstroomt langs de Naviglio Pavese. Tussen deze twee kanalen ontstonden verschillende beekjes die de rijstvelden van de stad nog steeds bevloeien.

43

e

Het landbouwpark Parco delle Risaie is omringd

Ondanks het beleid dat een verdere

door een verstedelijkt gebied waar in de aanpalende

verstedelijking probeert tegen te gaan

wijken ongeverer 90.000 mensen wonen.

ontstaan nog steeds andere functies in

lio

Na

vig

nd a Gr

en rond het park.

De A7 autostrade doorkruist het park en splitst het

Deze zijn voornamelijk geconcentreerd

park in twee delen. Het park ligt tussen de Naviglio

langs de hoger gelegen randen en op de

Grande die water van de Ticinorivier afleidt naar

centrale zone tussen de lagergelegen

de Darsena, de voormalige haven van Milaan.

rijstvelden. (Associazione Parco delle

De Naviglio Pavese brengt het water dan weer

Risaie Onlus, 2010) De strategische

weg richting de stad Pavia. (Associazione Parco

ligging van dit landbouwpark leidde

delle Risaie Onlus, 2010) De Cavo Borromeo is de

voor mij tot een ontwerpend onderzoek

belangrijkste beek die water tussen deze Navigli

van dit gebied.

verplaatst en dit zuiver water wordt nog steeds

Buccinasco

gebruikt wordt om de rijstvelden te bevloeien.

44

Figuur 25 - Boven: Cascina battivacco

iato

re d

ell'

Olo

na

PARCO DELLE RISAIE

vo

Ca

A7

igli

eo

oP ave

se

om rr

Bo

Nav

o

Milaan

Dev

Assago Figuur 26 - Orthofoto van het landbouwpark 'Parco delle Risaie

45

Parco delle Risaie

Rijstvelden

46

Doorlaatbare grond

Parkgebied in Milaan

Ondoorlaatbare grond Figuur 27 - Het afgebakend gebied is het landbouwpark 'Parco delle Risaie' en beslaat 660 hectare

47

1.2 Context Lombardije, gelegen in het noordwestelijke deel van

gebleven van deze urbanisatiegolf. Dit verschil in

Italië, is de meest geïndustrialiseerde regio van Italië:

ruimtelijke evolutie is het resultaat van de mate

zo is in de provincie Milaan meer dan 35 procent van

van waterdoorlaatbaarheid en vruchtbaarheid

het grondgebied bebouwd en op 50 procent wordt aan

van de landbouwgrond. De lage vallei ten zuiden

intensieve landbouw gedaan. Het gebied ten zuiden

van Milaan, waar een kleibodem ondoorlaatbaar

van de stad vormde een natuurlijke barrière voor

is, biedt al eeuwenlang een natuurlijke grens voor

verstedelijking. (Schioppa et al., 2009) .

verstedelijking. (Longo, 2017)

VERSTEDELIJKING

WATERRIJK LANDSCHAP

De geografische ligging van Milaan resulteerde in

In de twaalfde eeuw heeft de orde van cisterciënzer

een totaal verschillende evolutie in ruimtegebruik

monniken dit drassige land naar hun hand gezet.

doorheen de stad. Het noordelijke deel is net

Tussen de twee Navigli legde men beken en

als de Vlaamse ruit een voorbeeld van een

kanalen aan die eerst weiland bevloeide en later

diffuse stad maar het zuiden is deels gevrijwaard

rijstteelt toeliet. In de vijftiende eeuw ontstond hier rijstteelt door de aanwezigheid van water uit karstbronnen die een constante temperatuur heeft van om bij de 13 graden waardoor het water niet bevriest. De irrigatiesloten vervullen, naast de verdeling van irrigatiewater, een belangrijke functie omdat deze overtollig water afvoeren waardoor de mogelijkheid op overstromingen in de woonwijken

Figuur 28 - De Naviglio Pavese leidt het bergwater die de stad binnenkomt weer weg richting de stad Pavia

48

Figuur 29- Ondoorlaatbare bodems vormden een natuurlijke grens voor verstedelijking en hier ontstonden rijsvelden

Doorlaatbare grond Ondoorlaatbare grond

Rijstvelden

vermindert. Er bestaan talloze acties gericht op het

Pav e

se

Na

vig

N

lio

de

ran G o i l avig

Figuur 30 - De Romeinen en vooral de kloosterorders hervormden het landschap van Milaan tot een waterrijk en vruchtbaar landschap waardoor verstedelijking hier minder aanwezig is

vergroten van een ecologisch netwerk op zowel lokale en bovenlokale schaal die dit park met andere landbouwparken wil verbinden. (Associazione Parco delle Risaie Onlus, 2010)

NUTRIĂ‹NTRIJK WATER Tot het begin van deze eeuw werden de rijstvelden en weiland bevloeid met water. Dit niet enkel met water die omgeleid wordt van de Ticinorivier via de Navigli maar ook met rioolwater die in de Olona liep; Dit betekent dat er eeuwenlang sprake was

Figuur 31 - De Deviatore dell'Olona doorkruist de stad en is erg vervuild

49

van een symbiose tussen het platteland en de stad.

metropolen die zich uitrustte met een compleet

Door de groei van de bevolking, de toename van

waterverzamelings- en behandelingssysteem, dat

verontreinigende stoffen van industriële oorsprong

pas in 2005 werd voltooid (nu bevinden er zich drie

en de aanwezigheid van geneesmiddelen in het

waterzuiveringsscentrales ten zuiden van de stad

water, is het systeem contraproductief geworden. Dit

nadat de Europese Unie dreigde met zware sancties.

leidde tot het ontstaan van waterzuiveringscentrales

(Fondazione dell’ordine degli ingegneri della

ten zuiden van de stad en het stoppen van het lozen

provincia Milano, 2017)

van rioolwater in de Lambro. (Fondazione dell’ordine degli ingegneri della provincia Milano, 2017)

PARCO AGRICOLO SUD DI MILANO Reeds in 1970 was er een duidelijke toename van de

Milaan

was

één

van

de

laatste

Europese

verstedelijking ten zuiden van Milaan. Ondanks de

Figuur 32 - De drie grote waterzuiveringsinstallaties stroomafwaarts van de rivieren die Milaan doorkruisen

50

ondoorlaatbaarheid van het gebied ontstonden hier

er veel illegale moestuinen en volkstuinen bestaan

nieuwe woonwijken en is er sprake van een functie-

dicht bij woongebieden (zie figuur 58). (Coltivazioni,

verandering in enkele landbouwbedrijven. Dit leidde

n.d.).

tot de oprichting van het Parco Agricolo Sud (PASM)

Het inzetten op monocultuur leidde tot een daling in

onder leiding van de metropolitane stad Milaan.

biodiversiteit (Magoni and colucci 2007). Het stop-

(Quaglia & Geissler, 2018) Dit met de intentie om

pen van de urbanisatiegolf is bovendien ook niet ge-

de effecten van een versnelde verstedelijking in de

stopt wat ervoor zal zorgen dat de zelfvoorzienings-

peri-urbane zone te verzachten en de productie van

graad van lokaal voedsel voor de Milanese burger

lokaal voedsel te ondersteunen. (Magoni and colucci

zal dalen van 15,93 % in 2011 tot 12,89 % in 2020.

2007)

(Magoni and colucci 2007)

De rijstteelt overheerst in het Parco Agricolo Sud di Milano en beslaat 84% van alle akkerbouwgewassen

CASCINE

op een oppervlakte van 25.000 hectare. Veevoeder-

Meer dan vijfhonderd boerderijen zijn nog steeds

gewassen zoals maïs beslaan 11 % van het park op

actief in grootstedelijk Milaan waarvan er 58 in ge-

een oppervlakte van 3.241 hectare. Het kweken van

meentelijk bezit zijn binnen de administratieve

groenten en fruit is sterk vermindert, ondanks de

grenzen van de stad Milaan. Het grondgebied waar-

nabijheid van de metropool waar hiervoor een grote

in deze ‘cascine’ of landbouwbedrijven zich bevin-

vraag is. De stad bevoorraden van fruit en groenten

den onderging de laatste honderd jaar ingrijpende

gebeurt vooral via import vanuit de rest van Italië en

veranderingen die in het algemeen de dragende

het buitenland. Wel moet opgemerkt worden dat

functie van de boerderijen deed verminderen of zelfs verdwijnen. De Milanese boerderijen waren vroeger belangrijke centra, allereerst economisch, maar hadden ook een woonfunctie voor meerdere gezinnen en leverden allerlei andere directe diensten aan de stedeling zoals het beheer van het waterrijke landschap en het valoriseren van nutriëntrijk organisch materiaal.

BESTUUR Figuur 33- PASM

Het projectgebied valt onder de jurisdictie van de

51

gemeente Milaan en, in mindere mater, van de ge-

Aangezien gft voorgesorteerd wordt en het zuiver-

meente Assago en Buccinasco. Het park wordt be-

heidspercentage steeds beter wordt betekent dit

stuurd door de provincie Milaan en de Piani Regola-

dat dit afval terug beschouwd kan worden als een

tori Generali (PRG) van Assago en Buccinasco; en

grondstof die de motor kan vormen voor een lokale

gereguleerd door het territoriale coĂśrdinatieplan ,

economie. Voor 1929 bestond zo'n onofficiĂŤle eco-

Piano Territoriale di Coordinamento (PTC) van het

nomie in het Villagio 'degli Spazzini'. (zie figuur 34)

Parco Agricolo Sud di Milano.

Dit was mogelijk omdat onzuiverheden zoals plas-

AFVAL De regio Lombardije heeft op vlak van afvalverwerking een enorme vooruitgang geboekt. Zo lag het percentage van restafval dat op stortplaatsen belandde in 2016 op 4,2 % in vergelijking met 19,6 % in 2004. (ISTAT, 2014). Ook in de provincie Milaan wordt jaarlijks 1,5 miljoen ton afval gerecycled waarvan 225.150 ton gescheiden organisch afval. Het vormt nu reeds het grootste deel van het voorgesorteerde afval. Door een goede sensibilisering van de deels geprivatiseerde nutsmaatschappij AMSA (Azienda Milanese Servizi Ambiental) scoort Milaan erg goed.

Het onzuiverheidspercentage bedraagt minder dan vijf procent waarmee de stad erg goed scoort. (Milano Recycle City, 2015). Tweemaal per week worden containers door AMSA opgehaald waarin biologisch afbreekbare zakken met gft (groenten, fruit- en tuinafval) gedeponeerd worden. Tegenwoordig vertegenwoordigt het voorgesorteerd organisch afval reeds 21 % van al het opgehaald afval. Bijna 136.000 ton organische materiaal per jaar wordt verzameld in het overdrachtsstation Silla waarna het grootste deel dus de stad verlaat.

52

tics in gft onbestaand was. Dit organisch materiaal werd dus verhandelt en voedde de bodem van Milaan.

Figuur 35 - Het aandeel van voorgesorteerde voedselresten blijft stijgen Tabel (A2A Ambiente, 2016)

Figuur 34- Geschiedenis van de afvalverwerking in Milaan

53

BEREIKBAARHEID Het idee om een groene fietsring of Raggi Verdi te

Momenteel wordt er ook volop gewerkt aan de

ontwikkelen ontstond tijdens de Milanese Expo van

bouw van een nieuwe metrolijn M4 die het gebied

2015 naast een focus op lokale voedselstrategieĂŤn.

rond San Cristoforo toegankelijker zal maken. De

Deze zou door de vele landbouwparken lopen en

komst van een rangeerstation voor de metrostellen

deze met elkaar verbinden. Dwars op deze groene

ten westen van het landbouwpark betekent echter

fietsring functioneren de twee Navigli als relatief

wel dat volkstuinen en landbouwgrond zal verdwij-

veilige fietsverbindingen

nen.

Parco delle Risaie

54

Figuur 36 - Groene ring rond Milaan als fietsverbinding en de ligging van mijn case-studygebied

Parco delle Risaie

Figuur 37- Metrokaart met de toekomstige metrolijn M4 en de ligging van mijn case-studygebied

55

VOLKSTUINEN Naast het officieel parkgebied vinden we ook allerlei legale en illegale volkstuinen terug op het grondgebied van Milaan. Deze bevinden zich vaak langs grote infrastructuren zoals spoorwegen en in landbouwparken zoals ook het Parco delle Risaie. Het is opvallend dat deze zich bevinden nabij de cascine of landbouwbedrijven die zich op Milanees grondgebied bevinden.

Parchi dell' Ovest milanese

56

Parchi Nord-Est Milanese

Parco delle Risaie

Parco della Vettabia

Parco del Ticinello

Figuur 38 -Legale en illegale volkstuinen in de stad Milaan (rood) en de cascine of landbouwbedrijven (zwart)

57

2 ANALYSE ONTWERPGEBIED Het afgebakend gebied wordt geanalyseerd door onderzoek te doen naar het bestaan van een social, individual en ecological rift.

Stedelijke landbouwparken hebben niet altijd een geslaagde relatie met de aanlig-gende stad. Mijn hypothese stelt dat deze relatie verbeterd kan worden door de me-tabic rift te herstellen. Door onder andere ecologische, educatieve, sociale en recrea-tieve functies toe te voegen aan het park kan een circulaire voedsel-

Ec

kringloop ont-staan maar hiervoor moeten deze drie

een ge

aspecten eerst geanalyseerd worden.

nutriĂŤ

De analyse eindigt met een foto-impressie van het landbouwpark Parco delle Risaie.

58

cological RIFT:

Social RIFT:

ebroken

de-commodificatie

ĂŤntencyclus

arbeid, ruimte & voedsel

van

METABOLIC RIFT

Individual RIFT: vervreemding met de natuur en handarbeid

Bewerkt van McClintock, 2010

Figuur 39 - Metabolic rift volgens McClintock

59

2.1 Ecological Rift EEN GEBROKEN NUTRIËNTENCYCLUS Droog organisch materiaal met een hoog koolstof-

pp. 11–13)

gehalte is naast nat organisch materiaal (gft, slib,

Biomassa in de vorm van snoeiafval is vaak te vin-

enzovoort) cruciaal voor een herstel van een me-

den nabij lineaire infrastructuren zoals waterlopen,

tabolic rift. Verschillende sectoren; zowel privaat,

spoorwegen en autosnelwegen. Het rooien van in-

publiek als civiel kunnen een overeenkomst sluiten

vasieve soorten en het aanplanten van knotbomen

zodat burgers het recht krijgen om dit materiaal zelf

zou zo de biodiversiteit binnen de stad kunnen ver-

te snoeien en te valoriseren. Zo heeft het stadsbe-

beteren. Japans Knoopkruid, een invasieve soort,

stuur van Genève minder onderhoudskosten voor

kan altijd gesnoeid worden langs spoorwegen en

zijn openbaar groengebied doordat een landbouwer

levert veel biomassa op. (“Knotplex Tussenstand”,

stadsbomen snoeit en grasmaait op publiek domein.

z.d.)

(Tornaghi, Sage, & Dehaene, 2016, pp. 11–13) DECENTRALE WATERZUIVERING. Organisch materiaal kan in het park door de bur-

Naast droog organisch materiaal kan ook nutriën-

ger verzameld en gevaloriseerd worden door een

trijk slib onderschept en gevaloriseerd worden voor

civiel-publieke overeenkomst waarbij de burger de

het in de waterzuiveringscentrales belandt. Ook

stad een dienst bewijst in ruil voor het recht op deze

hier kan de burger een dienst leveren aan de stad.

grondstoffen. (Tornaghi, Sage, & Dehaene, 2016,

De burger kan het aandeel slib in de centrale afvalwaterzuivering San Rocco (zie pagina 52) verlagen waardoor de verwerkings-en vervoerkosten van het slib ook dalen.

