Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
6 oktober 2012
Molenvrienden Land van Cuijk
VERENIGING MOLENVRIENDEN LAND VAN CUIJK Molenvereniging in het Land van Cuijk en omstreken www.molenvrienden.nl
BESTUUR VOORZITTER SECRETARIS PENNINGMEESTER BESTUURSLEDEN
Harm van Es Tel. 0485-578613 Walter Cornelissen Tel. 0485-478818 E-mail: molenvrienden@home.nl Rob Snel Tel. 024-3582526 Peter Pouwels Tel. 024-3974266 Mari Goossens Tel. 0485-573815
Floralaan 50 5831 TA BOXMEER Park 8 5446 PH WANROIJ Chopinstraat 33 6584 EJ MOLENHOEK Vijverweg 6 6562 ZL GROESBEEK D. Boutsstraat 25 5831 VN BOXMEER
REKENINGNUMMER: 16.89.81.858 onder vermelding van adres penningmeester MOLENARCHIEF LAND VAN CUIJK
Het regionale molenarchief is ondergebracht in molen “De Vooruitgang” te Oeffelt. Inlichtingen bij Rob Snel.
Het werk van de vereniging Molenvrienden Land van Cuijk wordt mede mogelijk gemaakt door: Beijk Molenbouw bv, Afferden (L) Bol Accountants Boxmeer drukkervanderegio.nl, Boxmeer Van Haren Installaties bv, Cuijk Havens Diervoeders, Maashees Hendrix Legpluimveegroep, Heijen Molensteenmakerij Hans Titulaer, Plasmolen Elektro Technisch Buro Nabuurs bv, Boxmeer Nabuurs Transport bv, Haps VIFT International bv, Rijkevoort
Colofon Routeboekje bij de Brabants-Vlaamse molenaarscontactdag van 6 oktober 2012, verzorgd door de redactie van “De Molenvriend”, lijfblad van de vereniging Molenvrienden Land van Cuijk, opgericht 18 januari 1985. Aanmelden als lid van de vereniging Molenvriend Land van Cuijk kan bij de secretaris of via de website www.molenvrienden.nl. De contributie hiervoor is minimaal € 15,--. U ontvangt dan ons tijdschrift De Molenvriend.
Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
6 oktober 2012
Molenvrienden Land van Cuijk
REDACTIE REDACTIEADRES VERDER WERKTE(N) MEE ILLUSTRATIES
VOORPAGINA Molen Jan van Cuijk te Cuijk
Mari Goossens Marko Sturm
Jessica Sneek Paul Verheijen
D. Boutsstraat 25 5831 VN BOXMEER e-mail: mjfagoossens01@hetnet.nl De Erica 2 5831 RX BOXMEER e-mail: j.m.sturm@alumnus.utwente.nl Museum Ceuclum, Frits Harteman, Patrick van Kessel, Hans Titulaer, Stichting Veteraan Autobussen, Stefan Willems Pierre Gielen, Mari Goossens, Peter Pouwels Marko Sturm, Hans Titulaer, Stefan Willems
Voorwoord Voor u ligt een speciale uitgave van de “Molenvriend”. De aanleiding om een speciale versie te maken is de 31ste Brabants-Vlaamse contactdag van het Gilde van Vrijwillige Molenaars afdeling Noord-Brabant en Levende Molens vzw.
zondere molens in van het Land van Cuijk zien maar ook een beetje historie van deze streek. In deze “Molenvriend” staan de streek, de te bezoeken molens en de molensteenmakerij beschreven. Zeker het lezen waard tijdens de busritten tussen de bezoeken of achteraf thuis.
Dit jaar wordt deze activiteit georganiseerd door de Molenvrienden Land van Cuijk en omstreken. Het gevarieerde programma laat niet alleen een paar bij-
Patrick van Kessel Voorzitter Gilde van Vrijwillige Molenaars afdeling Noord-Brabant
Programma tijd
bus 1, groep 1
bus 1, groep 2
10:45
bus 2, groep 3
bus 2, groep 4
ontvangst gemeentehuis
12:00
molen Jan van Cuijk
museum Ceuclum
13:00
museum Ceuclum
molen Jan van Cuijk
14:00
molen Bergzicht te Gassel
molensteenmakerij
Bovenste Plasmolen
Joannusmolen te Heumen
Bovenste Plasmolen
molensteenmakerij
15:00 16:00
molensteenmakerij
Bovenste Plasmolen
Joannusmolen te Heumen
17:00
Bovenste Plasmolen
molensteenmakerij
molen Bergzicht te Gassel
18:00
gezamenlijke maaltijd en lezing
22:00
sluiting
Toelichting over het programma Het vervoer door de regio wordt per twee authentieke bussen verzorgd om zodoende een van de doelstellingen van deze dag, onderling contant, te stimuleren. Er komt een verdeling van 4 groepen over de bussen (groep 1 en 2 voor bus 1, groep 3 en 4 voor bus 2). Per groep wordt er een begeleider van de molenvrienden LvC toegewezen. Deze regelt tijdens de bustocht de gang van zaken. Ontvangst op het gemeentehuis van Cuijk Ontvangst met koffie of thee met een koekje en verstrekking van het programmaboekje. 11.00 uur: welkomstwoord door Patrick van Kessel (voorzitter van het Gilde van Vrijwillige Molenaars Afd. Noord-Brabant) en oktober 2012
Harm van Es (voorzitter vereniging Molenvrienden Land van Cuijk en omstreken). 11.10 uur: pauze en koffie 11.30 uur: toespraak wethouder Arthur Baudet (molenbeleid en toerisme). 11.45 uur: vertrek van het gemeentehuis Molen Jan van Cuijk adres: Heerstraat 4, Cuijk Hier wordt u ontvangen door de molenaars Stefan Willems, Johan Reijnders en Jaap Kool met koffie of thee en ontvangt u een knapzak met enige versnaperingen voor de tocht. U krijgt een drankje aangeboden door de Wilhelminagaard. De wijngaardenier Maarten Hermens presen-
3
teert zijn Kuukse Rooie, Kuukse Witte en Kuukse Hei. Bakker Harrie Jan Loeffen presenteert de Cuijkse Ceucleum Koek vernoemd naar het te bezoeken museum. Museum Ceuclum Cuijk met beeldentuin adres: Castellum 1, Cuijk Er zijn rondleiders aanwezig die graag iets vertellen over de geschiedenis van Cuijk en over de archeologische vondsten. De rondleiders zijn vrijwilligers in dienst van het museum.
