Jong redt Oud Inspiratiegids

INSPIRATIEGIDS

1

2

Jong redt Oud inspiratiegids

Jong redt Oud: jij bent onze spilfiguur Erfgoed is spannend, mysterieus Erfgoed prikkelt, fascineert, spreekt tot de verbeelding. Overdreven? Toch niet. Achter elk stuk erfgoed schuilt een boeiend verhaal dat soms eeuwen teruggrijpt. Deze verhalen mogen nooit verloren gaan. Ze maken deel uit van wie we zijn. Ze geven ons een identiteit, een erfenis. Ze zitten in ons DNA. Daarom is het zo belangrijk dat we ons erfgoed in ere houden. Want een scherp inzicht in het verleden geeft ons een klare kijk op de toekomst. En versterkt onze grip op het heden.

Jongeren van vandaag, de hoeders van morgen Het lot van ons erfgoed ligt in handen van de volgende generaties. Maar hoe maken we jongeren warm voor erfgoed? Hoe laten we hen zorg dragen voor het kapelletje om de hoek, het kerkhof bij de school, de oude molen in de wei, het stenen kruis langs de weg? Simpel. Door hen erbij te betrekken: Bij de verhalen, bij het onderhoud, bij de ontsluiting. ‘Jong redt Oud’ doet dat door hen nu al mee verantwoordelijkheid te geven.

Het principe? Jongeren adopteren erfgoed via de jeugdbeweging, de sportclub, een buurtcomité, de school, …

Samen werken aan de toekomst Het wordt een boeiend verhaal van samenwerken waarin jongeren de hoofdrol spelen.

Maar ook mensen zoals jij zijn spilfiguren. Jij kunt jongeren in jouw buurt motiveren om mee te doen met Jong redt oud. Of je kunt zelf een project opstarten om erfgoed verder te laten leven. De provincie Limburg zorgt voor een maximale omkadering. We stellen inhoudelijke experts ter beschikking en stimuleren een samenwerking tussen inspirerende partners. Denk maar aan erfgoeddiensten, natuurorganisaties, heem- en geschiedkundige kringen, kerkbesturen, lokale verenigingen, historici, gidsen, erfgoedwerkers, scholen, …

Jong en oud, hand in hand Lord Byron zei het al: “De beste profeet voor de toekomst is het verleden”. Dat verleden leert ons dat participatieve projecten werken.

Dat ze de sociale cohesie verhogen. Dat ze de betrokkenheid tussen jong en oud versterken.

Daarom is er deze inspiratiegids. Hij helpt je op weg en laat je ontdekken wat er allemaal mogelijk is. Je leest hoe je subsidies aanvraagt.

En je krijgt een handige lijst met contactgegevens. Zo heb je een directe hulplijn wanneer je met vragen of ideeën zit om het erfgoed in jouw buurt te beschermen.

Ik wens je veel inspiratie, motivatie én succes!

Igor Philtjens Gedeputeerde van Erfgoed, Cultuur en Toerisme

Jong redt Oud … in een notendop Jong redt Oud. De naam zegt het al: jonge mensen redden oude dingen. Ze adopteren een stuk erfgoed in hun buurt en helpen mee met de restauratie, het onderhoud en de ontsluiting. Een erfgoedexpert, leerkracht of begeleider stimuleert, motiveert, activeert en vertelt het verhaal achter het erfgoed. Eind goed, al goed? Ja. Maar zonder jouw hulp lukt het niet!

“Super om te zien hoe kinderen plezier hebben in het erfgoed.”

Sabine Delhaise coördinator Natuur bij Regionaal Landschap Kempen en Maasland

Waarom? Lokaal erfgoed dat je nauw aan het hart ligt? Dat wil je toch bewaren voor de volgende generaties. Jong redt Oud geeft jouw erfgoed een toekomst.

Hoe? Ga aan de slag met jongeren uit je buurt en betrek hen bij het lokale erfgoed, zodat zij ambassadeurs worden, het erfgoed bewaren, ontsluiten, opknappen, …

Wat? Een kapelletje, een windmolen, een kerkhof, een vakwerkhoeve, kleine landschapselementen, een historisch park, …

Al het onroerende erfgoed dus.

Wie? Jij. Samen met jongeren uit je buurt en samen met de provincie.

Wij ondersteunen je inhoudelijk en financieel. We brengen je ook in contact met experts en organisaties.