Parco delle Risaie

Opvallend is dat een deel van de volkstuinen zullen verdwijnen door het bouwen van een nieuw rangeerstation ten noorden van het Laghetto Ronchetto. De sociale kwetsbaarheidskaart laat zien dat er in Buccinasco en Assago kwetsbare gebieden zijn.

BIOMASSA

Figuur 40 - BIomassa

60

De maïsakkers die hier de grens vormen met het landbouwpark en palen aan de Cavo Borromeo zouden plaats kunnen maken voor nieuwe volkstuinen.

Figuur 42- Japans knoopkruid op het braakliggend terrein waar een nieuw metrorangeerstation komt

STROMEND WATER

Parco delle Risaie

Figuur 41- Potentieel gebied rijk aan biomassa

Figuur 43- Waterlopen en stilstaand water

61

VERDICHTING EN VERHARDING Ondanks het voorkomen van een ondoorlaatbare bodem ontstond er de laatste decennia een toename

LANDBOUWGEWASSEN

in bebouwing op dit voormalig landbouwgebied.

De rijstvelden hebben een historisch en educatieve

In 2017 werd in Milaan 19 hectare landbouwgrond

waarde terwijl de geoogste maïs dient als veevoeder

verstedelijkt wat op vandaag resulteert in 10,500

voor de melk-en vleeskoeien in het park zoals

hectare verharde zone in de hele municipaliteit van

de Limousinkoeien in Cascina di Mezzo. Op de

Milaan. (Longo, 2017)

akkergronden wordt bovendien gesproeid met herbiciden wat nefast is voor het bodemleven.

Er is sprake van een constante druk op periurbaan landbouwgebied dat nog de ruimte bezit om bebouwd te worden. (Pulighe, 2019) Het landbouwpark werkt echter als een spons voor de stad en ligt dan ook lager dan de omliggende woonwijken.

Ondanks de focus op lokale voedselstrategieën blijft het gebruik van chemische mest en herbiciden toe, wat de bodem uitput op lange termijn. (Pulighe, rijst

2019).

Figuur 45- Bodemdoorlaatbaarheid maïs

VERHARDE BODEM

ONVERHARDE BODEM

Figuur 44 - Bodemdoorlaatbaarheid

62

Figuur 46- Landbouwgewassen

granen

VERONTREINIGDE GROND Delen van het landbouwpark bevinden zich in een verwaarloosde staat ondanks de vele inspanningen.

Sluikstorten nabij de autostrade A7 maakt dat de

Verontreinigde grond

grond en het water vervuild geraakt.

Op figuur 50 is te zien hoe de rijstvelden gevormd werden, namelijk door jarenlang klei te ontginnen

Ontgonnen klei

die gebakken werd in steenovens wat bijvoorbeeld na de zware bombardementen van de tweede we-

Maagdelijke grond

Figuur 48 - Bodemverzet

reldoorlog noodzakelijk was voor de heropbouw van de stad. (Longo, 2017) De groene zone is onaangeroerde grond en de paarse grond is verontreinigde grond.

Figuur 47- Illegale stortplaatsen in Gratosoglio ten westen van het park

63

2.2 Social Rift DE-COMMODIFICATIE VAN ARBEID, RUIMTE & GEMEENGOED Buccinasco is sociaal kwetsbaar. Dit valt af te leiden uit de analyse waar ik schrijf over de actiegroep Retake Buccinasco die zelf actie onderneemt. Wat echter opvalt is hoe weinig volkstuinen in Buccinasco zijn. Bovendien is de verstedelijkingsdruk hier erg ingrijpend en komt deze heel dicht bij de waardevolle beek Cavo Borromeo. Het water ervan is relatief proper en het water wordt gebruikt om de rijstvelden te bevloeien.

Verschillende wijken bevinden zich rond het park maar er kan niet gesproken worden van een onderling gevoel van verbondenheid. Het park is niet uitnodigend voor de trage weggebruiker en vormt momenteel een barrière door de vele private dreven en doodlopende wegen.

Aan de hand van demografische cijfers stelde ik een sociale kwetsbaarheidskaart op die aantoont dat Buccinasco minder scoort dan de andere wijken. Waarschijnlijk speelt de slechte verbinding met het centrum een rol. Het herpositioneren van volkstuinen die zullen verdwijnen gebeurt dan ook niet toevallig in deze zone in de vorm van een common garden.

64

Kwetsbaar en minder toegankelijk Minder kwetsbaar en toegankelijk

Figuur 49 - Analyse van sociale kwetsbaarheid en toegankelijheid

Figuur 50- Sociale kwetsbaarheidskaart

65

KLEINE LANDBOUWBEDRIJVEN

saie nog steeds af. In het ontwerp koos ik daarom

De oprichting van het PASM (Parco Agricolo Sud

doelbewust voor een regeneratie van niet gediver-

di Milano) hielp om open ruimte te vrijwaren van

sifieerde en verlaten landbouwbedrijven. Dringen-

verstedelijking. Toch schiet het landbouwpark nog

de steun voor niet multifunctionele boerderijen is

tekort: Niet multifunctionele boerderijen moeten

nodig om het voortbestaan van deze actieve casci-

dringend gesteund worden om te kunnen concurre-

ne veilig te stellen. De PASM voorzag tools waarbij

ren met de toenemende verstedelijking. De PASM

landbouwbedrijven op in gingen die reeds erg inno-

voorzag tools voor landbouwbedrijven die reeds erg

vatief en sociaal geĂŤngageerd waren zoals Cascina

innovatief en sociaal geĂŤngageerd waren zoals Cas-

Battivacco. (Magoni and colucci 2007)

cina Battivacco. Het PASM werd als marketingopportuniteit gebruikt bij de grote landbouwbedrijven

Economisch gezien zijn de kleine landbouwbedrij-

om hun netwerk van directe of korte ketenverkoop

ven die niet direct op de boot sprongen gedoemd

uit te breiden bij de Milanezen. Niet-gediversifieer-

om te falen.

de boerderijen zonder randactiviteiten zijn er niet in

De versnippering van het landschap samen met de

geslaagd om hiervan te profiteren. (Magoni and co-

economische en technische voorsprong van grotere

lucci 2007)

landbouwbedrijven maakt deze kleinere landbouwbedrijven die gelinkt zijn aan de competitieve glo-

Veel kleinschalige cascine zoals Cascina Pizzo (zie

bale markt erg kwetsbaar. Door in te zetten op Agro

foto pagina 102) zijn niet afgesteld op een directe

Ecology kunnen deze bedrijven multifunctioneel

verkoop aan de buurt waardoor wegen die een mo-

worden. Omdat een strategie, gericht op het herstel

gelijke verbinding zouden kunnen vormen tussen

van de metabolic rift, nog onbestaand is in het land-

Buccinasco, Assago, Barona privaat zijn of doodlo-

bouwpark kunnen deze bedrijven overhaalt wor-

pen. De grootschalige Cascina battivacco (zie pagi-

den om deze strategie toe te passen zodat ze ook

ne 100) is gericht op een directe verkoop in de boer-

een educatieve rol kunnen vervullen voor de buurt.

derij en heeft een betere relatie met de buurt en het

(Magoni and colucci 2007)

domein is ook vrij betreedbaar. (Magoni en colucci , 2007)

Verloedering van boerderijen en het opkopen van gronden zorgde voor een fragmentatie van het landschap en speelt zich ook in het Parco delle Ri-

66

ACTIEGROEPEN

Figuur 51 en 52 - Het zicht wordt geblokkeerd door een dichte massa van struiken en bomen wat de herkenbaarheid en verbondenheid van het landbouwpark niet ten goede komt. Links: de Via Riccardo Balsamo Crivelli doodloopt

Figuur 53- Het is duidelijk hoe ingrijpend het grondverzet isrond de kapel San Marco al Bosco

67

Plantacties, het verwijderen van graffiti, zwerfvuil enzovoort gebeurt door de actiegroep Retake Buccinasco. Om de buurt op te vrolijken zetten vrijwilligers zich actief in om bijvoorbeeld fruitbomen op publiek domein aan te planten en overhangende takken boven voetpaden te verwijderen. Deze actiegroep valt echter terug op externe grondstoffen om de bodem te verrijken zoals turf, compost en plantmateriaal die men waarschijnlijk zelf moet aankopen.

Figuur 54 - Vrijwilligers van de actiegroep Retake nemen het heft in eigen handen en onderhouden verloederde ruimten in de buurt van Buccinasco ten zuiden van het landbouwpark

68

Figuur 55 & 56 - Vrijwilligers van de actiegroep Retake nemen het heft in eigen handen waardoor ze toegang krijgen tot vormen van organisch materiaal die men zou kunnen valoriseren en gebruiken voor hun plantacties of verkoop. Het snoeien van straatbomen met overhangende takken is hier een voorbeeld van (bron foto: facebebookpagina actiegroep Retake)

69

2.3 Indivual rift VERVREEMDING MET DE NATUUR EN HANDARBEID VERSTEDELIJKING EN FUNCTIEVERANDERING Het is niet eenvoudig om een analyse te maken van

worden aan lokale voedselstrategie waardoor een gesloten nutriëntencyclus kan ontstaan.

een individual rift of de vervreemding met de natuur als stedeling. Sommige delen van het landbouwpark

Het Piano del Distretto Rurale di Milano is het

zijn bezet door volkstuinen. Er is geen sprake van

strategisch plan van het Distretto Agricolo Milanese

enige vorm van coöperatie tussen de landbouwers

(DAM) en streeft het doel na van de Europa

en de volkstuinier.

2020-strategie om werkloosheid, armoede en de effecten van klimaatopwarming tegen te gaan.

In en rond het landbouwpark zijn er veel verschillende

Het Open Agri-project die door Cascinet wordt

vormen van landgebruik. De overgang tussen

uitgevoerd is hier een toonaangevend voorbeeld

deze verschillende vormen van landgebruik is erg

van. (Quaglia en Geissler, 2018).

drastisch. Cascine waren ooit belangrijke centra met

Het DAM werkte samen met Milano Ristorazione,

zowel economische als dienstverlenende functies.

een cateraar van bijna alle schoolkantines in Milaan,

Veel cascine zijn omgevormd tot appartementen en

een plan uit om alle scholen rijst te serveren van het

hebben nu louter een woonfunctie die geen relatie

Parco Agricolo Sud di Milano. (Quaglia en Geissler,

meer vertonen met hun omgeving.

2018). De associatie Parco delle Risaie Onlus schat dat het landbouwpark 60.000 rijstgerechten per

DAM

dag kan leveren aan de stad. In theorie zouden dus

Het DAM (Distretto Agricolo-Culturale Milanese)

twee derde van de 90.000 burgers die in de nabije

is een consortium of samenwerkingsverband

omgeving van het park wonen dagelijks risotto

tussen 31 boerderijen op Milanees grondgebied,

kunnen maken met rijst afkomstig van dit park. Om

opgericht in 2011. Met een totale oppervlakte van

de metabolic rift te herstellen moeten de nutriënten,

meer dan 60% van het landbouwgebied in de stad

aanwezig in ondermeer voedselresten, kunnen

Milaan is deze samenwerking erg representatief.

terugkeren naar het park. (Associazione Parco delle

Het hoofddoel is het beschermen van het

Risaie Onlus, 2010)

landbouwpark door een strategie gericht op een korte voedselketen. Een strategie gericht op het herstel van de metabolic rift moet toegevoegd

70

MILAN FOOD POLICY De stad Milaan ontwikkelde tijdens zijn expo in

zo veel mogelijk te sorteren (zie figuur 58). (Prodotti DAM, 2017).

2015 het Milan Food Policy, een voedselbeleid dat focust op een voedselsysteem gericht op nabije

Indien het voedsel niet eetbaar is, wordt het

landbouw met een multidimensionale aanpak. Er

verzameld en beland het samen met het opgehaald

vallen vijf hoofdprioriteiten onder, waaronder het

gft, waarna het verwerkt wordt in Montello (zie

verspillen van etensresten door het uitbreiden van

figuur 3). In blauw is aangeduid welke markten

een voedselbanksysteem. Dit beleid zorgde echter

reeds betrokken zijn bij dit project en in groen zijn

ook dat alle schoolrefters in Milaan rijst uit het

de boerenmarkten te zien waar lokale producten uit

landbouwpark PASM serveren. De verspilling van

het landbouwpark verkocht worden.

etensresten wordt ook nagestreefd door markten te linken met voedselbanken en organisch materiaal

Figuur 57 - Indiviual rift in beeld nabij een nieuwe woonwijk in Assago grenzend aan het Parco delle Risaie

71

MUNICIPIO 6 In het zesde district waar het afgebakend project zich bevindt worden er wekelijks 12 markten gehouden.

Deze markten zouden niet alleen meer producten van het landbouwpark kunnen verkopen maar ook hun etensresten 'doneren' aan het landbouwpark zodat een gesloten nutriĂŤntencyclus kan ontstaan samen met de mest-en gewasoverschotten van de landbouwbedrijven, voorgesorteerd gft van burgers, restaurants en refters.

MARKTEN In 2016 een

werd een experiment gehouden waarbij gescheiden

geĂŻntroduceerd

afvalinzamelingssysteem

werd

bij

15

markten.

Door

biologisch afbreekbare zakken te voorzien en een goede sensibiliseringcampagne werd ongeveer 89 ton organische fractie verzameld, tegen de slechts 11 ton die in 2015 verzameld werd. Dit resultaat werd mogelijk gemaakt dankzij de samenwerking van de straatverkopers met AMSA die gratis vuilniszakhouders

en

biologisch

afbreekbare

vuilniszakken schenken. Het is de bedoeling om dit uit te breiden naar 94 markten in de stad. Men spreekt van een circulaire economie maar alweer verlaten deze etensresten de stad samen met het opgehaald gft. (Prodotti DAM, n.d.)

72

Ciccoto Martesana

Via Asmara

Falck

Volturno-Garigliano Fauche

Valvassori Peroni Benedetto Marcello Bastioni di Porta Nuova Kramer

Osoppo

Via della Rondine

Municipio 6

Papiniano -Sant’Agostino Tabacchi Oglio

Figuur 58 - Markten in Milaan waar reeds sprake is van een verzameling van de etensresten.

73

Tijdens de expo van 2015 ontstond het idee om een Raggi Verdi te ontwikkelen of een groene ring voor fietsers. De komst van deze groene ring samen met de nieuwe metrohalte San Cristoforo (M4) zou het gebied toegankelijker maken. Toch is er een tekort aan verbindingen dwars op deze groene ring tussen Buccinasco en Barona.

Er wordt in dit plan van de Raggi Verdi niets vermeld over een groenblauwe infrastruc-tuur. Er zou een dwarse verbinding op deze fietsas aangeplant kunnen worden in de vorm van een common trage wegennetwerk aangeplant met knotbomen.

Figuur 60 - Wegen en dreven binnen het landbouwpark

Barona

Buccinasco

Figuur 59- Aansluiting op het openbaar vervoer

74

Figuur 61 - De 'Raggi Verdi 'of de groene fietsring rond Milaan

Figuur 62 en 63 - San Cristoforo Concorrimi

75

2.4 Conclusie analyse Het landbouwpark heeft zich sinds de jaren 5o al meerdere keren moeten heruitvinden om de metropolitane druk te weerstaan. De verstedelijkingsdruk is nog steeds hoog: zowel direct in de vorm van nieuwe gebouwen als indirect door de functieverandering van landbouwbedrijven die niet kunnen concurreren met de multifunctionele bedrijven. (Magoni en colucci , 2007)

Horeca Scholen

Het beschermen van de open ruimte en de focus op een lokale voedselstrategie wordt nu reeds nagestreefd. Dit volstaat echter niet voor een herstel van een metabolic rift die ontstond in de jaren 1950.