4
Molen Bergzicht te Gassel adres: Hoeve 23, Gassel
nen foto’s van de vele en uiteenlopende uitgevoerde werkzaamheden bekeken worden. Er is een toilet aanwezig. Watermolen de Bovenste Plasmolen adres: St. Maartensweg 1, Plasmolen Ontvangst door de molenaars Karel Siebers, Willem Eickmans en Theo van Bergen Hier ziet u het malen op waterkracht en de Crossley motor zal draaien. Joannusmolen te Heumen adres: Vosseneindseweg 44, Heumen Ontvangst door molenaar Wim Thönissen, hier krijgt u pannenkoeken aangeboden.
Hier wordt u ontvangen door de eigenaars Jan en zoon Peter van Haren en de vrijwillige molenaars Jos v.d. Heyden, Jan Kamphuis (i.o.) en Frits Harteman. Ter opluistering zal Jan Selten aanwezig zijn met zijn maalkoppels. Toilet aanwezig bij de kantine.
Gezamenlijke maaltijd Locatie Café/Zaal de Bond Adres: Beverstraat 18, Cuijk
Molensteenmakerij Hans Titulaer adres: Rijksweg 146, Plasmolen
19.45 uur tot ca. 20.45 uur: PowerPoint presentatie en lezing door Hans Titulaer over de vervaardiging van molenstenen.
Ontvangst door Hans Titulaer, fabrikant van molenstenen. Uitleg over het maken, en bekijken van, verschillende soorten molenstenen en de gebruikte grondstoffen. Onder het genot van koffie/thee kun-
Met levende muziek door de Gries Kopkes, onder leiding van molenaar Harry Daverveld.
Cuijk
Zie ook pagina 8-9 voor een kaart met alle molens en adressen van de te bezoeken molens
Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
(advertenties)
5
BIOBIM BABYVOEDING EEN MERK VAN JOANNUSMOLEN
Online en altijd dichtbij ./
oktober 2012
(advertenties)
6
Alle soorten molenstenen, scherpdienst, afstellen, maaltechnisch advies. Onderhoud aan oliestenen en pelstenen. Restauratie van stenen en maalstoelen. Kweernen, wrijfstenen, demo-steentjes. Kneus- en scherphamers.
www.molenstenen.nl
Tel. +31 (0)24 696 36 54 Fax +31 (0)24 696 36 57 Gsm +31 (0)6 53 66 76 86
molens-titulaer 110405.indd 1
11-04-2011 13:51:17
molensteenmakerij@planet.nl www.molenstenen.nl
Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
Molens in het Land van Cuijk en omgeving Alvorens de molens afzonderlijk te beschrijven, volgt eerst een kort artikel over de geschiedenis van de molens in de regio. Verreweg de meeste molens in onze regio zijn ge bouwd na de Franse tijd. In deze tijd behoorde het recht op wind niet meer toe aan de graaf of heer van een bepaald gebied, zodat – na het doorlopen van de bouwprocedures – iedereen een windmolen kon bouwen en exploiteren en de boeren vrij waren om te kiezen bij welke molenaar ze hun graan lieten malen. In deze tijd kregen de meeste dorpen dan ook twee molens. Het is opvallend dat in het Land van Cuijk en NoordLimburg relatief veel molens behouden zijn gebleven. Het huidige molenbestand, zoals in deze uitgave be schreven, vormt zo’n 40 % van het aantal molens dat onze regio ooit gekend heeft. Als we dit vergelijken met het landelijk gemiddelde (circa 1000 behouden molens van de 10 000 die er ooit waren), kunnen we met recht zeggen dat we hier nog veel molens hebben. Een kijkje in de geschiedenis en bouw van de molens verklaart veel. Door de geïsoleerde ligging tussen de Nederlands-Duitse grens en de onontgonnen Peel was er vroeger weinig economisch verkeer met de rest van het land, waardoor de regio arm was. De slechte zand grond die we in grote delen van onze regio kennen, verbeterde dit niet bepaald. Eind 19e en begin 20e eeuw, toen in sommige delen van ons land windkracht al vervangen werd door de stoommachine, werden in onze regio nog volop molens bijgebouwd, omdat de brandstofkosten voor de moderne krachtbronnen te hoog waren. Om bij de bouw kosten te sparen, werden indien mogelijk tweedehands onderdelen gebruikt, die afkomstig waren van molens die door de komst van de stoommachine elders overbodig waren geworden. Ook werden soms gehele molens overgeplaatst. Het is dus niet zo verwonderlijk dat hier relatief veel molens te vinden zijn, omdat sommige molens uit andere streken hier een nieuwe standplaats vonden. Ook na de tweede wereldoorlog hebben veel molens in onze regio nog op commerciële basis gefunctio neerd. De oorlogsschade, die vooral bij de langs de rivier de Maas gelegen molens hier en daar aanzienlijk was, werd indien mogelijk hersteld. Veel molens heb
oktober 2012
ben dus lang gefunctioneerd in vergelijking met de rest van het land. Na het toepassen van de monumen tenwet op molens, was het niet meer toegestaan om molens te slopen. Voor sommige moleneigenaars was dit reden om net op tijd de molen om te trekken. Ge lukkig echter kwam voor veel molens in onze regio de status van beschermd monument op tijd. In de loop van de jaren wordt het voor de beroepsmo lenaars steeds moeilijker om nog met behulp van windkracht te concurreren met maalderijen, zodat zij genoodzaakt zijn om het maalbedrijf te stoppen. Sinds 1977 is het beheer van de maalvaardige molens meer en meer in handen gekomen van vrijwillige molenaars, die de molens voor het nageslacht behouden. De molens die thans in onze regio staan zijn alle korenmolens. Dit is niet altijd zo geweest, omdat – met name in de omgeving van Cuijk – de leerlooierij een belangrijke industrie was. Voor de opkomst van chemische looistoffen was fijngemalen eikenschors een belangrijke hulpstof bij het looiproces. Deze