Wanneer? Het beste moment om een boom te planten, is 20 jaar geleden. Het tweede beste is vandaag. Zo klinkt een Japans spreekwoord. Dus … waarop wacht je nog?

Waar? Jong redt Oud gaat door in alle 44 gemeenten van de provincie Limburg, dus ook in joúw buurt.

En nu? Fiets door deze gids en laat je inspireren.

Je vindt er voorbeelden én alle informatie.

Jong redt Oud succesvol gestart!

Leerlingen adopteren kerkhof naast hun school Modder gooien voor een goed doel Jongeren herstellen vakwerkschuur

JONG EN OUD ENTHOUSIAST

Hoe luidt binnenkort jouw krantenkop?

OVER MOLENSTAGE

Natuurbescherming is kinderspel op de Oudsberg

Er komt geluid uit het aspergeveld Leerlingen brengen archeologische site tot leven tijdens les Latijn

ììWat als … jongeren erfgoed redden?

Enthousiasme - Ze kijken met nieuwe ogen naar het erfgoed in de buurt.

Inzicht - Ze leren de omgeving historisch ‘lezen’.

Respect - Ze dragen zorg voor het verleden, voor het erfgoed, voor elkaar.

Persoonlijke ontwikkeling - Ze verwerven nieuwe kennis, vaardigheden en attitudes.

Burgerzin - Ze engageren zich voor de lokale gemeenschap.

Intergenerationele samenwerking - Ze leren van elkaar en van andere generaties.

Netwerkvorming - Ze bouwen aan een stevig netwerk waarbinnen duurzame samenwerkingen tussen verschillende sectoren kunnen groeien.

1.

Zelf een Jong redt Oud-project opzetten 1.1

Welk erfgoed kies je?

9 10

1.2 Wie

doet er mee?

12

1.3 Wat

ga je doen?

21

1.4 Waar vind

je hulp?

1.5 Hoe

dien je een projectaanvraag in?

1.6 Wat

na het project?

27 30 33

Pilootprojecten

2.

35

2.1. Bilzen

38

Onderhoud en onderzoek van het oude kerkhof

2.2 Kinrooi

48

Molenstage op de Keijersmolen

2.3

Kortessem

58

Vakwerkschuur vitsen en lemen

2.4 Meeuwen-Gruitrode

66

Al spelend de landduin Oudsberg beheren

2.5

Peer Archeologische site Peer-Hoogstraat vol verhalen

Wie kan je helpen?

3.

74

83

10

1.

Zelf een Jong redt Oud-project opzetten

11

1.1.

ììWat als … je buiten je comfortzone gaat?

Mijnerfgoed, een moskee, een joodse begraafplaats, een Mariakapel, …

Dit soort erfgoed geeft een extra dimensie aan je reddingsoperatie.

Welk erfgoed kies je?

Een kapelletje, een windmolen, een kerkhof, een vakwerkhoeve, een historisch park, kleine landschapselementen, …

Al het onroerende erfgoed komt in aanmerking.

Twee voorwaarden: het erfgoed is Limburgs en het erfgoed is onroerend. Roerend of immaterieel erfgoed doet dus niet mee.

Ken je erfgoed Onroerend erfgoed kun je aanraken, maar niet verplaatsen, zoals gebouwen en monumenten, een landschap, een archeologische site en varend erfgoed.

Roerend erfgoed kun je verplaatsen, zoals schilderijen, juwelen, meubels, werktuigen, documenten en archief-materiaal. immaterieel erfgoed bestaat uit niet-tastbare tradities, ambachten en gebruiken, zoals kantklossen, de kermis en dialecten.

vvOnroerend erfgoed in woord en beeld Bekijk het filmpje op jongredtoud.be/videopcce.

Raadpleeg de lijst met de soorten erfgoed die je in jouw gemeente vindt via jongredtoud.be/downloads.

12

Voorbeelden van onroerende erfgoedsites:

Gebouwen & bebouwingspatronen

Archeologie

ɾɾnederzettingen, domeinen ɾɾhistorische schoolgebouwen, hospitalen, oude pastorijen, hoeves, kastelen ɾɾwater- en windmolens ɾɾindustrieel erfgoed (fabrieksgebouwen, oude mijngebouwen, mijnwerkerscités) ɾɾhistorische wijken, dorps- en stadsgezichten ɾɾoude wegen, routes, historische dreven en lanen ɾɾopen ruimte: openbare pleinen, trappen, driesen (dorpsplein of (gemeenschappelijk) weiland)