Om een verdere bodemuitputting tegen te gaan in het landbouwpark is er dus nood aan een aanvulling van deze strategie. Door het decentraal verwerken

Cascine Recente nieuwbouw

VoedermaĂŻs Granen

van organisch materiaal kan de metabolic rift hersteld worden en de nutriĂŤntencyclus gesloten worden.

De individual rift maakt duidelijk dat er sprake is van

Rijst Verontreinigde grond Braakliggende grond

een moeilijke verbinding doorheen het park door de vele private dreven en doodlopende wegen. De nieuwe metroverbinding die aangelegd wordt en een nieuwe halte zal hebben in San Cristoforo maakt de verbinding met de binnenstad beter maar heeft

Stilstaand water Maagdelijke grond Sromend water

geen effect op de verbinding tussen de omliggende buurten Assago, Buccinasco aan de ene kant en San Ambrogio en Barona aan de andere kant.

76

Vokstuinen Groene fietsring

Ra

angeerstation

Figuur 64- Analysekaart

77

78

2.5 Foto-impressie Foto 1: Tonnen vangen regenwater op in de volkstuinen

Foto 2: Ongevaloriseerd grasmaaisel wordt gestort

Foto 3: Vrachtwagens vervoeren oud ijzer naar een recyclagepark middenin het landbouwpark

Foto 4: 'Illegale' volkstuinen komen voor langs de

Foto 5: Rivierkreeften in de Cavo Borromeo

Foto 6: Geknotte witte moerbei is een typische boom die geleidelijk uit het landschap verdween

Foto 7: Cascine worden omgevormd tot residenties

Foto 9: Cascina omgevormd tot residentie

Foto 11: Omgevormede cascina met zicht over het landbouwpark

Foto 8: Laghetto Ronchetto is een artificieel meer door het uitdelven van grind en klei

Foto 10: Sociale woonwijk in Quartiere Sant'Ambrogio

Foto 12: Silo om rijst te drogen en tractor in Cascina battivacco

Foto 13: Private dreef richting Cascina di Mezzo

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

3. STRATEGIE 3.1 Sandwich-theorie

een balans gevonden kan worden tussen de techno-

De voordelen van een centrale en erg technocrati-

logische efficiëntie en het behoud van de geografi-

sche afvalverwerkingsstrategie kan gecombineerd

sche en cognitieve nabijheid van de gebruikers (me-

worden met een decentrale en emancipatorische

tabolic rift). (Grulois et al, 2016)

strategie van afvalverwerking. Dit is vergelijkbaar met de ‘sandwich strategie’ voorgesteld door Tjal-

De drie dimensies van metabolic rift zijn ecological,

lingii (1995), waar de autoriteiten op hoger niveau

social, and individual rift en werden aangehaald

technische, economische en organisatorische con-

voor de opmaak van mijn analyse. In de strategie

dities kunnen aanbieden om kleinschalige ecologi-

denk ik na over het herstel van deze metabolic rift

sche en emancipatorische projecten op te richten.

McClintock spreekt van een Metabolic shift: ecologi-

Dit zou kunnen gebeuren door het toepassen van

cal shift, social shift en indivual shift.

technologieën op intermediaire schalen, waardoor

Een groenblauwe infrastructuur samen met decentrale grondstoffencentra kunnen de betrokkenheid van de omwonenden met het park herstellen en het cultuurhistorische landschap in ere herstellen.

Figuur 67-Collage groenblauwe netwerk en bioswales

106

Figuur 66 - De 'Sandwichtheorie'

107

3.2 Ecological shift VERBONDEN AGRO-ECOLOGIE SOCIAL AGRO ECOLOGY Agro-ecologie wordt gedefinieerd als de toepassing van ecologische principes in de studie, het ontwerp en het onderhoud van een productieve bodem waar biodiversiteit niet in het gedrang komt te staan.

(Altieri and Toledo 2011; Gliessman 2012). Dit betekent dat het landbouwpark ecologisch waardevoller wordt omdat de bodem niet langer uitgeput wordt.

Hiervoor is een omschakeling naar biologische land-

Figuur 68 - Verbonden gemeenschapsserres

bouw nodig die past in een groene lokale economie.

GROENBLAUWE INFRASTRUCTUUR

De rijstteelt is historisch belangrijk en kan uitge-

Op de wegen en dreven zal enkel nog lokaal

breid worden op de akkers die vroeger bedoeld wa-

verkeer toegelaten worden. De wegen worden

ren voor veevoeder zoals de maĂŻsakkers. Het is de

aangeplant met knotbomen (populier en witte

bedoeling dat er alternatieve manieren uitgevonden

moerbei) die positief zijn voor de biodiversiteit

worden om het vee te voorzien van voeding bijvoor-

in het landbouwpark. Dit groenblauw netwerk

beeld door de kweek van kroosvaren of het toedie-

is uitnodigend en het hout biedt droog orga-

nen van gekookte etensresten.

nisch materiaal als surplus op de gewasresten en park-en tuinaf-val afkomstig uit de omgeving.

De knotbomen tussen de rijstvelden kunnen overlopen in meer verstedelijkte ruimtes en aangeplant worden in bioswales (zie figuur 72).

Deze lineaire regentuinen nodigen de stedeling uit om het park te bezoeken en dringt de verstedelijkte ruimte binnen als een verlengde van een groenblauwe infrastructuur.

Figuur 67 - Een gesloten nutriĂŤntencyclus

108

Geleidelijk aan zal er een traag en biodivers

teem kan essentiĂŤle diensten verlenen aan de stad en de mensen die er wonen: landbouw voor voedsel, vegetatie voor het verminderen van het Urban Heat Island Effect, een ruimte voor het reguleren van milieurisico's (overstroming, branden, erosie van biodiversiteit, grondwaterverontreiniging), enz.). Dit terwijl ook koolstofdioxide in de lucht wordt verwijderd en opgeslagen in de grond en vegetatie. Deze dienFiguur 69 - Een groenblauw netwerk ten noorden van de Certosa Pavia

mobiliteitsnetwerk gevormd worden. Een traag wegennetwerk wordt opgezet tussen de intensieve rijstvelden. Belangrijk is dat deze assen functioneren als een common tussen de afgesloten wijken.

Deze worden aangeplant met streekeigen plantmateriaal uit de gemeenschapsserre en vormt zo een biodivers boccagelandschap die bovendien extra biomassa oplevert voor een groene economie. Dit is nodig voor een goede nitraten-fosforbalans aangezien het aandeel nat organisch materiaal heel groot is door het voorsorteren van etensresten.

Naast de groenblauwe infrastructuur zal het decentraal valoriseren van organisch ma-teriaal heel wat uitstoot voorkomen van vuilniswagens maar ook door de kleinschalig-heid van de installaties die minder energie nodig hebben. Het verwerken van het organisch materiaal zal ervoor zorgen dat de landbouwers gemakkelijker kunnen om-schakelen op een biologische rijstteelt. Een verbonden parksys-

sten kunnen echter nog efficiĂŤnter worden indien het systeem van verwerking van organisch materiaal gedecentraliseerd wordt. Bijvoorbeeld de opslag van koolstof in de bodem is mogelijk als biochar in de grond ingewerkt wordt. In het ontwerp is duidelijk dat dit materiaal in principe gevaloriseerd droog organisch materiaal is.

Het samenwerken van actoren die toegang hebben tot verschillende vormen organisch materiaal is cruciaal voor een ecological shift. Zo kan composteren minder C02 uitstoten als biochar toegevoegd wordt aan de etensresten enzovoort. Innoveren uitproberen is dan ook cruciaal om tot een gebiedsgerichte oplossing te komen. De rijstteelt zal op een biologische manier gebeuren en de cascine kan gebruik maken van lokaal beschikbaar organisch materiaal.

Dit is essentieel voor het herstel van de metabolic rift. Chemische meststoffen worden ook in volkstuinen verboden waardoor een uitwisseling met andere actoren vanzelfsprekend wordt om hiervoor alternatieven te voorzien.

109

3.3 Social shift COÖPERATIE

deze zijn. Belangrijk is dat hier gekweekt wordt wat

ONDERSTEUNEN VAN EMANCIPATIE

niet te vinden is in de akkers, denk aan groenten, fruit

Niet alleen een versoepeling van de regelgeving die

en noten die momenteel van veraf geïmporteerd

het eigenhandig verwerken van organisch materiaal

wordt. De volkstuiniers hebben ervaring met het

promoot, dringt zich op. Het verzamelen en onder

landbouwpark en kunnen het opzetten van de

elkaar verdelen van organisch materiaal door

common gardens in goede bannen leiden.

burgers zou ook aangemoedigd kunnen worden.

Vrijwilligers van de actiegroep Retake doen reeds

Door Social Agro Ecology toe te passen in de

plantacties en beslisten om het onderhoud van hun

common gardens en rijstvelden kan een breed

(verloederd)stedelijke groenruimtes zelf te doen.

scala aan sociale doelstellingen behaald worden

Het aanbieden van geavanceerde technologieën

voor Milaan. Naast ecologische doelstellingen

en openbare gebouwen zoals cascine zouden deze

is ook het nastreven van plezier, vriendschap en

emancipatorische acties vergemakkelijken. Het kan

solidariteit belangrijk en dit vooral onder mensen

bovendien de start vormen van een lokale groene

die in een moeilijke levenssituatie verkeren zoals

ecomie.

vluchtelingen, werklozen of mensen die zich geïsoleerd voelen.

COMMON GARDENS

Agro-commons zijn socio-politieke constructies

BESTAANDE ASSOCIATIE

van algemeen belang die verder gaan dan het

De associatie Parco delle Risaie Onlus die in

onderscheid tussen publieke en private eigendom.

2008 opgericht werd vanuit een bottom-up

Ze kunnen samengevoegd worden om tegemoet

beweging bestaat reeds en blijft het belangrijkste

te komen aan publieke belangen: ze zijn afhankelijk

beleidsorgaan. Het nastreven van een herstel

van vruchtbare landbouwgrond die gebruikt

van de metabolic rift past ook in hun strategie die

wordt voor voedselproductie en duurzame lokale

de huidige agrarische functie wil behouden en

diensten (korte toeleveringsketens, zelfpluktuinen

activiteiten te bevorderen om de natuur, het milieu

en gedeelde tuinen). (Kuhk, De Cauter, & Van den

en het territorium te verbeteren.

Broeck, 2018)

110

Agro-commons kunnen de toegang op gezond lokaal

Met het oog hierop heeft de associatie, toen

voedsel verbeteren. De common gardens kunnen

reeds beslist betrokken te zijn bij het plannings-

openbaar, associatief, privaat of een combinatie van

en bouwproces van het Parco delle Risaie. Op dit

pad hebben de promoters de steun gevonden

het landbouwpark. Samen met de etensresten

van de gemeente Milaan en vervolgens van de

van de lokale markten, de refters van scholen en

regio Lombardije, de gemeente Buccinasco, de

de restaurants in het Barona-district kan de een

landbouwafdeling van de provincie Milaan en tal

individual shift ontstaan waarbij men leert over de

van andere territoriale entiteiten. Het idee bestond

nutriëntencyclus.

al om landbouwers en burgers de protagonisten te

NAT ORGANISCH MATERIAAL

laten worden van een nieuwe manier om het gebied

Zo kunnen de nutriënten van de etensresten van de

te besturen. Het implementeren van een strategie

markten in het district gevaloriseerd worden in het

gericht op het herstel van een metabolic rift is dan

landbouwpark samen met ander organisch mate-

ook realistisch.

riaal. Deze etensresten samen met de etensresten van scholen en geëngageerde burgers vormt het

Lokale consumptie is echter niet genoeg voor het

nat organisch materiaal nodig voor een metabolic

herstel van de metabolic rift, hiervoor moeten de

shift.

nutriënten van deze etensresten terugkeren naar

Municipio 6

Figuur 70 - Samenwerking met de markten in Municipio 6

111

3.4 Individual shift: GROENBLAUW NETWERK

PARTICIPATIE EN EEN GROENE ECONOMIE

OVERBRUGGEN De vervreemding van de burger met het landbouwgebied

kan

opgelost

worden

door

educatie. Indien organisch materiaal aanzien wordt als een gemeengoed kan de valorisatie ervan een brug vormen tussen de stedeling en het landbouwpark. Deze valorisatie gebeurt in een grondstoffenfabriek of IRRC (Integrated Resource Recovery Centers) en in de gemeenschapsserres en common gardens.

PARCO DELLE RISAIE ONLUS In 2008 ontstond het Parco delle Risaie Onlus, een associatie die ontstond door een bottom-upproces door enkele landbouwbedrijven die de handen in elkaar wouden slaan zoals de Cascina Battivacco.

Hun doel is om de interactie tussen een stedelijke en rurale context te versterken. Er is sprake van een democratisch besluitvormingsproces waarbij de

In een duurzaam ontwerp is een goede relatie tussen verschillende actoren cruciaal. Hierbij denk ik aan infrastructuurbeheerders (groen), landbouwers, volkstuiniers en overheden. Deze kunnen elkaar versterken en er kan een win-winsituatie ontstaan voor elk van hen. Buurtcompost kan verkocht worden aan landbouwers, tuinaannemers en lokale overheden indien er meer compost geproduceerd wordt dan het park nodig heeft. Het park heeft nood aan 1320 ton compost per jaar (2-3 ton compost per hectare per jaar) als het onafhankelijk wil worden van eindige grondstoffen. (Stewart & Coclanis, 2018) Een geslaagd opzet van dit project zou dus gepaard kunnen gaan met het ontstaan van een groene economie waardoor stadsvergroening in het centrum nood heeft aan een groene lokale economie in de stadsrand gericht op de valorisatie van organisch materiaal.

associatie de participatie en de knowhow van de burger wil verbeteren. (Quaglia en Geissler, 2018) De multifunctionaliteit van de landbouwbedrijven staat ook op de agenda maar alleen de grootste landbouwbedrijven hervormden hun bedrijf op deze manier. (Magoni en Colucci, 2007) Het is de bedoeling dat de cascine die nog niet in de associatie zitten te overhalen om dit te doen en hun multifunctionaliteit kan er in bestaan dat hier gefocust wordt op Social Agro Ecology.

112

Figuur 71 -Bioswales zijn een uitbreiding van een groenblauw netwerk maar dan in een verstedelijkte context

landbouwpark te betrekken kan de rol van de mens in

EMANCOPATORISCH meerdere

een gesloten nutriëntencyclus aangeleerd worden.

emancipatorische en educatieve projecten ontstaan

Voorsorteren en recycleren zou zo niet alleen meer

die verbonden zijn met lokale scholen, restaurants

effect kunnen kunnen hebben maar ook een groene

en markten door het doortrekken van een veilig

lokale economie onderhouden. De schoolgaande

groenblauw netwerk in de vorm van ‘bioswales’.

kinderen kunnen zo hun ouders aanmoedigen om

Organisch materiaal beland in meerdere punten

zich ook in te zetten om de metabolic rift te herstellen

in het park en vormt de hulpbron van de common

in hun buurt. Via bioswales kan het groenblauwe

gardens en gemeenschapsserres die niet kunnen

infrastructuurnetwerk doorgetrokken worden en

functioneren zonder deze samenwerking. Een agro-

passeren langs de scholen.