schors werd fijngemalen op diverse molens in het Land van Cuijk die hiertoe een speciaal koppel zogenaamde runstenen hadden. Dit was onder andere het geval bij de Bergzicht te Gassel en De Hoop te Beers. Jammergenoeg zijn deze runstenen overal verdwenen, zodat deze geen tastbare herinnering aan de ooit zo belangrijke leerlooierij meer kunnen geven. Zoals gezegd staan er nu nog uitsluitend korenmolens in onze regio. Deze korenmolens werden gebruikt voor het malen van granen voor de bakker en voor de landbouwgewassen rogge en haver, die in deze streek veel voorkwamen. Tegenwoordig is er in de landbouw veel veranderd, wat onder meer met zich mee heeft gebracht dat deze oorspronkelijke graangewassen voor een groot deel verdrongen zijn door maïs, dat meestal in zijn geheel verhakseld wordt. Gelukkig heeft dit niet kunnen wegnemen dat de meeste molens in onze regio nog met enige regelmaat malend te zien zijn. Laten we hopen dat met de korenmolens niet het zelfde zal gebeuren als met de runmolens en dat deze nog lang voor onze streek behouden kunnen blijven. Marko Sturm
7
Jan van Cuijk Cuijk De Jan van Cuijk ligt aan de rand van de wijk Padbroek en behoort toe aan het Cuijkse kerkdorp St.-Agatha. Men spreekt echter over de Cuijkse molen, omdat de vroegere bergmolen van Cuijk aan de molenstraat al tijdens de eerste wereldoorlog gesloopt is.
8
Volgens de baard is de Jan van Cuijk in 1860 ge bouwd. Bewijzen hiervoor zijn in het gemeentearchief niet te vinden. Pas in 1877 komt de molen voor in de oude stukken. In dat jaar koopt landbouwer Gerard Derks de korenmolen. Hij stond er dus al, zodat het bouwjaar op de baard juist kan zijn. In de jaren hierop kent de molen diverse eigenaars, om uiteindelijk in handen te komen van het geslacht Willems, dat de molen tot in de tweede wereldoorlog in bezit houdt. In de meidagen van 1940 kwam de molen onder Duits vuur te liggen en werd de schuur bij de molen in brand gestoken. Dit vuur sloeg over naar de staart van de molen. Molenaar Willems wist uiteindelijk deze brand met lampetkannen te doven, anders was wellicht de molen geheel afgebrand. In 1941 werd de molen gerestaureerd. Hij kreeg hierbij zijn witte uiterlijk en de Van Busssel-stroomlijnneuzen. Het huidige pakhuis werd gebouwd en verving de belt aan de oostzijde. Op 21 november 1942 werd de molen heropend. In ditzelfde jaar overleed molenaar Petrus Willems. Op 15 juni 1943 nam Sjef Kessels de molen over, als huurder. Mulder Kessels had niet lang plezier van de molen. Tijdens de geallieerde operatie Market Garden wisten Amerikaanse paratroepen van de 82e parachutebrigade Cuijk snel te veroveren. De overzijde van de Maas bleef echter in Duitse handen. Van achter de spoorlijn beschoot de Amerikaanse artillerie Mook aanhou dend. Op hun beurt beschoten de Duitsers Cuijk van over de Maas. De korenmolen Jan van Cuijk, die dicht aan de Maas ligt, kreeg enkele voltreffers te verwerken tijdens de eerder genoemde gevechten. Deze veroorzaakten twee grote gaten in de molenromp en vernietigden bijna het gehele binnenwerk. Het wiekenkruis, dat net nieuw was, en de kap bleven gelukkig onbescha-
digd. Wel was het een wonder dat de romp niet in elkaar zakte. Na de oorlog werd de schade snel hersteld. De stroom lijnneuzen werden nu uitgerust met remkleppen. In deze zelfde periode kocht molenaar Kessels de molen. Sjef Kessels hield de molen draaiende tot 6 september 1971. Toen was het voor hem niet meer mogelijk om de molen te onderhouden, en schoot de gemeente Cuijk te hulp door de inmiddels op de monumenten lijst geplaatste molen te kopen. In 1977 komt vrijwillig molenaar Nick Wortman op de Jan van Cuijk. Samen met Sjef Kessels verzorgt hij de opleiding voor zestien vrijwillig molenaars. Na het overlijden van mulder Kessels, in 1978, neemt Nick Wortman het beheer over. De tweede geslaagde vrijwilliger Ben Verheijen neemt vervolgens in 1981 het beheer van Wortman over. In 2001 kwam Stefan Willems op de Jan van Cuijk als molenaar. Stefan Willems
Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
Museum Ceuclum Cuijk Het Museum Ceuclum is een museum in Cuijk, dat sinds 1991 gevestigd is in de toren van de rond 1915 gesloopte voormalige Sint-Martinuskerk. Deze kerk werd in 1913 vervangen door de nieuwe SintMartinuskerk. In het museum is een blijvende expositie gevestigd over de geschiedenis van Cuijk. De volgende onderdelen komen aan de orde: 1. De voorgeschiedenis vanaf ongeveer 10.000 v.Chr., waarbij archeologische vondsten worden getoond, zoals aardewerk, stenen pijlspitsen en bijlen. Uit de bronstijd zijn voorwerpen uit de grafheuvels tentoongesteld. 2. De Romeinse periode, waarin Ceuclum een belangrijke rol speelde, daar er zich een brug over de Maas bevond die verdedigd werd met een castellum. De archeoloog Julianus Bogaers heeft hier onderzoekingen verricht en een reconstructie gemaakt. Duikers hebben in 1992-1993 de resten van de brug gevonden en ook overblijfselen van Romeins schoeisel geborgen. 3. De middeleeuwen, met aandacht voor het geslacht Van Cuijk, met name Jan I van Cuijk. 4. De nieuwere tijd, waaronder de Tweede Wereldoorlog. Naast een bezoek aan het museum kan men ook de toren beklimmen via wenteltrappen en houten ladders. Op de trans heeft men een fraai uitzicht over Cuijk en omgeving.