ɾɾarcheologische sporen en uitgravingen (wallen, ovens, kuilen) ɾɾarcheologische sites en de opgegraven objecten

Natuurlijk erfgoed ɾɾvijvers, meren, beekjes, moerassen ɾɾhoogstamboomgaarden, fruitgaarden ɾɾmarkante oude bomen (kapelletjesbomen, vredesbomen, knotbomen), struiken, hagen (kruishagen, gevlochten hagen) ɾɾhakhoutbossen en -percelen ɾɾhoutwallen, grachten, dijken ɾɾweilanden, heiden, velden ɾɾhistorische tuinen, parken en andere landschappen ɾɾlandduinen

Klein erfgoed ɾɾherdenkings-, sier- en grafmonumenten, gedenktekens ɾɾveld- en wegkruisen ɾɾ(boom)kapelletjes ɾɾdorpsput, waterput ɾɾstraatnaambordjes, weg-, grensen afstandsmarkeringen ɾɾtoegangsbruggen ɾɾfonteinen, waterpompen ɾɾperrons (stenen paal met bovenaan rijksappel) en schandpalen ɾɾmuziekkiosken

13

1.2.

Wie doet er mee?

Start je een Jong redt Oud-project? Dan ben jij de trekker. Je werkt samen met jongeren uit je buurt, met erfgoedpartners en met de provincie.

Wij ondersteunen je inhoudelijk en financieel.

bibliotheek

sportclub

kinder- en jeugdraad

speelplein

Jij

school

hobbygroep

vindt jongeren ...

jeugdhuis

zwembad, sporthal

jeugdbeweging

14

buurtparkje, speelstraat

Jong redt Oud via de school

<<Tips In verschillende gemeenten bestaat er een geregeld scholenoverleg waarop de directieleden van alle basisscholen of hun vertegenwoordigers elkaar ontmoeten. Vraag of je op zo’n overleg Jong redt Oud mag komen voorstellen.

Neem tijdig contact op. Scholen werken hun planning voor het nieuwe schooljaar vaak al uit op het einde van het vorige schooljaar. Een eerste overleg plan je best na de paasvakantie, rond eind april en begin mei. Als het project eenmaal vastligt, is de leerkracht gerust en kun je starten met de voorbereiding.

Benadruk dat Jong redt Oud niet stopt na één jaar. Het lesmateriaal dat de leerkracht ontwikkelt, kan elk jaar opnieuw gebruikt of verder uitgewerkt worden.

Misschien is er samenwerking mogelijk met andere klassen en zelfs scholen?

Ligt er een school dicht bij het erfgoed dat je wilt beschermen? Handig! Wie weet kun je de directie en leerkrachten warm maken voor je plannen. Aan jongeren alvast geen gebrek. Zij kunnen meewerken aan Jong redt Oud binnen de lesuren.

Waar vind je adressen van scholen?

Surf naar de website van het departement onderwijs van de Vlaamse overheid. Klik op ‘Onderwijs in Vlaanderen’.

Daar vind je de adressen van alle scholen en centra, en dus ook alle contactgegevens van de scholen in je buurt.

Hoe neem je contact op?

1. Bel en maak een afspraak met de directie of beter nog met de leerkracht(en) waarmee je een project wilt opzetten.

2. Probeer elkaar ‘live’ te zien zodat je je enthousiasme kunt overbrengen.

3. Geen afspraak? Stuur een mail met informatie.

Een voorbeeld van een infodocument vind je op jongredtoud.be/downloads.

Heeft de leerkracht extra motivatie nodig? ììWat als … jullie fruitbomen van een bedreigde lokale soort planten op de speelplaats?

Tijdens hun bezoek aan een historische boomgaard leren de leerlingen meer over bedreigde, streekeigen fruitrassen.

Het lesmateriaal dat de leerkracht ontwikkelt voor een Jong redt Oud-project kan ieder jaar herbruikt en/of verder uitgewerkt worden. Het project telkens hernemen met (nieuwe) leerlingen, zal de band tussen de school en de erfgoedsite steeds meer versterken.