In

het

landbouwpark

kunnen

ecologisch park heeft dus nood aan een circulaire aanpak waarbij de burger naast consument, producent van allerlei vormen van gevaloriseerd organisch materiaal.

SCHOLEN In

het

landbouwpark

kunnen

meerdere

emancipatorische en educatieve projecten ontstaan die verbonden zijn met lokale scholen, restaurants en markten door het doortrekken van een veilig groenblauw netwerk in de vorm van ‘bioswales’.

Organisch materiaal beland in meerdere punten in het park en vormt de hulpbron van de common gardens en gemeenschapsserres die niet kunnen functioneren zonder deze samenwerking. Een agroecologisch park heeft dus nood aan een circulaire aanpak waarbij de burger naast consument, producent van allerlei vormen van gevaloriseerd organisch materiaal.

SCHOLEN Door scholen bij het proces van de opzet van het

Figuur 72-Collage groenblauwe netwerk en bioswales

113

3.5 Metabolic shift als strategie De overheid zou het decentraal valoriseren van organisch afval moeten aanmoedigen door een deel van het opgehaald organisch materiaal te schenken aan

het

landbouwpark. Autoriteiten

technische,

economische

en

zouden

organisatorische

condities moeten aanbieden.

Common garden

Groenblauwe infrastructuur en bioswales Horeca

Een grondstoffenfebriek functioneert als een 'ntegrated Resource Recovery Centers' (IRRCs) en gemeenschapsserres gebruiken gebruiksvriendelijke technologieĂŤn die gemakkelijk handelbaar en onderhoudbaar zijn. Het gebruik van technologie die weinig energie nodig heeft, zorgt voor een lage productiekost. (Storey et al., 2015) Verschillende actoren kunnen zich zo snel betrokken voelen met deze technologie en het aanpassen aan hun noden.

De gedecentraliseerde strategie heeft ook nood aan meer mankracht waardoor banen ontstaan voor NEETS (Not in Education, Employment or Training) en meer mensen geĂŤmancipeerd geraken met

Scholen

Cascine Recente nieuwbouw Bedreigde volkstuinen Grondstoffenfabriek

Rijstvelden

Broeiplaats kroosvaren

het park. Een dergelijke strategie dicht bij sociale woonwijken kan zorgen dat de recyclagecijfers hier omhooggaan en een hoogkwalitatieve compost ontwikkeld kan worden. Na het verwerkingsproces kunnen

de

bekomen

grondstoffen

verkocht

worden aan landbouwers, lokale overheden en tuinaannemers wat een groene economie in gang kan zetten. (APHJ, z.d.) Meer stadsvergroening kan zo dus werkgelegenheid en sociale inclusie betekenen indien lokaal geproduceerd compost

114gebruikt wordt.

Gemeenschapsserres Fytodepuratie Stromend water Aansluiting op groene fietsring

Figuur 73- Strategische kaart

115

4 ONTWERP Het valoriseren van reststromen kan gebeuren in de zone waar stad en platteland elkaar ontmoet. Het gebiedsontwikkelingsproject sluit aan op het bestaand landbouwpark Parco delle Risaie. Het ontwerpend onderzoek is gericht het herstel van de metabolic rift van het zesde stadsdistrict.

AGRO-ECOLOGIE Agro-ecologie is een ecologische, economische en sociale benadering van een landbouw-en voedingssysteem. De gemeenschap wordt zo deel van een duurzame landbouwmethode. In dit park staat een biologische en innovatieve teelt centraal zoals bijvoorbeeld de teeltcombinatie zoals de combinatie van rijst met kroosvaren. De rijstvelden heeft het potentieel om koolstofdioxide uit de lucht op te vangen en in de grond te stockeren maar hiervoor moet het koolstofgehalte naar omhoog.

COMMON GARDENS De verdwenen volkstuinen worden heropgezet langs de Cavo Borromeo en vervullen een dubbele functie.

Naast het kweken van lokaal en biologisch voedsel wordt het nutriĂŤntrijk slib uitgebaggerd samen met de oeverplanten. Dit is een eeuwenoude techniek die de Franse CistersiĂŤnzer-orde in heel Europa en ook in Milaan introduceerde. De zuiverheid van deze stroom laat toe om deze eeuwenoude techniek te herintroduceren. Een metabolic shift kan dan ook maar plaatsvinden indien organisch materiaal in allerlei vormen toegankelijk wordt.

SERRES De verschillende soorten organisch materiaal afkomstig uit scholen, horeca, rivieren, enzovoort belanden in en rond de serres. Het organisch materiaal wordt hier gevaloriseerd tot biogas voor een gemeenschapskeuken, warmte voor de

Figuur 74 - De hortillonages stroomafwaarts van Amiens

116

gezaaide planten in het voorjaar en voor burgers

kunnen verwerkt worden tot biochar.

die een verwarmde ruimte willen opzoeken in de

GROENE ECONOMIE

koude wintermaanden. De compost en substraat

Deze vier strategieën streven naar het herstel van

die overblijft na de verwerking wordt gebruikt in de

de metabolic rift van het park door in te zetten op

common gardens en de rijstvelden waardoor een

zowel een synergie tussen organische materialen als

circulaire nutriëntencyclus ontstaat.

op de actoren en sectoren.

GRONDSTOFFENFABRIEK OF IRRC

Deze ingrepen zijn nodig voor een onafhankelij-

De hoeveelheid gft die verwerkt moet worden kan

ker landbouwpark waar de bodem hersteld wordt

echter te groot zijn waardoor ze getransporteerd

en koolstof opgeslagen wordt in de bodem. Indien

moeten

Deze

meer compost geproduceerd wordt dan er nodig is

kunnen langs de A7 gemakkelijk geraken aan de

in het landbouwpark (meer dan 1320 ton compost

grondstoffenfabriek.

per jaar) kan een groene economie ontstaan waar-

Eén

worden

met

grondstoffenfabriek

vrachtwagens.

wordt

opgezet

en

functioneert als een IRRC (Integrated Resource

door stadsvergroening gepaard kan gaan met jobcreatie in de stadsrand.

Recovery Center). Deze plaatsen hebben zowel economische, ecologische en sociale voordelen

Naast het opzetten van dit gedecentraliseerd sys-

voor de buurt waar ze zich bevinden. Het is de

teem moet de stad ook toezien dat zijn stadsver-

bedoeling dat er een overeenkomst ontstaat tussen

groeningsprojecten gebruik maakt van lokaal gepro-

verschillende actoren en sectoren zoals met AMSA,

duceerde compost, biochar, enzovoort. Aan de hand

de afvalophaaldienst van Milaan, om mee te werken

van een stadslabo kunnen beginnende common-

aan dit project. Grondstoffen kunnen verkocht

sinitiatieven ondersteund worden, commons-ak-

worden aan de prijs van kunstmest maar het leveren

koorden gesloten worden en succesvolle modellen

van mest en gewasresten kan deze prijs drukken

verspreid worden bij geïnteresseerden. Het labo

zodat het interessanter wordt dan kunstmest.

zorgt ervoor dat niet alleen het stadsbestuur deze

(Storey et al., 2015)

initiatieven ondersteunt maar dat ze ook actief betrokken is met burgers en economische actoren wat

De

grondstoffenfabriek

bevindt

zich

nabij

cruciaal is voor mijn ontwerpend onderzoek.

verschillende infrastructuren waarbij de autosnelweg erg prominent is. Hakhout langs deze infrastructuren

117

Deviatore dell'Olona

Dev

Common garden

iato

re d

ell'O

lona

Common garden vo

Ca eo

m rro

Bo Fiets

ring

Figuur 75- Ligging Common gardens

118

4.1 COMMON GARDENS Het water van de Deviatore dell'Olona loopt onder de

Het is de bedoeling dat zo veel mogelijk nutriënten

Naviglio Grande door en bevat afvalwater van de stad

uit het water gezuiverd wordt alvorens dit zuiver

dat gezuiverd wordt in het waterzuiveringsstation

water in aanraking komt met onzuiver water in de

San Rocco (zie figuur 32). Sinds de jaren vijftig van

centrale waterzuiveringsinstallatie San Rocco.

de vorige eeuw is het verboden dit ongezuiverde rioolwater te gebruiken om de velden te bevloeien.

HISTORISCH LANDSCHAP

Rijstvelden worden nu bevloeid met het water

Om nutriënten uit water te zuiveren baseer ik

van de Cavo Borromeo die zuiver Alpenwater

mij op een eeuwenoude methode van de Franse

tussen de twee Navigli verplaatst (zie figuur 24).

Cisterciënzerorde die de moerassen van Milaan

De aanwezigheid van rivierkreeften (p.89) en het

destijds omvormden. Het is de bedoeling dat deze

gebruik van het water voor het bevloeien van de

eeuwenoude techniek hersteld wordt. Slib wordt

rijstvelden doet vermoeden dat het inderdaad om

om de zes/zeven jaar uit de beken gehaald samen

zuiver water gaat. Dit laat toe om een eeuwenoud

met oeverplanten en wordt rechtstreeks verspreid

systeem terug uit te vinden waarbij nutriëntrijk slib

over het land of beland in de gemeenschapsserre of

gewonnen wordt in een common garden.

grondstoffenfabriek.

Zoals in de analyse te zien is, verdwijnen

Het stromend water vertraagd waardoor door de

er

toenemende

aanwezigheid van oeverplanten waardoor meer

verstedelijkingsdruk. Het is de bedoeling dat deze

nutriënten afgezet worden of opgenomen worden

volkstuinen terug opgezet worden langs de Cavo

door de vegetatie. Door het uitbaggeren van deze

Borromeo. Een common garden zal zich op de

beken en het snoeien van oeverplanten en knotbo-

voormalige akkers bevinden die voorheen bedoeld

men wordt een deel van dit nutriëntrijk lokaal

waren voor voedermaïs (zie figuur 46) en deze

gevaloriseerd voor het in aanraking komt met

volkstuinen vervangen. Deze maken plaats voor

onzuiver rioolwater in de waterzuiveringscentrale

deze common gardens doordat dit gewas vervangen

San Rocco (zie figuur 32).

veel

volkstuinen

door

de

wordt met kroosvaren door de combinatieteelt van rijst met kroosvaren (zie pagina 146). De volkstuinen die zullen verdwijnen door de verstedelijkingsdruk kunnen hier heropgezet worden.

119

120

NUTRIËNTRIJK WATER In de 12de eeuw werd in Milaan moerasland omgevormd tot erg vruchtbare land-bouwgrond. Net als in veel andere Europese steden gebeurde dit door de orde der cisterciënzers afkomstig uit Frankrijk.Gebaseerd op de nog bestaande Clairmarais stroomafwaarts van de Franse stad Saint-Omer en de Hortillonages stroomafwaarts van Amiens (zie figuur 74), waar een gelijkaardig landschap gecreëerd werd, wordt een waterrijk landschap heruitgevonden ge-richt op het kweken van groenten en fruit.

Voor de introductie van de intensieve rijst-teelt was het patroon van beken veel kleinschaliger en werden knotbomen aangeplant om de oevers bijéén te houden. (zie figuur 14) Deze kloosterorde legde, steeds stroomafwaarts van een stad, een systeem aan van kanalen. Deze vorm van waterbeheer is uiterst geschikt voor de productie van groenten-en fruit en het slib vormt een alternatief voor chemische mest. Slib, rijk aan organisch materiaal, wordt hierbij om de zes jaar geoogst samen met de meeste oeverplanten en rechtstreeks verspreid over het land. Het biedt een biotoop voor veel dieren en de toegang tot water is zeer nabij waardoor de akkers of moestuinen nooit zonder water komen te staan.

121

122

FERMENTEREN Het fermenteren van organisch afval is een manier om compost te maken door het toevoegen van gist.

Het organisch materiaal vormt de voeding voor goede bacteriĂŤn die nodig zijn voor een gezond bodemleven. Het is een innovatieve manier van com-posteren die ter plaatse kan gebeuren wat ideaal is voor de common garden. Gewasresten, oeverplanten en slib kunnen zo ter plaatse omgevormd worden tot een 'levende' compost die rechtstreeks op het land gebruikt kan worden.

Figuur 76, 77 en 78 - Het fermenteren van droog organisch materiaal in de akkers van het Open Agri-project

123

Fiets ring Figuur 79 - De ligging van de gemeenschappelijke serres

124

4.2 GEMEENSCHAPPELIJKE SERRES Een gemeenschapsserre zal functioneren als een

In de serre kunnen streekeigen struiken en bomen van

overdekt openbaar gebouw waar organisch materiaal

het groenblauwe netwerk gezaaid en gestekt worden.

samenkomt. Het is een polyvalente ruimte die

De groenten die in de common garden komen kunnen

gebruikt kan worden door de buurt als feestzaal,

hier in de vroege lente gezaaid worden. De actiegroep

keuken maar ook als een serre voor het zaaien van

Retake Buccinasco bekomt zo zijn eigen kwekerij

groenten en knotbomen.

waardoor hun plantacties nu kunnen gebeuren zonder gebruik te maken van externe grondstoffen.

Mensen uit verschillende buurten kunnen elkaar hier treffen en er kan een uitwisseling ontstaan

De

met andere serres, de grondstoffenfabriek en de

nutriëntensoeverinteit van de de burger veiliggesteld

landbouwbedrijven waardoor de geïsoleerde wijken

wordt zelf voor diegene zonder (volks)tuin.

bouw

van

de

serres

betekent

dat

de

met elkaar in contact komen.

Om de serre op te warmen in de winter stroomt koud water door een biomeiler-installatie die opgewarmd wordt door de warmte van de gemeenschappelijke composthoop. Hierna verwarmt het warm water de serre via buizen onder de grond. Het restproduct is een rijke compost die in de common garden, de grondstoffenfabriek of in de rijstvelden gebruikt kan worden.

Dit sociaal project is een uitstekende uitvalsbasis om bij te leren over het zaaien, enten, snoeien en het valoriseren van organisch materiaal. Het koken van lokaal gekweekte groenten, fruit en rijst is ook een manier om meer mensen te betrekken met het landbouwpark aangezien dit ook een deel is van de nutriëntencyclus.

125

BIOGAS Biogas kan geproduceerd worden uit etensresten waaronder ook vlees-en visresten. Dit kan de gemeenschapskeuken

voorzien

van

gas. Samen

met ander organisch materiaal zoals gft vormt een vergistingsinstallatie

biogas

dat

het

grondstof-

fenstation energieneutraal kan maken. Er kan zelfs nagedacht worden om een pijpleiding te maken naar het benzinestation.

BIOMEILER Een biomeiler laat toe om hitte, die gecreĂŤerd wordt

Etensresten, mest Houtsnippers bij het composteren, op te slaan en om te zetten in (70 %)

warm water. Dit warme water loopt nadien via een buis onder een vloer waardoor een gebouw of serre verwarmd kan worden. Bovendien levert het ook rijke compost op.

Warm water

Koud water

126

127

Fytodepuratie

Cascine Benzinestation

Grondstoffenfabriek

A7

Industrie

128

Figuur 80 - De ligging van de grondstoffenfabriek

Fiets

ring

4.3 GRONDSTOFFENFABRIEK Verschillende

actoren

kunnen

hun

organisch

materiaal naar de gemeenschapsserres brengen.

wegen om hun geoogst organisch materiaal hier te verwerken is cruciaal.