oktober 2012
9
Nijmegen
De Maasmolen te Nederasselt Gesloten standerdmolen
Wijchen Nijmegen Joannusmolen
Maasmolen Nederasselt
De Lindense molen te Katwijk Achtkante stellingmolen
De Bergzicht te Gassel Achtkante bergmolen Hoeve 23 5438 ND Gassel
10
Grave
Overasselt
Zeldenrust
Maas
Escharen
Heumen
Katwijk
Linden
Molensteenm
Gassel Cuijk
Beers
De Hoop te Beers Ronde stenen stellingmolen
Moo
Lindense molen
Bergzicht Oss
Molenho
De Hoop
Landgoed Tongelaar
Cuijk
Vianen
Mariamolen
De Mariamolen te Haps Zeskante bergmolen
De Korenbloem
Mill
De Korenbloem te Mill Ronde stenen bergmolen
De Heimolen te Sint-Hubert Ronde stenen bergmolen
A73
Haps
Sint-Hubert De Heimolen
Luctor et Em
Molenheide
De Hamse Molen
Wanroij
Rij
Ledeacker
De Hamse Molen te Wanroij Gesloten standerdmolen
Boswachterij
Sint-Anthonis
Sint-Anthonis
De Kor
De Luctor et Emergo te Rijkevoort Ronde stenen stellingmolen
Oploo watermolen Gemert
De Korenbloem te Oploo Gesloten standerdmolen
Deurne
Watermolen te Oploo Onderslagmolen Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
ronde stenen bergmolen
oek
zes- of achtkante bergmolen
Groesbeek
De Joannusmolen te Heumen Ronde stenen grondzeiler Vosseneindseweg 44 6582 BR Heumen
ronde stenen grondzeiler achtkante stellingmolen
ok Mookerheide
ronde stenen stellingmolen Sint-Jansberg
Bovenste Plasmolen
makerij Plasmolen
standerdmolen
Groesbeek
watermolen
Jan van Cuijk Rust na Arbeid De Reus Ottersum De Vooruitgang
ers
Gennep
Haps
Kleve
Ven-Zelderheide
Ni
Oeffelt
De Jan van Cuijk te Cuijk Ronde stenen bergmolen Heerstraat 4 5435 PC Sint-Agatha
Zelderse Driessen
Looierheide
Kรถln
Heijense bossen
Heijen
Boxmeer
De Rust na Arbeid te Ven-Zelderheide Ronde stenen bergmolen
57
Martinus Beugen
A77
De Vilt
mergo
Gennep
Gerarda
jkevoort Brestbos
De Reus te Gennep Ronde stenen bergmolen
Boswachterij Bergen
Boxmeer
Boxmeer
Sambeek Afferden
Nooitgedacht
De Vooruitgang te Oeffelt Ronde stenen bergmolen
Vortum-Mullem
De Martinus te Beugen Ronde stenen bergmolen
Maas
renbloem
o
De Bovenste Plasmolen te Plasmolen Boven- en middenslagmolen St.-Maartensweg 1 6586 AM Plasmolen
Milsbeek
Sint-Agatha
Molensteenmakerij Hans Titulaer Rijksweg 146 6586 AB Plasmolen
Groeningen Stevensbeek
De Gerarda te Heijen Achtkante bergmolen
Vierlingsbeek Stevensbeekse bossen
watermolen Vierlingsbeek
Overloon
oktober 2012
Holthees Maashees
Venlo Maastricht
Venray
Venlo
De Nooitgedacht te Afferden Ronde stenen bergmolen
De watermolen te Vierlingsbeek Onderslagmolen
11
Bergzicht Gassel
12
De naam Bergzicht lijkt op het eerste gezicht wat vreemd. Vroeger was het echter mogelijk om vanaf de molen de “Mookse berg”, ofwel Mookerheide te zien, vandaar de naam. De molen Bergzicht is een rietgedekte achtkantige bergmolen zonder veldkruizen en is in die zin uniek in Nederland. Ligging en biotoop De molen ligt aan de weg van Cuijk naar Grave. Eén kilometer ten westen van Gassel, tegen de rand van het bos dat ooit eens heide geweest is. Door deze dichte begroeiing is de biotoop zeer slecht. Korte geschiedenis De beltmolen “Bergzicht” is gebouwd in 1808. De rieten achtkant is gebouwd is voor het malen van granen. Er bestaan gegevens die doen vermoeden dat de molen verplaatst zou zijn. Het is echter een nieuw gebouwde molen. Ook bestaat er verwarring over het bouwjaar. Vaak wordt als bouwjaar 1816 genoemd. Dit is waarschijnlijk het bouwjaar van molen “De Samson” die vlak in de buurt stond. In 1962 is het dakleer, waarmee de molen was bedekt, vervangen door riet omdat het dakleer steeds bleef scheuren. Dit kwam omdat in de constructie geen veldkruizen waren ingebouwd. Daarom was de molen niet stabiel. Overigens was dakleer ook niet de eerste bedekking. De oorspronkelijke bedekking was van hout. De kap was bedekt met potdekselplanken en de romp was bekleed met schaliën. Tevens werd de vangtrommel vervangen door een vangstok. Dit om het riet niet te beschadigen. In 1984 werd een nieuwe roede gestoken en werd het Oud-Hollands systeem vervangen door het “systeemVan Bussel”. In 1992 werd een nieuwe bovenas gestoken, de oude werd afgekeurd omdat er een scheur inzat. Ook werd de buitenroe vervangen. In 2003 werd een koppel maalstenen, dat tijdelijk was verwijderd, opnieuw geïnstalleerd. In 2010 werd de kap voorzien van nieuw riet. Tevens werd het riet van drie kanten vervangen. Ook werd de lange spruit vernieuwd. In 2011 is het buikstuk van de vang vervangen. Omdat de molen ook nog gebruikt werd als zaagmolen heeft deze nog een extra klein spoorwiel.