15

Hou ook nog rekening met …

Project met lager onderwijs: ɾɾ In het lager onderwijs zijn er vaste klasleerkrachten die (bijna) alle vakken geven. Dat maakt het gemakkelijker om een Jong redt Oud-project in te plannen in de lesroosters en vakoverschrijdend te werken. ɾɾ In de leerplannen wereldoriëntatie van de tweede graad van het lager onderwijs (derde en vierde leerjaar) staat het ontdekken van de directe omgeving centraal. Een Jong redt Oud-project sluit hier perfect bij aan. ɾɾMaar denk bij erfgoed ook niet enkel aan vakken als geschiedenis en aardrijkskunde! Je kan erfgoed ook inzetten om leerdoelen in de domeinen van wiskunde, Nederlands, muzische vaardigheden, sociale vaardigheden, oriëntatie- en kaartvaardigheden, ICT-vaardigheden ... te bereiken. ɾɾ Houd rekening met de leeftijd van de deelnemers.

Kinderen in het eerste leerjaar kunnen bijvoorbeeld pas na de kerstvakantie hun eerste woordjes lezen en schrijven. Een geschreven instructie begrijpen, lukt meestal vanaf 8 jaar. Meer abstracte zaken, zoals het lezen van een (grond)plan of technische tekening, komen pas in het vijfde en zesde leerjaar aan bod. ɾɾOok binnen een klas zijn er grote verschillen.

De klasleerkracht kent de klas goed. Vraag hem of haar met welke zaken je best rekening houdt. ɾɾ In een lagere school is er doorgaans een grotere betrokkenheid van (groot)ouders en buren bij het schoolgebeuren. Deze mensen zijn een grote meerwaarde voor je project.

16

Project met secundair onderwijs:

ììWat als … leerlingen hun eigen (historische) schoolgebouw onder handen nemen, met respect voor hoe het er vroeger uitzag?

ɾɾ In het TSO, BSO en BuSO is er vaak meer ruimte om een Jong redt Oud-project in te plannen en projectmatig of vakoverschrijdend te werken dan in het ASO. ɾɾ Neem rechtstreeks contact op met de vakleerkracht waarmee je een project wilt opzetten. Denk voor het ASO aan de leerkracht aardrijkskunde, biologie, geschiedenis, godsdienst, informatica, Klassieke talen en Nederlands.

In het TSO, BSO of BuSO kan je je richten tot de leerkracht Project Algemene Vakken (PAV) of de praktijkleerkrachten (vb. hout- of metaalbewerking, tuinonderhoud, ...) ɾɾSecundaire scholen organiseren soms ook vakoverschrijdende projecten, bijvoorbeeld in het kader van de Vrije Ruimte of de GIP (Geïntegreerde Proef). Deelnemen aan een Jong redt Oud-project kan een mooie invulling zijn.

Houd bij de activiteiten rekening met de specifieke leeftijd van de jongeren. Jongeren in de eerste graad hebben soms nog meer begeleiding nodig, maar leerlingen in de tweede en derde graad kun je zeker heel wat vrijheid en inspraak geven in de uitwerking van het project. ɾɾ Houd rekening met examen- en stageperiodes bij de timing van je project.

17

Jong redt Oud via een jeugdvereniging Werk je graag met een groep jongeren in hun vrije tijd? Er is vast wel een jeugdvereniging te vinden in de buurt van je erfgoed. Begeleiders hebben soms wel eens nood aan extra inspiratie voor hun wekelijkse activiteit. Met Jong redt Oud bied je hen een origineel en spannend avontuur.

Waar vind je adressen van jeugdverenigingen?

Contacteer de jeugddienst van je gemeente voor een overzicht en de contactgegevens van lokale jeugdverenigingen (jeugdbewegingen, sportclubs, hobbygroepen, natuurverenigingen).

Hoe neem je contact op?

1. Bel en maak een afspraak met de verantwoordelijke van de jeugdvereniging of de begeleider(s) van de leeftijdsgroep waarmee je een project wilt opzetten.

2. Probeer elkaar ‘live’ te zien zodat je je enthousiasme kunt overbrengen.

3. Geen afspraak? Stuur een mail met informatie.

Een voorbeeld van een infodocument vind je op jongredtoud.be/downloads.

Hou ook nog rekening met … ɾɾ Kinderen en jongeren gaan naar de jeugdvereniging om te spelen en zich te amuseren. Houd het project daarom altijd speels en ongedwongen. ɾɾ Werk het project uit in overleg met de begeleiders.

Begeleiders kennen hun groep goed, weten wat hun kinderen kunnen en welke activiteiten ze leuk vinden. ɾɾ Hebben de begeleiders weinig tijd, bijvoorbeeld tijdens de examenperiodes? Zorg zelf voor extra begeleiders en neem de praktische organisatie van de activiteiten voor je rekening.