De combinatie van gft van 90.000 omwonenden en van industriële oorsprong is echter te veel om

Biochar is een methode waarbij houtige biomassa

hier te verwerken. De relatieve grootschaligheid

omgezet wordt tot een ecologische vorm van

van de grondstoffenfabriek laat toe om grotere

houtskool via pyrolyse. Bij dit proces van een

hoeveelheden te verwerken die met vrachtwagens

zuurstofarme verbranding komen vrijwel geen

geleverd kunnen worden via de autosnelweg. Langs

schadelijke stoffen vrij in de atmosfeer en het

deze weg kunnen ook landbouwbedrijven hun gewas-

levert een grondstof op die onderzocht wordt voor

en mestmestoverschotten kwijt geraken.

zijn positieve invloed op het vormen van betere compost, waterzuivering en zijn capaciteit om

Een Integrated Resource Recovery Center heeft zowel

koolstof te fixeren in de bodem. Het is met andere

economische, ecologische als sociale voordelen en er

woorden belangrijk dat er hier verschillende vormen

worden jobs gecreëerd voor NEETS (Not in Education,

van organisch afval samenkomen (nat, droog/

Employment, or Training). Het kan met een klein

koolstofarm, koolstofrijk) waardoor een efficiëntere

budget opgebouwd en onderhouden worden en

verwerking kan plaatsvinden.

gebruikt een technologie die arbeidsintensief is.

Dit systeem heeft procentueel meer mankracht

De grondstoffenfabriek wordt ook een educatief

nodig

centrum waar scholen en andere bezoekers op bezoek

in

vergelijking

met

een

grootschalige

vergistingsinstallatie als in Montello.

kunnen komen. De grondstoffenfabriek ligt strategisch langs de samenloop van verschillende infrastructuren.

De fabriek dient bovendien als mestverwerkingsbedrijf

De ligging nabij twee grote metrohaltes laat toe dat

voor de landbouwers die hun mestoverschot hier

een bezoek of een dagelijkse rit naar het werk via het

naartoe kunnen brengen. De grondstoffenfabriek is

openbaar vervoer probleemloos kan verlopen. De

dus een ontmoetingsplaats voor landbouwers die hier

groene fietsring passeert hier ook wat een link met

hun mestoverschotten en gewasresten kwijt kunnen

andere grondstoffenfabrieken mogelijk maakt. Zo

geraken en allerlei andere actoren.

zou ieder district met een peri-urbaan landbouwpark een eigen grondstoffenfabriek kunnen hebben.

Het overtuigen van AMSA, landbouwbedrijven en beheerders van kaphout rondom openbare en private

129

130

Een benzinestation met bijhorend wegrestaurant

systeem omvat ook technische aanpassingen op

loopt langs de autosnelweg en krijgt veel bezoekers

gebouwniveau voor het besparen van grondstoffen,

over de vloer om iets te drinken en/of naar het

voor het scheiden van afval en voor een ecologisch

toilet gaan. Het is de bedoeling dat het organisch

verantwoorde mobiliteit" (Tjallingii ,1995)

materiaal dat deze bezoeker hier achterlaat ter plaatse te valoriseren. Zo wordt naast het gft

Vandaag

rijdt

al

een

groot

deel

van

de

ook het zwart water in de vorm van ontlasting

vuilniswagens van AMSA op biogas en zijn er reeds

en urine lokaal ter plaatse gevaloriseerd. Een

landbouwvoertuigen die hierop rijden. In een

artificieel aangelegd rietveld functioneerd als een

toekomst waar steeds meer andere voertuigen rijden

'fytodepuratie'-installatie waardoor het zwart water

op gas, is het interessant dat er een biogastank van

van het benzinestation gefilterd wordt. Gebouwen

de fabriek aangesloten wordt op het benzinestation.

in de nabije omgeving kunnen hierop in de toekomst

Het aanvullen van droog organische materiaal zoals

aansluiten wat interessant is voor het stadsbestuur

kaphout langs de A7 met dit nat organisch materiaal

omdat deze erg geïsoleerd liggen. De kost voor

is een voordeel die deze methode van verwerking

het onderhoud van rioleringsbuizen die lopen naar

rendabeler maakt. Een groene meststof genaamd

geïsoleerde zones als deze kan hiermee gedrukt

‘sulviet’ kan optreden als vervanger voor kunstmest.

worden. “Een decentralisering van het huidige .

Figuur 81 - Een gesloten nutriëntenkringloop uit de The Humanure Handbook

131

HAKSELEN HAKSELEN

133

134

Grondstoffenfabriek

BIOCHAR

Biogas

Kroosvaren

135

HAKSELEN Deze terugwinningstechniek omvat het versnijden of malen van groenafval in een afmeting van in het algemeen minder dan één cm en legt ze in lagen geplaatst op de grond. Dit gefragmenteerd hout wordt mulch genoemd en kan rechstreeks gebruikt worden of een aanvulling vormen voor andere valorisatieprocessen.Houtsnippers zorgen voor een droog koolstofrijk product die nodig is voor het in goede banen leiden van andere technieken zoals composteren.

Figuur 82 - Gehakseld hout geleverd door het nutsbedrijf MIAMI scarl aan het Open Agri-project

Groenafval is nodig als structuurmateriaal bij het composteringsproces (Centemero et al. 2015) Het bedekken van de bodem met mulch betekent een biologische manier om onkruid tegen te gaan.

Bovendien zorgt het ervoor dat het bodemleven zich herstelt doordat bijvoorbeeld regenwormen dit materiaal omzetten tot de nodige nutriënten voor de plant. (Sikana FR, 2017)

136

Figuur 83 - Een pyrolyse-installatie te Stockholm

BIOCHAR Biochar kan vergeleken worden met houtskool en wodt ook gemaakt uit biomassa. Het proces is veel milieuvriendelijker en het biochar wordt gebruikt om zijn koolstofhoudende capaciteit en om stadsbodems te beschermen tegen verdichting. In Stockholm wordt biochar uit onderbenutte biomassa gemaakt in het project Stockholm Biochar. Het doel van het project is om zowel biochar als hernieuwbare energie te produceren met behulp van onderbenut stedelijk groenafval. Hitte tijdens dit proces gaat

Figuur 84 - Biochar in Stockholm wordt gebruikt om de effecten van bodemverdichting tegen te gaan

naar het lokaal stadsverwarmingsnetwerk. In mijn

waterzuiveringsindustrie ook de biochar-beweging

ontwerp vormt de IRRC een ideale locatie maar

in Stockholm. project Stockholm Biochar opgestart

in feite zou een mobiel systeem opgezet kunnen

met als doel zowel biochar als hernieuwbare energie

worden. (Storey et al., 2015)

te produceren met behulp van onderbenut stedelijk groenafval dat is ingezameld uit gemeentelijke

Lokaal geproduceerde biochar en gerycleerd

parken en stadsgenoten.Hitte tijdens het proces

puin voor stadsvergroening wordt gemengd en

gaat naar het lokaal of stadsverwarmingsnetwerk.

voorkomt verdichting in de bodem. Aangezien het

Biochar kan ook een aanvulling vormen voor

gebruik van biochar de kwaliteit van het regenwater

andere valorisatieprocessen zoals composteren en

aanzienlijk heeft verbeterd, steunen veel van de

waterzuivering. (Embren, 2019)

137

COMPOSTEREN Composteren is een proces van aĂŤrobe (met behulp van de lucht) afbraak van organisch materiaal. Composteren biedt allerlei voordelen voor voedselproducerende systemen zoals het verbeteren van oogstopbrengsten, resistentie tegen droogte en ziekten,...

Sociale vaardigheden en sociale cohesie wordt met deze methode gecrĂŤerd.

138

DIERLIJKE WAARDERING Lisdodde, kroosvaren kan worden gebruikt worden om varkens en kippen te voederen. Ook etensresten kunnen na het koken op een veilige manier gevoedert worden aan allerlei dieren wat een aanvulling kan bieden op het dieet van de omwonende. Deze dieren maken mest aan die dan weer gebruikt kan worden op de common gardens of in de rijstvelden.

Deze dieren voorzien de tuiniers van eieren, vlees, enzovoort.

Figuur 85 - Een gesloten nutriĂŤntenkringloop door dierlijke waardering

139

140

Figuur 86 - Kaart die toont waar agro-ecologie toegepast Fietsrin g kan worden

4.4 AGRO-ECOLOGIE Alleen

plaatselijk

landbouwvoertuigen

verkeer, die

rijden

zoals op

de

gevoederd aan de dieren in het landbouwpark.

CNG-gas

Niet alleen kroosvaren maar allerlei andere

afkomstig van de grondstoffenfabriek, wordt

innovatieve manieren om organisch materiaal

toegelaten in het landbouwpark. Het uitbreiden

te bekomen zullen hier aanschouwd kunnen

van een traag wegennetwerk zorgt voor een

worden. Zo ook de knotbomen die aangeplant en

betere bereikbaarheid en aantrekkingskracht van

onderhouden kunnen worden door vrijwilligers of

geĂŻsoleerde sociale woonwijken. De rijstteelt blijft

de landbouwers. Het aanplanten van knotbomen

in handen van de landbouwbedrijven maar dreven

wordt aangemoedigd omdat deze bomen snel veel

en restruimtes kunnen een groenblauw netwerk

biomassa opleveren en het tergelijkertijd refereert

vormen in de vorm van een common. (Kuhk, De

naar een ver verleden toen de moerbei en populier

Cauter, & Van den Broeck, 2018) Door het aanplanten

hier vaak voorkwam tussen de velden.

van knotbomen zoals de witte moerbei (Morus alba) kan in de winter droog organisch materiaal geoogst worden door de omwonenden door deze bomen te knotten.

Langs dit wegennetwerk komt de bezoeker en commoner rechtstreeks in contact met de landbouwer. Door de omvorming van een intensieve landbouwvorm naar agro-ecologie kan men hier al doende bijleren over innovatieve manieren over

Figuur 87 - Knotbomen leveren veel droog organisch materiaal in een common groenblauw netwerk

een alternatief landbouwsysteem, gebaseerd op de principes van Social Agro Ecology die focust op het herstel van de metabolic rift.

Rijstteelt wordt hier gecombineerd met de teelt van kroosvaren die eiwitrijk is en de voedermaĂŻs vervangt. Dit zorgde ervoor dat er ruimte vrijkomt voor de opzet van de common garden. Deze drijvende waterplant is erg eiwitrijk en wordt

141

Knotten

Kroosvaren

142

Rijst

143

TEELTCOMBINATIE Drijvende waterplanten zoals kroosvaren en eendenkroos worden in stilstaand water gekweekt.

De snelgroeiende waterplanten bevatten erg veel eiwitten en wordt in Nederland reeds gebruikt als veevoeder. Beide planten behoren tot één van de snelst groeiende ter wereld en vormt heel veel biomassa op korte tijd. Hierdoor neemt deze het licht weg van onkruid in de rijstvelden waardoor het een

Figuur 88 - Kroosvaren

biologische manier is om onkruid te bestrijden. Voor de drooglegging van de rijst worden de drijvende planten verzameld met een soort loopband dat in het water gelaten wordt.

De twee ontginningsputten kunnen gebruikt worden als broeiplaats voor deze plant waar snel nieuwe planten gekweekt worden. Het is een natuurlijke mestvervanger en herbicide voor de gewassen en kan dienen als vervanging voor de veevoeder waardoor de hoger gelegen maïsakkers die in snel tempo verstedelijken kunnen omgevormd worden tot common garden.

144

Figuur 89 - Teeltcombinatie van rijst en kroosvaren

KNOTTEN VAN BOMEN Wanneer aan landschapsbeheer gedaan wordt komt er veel biomassa vrij die gevaloriseerd kan worden.

Naast het bekomen van park-en tuinafval kan de burger deze ook zelf aanplanten en onderhouden.

Omwonenden kunnen hun handen uit de mouwen

Wegen zorgen voor een betere bereikbaarheid van geĂŻsoleerde sociale woonwijken en lopen door in de bioswales in de verstedelijkte ruimte.

steken en een seizoensgebonden job uitvoeren wat de individual rift kan herstelllen. Door hagen en knotbomen aan te planten die veel snoeihout opleveren ontstaat een groenblauw netwerk.

Het stekken en zaaien van lokaal beschikbaar plantmateriaal kan gebeuren in en rond de gemeenschapsserres

Figuur 90 - Geknotte witte moerbei (Morus alba)

Er ontstaat een netwerk aan wandelpaden die ook productief zijn door de biomassa die er verzamelt kan worden na het knotten van de bomen of het snoeien van de heggen. Het groenblauwe netwerk wordt aangeplant met witte moerbei (Morus alba), zwarte populier (Populus nigra) enzovoort. Trage

145

4.5 Conclusie ontwerp Het raamwerk van een metabolic rift (McClintock,

worden en het park economisch rendabel blijft

2010) vormde de basis voor mijn analyse en vloeide

(Aitieri and Toledo 2011; Gliessman 2012). In mijn

over in een strategie die een metabolic shift nastreeft.

ontwerp implementeer ik een systeem waarbij de

(Bahers et al., 2019) Een gebiedsgericht ontwerp

burger terug beheerder wordt van het landschap.

maakte ik aan de hand van klassieke ontwerptools

Deze strategie is een oplossing voor een metabolic

maar het raamwerk deed me focussen op het doel

rift. (Dehaene, Michiel & Tornaghi, Chiara & Sage,

van mijn masterproef namelijk het oplossen van

Colin. 2016)

volgende twee vraagstellingen: “Kan het ombuigen van organisch materiaal

ECOLOGICAL SHIFT

gekoppeld worden aan de bodemproblematiek in

De analyse beschrijft hoe er een ecological rift

de peri-urbane landbouwzone?

bestaat tussen lokaal beschikbaar organisch

Kan het valorisatieproces van organisch materiaal

materiaal

een oplossing bieden voor randstedelijke sociale

koolstofhoudende eigenschappen) enerzijds en

problemen?�.

een bodem die uitgeput wordt door de toediening

(met

bodemverbeterende

en

van chemische mest anderzijds. Het vervangen van Door het ontbreken van communicatie tussen

kunstmest is mogelijk door deze te vervangen met

verschillende sectoren gebeurt het verwijderen

compost, biochar, kroosvaren en andere vormen van

van organisch materiaal gescheiden, dit terwijl een

gevaloriseerd organisch materiaal. Het hoofddoel

samenkomst van nat en droog organisch materiaal

van het ontwerp is dan ook gericht op het herstel van

allerlei voordelen oplevert voor het valorisatieproces

een rijk bodemleven en het landbouwpark minder

en de kwaliteit van het eindproduct. Het ontwerp

afhankelijk te laten zijn van eindige grondstoffen.

is gericht op het versterken van reeds bestaande bottom-upinitiatieven.

Het ontwerp is gericht op het versterken van bestaande bottom-upinitiatieven om zo de metabolic

Social Agro Ecology wordt gedefinieerd als

rift te herstellen. Technische, economische en

het toepassen van ecologische principes op de

organisatorische condities worden aangeboden om

studie, het ontwerp en het onderhouden van een

zo tot een ecologisch en emancipatorisch project te

agro-ecosysteem dat zowel productief is als een

komen. (Grulois et al, 2016)

natuurbeschermende functie uitoefent. Dit terwijl de culturele, sociale kwaliteiten ten volste benut

146

INDIVIDUAL SHIFT

COMMON GARDENS

GROENBLAUW NETWERK

GEMEENSCHAPPELIJKE SERRES

GRONDSTOFFENFABRIEK

Figuur 91 - Een uitwisseling van informatie en organisch materiaal

De burger krijgt een prominente rol in mijn ontwerp

toe wat een alternatief biedt op het huidige

doordat hij het recht krijgt om terug beheerder te

centrale

worden van het landschap en het organisch materiaal

gecommodificeert wordt. Een social shift wordt

die nodig is voor het herstel hiervan.In mijn ontwerp

hier dus nagestreeft wat kan leiden tot een lokale

bestaan twee commons: de common garden en

groene economie waarbij de valorisatie van

het groenblauwe netwerk die beiden de indivual

organisch materiaal centraal staat. (Spitz, Koks,

rift tussen mens en natuur kunnen herstellen.