Daaronder zit nog een schijfloop. Deze is gebruikt voor de aandrijving van een koekenbreker. Er zijn keerrollen gebruikt in plaats van keerneuten. Vanaf 1929 is de molen in het bezit van de familie Van Haren. Frans, de grootvader van de huidige eigenaar, kocht hem van de familie Litjes. Begin jaren ’30 werd er een Dekkers gloeikopmotor geplaatst zodat men op diesel kon malen. In ’48 ging Jan in de zaak en schaften ze een hamermolen aan. Het bedrijf groeide uit tot een diervoederbedrijf. In 1962 heeft Jan van Haren het bedrijf overgenomen van zijn vader. In 1990 is het bedrijf inclusief mengers en persen overgebracht naar de ernaast gelegen loodsen waardoor de molen zijn oude ambachtelijke karakter terug heeft gekregen In dat jaar nam zoon Peter het bedrijf over, maar Jan hield de molen tot 2012 onder zijn beheer. Vanaf 2012 wordt de familietraditie voortgezet door Peter. Mari Goossens Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
Joannusmolen Heumen Geschiedenis In 1894 liet molenaar J. Jetten de Joannusmolen bouwen om zelfstandig een molenaarsbedrijf op te zetten. Voor die tijd was hij actief in het molenaarsvak in het nabijgelegen dorp Molenhoek. De molen bleef in handen van de familie Jetten tot na de stillegging van het commerciële maalbedrijf in de jaren ’60. In 1977 werd hij overgenomen door de gemeente Heumen. De gemeente Heumen liet in de jaren daarna de molen restaureren. In 1982 begon de huidige molenaar Wim Thönissen een biologisch maalbedrijf op deze molen. In de loop der jaren bood de molen te weinig ruimte voor dit maalbedrijf en verslechterde de biotoop, zodat het niet langer mogelijk was om op windkracht te malen. Het maalbedrijf is toen naar een bedrijfsruimte verhuisd, maar draagt nog wel de naam “Joannusmolen”. De molen De molen is een bijzondere verschijning in onze regio, want zowel ronde stenen grondzeilers als molens met zelfzwichting met jaloezieën zijn in dit gebied van Nederland uniek. Vroeger had de molen op beide roedes zelfzwichting en stroomlijning met het systeem-Van Bussel, maar tegenwoordig heeft de molen Oud-Hollandse wieken en is er nog maar op één roede zelfzwichting. De jaloezieën zijn zelfregulerend en worden bediend via een zwichtstang door
13
een doorboorde bovenas. Bij de laatste restauratie zijn de klepjes vervangen door aluminium jaloezieën. Voor de meelproductie is de molen uitgerust met twee windgedreven koppels en een elektrische maalstoel op de begane grond van de molen. In de tijd dat het biologische maalbedrijf hier gevestigd was, beschikte de molen ook over een verticale transportschroef, een plansichter en een mengketel. Daarnaast waren er graansilo’s buiten de molen, vanwaar het graan met behulp van perslucht in de molen getransporteerd werd. Bij de laatste restauratie zijn deze maalderijmachines verwijderd. De dichtgemaakte gaten in de zolders herinneren nog aan dit tijdperk van de molen. De biotoop Vroeger lag de molen in open veld, maar daar is nu niets meer van te zien. De biotoop is slecht door vele hoge bomen op o.a. het naastgelegen kampeerterrein. Tekst: Marko Sturm Foto’s: Pierre Gielen en Marko Sturm
oktober 2012
(advertenties)
KOPPES GROEP De Flammert 1407, 5854 NE Nieuw Bergen, tel: (0485) 342266
14
Gespecialiseerd in: Restauratie van molenroeden middels klinken. Staalconstructies voor nieuwbouw en/of renovatie. Stalen trappen, deuren en ramen. Balustraden, leuningen en loopbordessen. Roestvaststaal en aluminium. Onderhoudswerkzaamheden. Beregeningsautomaten.