2011) Het organisch materiaal ter plaatse houden

(Tornaghi, C., Sage, C., & Dehaene, M., 2016; (Kuhk,

betekent ook dat de omwonende meer betrokken

De Cauter, & Van den Broeck,

2018, pp. 18-19)

worden bij het reilen en zeilen van dit landbouwpark

Het uitbreiden van een groenblauwe infrastructuur

en dat men, ondanks een lager inkomen, toegang

in het landbouwpark wordt nagestreefd door het

kan krijgen tot vers biologisch voedsel. Door de

Distretto Agricolo Milanese en indien dit netwerk

metabolic shift-strategie te koppelen aan de reeds

een common wordt kan het collectief beheer de

bestaande strategie van het park gericht op een

vervreemding tussen mens en natuur herstellen.

korte keten, kunnen ook kleine landbouwbedrijven

systeem

waar

organisch

materiaal

alsnog multifunctioneel worden en een netwerk van SOCIAL SHIFT

partners opbouwen. (Magoni en colucci , 2007)

De gemeenschapsserres en de grondstoffenfabriek passen beiden gedecentraliseerde technologieĂŤn

147

148

DEEL III EINDCONCLUSIE

149

1.1 Bevindingen Milaan is een pionier als het komt op het voorsorteren

(Social) Agro Ecology is een manier om de terugval

van gft maar het huidige centrale systeem van de

in biodiversiteit te herstellen maar ook om te

verwerking ervan laat kansen liggen voor een herstel

komen tot een metabolic shift. (Dehaene, Michiel

van de metabolic rift. In mijn masterproef bekeek ik

& Tornaghi, Chiara & Sage, Colin. 2016) Het is een

de term organisch materiaal ruim: etensresten, slib,

alternatieve ecologische, economische en sociale

mest, enzovoort.

benadering op een landbouw-en voedingssysteem.

Het leefmilieu en de lokale gemeenschap profiteren

De metabolic rift beschrijft een metabolische breuk

ook mee van deze duurzame methode. (Dehaene,

tussen mens en natuur en wordt onderverdeeld in

Michiel & Tornaghi, Chiara & Sage, Colin. 2016)

een social, individual en ecological rift. De metabolic rift kan hersteld worden door geen chemische mest

Omwonenden

van

het

landbouwpark

zijn

meer toe te dienen aan een bodem die hier op lange

centrumgericht en ondervinden naast het mooie

termijn uitgeput van geraakt. Het decentraliseren

zicht op het park weinig voordelen van deze

van het huidige systeem laat dit toe (Grulois et al,

nabijheid zeker nu veel volkstuinen verdwijnen.

2016) en kan naast het herstel van een ecological rift

Vaak zijn volkstuinen, legaal of illegaal, de enige

ook de individual en social rift herstellen.

manier om zelf vers voedsel te kweken en om zelf organisch materiaal te valoriseren.

In het huidige centrale systeem belandt organisch of

De huidige voedselstrategieĂŤn bevoordelen niet

waterzuiveringscentrales buiten de stad. Indien het

diegene die hier wonen maar de mensen met een

nutriĂŤntrijke compost en substraat terug zou keren

groter inkomen door de hogere prijs. Een metabolic

naar de landbouwbodem in en rond Milaan zou

shift betekent dat mensen met een lager inkomen

het mogelijk een ecological shift kunnen teweeg

toegang kunnen krijgen tot lokaal biologisch

brengen. Het gas, de warmte en elektriciteit die hier

voedsel.

opgewekt wordt is echter het hoofddoel waardoor

Door organisch materiaal te zien als een common

de compost van lagere kwaliteit is en bovendien

of gemeengoed is deze toegang realistischer.

nationaal en zelfs internationaal verkocht wordt.

(De Cauter, & Van den Broeck, 2018) Het recht op

(Grulois et al, 2016)

self-management moet door het stadsbestuur

materiaal

in

grote

vergistingsinstallaties

aangemoedigd worden. (Tornaghi, C., Sage, C., & Dehae-ne, M. ,2016) Door het toepassen van

150

technieken voor een collectieve afvalverwerking

er meer gefocust moet worden op een publiek-

kan sociale inclusie ontstaan. Landbouwcoöperaties

civiele samenwerking waarbij, in dit geval, burgers

zoals Cascinet kunnen zo'n decentraal systeem

gemakkelijk toegang krijgen tot organisch materiaal

coördineren zodat organisch afval verzamelt wordt

maar dat de burger ook zelf organisch materiaal kan

uit restaurants, scholen en markten om zo compost

verzamelen op publiek domein indien dit een herstel

te produceren dat gebruikt wordt om peri-urbane

betekent van een metabolic rift.

landbouwzone te bemesten. (Grulois et al, 2016) Indien er meer compost geproduceerd wordt dan

Interessant is echter dat indien meer compost

het park nodig heeft kan er zelfs een lokale groene

geproduceerd wordt dan het land-bouwpark nodig

economie ontstaan.

heeft er ook een groene economie kan ontstaan.

Niet alleen kan de metabolic rift hersteld worden met

Het terugkoppelen van mens en natuur is misschien

een gedecentraliseerd systeem van afvalverwerking

belangrijker dan een efficiënte verwerking van grote

en -valorisatie maar het kan ook de levensituatie

hoeveelheden in grote centrales die ook biogas en

van omwonenden verbeteren op een economische

compost produceren. Een metabolic shift gaar over

manier door de vorming van een groene economie.

meer dan het herstel van de nutriëntency-clus. Het gaat ook over een social shift en een individual shift

Concreet zou dit betekenen dat het stadsbestuur

en biedt burgers de kans om betrokken te zijn bij

van Milaan aan de hand van een

het beheer van een landschap waar momenteel de

beginnende

bodem uitgeput wordt en het water vervuild wordt.

in plaats van te blijven focussen op een publiek-

(Cirelli, Florin, 2015; Kuhk, De Cauter, & Van den

private

Broeck, 2018)

organisch materiaal kan niet alleen een ecological

commonsinitiatieven

samenwerking.

Het

stadslabo ondersteunt

ombuigen

van

rift of de bodemproblematiek herstellen. Een Er ontbreken afspraken tussen verschillende sectoren

gedecentraliseerd

valorisatieproces

kan

een

en actoren die toegang hebben tot organisch

oplossing bieden voor randstedelijke sociale

materiaal. Wat ik in mijn masterproef bedoel

problemen door dat dit proces ook focust op het

met een synergie is een samenwerking van deze

herstel van een individual en social rift.

partners om zo tot een win-winsituatie te komen. Dit betekent coöperatie tussen verschillende actoren waarbij naast een privaat-publieke samenwerking

151

1.2 Beperkingen van deze masterproef Mijn onderzoek wordt gekenmerkt door enkele

Het toedienen van ‘carbon credits’ is een manier

beperkingen. Zoals in het literatuuronderzoek

om de CO2-uitstoot van bedrijven en overheden

vermeld is op pagina 28 wordt in Milaan het

te compenseren. Het opzetten van een decentraal

energiebedrijf A2A betaalt door het privaat-publieke

systeem zou hiermee gefinancierd kan worden.

nutsbedrijf AMSA die het voorgesorteerde gft in

Door tijdsgebrek is een verdere uitweiding op de

Milaan ophaalt. Het vergistingsbedrijf in Montello

financiering van mijn case study niet mogelijk.

wordt gerund door dit energiebedrijf (A2A). Ondanks

(“What Are Carbon Credits? | southpole.com”, 2018)

veel pogingen kon ik geen interview doen met een

ontstaan.

verantwoordelijke bij AMSA of het energiebedrijf A2A, die eigenaar is van de vergistingsinstallatie in

De sociale analyse is opgesteld door GIS lagen te

Montello. Dit terwijl een decentrale verwerking van

combineren en zou relevanter worden indien de

afval door burgerinitiatieven een kostenbesparing

omwonenden geïnterviewed worden.

zou kunnen betekenen voor dergelijke nutsbedrijven.

Certomà & Tornaghi suggereren dat dit een doorn in het oog is voor deze nutsbedrijven aangezien contracten verbroken kunnen worden indien de quota’s niet gehaald worden. (Certomà & Tornaghi, 2015, pp. 1–3) Ik slaagde er echter niet om uit te dokteren welke contracten er bestaan tussen deze twee partners.

Waar de geproduceerde compost terecht komt en wat er effectief gebeurd met het substraat van de vergistingsinstallatie is ook onduidelijk.

Toch heeft dit materiaal alleen de mogelijkheid om een ecological rift te herstellen aangezien het verwerkingsproces zich zelf in een andere stad plaatsvindt en dus geen herstel van de individual en social rift kan plaatsvinden voor de bewoners van Milaan.

152

Figuur 93 - Keyhole garden

1.3 Suggesties en aanbevelingen voor verder onderzoek Er bestaan allerlei processen om organisch

valorisatieproces plaatsvindt.

materiaal op een decentrale manier te valoriseren

In Milaan gebeurt het voorsorteren wel door de

(zie ontwerpend onderzoek). Belangrijk is dat deze

meerderheid van de bevolking in tegenstelling tot

gevaloriseerde grondstof een voedselzekerheid kan

veel andere Europese steden. Als in België restafval

bieden indien deze grondstof aanschouwd wordt als

gescheiden wordt van organisch afval bij wet zou

een common. Globaal gezien geraken meer en meer

een centrale afvalverwerking de eerste logische stap

mensen betrokken bij stadslandbouwprojecten. Een

zijn maar net als Milaan zou dit veel kansen laten

verder onderzoek kan gebeuren waarbij onderzocht

liggen voor een social en indivdual shift. Door reeds

wordt hoe organisch materiaal de efficiëntie en

na te denken om een gedecentraliseerd systeem

productie van (peri-)urbane landbouwprojecten kan

uit te bouwen in de peri-urbane zone van onze

verbeteren. (Eigenbrod et al., 2015)

steden kan een latere omschakeling voorkomen worden. Misschien is het uitbouwen van zo’n

Bodemverbeterend en koolstofhoudend materiaal

gedecentraliseerd systeem de eerste stap? In Brussel

kan gemaakt worden door organisch materiaal

is L'Opération Phosphore hier een mooi voorbeeld

te

van. Het gebruikt gedecentraliseerde technologieën

valoriseren.

Stadsvergroeningsprojecten

kunnen gepaard gaan met het opzetten van een decentraal

systeem

dat

organisch

nog voor dat gft voorgesorteerd wordt bij wet.

materiaal

valoriseert. Dit betekent dat stadsvergoening,

Mijn

onderzoek

focust

op

een

peri-urbaan

dat momenteel erg ingrijpend is in Milaan,

landbouwpark waar het grootste deel van de bodem

gepaard kan gaan met een sociale inclusie en het

onverhard is. De verwerking van organisch materiaal

ontstaan van een groene economie. Als compost

kan echter ook gebeuren op verharde stadsbodems

en biochar lokaal geproduceerd kan worden en

net zoals stadslanbouw ook op verhard terrein kan

stadsvergroeningsprojecten dit materiaal kunnen

plaatsvinden. De Site in de Rabotbuurt te Gent was

gebruiken kan een groene econmie ontstaan. Dit

hier een mooi voorbeeld van. Een keyhole garden

gegeven is interessant om verder te onderzoeken

is een combinatie van een verhoogde (moes)tuin

zeker nu stadsvergroening gelinkt wordt met

die water en voedingstoffen ophoudt met een

gentrificatie. Met andere woorden kan onderzocht

centraal compostvat. Het is goedkoop en ideaal

worden hoe het gedecentraliseerd systeem van

voor verharde zones als een parkeerplaats die niet

waarbij organisch materiaal gevaloriseerd wordt

onthard kan worden.

gentrificatie kan tegengaan in de wijk waar dit

153

BIBLIOGRAFIE

PROBLEEMSTELLING

Associazione Parco delle Risaie Onlus (Red.). (2010). Parco delle Risaie Un cuore agricolo per la città di Milano. Geraadpleegd op 18 november 2018, van http://www.spaziaperti.fondazionecariplo.it/ implement_file.php?path=spaziaperti_document&id=4745&name=Parco_delle_Risaie_sintesi_non_tecnica.pdf&hash=5949e59a46c102bc2c6cdef04b56bb44 Bahers, & Giacchè. (2019). Towards a metabolic rift analysis: The case of urban agriculture and organic waste management in Rennes (France). Geoforum, 98, 97-107 Breathnach, P., & Brunn, S. (2011). Engineering and Re-engineering Earth: Industrialized Harvesting of Ireland’s Peatlands and its Aftermath1. In Engineering Earth: The Impacts of Megaengineering Projects (pp. 429-446). Dordrecht: Springer Netherlands.

Cabannes, Yves, & Marocchino, Cecilia. (2018). Integrating Food into Urban Planning. UCL Press.

Carra, I. (2017, Maart 26). Milano, cresce la protesta contro l’impianto per rifiuti organici vicino all’inceneritore Silla 2. Geraadpleegd op 14 november 2018, van https://milano.repubblica.it/cronaca/2017/03/26/news/sale_la_protesta_contro_l_impianto_per_rifiuti_organici_vicino_a_silla_2-161411167/ Cirelli, C., Maccaglia, F., Melé, P., (2017). «L’incinérateur est trop près, la poubelle trop loin»: gérer les déchets en régime de proximité. Flux 61–72. https://doi.org/10.3917/flux1.109.0061.

Consorzio Italiano Compostatori. (2016). Case studies of Successful implementation of high quality biowaste collection in Italy, including incentive schemes. Geraadpleegd op 27 november 2018, van http://ec.europa.eu/transparency/regexpert/index.cfm?do=groupDetail.groupDetailDoc&id=27609&no=3 Dienst Land en Bodembescherming Dienst Land en Bodembescherming. (2009). Organische stof in de bodem: Sleutel tot bodemvruchtbaarheid. Brussel: Vlaamse overheid. Departement leefmilieu, natuur en energie.

Donadieu, P. (2016). "Building Urban Agricultural Commons: A Utopia or a Reality?" Challenges in Sustainability 4.1: 3-9.

Eigenbrod, Christine, and Nazim Gruda. "Urban Vegetable for Food Security in Cities. A Review." Agronomy for Sustainable Development 35.2 (2015): 483-98. Web. Gaviglio, A., Pirani, A., & Bertocchi, M. (2014). Development of the Environmental, Social and Economic Sustainability in the Peri-Urban Agricultural Areas: Governance Opportunities in the South Milan Agricultural Park. Advanced Engineering Forum, 11, 417–423.

Geraadpleegd op 12 december 2018, van https://doi.org/10.4028/ www.scientific.net/AEF.11.417

Designing territorial metabolism: Barcelona, Brussels, and Venice.

Berlin: Jovis.

Hofmann, P. (2013). Wasted waste—Disappearing reuse at the peri-urban interface. Environmental Science and Policy, 31, 13-22.

Longo, A. (2017, September 25). Milano City and Nature [Lespakket]. Geraadpleegd op 11 december 2018, van Milano, city and nature Macie, E. (2016, 25 april). Cause, Affect and Prevention of Erosion on Urban Trees. Geraadpleegd op 24 januari 2019, van https:// articles.extension.org/pages/73683/cause-affect-and-prevention-of-erosion-on-urban-trees Magoni, M., & Colucci, A. (2017). Protection of Peri-Urban Open Spaces and Food-System Strategies. The Case of Parco delle Risaie in Milan. Planning Practice & Research, 32(1), 40-54.

Miazzo, F., Kee, T., & Trancity (Organization). (2014). We Own the City: Enabling Community Practice in Architecture and Urban Planning. Trancity.

Municipality of milan (Milano Recycle City) (Red.). (2015). food waste RECYCLING in a densely populated European city: the case study of Milan. Milaan.

Retake Buccinasco (n.d.). Op Facebook [Fan pagina]. Geraadpleegd op 17 mei 2019, van https://www.facebook.com/RetakeBuccinasco/ Rurban countryside (2006). interesting innovations in this area in terms of new rurality, instead of new urbanity.

Strien, J., & Brugmans, G. (2014). IABR-2014: Urban by Nature.

Rotterdam: 6e Internationale Architectuur Biennale Rotterdam.

Spitz, G., Koks, E.(2011). De groene economie. Amsterdam Tornaghi, C., Sage, C., & Dehaene, M. (2016). Urban Metabolism and Urban Agriculture: How might growing food in cities “mend” the metabolic rift?

LITERATUURONDERZOEK A2A. (2016). Municipal solid waste in Milan. Geraadpleegd op 14 oktober 2018, van https://www.municipalwasteeurope.eu/sites/ default/files/6.Danilo%20Vismara.pdf AgriChar research group of University of Helsinki. (2016, 21 april).

The city of Stockholm pioneers in the biochar use and production.

Gerdaadpleegd op 22 oktober 2018, van http://biochar-hy.blogspot.com/2016/04/the-city-of-stockholm-pioneers-in.html APHJ (Red.). (z.d.). Integrated resource recovery centers -way forward for Asia-Pacific waste management. Geraadpleegd op 24 mei 2019, van https://journal.ghbank.co.th/uploads/journal/pagelist/ pagelist_217_en/28.pdf

Grulois, G., Tosi, Maria Chiara, & Crosas Armengol, Carles. (2018).

Armstrong, K. (2007). The great transformation: The beginning of

154

Pulighe, G., & Lupia, F. (2019). Multitemporal geospatial evaluation of urban agriculture and (non)-sustainable food self-provisioning in Milan, Italy. Sustainability (Switzerland), 11(7)

our religious traditions. New York: Anchor.

Carra, I. (2017, Maart 26). Milano, cresce la protesta contro l’impianto per rifiuti organici vicino all’inceneritore Silla 2. Geraadpleegd op 20 januari 2018, van https://milano.repubblica.it/ cronaca/2017/03/26/news/sale_la_protesta_contro_l_impianto_ per_rifiuti_organici_vicino_a_silla_2-161411167/ Centemero, M., Ricci, M., Giavini, M., Dall’Anna, D., Campagnol, J., & Longu, G. (2015). Annual report of the Italian Composting and Biogas Association 2015 . Geraadpleegd op 10 november 2018, van https://issuu.com/giorgioghiringhelli1/docs/cic_annual_report2015eng Certomà, C., en Tornaghi, C. (2015). Political gardening. Transforming cities and political agency. Local Environment, 20(10), 1123–1131. Geraadpleegd op 24 mei 2019, van https://doi.org/10.10 80/13549839.2015.1053724 Cirelli, C., Maccaglia, F., Melé, P., 2017. «L’incinérateur est trop près, la poubelle trop loin»: gérer les déchets en régime de proximité.

Flux 61–72. https://doi.org/10.3917/flux1.109.0061.

Cronon, W. (1996). Uncommon ground: Rethinking the human place in nature. New York (N.Y.): Norton.

Coltivazioni. (n.d.). Geraadpleegd op 17 mei 2019, van http://parcosud.provincia.milano.it/parco_agricolo_sud_milano/agricoltura/ coltivazioni.html

Hofmann, Pascale. "Wasted Waste—Disappearing Reuse at the Peri-urban Interface." Environmental Science and Policy 31 (2013): 13-22. Web. Huron, Amanda. "Make_Shift City: Renegotiating the Urban Commons." Urban Studies 54.4 (2017): 1062-069. Web. Istat. (2017). ISTAT INDICATORS for UN SUSTAINABLE DEVELOPMENT GOALS (SDGs). Geraadpleegd op 28 november 2018, van https://www.istat.it/en/files/2017/12/2017_12_15_SDGs_Information_note.pdf Knotplex [Tussenstand]. (z.d.). Geraadpleegd 24 april 2019, van https://timelab.org/knotplex-tussenstand Kuhk, A., De Cauter, L., & Van den Broeck, P. (2018, 1 september).

Commons. Ruimte Vakblad van de Vlaamse vereniging voor Ruimte en Planning Magoni, M., & Colucci, A. (2017). Protection of Peri-Urban Open Spaces and Food-System Strategies. The Case of Parco delle Risaie in Milan. Planning Practice & Research, 32(1), 40-54.

Mulder, Karel. (2016). Our Common City, het metabolisme van de stad. Geraadpleegd op 12 februari 2019, van https://www.researchgate.net/publication/309904632_Our_Common_City_het_metabolisme_van_de_stad Nieuwe meststoffenverordening biedt stof voor discussie. (2017, 31 mei). Vilt. Geraadpleegd op 24 februari 2019, van https://www.vilt. be/nieuwe-meststoffenverordening-biedt-stof-voor-discussie

Consorzio Italiano Compostatori. (2016). Case studies of Successful implementation of high quality biowaste collection in Italy, including incentive schemes. Geraadpleegd op 14 november 2018, van http://ec.europa.eu/transparency/regexpert/index.cfm?do=groupDetail.groupDetailDoc&id=27609&no=3

OpenAgri - New Skills for new Jobs in Peri-urban Agriculture. (2019, 18 Februari). Geraadpleegd op 18 mei 2019, van https://www. uia-initiative.eu/en/uia-cities/milan

De Decker, K. (2010, 15 februari). Uw stoelgang kan de wereld redden. Geraadpleegd 12 februari 2019, van https://www.lowtechmagazine.be/2010/02/kunstmest-landbouw-humanure-compost.html

Padoa-Schioppa E., Ficetola F., Digiovinazzo P., Bottoni L., Colangelo G., Lafortezza R. Sanesi G. 2009. Fringe parks, green spaces and urban forestry in Milano (Italy): state of the art and future development. In: Proceedings of XIII Congreso Forestal Mundial (CD).

Buenos Aires Argentina, 18-23 Ottobre 2009

Dehaene, Michiel & Tornaghi, Chiara & Sage, Colin. (2016). Mending the metabolic rift - placing the urban in urban agriculture.

Embren B. (2016, 20 april) Planting Urban Trees with Biochar, European-biogas. (n.d.). From aerobic to anaerobic digestion and additonal benefits. Geraadpleegd op 14 oktober, van http://european-biogas.eu/wp-content/uploads/2016/03/Milan.pdf Foster, J., & Clark, B. (2018). The Robbery of Nature. Monthly Review, 1-20.

Fuller, R. A., & Gaston, K. J. (2009). The scaling of green space coverage in European cities. Biology Letters, 5(3), 352–355. https:// doi.org/10.1098/rsbl.2009.0010 Gardi, C., Brenna, S., Solaro, S., Piazzi, M., & Petrella, F. (2007). The Carbon Sequestration Potential of Soils: Some Data from Northern Italian Regions. Italian Journal of Agronomy, 2(2), 143.

Greater Milan’s Foodscape:: A Neo-rural Metropolis." Integrating Food into Urban Planning. London: UCL, 2018. 276. Web.

Petrone, P. (2013). La raccolta della frazione organica domestica a Milano. Geraadpleegd op 10 november 2018, van http://sinistralimbiate.altervista.org/blog/wp-content/uploads/2014/01/Petrone-rev-5-nov-Raccolta-Umido-Milano.pdf Popolazione residente. (2015). Geraadpleegd op 10 november 2018, van http://mediagallery.comune.milano.it/cdm/objects/changeme:30351/datastreams/dataStream5691500898647946/content Prodotti DAM. (2017, 11 Juli). Geraadpleegd op 17 januari 2019, van https://web.comune.milano.it/wps/portal/ist/st/food_policy_milano/progetti/Valorizzazione+prodotti+DAM Sikana FR. (2017, 16 maart). Comment utiliser le BRF (Bois Raméal Fragmenté) [YouTube]. Geraadpleegd op 13 februari 2019, van https://www.youtube.com/watch?v=J4tuFtVdnhU Silva, M., & Naik, T. (2007). Review of composting and anaerobic digestion of municipal solid waste and a methodological proposal

155

for a mid-size city. Geraadpleegd van https://www.researchgate. net/publication/242651110_Review_of_composting_and_anaerobic_digestion_of_municipal_solid_waste_and_a_methodological_proposal_for_a_mid-size_city Smolders, Fons, en Van Kempen, Monique. "Azolla : Van Plaagsoort Tot Groenproduct." Vakblad Natuur Bos Landschap. (2015): In: Vakblad Natuur Bos Landschap., 12(2015)118 ; P. 31-33. Print.

Sommer, G. (n.d.). Separate Collection and Biological Treatment of Food and Biowaste in a Circular Economy. Geraadpleegd op 11 oktober 2018, van http://www.procuraplus.org/fileadmin/user_upload/Activities_files/Events/Oslo_2018/ARC_-_Biowaste_and_circular_economy.pdf Storey, D., Santucci, L., Fraser, R., Aleluia, J., & Chomchuen, L. (2015). Designing effective partnerships for waste-to-resource initiatives: Lessons learned from developing countries. Waste Management & Research, 33(12), 1066-1075.

The Biochar Journal 2016, Arbaz, Switzerland. Gerdaadpleegd op 22 oktober 2018, van www.biochar-journal.org/en/ct/77 Tjallingii, S. (1995). Ecopolis : Strategies for ecologically sound urban development. Leiden: Backhuys.

Tornaghi, C., Sage, C., & Dehaene, M. (2016). Urban Metabolism and Urban Agriculture: How might growing food in cities “mend” the metabolic rift?

Vlaams infocentrum land- en tuinbouw - Nieuwe meststoffenverordening biedt stof voor discussie - VILT. (n.d.). Geraadpleegd op 12 mei 2018, van http://www.vilt.be/nieuwe-meststoffenverordening-biedt-stof-voor-discussie Vlaams Infocentrum land-en tuinbouw (Red.). (z.d.). Landbouw & wetenschap Veldverkenners Een vruchtbare kruisbestuiving. Brussel: Vlaams Infocentrum land-en tuinbouw (VILT vzw) What Are Carbon Credits? | southpole.com. (2018, 12 februari).

[YouTube]. Geraadpleegd op 15 juni 2019, van https://www.youtube.com/watch?v=uaqwMEltI- rc XIII World Forestry Congress. (2009). Fringe parks, green spaces and urban forestry in Milano (Italy): state of the art and future development. Geraadpleegd op 8 november 2018, van https:// www.researchgate.net/profile/Raffaele_Lafortezza/publication/235975289_Fringe_parks_green_spaces_and_urban_forestry_in_Milano_Italy_state_of_the_art_and_future_development/ links/02e7e51a12851e3a0c000000/Fringe-parks-green-spaces-andurban-forestry-in-Milano-Italy

ONTWERPEND ONDERZOEK Associazione Parco delle Risaie Onlus (Red.). (2010). Parco delle Risaie Un cuore agricolo per la città di Milano. Geraadpleegd van http://www.spaziaperti.fondazionecariplo.it/implement_file. php?path=spaziaperti_document&id=4745&name=Parco_delle_Risaie_sintesi_non_tecnica.pdf&hash=5949e59a46c102bc2c6cdef04b56bb44 Alessandro Dido, persoonlijke communicatie, 12 November, 2018

156

Bahers, & Giacchè. (2019). Towards a metabolic rift analysis: The case of urban agriculture and organic waste management in Rennes (France). Geoforum, 98, 97-107 Beatley, Timothy. Green Urbanism : Learning from European Cities.

Washington (D.C.): Island, 2000. Print.

Brugmans, George, Strien, Jolanda, and IABR 6th Rotterdam 29.05. .08.2014. IABR - 2014 - Urban by Nature. Rotterdam: Internationale Architectuur Biennale Rotterdam, 2014. Print.

Brunner, P. H., & Rechberger, H. (2003). Practical Handbook of Material Flow Analysis. Taylor & Francis.

Cirelli, C., Maccaglia, F., Melé, P., 2017. «L’incinérateur est trop près, la poubelle trop loin»: gérer les déchets en régime de proximité.

Flux 61–72. https://doi.org/10.3917/flux1.109.0061.

Donadieu, P. (2016). "Building Urban Agricultural Commons: A Utopia or a Reality?" Challenges in Sustainability 4.1: 3-9.

Fondazione dell’ordine degli ingegneri della provincia Milano.

(2017, 11 mei). Seminario utilizzo razionale delle acque del reticolo idrico superficiale a scopo energetico. problematiche e vantaggi ambientali [Dataset]. Geraadpleegd op 22 november 2018, van http://www.cittametropolitana.mi.it/export/sites/default/ambiente/doc/Community/Archivio_lifelong_learning/23_11mag2017/ Brown-pompe-calore-11.5.17-1.pdf Fuller, Richard A, and Kevin J Gaston. "The Scaling of Green Space Coverage in European Cities." Biology Letters 5.3 (2009): 352-55.

Web. Green Urbanism: Learning from European Cities. American Planning Association. Journal of the American Planning Association, 66(4), 450-451.

Hofmann, Pascale. (2013). Wasted waste -- Disappearing reuse at the peri-urban interface. Environmental Science and Policy, 31, 13) Huron, Amanda. "Make_Shift City: Renegotiating the Urban Commons." Urban Studies 54.4 (2017): 1062-069. Web. McClintock, N., 2010. Why farm the city? Theorizing urban agriculture through a lens of metabolic rift. Cambridge J. Reg Milan Jobs and skills in the local economy OpenAgri (n.d.).

Geraadpleegd op 14 december 2018, van https://www.uia-initiative.eu/en/uia-cities/milan Miazzo, Francesca, and Kee, Tris. We Own the City: Enabling Community Practice in Architecture and Urban Planning. Amsterdam: Trancity-Valiz, 2014. Print.

Stewart, M., & Coclanis, P. (2018). Water and Power : Environmental Governance and Strategies for Sustainability in the Lower Mekong Basin. Cham: Springer.

Smolders, Fons, and Van Kempen, Monique. "Azolla : Van Plaagsoort Tot Groenproduct." Vakblad Natuur Bos Landschap. (2015): In: Vakblad Natuur Bos Landschap., 12(2015)118 ; P. 31-33. Print.

Sommer, G. (n.d.). Separate Collection and Biological Treatment

of Food and Biowaste in a Circular Economy. Geraadpleegd op 12 januari 2019, van http://www.procuraplus.org/fileadmin/user_upload/Activities_files/Events/Oslo_2018/ARC_-_Biowaste_and_circular_economy.pdf Storey, D., Santucci, L., Fraser, R., Aleluia, J., & Chomchuen, L. (2015). Designing effective partnerships for waste-to-resource initiatives: Lessons learned from developing countries. Waste Management & Research, 33(12), 1066-1075.