Bosmans Cuijk
Adviesbureau Groen is een bureau dat gespecialiseerd is in het restaureren, onderhouden en herbestemmen van molens en overig erfgoed, zoals kerken, boerderijen en fabrieksgebouwen. Daarnaast verrichten we diverse interim werkzaamheden op het gebied van monumentenbeleid. We werken met een klein team van deskundigen die allen kennis, ervaring en passie voor het vak weten te combineren. Twee door ons gerealiseerde projecten zijn de herbouw van de Kilsdonkse molen in Heeswijk-Dinther en de verplaatsing van de poldermolen van Wadenoijen naar Ophemert. Naast grootschalige projecten, leveren we ook kleinere diensten zoals het opstellen van PIPplannen, het verzorgen van subsidieaanvragen en advies over monumentenbeheer. Adviesbureau Groen Molenstraat 25 3417 HR Montfoort
Contact:
0348 - 473751 info@adviesbureaugroen.nl www.adviesbureaugroen.nl
Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
Molensteenmakerij Hans Titulaer te Plasmolen Voor de oorsprong van deze molensteenmakerij moeten we terug naar het jaar 1904, toen de uit Nederland afkomstige molenaar Jacob van Hees in het Duitse Geldern begon met het maken van molenstenen. In eerste instantie maakte hij de voor die tijd gebruikelijke stenen met een massieve maallaag. Echter als molenaar wist hij maar al te goed hoe zwaar het scherpen van deze stenen was. Hij zinde op een manier om het scherpen te vergemakkelijken. Dat resulteerde in zijn uitvinding van “zacht bodemsel”, waarvoor hij het patentrecht verkreeg. Na afloop van het patenrecht verkocht hij het “recept” om met de inkomsten zijn bedrijf verder uit te bouwen. Hoewel het altijd een voor Duitse maatstaven vrij kleine molensteenmakerij gebleven is, is het tevens de molensteenmakerij die het langste standhield in de tijd dat het malen met molenstenen sterk afnam. Dit kwam omdat alle drie de generaties Van Hees zich niet beperkten tot enkel het maken van molenstenen, maar ook de boer op gingen om te scherpen en onderhoud te plegen aan maalstenen en maalstoelen. De laatste generatie in de persoon van Heinrich van Hees stond ook via een vertegenwoordiging van, en handel in toebehoren voor opslag en transport van granen en meel, midden in de maalderijwereld. Toen in de 70’er en 80’er jaren van de vorige eeuw de opleving van het malen met stenen begon, heeft hij vele vakmolenaars, vrijwillige molenaars en molenbouwers met zijn grote kennis van advies én kwalitatief zeer goede stenen voorzien. Toen hij in 1994, met het zicht op zijn 65-jarige leeftijd, op zoek ging naar een opvolger, dacht hij die te vinden in Hans Titulaer. Hans was na een zeer gedegen opleiding door Lambert Sijmkens op de standaardmolen “Aurora” te Baexem, sinds 1980 beroepsmolenaar op De Witte Molen te Nijmegen. Sinds 1984 ook nog op de standaardmolen van Batenburg. Toen de productie op beide molens minder werd, werkte hij vanaf 1991 ook nog een 2-tal dagen op de Zuidmolen te Groesbeek. Stenen scherpen had hij van Lambert Sijmkens goed geleerd, en dat kwam hem op deze productiemolens goed van pas. Door de aanschaf van nieuwe stenen voor zowel de Witte Molen als de Zuidmolen kwam hij in contact met Van Hees. Na de aanschaf bleef er een geregeld contact met van Hees, waarbij het vooral over stenen en maaltechniek ging. Zo kwam het dat Hans voor Van Hees de eerst oktober 2012
gedachte opvolger werd. Hans zei ja, en al gauw was de overname geregeld. Ooit, 3 generaties terug begonnen door een Nederlandse molenaar, werd het bedrijf nu weer voortgezet door een Nederlandse molenaar! Juli 1997 nam Hans het roer over, waarbij hij nog 1,5 jaar in de oude werkplaats kon blijven werken met Van Hees als leermeester die hem de kneepjes van het vak leerde en hem wegwijs maakte in de wereld van malende boeren, bakkers, water- en windmolens, alsook kleine tot grote maalderijen en meelfabrieken, die Van Hees tot klant had. In 1999 verhuisde Hans zijn bedrijf naar de huidige werkplaats in Plasmolen. De productie nam toe, zeker toen, de laatste en ooit grootste molensteenmakerij van Duitsland definitief stopte en later de Deense molensteenmakerij Ensko zijn productie naar Afrika verplaatste. Daarmee was het bedrijf van Hans de enige voltijds werkende molensteenmakerij van Europa. Met zijn molenaarsachtergrond werd hij vraagbaak en adviseur voor molenaars en molenmakers over de hele wereld, waardoor ook zijn stenen tot in alle uithoeken van de wereld te vinden zijn. Inmiddels zijn er meer dan 1000 stenen geproduceerd wat de oude werkplaats een beetje te veel belast heeft. Daarom is een verhuizing naar een nieuw pand in voorbereiding. Het is jammer voor diegene die het goed bedoelen, maar door een tweetal vervelende ervaringen is lukraak foto’s maken door bezoekers niet meer toegestaan! Hans Titulaer
15
Bovenste Plasmolen Plasmolen Ligging van de molen De Bovenste Plasmolen is gelegen aan St.-Maartens weg 1 te Plasmolen aan de voet van de St.-Maartens berg.
16
Korte geschiedenis De oorsprong van de molen moet volgens het infor matiebord ergens in de 14e eeuw liggen, hoewel de ankers die op de muur aan de oostzijde van het molen gebouw het jaar 1725 weergeven anders zouden doen vermoeden. Zij duiden echter op een jaar waarin de molen verbouwd is. De molen diende oorspronkelijk lange tijd als papiermolen en heeft gedurende zijn bestaan vele eigenaren uit verschillende geslachten gekend. Het laatste geslacht is de familie Verschuer die de molen in 1862 in haar bezit kreeg. Tot 1995 bleef de molen in bezit van deze familie. De laatste eigenaar was Emma van der Biezen-barones Verschuer die de molen dat jaar in een stichting onderbracht. De molen heeft tot 1846 dienst gedaan als papier molen. Dat jaar is hij omgebouwd tot korenmolen. Uiteraard heeft ook deze watermolen vele restauraties ondergaan waarbij ook het waterrad verschillende keren in omvang en breedte gewijzigd werd. Zowel een bovenslagrad als een onderslagrad heeft het gehad. Het huidige rad kan zelfs zowel als boven- en middenslagrad dienst doen, hetgeen de molen zo bijzonder maakt.
De wateraanvoer wordt geregeld door een paar water lopen welke gelegen zijn op de Sint-Jansberg. Deze zorgen ervoor dat de twee molenvijvers die bij de molen gelegen zijn, gevoed worden. Op deze wijze is er de mogelijkheid, al naar gelang de toestand van de waterhuishouding, te kiezen welke wijze van waterkracht zal worden toegepast. Mocht er geen of onvoldoende toevoer van water zijn, dan kan de benzinemotor worden ingeschakeld die aangesloten kan worden op één van de twee koppels stenen. Diverse molenaars c.q. papiermakers hebben de molen in de loop der tijden bediend. De laatste beroepsmolenaar was Alphons Verouden. Deze is helaas in 1944 door een granaatinslag om het leven gekomen. De molen die sinds die noodlottige dag stil kwam te staan, kwam in groot verval terecht. Het verval werd zodanig dat men zich afvroeg of het nog ooit iets zou worden. Maar wonderen bleken ook hier te bestaan. Beken werden geschoond en verlegd. De molen, zo wel het molengebouw als het gaande werk inclusief het waterrad werd in de periode 1998–1999 door Beijk Molenbouw B.V. gerestaureerd. Op 6 mei 2000 werd de Bovenste Plasmolen na ruim 50 jaar stilstand, door Mevrouw Elly Giesbers-Verouden, dochter van de laatste molenaar, feestelijk geopend. Frits Harteman
Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
(advertenties)
17
oktober 2012
Molenbezoek in de regio De molenaars uit het Land van Cuijk hebben voor deze Brabants-Vlaamse molenaarsdag een selectie gemaakt uit de molens die in deze streek te bezichtigen zijn. Maar er is nog meer interessants te zien, dus we hopen dat u nog eens terugkomt. In onderstaand overzicht vindt u de molens die regelmatig hun deuren voor publiek (en natuurlijk ook voor collega’s) openen.
18
Ronde stenen bergmolen “Nooitgedacht” te Afferden Openingstijden: vrijdagmiddag 13:00 tot 16:00 uur Molenaar(s): Harrie Beijk; Harry Kaak en Frank Heeren Telefoonnummer(s): resp. 0485-531910 en 0485-516619
Standerdmolen “Maasmolen” te Nederasselt Openingstijden: zaterdagmiddag van 12:00 tot 17:00 uur dinsdagmorgen van 9:00 tot 12:00 uur Molenaar(s): Frans Heessen en Rob Snel Telefoonnummer(s): resp. 024-6961217 en 024-3582526
Ronde stenen bergmolen “Martinus” te Beugen Openingstijden: zaterdagmorgen van 9:30 tot 13:00 uur Molenaar(s): Ben Verheijen en Marko Sturm Telefoonnummer(s): resp. 0485-313100 en 0485-573616
Ronde stenen bergmolen “De Vooruitgang” te Oeffelt Openingstijden: zaterdagmorgen van 10:00 tot 13:00 uur (winter) of 9:00 tot 12:00 uur (zomer) Molenaar(s): Theo van Bergen en John Houben Telefoonnummer(s): resp. 0485-361718 en 0485-320994
Ronde stenen bergmolen “Jan van Cuijk” te Cuijk zaterdag 9:30 tot 16:00 uur Openingstijden: Molenaar(s): Stefan Willems Telefoonnummer(s): 0485-318028 Achtkante bergmolen “Bergzicht” te Gassel Openingstijden: donderdag van 10:00 tot 15:00 uur Molenaar(s): Jan van Haren en Jos van der Heyden Telefoonnummer(s): 0485-516619 en 06-19499455 Ronde stenen bergmolen “De Reus” te Gennep Openingstijden: woensdagmiddag van 13:00 tot 16:00 uur Molenaar(s): Harry Kaak en Jan Coopmans Telefoonnummer(s): resp. 0485-516619 en 0485-511760
Standerdmolen “De Korenbloem” te Oploo Watermolen te Oploo Openingstijden: zaterdagmorgen van 09:00 tot 12:00 uur Molenaar(s): Jan van Riet Telefoonnummer(s): 0485-383551 “De Bovenste Plasmolen” te Plasmolen Openingstijden: iedere tweede zaterdag van de maand van 11:00 tot 16:00 uur (van mei tot en met oktober) Molenaar(s): Karel Siebers en Peter Pouwels Telefoonnummer(s): resp. 024-6963357 en 024-3974266
Zeskante bergmolen “Mariamolen” te Haps Openingstijden: zaterdag- of zondagmiddag van 15:00 tot 18:00 uur Don Werts; Robbert en Sytske Verkerk Molenaar(s): Telefoonnummer(s): resp. 0485-322460 en 0485-313647