Magoni, Marcello, and Angela Colucci. "Protection of Peri-Urban Open Spaces and Food-System Strategies. The Case of Parco Delle Risaie in Milan." Planning Practice & Research 32.1 (2017): 40-54.

Web. Opera In FIore. (n.d.). Geraadpleegd op 3 januari 2019, van http:// www.operainfiore.it

BEPERKINGEN Certomà, C., en Tornaghi, C. (2015). Political gardening. Transforming cities and political agency. Local Environment, 20(10), 1123–1131. Geraadpleegd op 24 mei 2019, van https://doi.org/10.10 80/13549839.2015.1053724 Eigenbrod, Christine, and Nazim Gruda. "Urban Vegetable for Food Security in Cities. A Review." Agronomy for Sustainable Development 35.2 (2015): 483-98. Web. What Are Carbon Credits? | southpole.com. (2018, 12 februari).

[YouTube]. Geraadpleegd op 15 juni 2019, van https://www.youtube.com/watch?v=uaqwMEltI- rc

Quaglia, S., & Geissler, J. (2018). Greater Milan’s foodscape: A neo-rural metropolis. In Cabannes Y. & Marocchino C. (Eds.), Integrating Food into Urban Planning (pp. 276-291). London: UCL Press. Geraapleegd van http://www.jstor.org/stable/j.ctv513dv1.21

CONCLUSIE ONTWERP Dehaene, Michiel & Tornaghi, Chiara & Sage, Colin. (2016). Mending the metabolic rift - placing the urban in urban agriculture.

McClintock, N., 2010. Why farm the city? Theorizing urban agriculture through a lens of metabolic rift. Cambridge J. Reg Milano food pact linken met afvalverhaal Vaarst, Mette, Arthur Getz Escudero, M. Jahi Chappell, Catherine Brinkley, Ravic Nijbroek, Nilson A.M. Arraes, Lise Andreasen, Andreas Gattinger, Gustavo Fonseca De Almeida, Deborah Bossio, and Niels Halberg. "Exploring the Concept of Agroecological Food Systems in a City-region Context." Agroecology and Sustainable Food Systems 42.6 (2018): 686-711. Web. Spitz, G., Koks, E.(2011). De groene economie. Amsterdam Storey, D., Santucci, L., Fraser, R., Aleluia, J., & Chomchuen, L. (2015). Designing effective partnerships for waste-to-resource initiatives: Lessons learned from developing countries. Waste Management & Research, 33(12), 1066-1075.

What Are Carbon Credits? | southpole.com. (2018, 12 februari).

[YouTube]. Geraadpleegd op 15 juni 2019, van https://www.youtube.com/watch?v=uaqwMEltI- rc

BEVINDINGEN Dehaene, Michiel & Tornaghi, Chiara & Sage, Colin. (2016). Mending the metabolic rift - placing the urban in urban agriculture.

Grulois, G., Tosi, Maria Chiara, & Crosas Armengol, Carles. (2018).

Designing territorial metabolism: Barcelona, Brussels, and Venice.

Berlin: Jovis.

Kuhk, A., De Cauter, L., & Van den Broeck, P. (2018, 1 september).

Commons. Ruimte Vakblad van de Vlaamse vereniging voor Ruimte en Planning, 66–67.

157

FIGURENLIJST Figuur 1 -De uitgeputte landbouwbodem van het Open Agri-project ten zuiden van Milaan wordt verrijkt door het verspreiden van organisch materiaal afkomstig van de groendienst van Milaan. Opgehaald van https://www. facebook.com/CasciNet/ Figuur 2 - Metabolic rift volgens McClintock (2010).

Opgehaald van https://www.sciencedirect.com/science/ article/pii/S0016718518303208 Figuur 3 - Gft wordt momenteel grotendeels centraal verwerkt in een privaat bedrijf nabij Bergamo nadat het samengebracht wordt in Silla. EIgen materiaal Figuur 4- Een landbouwer op een versnipperd stuk grasland tussen Milaan en een sociale woonwijk te Corsico. Eigen foto's Figuur 5 - Verdichting van onverharde bodems in de stad.

Eigen foto's Figuur 6 - Grasmaaisel in een ruigte nabij het Parco delle Risaie (organisch materiaal). Eigen foto's Figuur 7 - Actiegroepen in de buurt van Buccinasco doen plantacties om de buurt op te vrolijken zoals het aanplanten van fruitbomen op publiek domein maar ze vallen terug op externe bronnen om de bodem te verrijken. Opgehaald van https://www.facebook.com/CasciNet/ Figuur 8 -Turf wordt ontgonnen in natuurlijk waardevolle veengebieden om hun hoog organisch stofgehalt. Opgehaald van http://www.antaisce.org/issues/irelands-peatlands Figuur 9 - Een fosformijn in Safi, Marokko die deze grondstof ontgint voor de productie van kunstmest. Opgehaald van https://knowledge.cta.int/en/Dossiers/S-T-Issues/ Phosphorus-depletion/Feature-articles/Phosphorusdepletion-an-invisible-crisis.html Figuur 10 - Vogelmest werd in de 19e eeuw geoogst om de verarmde gronden in West-Eurpopa te verrijken.

Opgehaald van https://www.smithsonianmag.com/ smithsonian-institution/how-gold-rush-led-real-riches-birdpoop-180957970/ Figuur 11 - Voorstelling van een gebroken nutriëntencyclus.

EIgen materiaal Figuur 12 - Biokool of biochar kan decentraal geproduceert woden door pyrolyse (zie techniek 4 in de techniekenbundel) en vormt reeds het belangrijkste materiaal bij de aanplant van straatbomen in Stockholm, Zweden. Opgehaald van www. biochar-journal.org/en/ct/77

158

Figuur 13 - Het aandeel koolstof (ton) per hectare in de regio Lombardije. Opgehaald van https://www.ldd.go.th/18wcss/ techprogram/P16414.HTM Figuur 14 - Maquette .van de abdij Chiaravalle ten zuiden van Milaan met het omringende moerasland die omgevormd werd tot vruchtbaar landbouwgrond Figuur 15,16 en 17 Cascinet-project. Opgehaald van https:// www.facebook.com/CasciNet/ Figuur 18 - In de Cascina Cuccagna, een voormalig landbouwbedrijf binnen de ring van Milaan, werd een expo gehouden rond de 'Orto di guerra' of oorlogstuinen; tijdelijke akkers die tijdens de WOII ontstonden binnen de stadsmuren.Opgehaald van https://lilimadeleine. com/2015/05/25/orto-di-guerra-in-tempo-di-pace-piccolastoria-leggera-di-cosa-coltivavamo-durante-la-guerra/ Figuur 19 - Het functioneren van een stadslabo.

Overgenomen uit Kuhk, A., De Cauter, L., & Van den Broeck, P. (2018, 1 september). Commons. Ruimte Vakblad van de Vlaamse vereniging voor Ruimte en Planning Figuur 20 - De stadsvergroeningsgolf van Milaan zou gepaard kunnen gaan met jobcreatie in een heruitgevonden sector indien externe hulpbronnen zoals turf vervangen worden door gevaloriseerd organisch materiaal.

Groenaanleg bij het neuwe CIRFOOD naast de Fondazione di Prada. EIgen foto's Figuur 21 - Les Alchimistes. (2017). Le composteur mécanique. Opgehaald van https://lesgrandsvoisins.org/ author/admin1911/page/5/ Figuur 22 - Voorstelling van een gedecentraliseerde verwerking van organisch materiaal. Eigen materiaal Figuur 23 - Een ideale ligging tussen het droge hoogplateau in het noorden en de geïrrigeerde en vruchtbare lage vallei in het zuiden. Overgenomen uit lespakket Milano, city and nature van Longo, A. (2017, September 25) Figuur 24 - Milaan wordt gevoed met bergwater afkomstig van de Ticinorivier door de Navigli Grande. Opgehaald van http://www.verdinavigli.org/2009/11/26/organizzazione-delterritorio-tra-i-navigli-grande-e-pavese Figuur 25 - Cascina battivacco. Opgehaald van https://www. galleriaprevitali.it/portfolio-item/parco-delle-risaie/ Figuur 26 - Rechts: Orthofoto van het landbouwpark 'Parco delle Risaie Figuur 27 - Het afgebakend gebied is het landbouwpark

'Parco delle Risaie' en beslaat 660 hectare. EIgen materiaal Figuur 28 - De Naviglio Pavese leidt het bergwater die de stad binnenkomt weer weg richting de stad Pavia. Eigen foto's Figuur 29- Ondoorlaatbare bodems vormden een natuurlijke grens voor verstedelijking en hier ontstonden rijsvelden.

Opgehaald van https://www.galleriaprevitali.it/portfolioitem/parco-delle-risaie/ Figuur 30 - De Romeinen en vooral de kloosterorders hervormden het landschap van Milaan tot een waterrijk en vruchtbaar landschap. Eigen materiaal Figuur 31 - De Deviatore dell'Olona doorkruist de stad en is erg vervuild. EIgen materiaal Figuur 32 - De drie grote waterzuiveringsinstallaties stroomafwaarts van de rivieren die Milaan doorkruisen.

EIgen materiaal Figuur 33 - PASM Figuur 34 - Het aandeel van voorgesorteerde voedselresten blijft stijgen Tabel opgehaald van van https://www. municipalwasteeurope.eu/sites/default/files/6.Danilo%20 Vismara.pdf Figuur 35 - Geschiedenis van de afvalverwerking in Milaan.

Eigen materiaal

Figuur 47 - Illegale stortplaatsen in Gratosoglio. Opgehaald van http://vigentino.milanotoday.it/gratosoglio/discaricaspazzatura-gratosoglio-lambro-meridionale.html Figuur 48 - Bodemverzet. Eigen materiaal Figuur 49 - Analyse van sociale kwetsbaarheid en toegankelijheid. Bewerking van GIS-lagen. Eigen materiaal.

Figuur 50 - Sociala kwetsbaarheidskaart. Bewerking van GISlagen. Eigen materiaal.

Figuur 51en 52 -Het zicht wordt geblokkeerd door een dichte massa van struiken en bomen wat de herkenbaarheid en verbondenheid van het landbouwpark niet ten goede komt.

Opgehaald van https://www.google.com/streetview/

Figuur 53 - Het is duidelijk hoe ingrijpend het grondverzet is rond de kapel San Marco al Bosco. Opgehaald van https:// www.galleriaprevitali.it/portfolio-item/parco-delle-risaie/ Figuur 54, 55 & 56 - Vrijwilligers van de actiegroep Retake nemen het heft in eigen handen en onderhouden verloederde ruimten in de buurt van Buccinasco ten zuiden van het landbouwpark. Opgehaald van https://it-it.facebook. com/RetakeBuccinasco/

Figuur 57 - Indiviual rift in beeld nabij een nieuwe woonwijk in Assago grenzend aan het Parco delle Risaie. Opgehaald van https://www.google.com/streetview/ Figuur 58 - Markten in Milaan waar reeds sprake is van een verzameling van de etensresten. Eigen materiaal

Figuur 36 -Legale en illegale volkstuinen in de stad Milaan (rood) en de cascine of landbouwbedrijven (zwart). Eigen materiaal

Figuur 59- Aansluiting op het openbaar vervoer. Eigen materiaal.

Figuur 36 - Groene ring rond Milaan als fietsverbinding.

Opgehaald van http://www.raggiverdi.it/img/mappa.pdf

Figuur 60 - Wegen en dreven binnen het landbouwpark.

Eigen materiaal

Figuur 38- Schwandl, R. (2018). Metropolitana di Milano [Foto]. Opgehaald van http://www.urbanrail.net/eu/it/mil/ milano.htm

Figuur 61 -De 'Raggi Verdi 'of de groene fietsring rond Milaan Opgehaald van https://www.aim.milano.it/raggi-verdi

Figuur 39 - Metabolic rift volgens McClintock (2010).

Opgehaald van https://www.sciencedirect.com/science/ article/pii/S0016718518303208 Figuur 41- Potentieel gebied rijk aan biomassa. Eigen materiaal Figuur 42 - Japans knoopkruid. Eigen foto's Figuur 43 - Waterlopen en stilstaand water. Eigen Materiaal Figuur 44, 45 & 46 - Eigen materiaal

,Figuur 62 & 63 -San Cristoforo Concorrimi. (z.d.). ATTRA\ VERSO San Cristoforo [Foto]. Opgehaald van https://www. sancristoforo.concorrimi.it/?fbclid=IwAR3MBV5aL4An0IqoI3 2sDia4MKINYFOPrTOuGxwvvE0JSVwuRkth7ZKIqJI Figuur 64 & 65 - Eigen materiaal Figuur 66 - Sandwichtheorie van Tjallingii, S. (1995).

Opgehaald van https://www.researchgate.net/ publication/281207281_Ecopolis_Strategies_for_ Ecologically_Sound_Urban_Development Figuur 67 - Een gesloten nutriĂŤntencyclus. Eigen materiaal

159

Figuur 68 - Verbonden gemeenschapsserres. Eigen materiaal Figuur 69 - Een groenblauw netwerk ten noorden van de Certosa Pavia. Eigen foto's Figuur 70 - Samenwerking met de markten in Municipio 6.

Eigen materiaal Figuur 71 -Bioswales zijn een uitbreiding van een groenblauw netwerk maar dan in een verstedelijkte context. Eigen materiaal Figuur 72-Collage groenblauwe netwerk en bioswales. Eigen materiaal Figuur 73- Strategische kaart. Eigen materiaal Figuur 74 - De hortillonages stroomafwaarts van Amiens.

Eigen materiaal Figuur 75- Ligging Common gardens. Eigen materiaal Figuur 76, 77 en 78 - Het fermenteren van droog organisch materiaal in de akkers van het Open Agri-project. Eigen materiaal Figuur 79 - De ligging van de gemeenschappelijke serres .

Eigen materiaal Figuur 80 - De ligging van de grondstoffenfabriek. Eigen materiaal Figuur 81 - Een gesloten nutriĂŤntenkringloop uit de The Humanure Handbook. Opgehaald van https://www. lowtechmagazine.be/2010/02/kunstmest-landbouwhumanure-compost.html Figuur 82 - Gehakseld hout geleverd door het nutsbedrijf MIAMI scarl aan het Open Agri-project. Opgehaald van https://www.facebook.com/CasciNet/ Figuur 83 - Een pyrolyse-installatie te Stockholm. Opgehaald van www.biochar-journal.org/en/ct/77 Figuur 84 - Biochar in Stockholm wordt gebruikt om de effecten van bodemverdichting tegen te gaan. Opgehaald van www.biochar-journal.org/en/ct/77 Figuur 85 - Een gesloten nutriĂŤntenkringloop door dierlijke waardering. Eigen materiaal Figuur 86 - Kaart die toont waar agro-ecologie toegepast kan worden. Eigen materiaal Figuur 87 - Knotbomen leveren veel droog organisch materiaal in een common groenblauw netwerk. Eigen materiaal

160

Figuur 88 - Kroosvaren. Opgehaald van https://subsites.wur. nl/nl/show/Grote-kroosvaren-waterzuiveraar-en-groenemest.htm Figuur 89 - Teeltcombinatie van rijst en kroosvaren.

Opgehaald van http://edepot.wur.nl/360727 Figuur 90 - Geknotte witte moerbei (Morus alba). Eigen foto genomen in de Fondazone di Prada te Milaan Figuur 92 - De ligging van andere landbouwparken binnen de stadsgrenzen onderdeel van het PASM. Eigen materiaal Figuur 93 - Keyhole garden. Eigen materiaal

161