Ronde stenen stellingmolen “Luctor et Emergo” te Rijkevoort Openingstijden: dinsdagmiddag van 13:00 tot 17:00 uur zondag van 10:00 tot 13:00 uur Mari Goossens en Paul Verheijen Molenaar(s): Telefoonnummer(s): 0485-573815
Achtkante bergmolen “Gerarda” te Heijen Openingstijden: zaterdagmiddag van 13:00 tot 16:00 uur Molenaar(s): Harry Kaak en Frans Rademakers Telefoonnummer(s): 0485-516619
Ronde stenen bergmolen “De Heimolen” te Sint-Hubert Openingstijden: zaterdagmiddag van 14:00 tot 17:00 uur Molenaar(s): Harry Daverveld en Walter Cornelissen Telefoonnummer(s): 0485-453353 en 0485-478818
Ronde stenen grondzeiler “Joannusmolen” te Heumen Openingstijden: alleen op afspraak Molenaar(s): Wim Thönissen E-mail: info@joannusmolen.nl
Ronde stenen bergmolen “Rust na Arbeid” te Ven-Zelderheide zaterdagmiddag van 13:00 tot 17:00 uur Openingstijden: Molenaar(s): Ludger Pauls Telefoonnummer(s): 0485-515789
Achtkante stellingmolen te Linden / Katwijk Openingstijden: zaterdagmiddag van 13:30 tot 17:00 uur Molenaar(s): Peter Simons en Rob Snel Telefoonnummer(s): resp. 0485-313673 en 024-3582526
Standerdmolen “De Hamse Molen” te Wanroij zaterdag van 10:00 tot 14:00 uur Openingstijden: Molenaar(s): Jan Selten en Jos Verberk Telefoonnummer(s): resp. 0485-452587 en 0485-578243
N.B. De openingstijden zijn slechts een indicatie. In sommige gevallen is/zijn de molenaar(s) niet of op een ander tijdstip aanwezig. Wilt u zeker zijn van een bezoek aan de molen, dan adviseren wij u telefonisch contact op te nemen met de desbetreffende molenaar(s).
Brabants-Vlaamse Molenaarscontactdag
Dankwoord Hartelijk dank aan: • De Molenvrienden Land van Cuijk voor de organisatie van de Brabants-Vlaamse contactdag 2012 • De molenaars, molensteenmaker en museumrondleiders voor de ontvangst van de Brabantse en Vlaamse molengeïnteresseerden. • De stichting veteraan autobussen voor het busvervoer. • Alle sponsoren die hebben geholpen om deze dag mogelijk te maken. • De redactie van de “Molenvriend” voor het samenstellen van deze speciale versie. • Alle deelnemers aan de 31ste Brabants-Vlaamse contactdag. Patrick van Kessel, voorzitter Gilde van Vrijwillige Molenaars afdeling Noord Brabant
Veteraan Autobussen Ons doel De SVA (Stichting Veteraan Autobussen) werd opgericht in 1968 met als doel het bewaren, restaureren, conserveren en waar mogelijk ook laten rijden van historische Nederlandse autobussen. Uiteraard was alle begin moeilijk, maar inmiddels heeft de SVA haar bestaansrecht bewezen en is er in de ruim dertigjarige geschiedenis een unieke verzameling museumbussen ontstaan.
Enthousiaste medewerkers Reeds vanaf haar oprichting draait de SVA volledig op de inzet van vrijwilligers, die zich belangeloos, als uitoefening van hun hobby, inzetten voor alle voorkomende werkzaamheden binnen de stichting. Dat zijn dan ook zeker niet alleen technici. Allerlei vaardigheden en deskundigheid zijn voor de SVA heel belangrijk. Uiteraard kunnen onze werkgroepen kunnen altijd nieuwe medewerkers gebruiken!
Industrieel erfgoed De huidige collectie bestaat uit ruim zestig bussen. De oudste hiervan, een Magirus stadsbus uit Amsterdam, dateert van 1925. Maar ook bussen uit de jaren tachtig maken al deel uit van de verzameling, die zowel stads- en lijndienstbussen, als touringcars omvat. Een deel van deze collectie “mobiel industrieel erfgoed” is inmiddels gerestaureerd en ook inzetbaar. Daarnaast zijn ook enkele grote restauratieprojecten onderhanden. Een deel van de collectie staat in depot, in afwachting van restauratie.
Financiële middelen Behalve actieve medewerkers kent de SVA ook donateurs: particulieren en bedrijven, die met een jaarlijkse bijdrage het werk van de stichting ondersteunen. Deze donaties vormen een belangrijke bron van inkomsten, aangezien de SVA op geen enkele wijze structureel wordt gesubsidieerd. De opbrengsten van bijvoorbeeld de al eerder genoemde trouwritten en van de verkoop van autobuscuriosa, foto’s, modelbussen en dergelijke, vormen daarnaast een aanvulling op de middelen voor restauratie en onderhoud.
Rijdend museum De SVA streeft er naar een “rijdend museum” te zijn. Om de bussen aan het publiek te kunnen tonen, neemt zij dan ook regelmatig deel aan allerlei evenementen op het gebied van (historisch) vervoer en worden er voor haar donateurs regelmatig excursies georganiseerd. Ook worden de bussen in beperkte mate verhuurd, met name voor trouwritten. Dit alles binnen de mogelijkheden die er zijn voor het rijden met historische voertuigen.
Ook U Wij hopen dat ook u enthousiast bent geworden voor het werk van de SVA! Als u ons wilt steunen, dan kan dat op verschillende manieren. U kunt zich aanmelden als donateur, voor minimaal € 20,- per jaar (bedrijven € 50,-). U ontvangt dan vier maal per jaar het SVA-informatieblad De Veteraanbus, dat u van alle ontwikkelingen op de hoogte houdt. Ook bent u altijd welkom om eens een bezoek te brengen aan de werkplaats van een van onze werkgroepen: wellicht vindt u dat zo gezellig, dat u bij ons blijft hangen.
oktober 2012
19