18

<<Tips In veel gemeentes is er een kinder- of jeugdraad waarin vertegenwoordigers van verschillende jeugdverenigingen zetelen. Vraag of je Jong redt Oud tijdens een vergadering van de raad mag komen voorstellen.

Veel begeleiders studeren. Ze zijn moeilijker bereikbaar in examenperiodes (januari, juni en soms ook nog augustus).

Leg tijdig contact met de begeleiders.

Jeugdverenigingen starten doorgaans in september met hun nieuw werkingsjaar. Dan leggen ze vaak ook al belangrijke evenementen en de weekend- en kampdata vast.

Ga op zoek naar een jeugdvereniging waarvan de missie aansluit bij de inhoud of de activiteit van je Jong redt Oud-project. JNM (Jeugdbond voor Natuur en Milieu) bijvoorbeeld is het gewoon om rond natuurbeheer te werken.

Begeleiders zijn goed in het bedenken van spelformats.

ììWat als … de jeugdbeweging meehelpt aan het beheer van een natuurgebied in hun buurt? Elk seizoen zijn er andere klussen: boompjes trekken, hooien, hagen snoeien, onkruid wieden, bladeren ruimen, sprokkelhout rapen, takkenwal bouwen, mee op ronde gaan met een boomchirurg, …

Jong redt Oud via een nieuwe groep Je kan ook een nieuwe groep individuele jongeren samenstellen. Maak hen voor je Jong redt Oud-project enthousiast via een open oproep.

Hoe neem je contact op? ììWat als … jullie klusjes opknappen in een vroegere mijnwerkerscité? Deuren en ramen van de citéhuisjes herschilderen, hagen snoeien, onkruid wieden rond het SintBarbara-kapelletje, … Daarna is er een feestelijke opening van de opgefriste wijk met een rondleiding langs het opgeknapte erfgoed.

<Tips < Bepaal een uiterste inschrijvingsdatum in je oproep zodat je tijdig weet hoeveel deelnemers er exact zullen zijn.

1. Maak een aantrekkelijke flyer. Verspreid deze op scholen, bij jeugdverenigingen of op publieke plaatsen waar veel kinderen en jongeren over de vloer komen: jeugdhuis, speelplein, bibliotheek, sporthal, zwembad, buurtpark, … Vraag vooraf toestemming.

2. Neem contact op met de verantwoordelijke van een school, jeugdhuis of jeugdvereniging en vraag of je je project mag komen voorstellen en flyers uitdelen.

3. Daarnaast kun je je oproep ook digitaal lanceren via e-mail en sociale media (Facebook, Instagram, Snapchat, …).

Hou de wervingstekstjes in je flyer kort en leg de nadruk op concrete activiteiten.

Zorg voor een leuke foto bij de tekst.

Bij kinderen richt je je best tot de ouders.

Zij zullen de oproep aan hun kinderen voorleggen.

Jongeren spreek je rechtstreeks aan, in een taal die aansluit op hun leefwereld.

Leg de nadruk op wat het project hen ‘opbrengt’: kennis, het resultaat/product van het project, mooie herinneringen, misschien wel nieuwe vrienden, een lief, …

Geef heel concreet aan wat er van de deelnemers verwacht wordt en wat zij kunnen verwachten.

Vermeld in de oproep dat ze zich samen met hun vrienden kunnen inschrijven om de drempel te verlagen.

19

Voorbeeld van een oproep naar kinderen voor het pilootproject op de Keijersmolen in Molenbeersel.

Dit project werd opgenomen in de folder met vakantieaanbod van de jeugddienst.

Wil je weten hoe een echte molen werkt? Heb je zin om zelf een kleine windmolen in elkaar te knutselen?

Wil je graag graan leren malen? En daarna met die zelf gemalen bloem pizza of broodjes bakken?

Wil je helpen om de molen op te knappen voor de Molenfeesten? Wil jij andere kinderen, je ouders of grootouders rondleiden op de molen als een echte molengids? Of een oud molenlied leren en een filmpje maken over de geschiedenis van de molen? …

Deze en nog veel meer leuke activiteiten, kan je doen tijdens de Molenstage in en rond de Keijersmolen. Van woensdag tot vrijdag dompelen we je helemaal onder in de wondere wereld van de windmolen. Op zaterdagmiddag mag iedereen komen kijken en proeven!

Praktisch: Wanneer? van woensdag 5 juli tot zaterdag 8 juli woe - do - vrij: 9u30 - 16u00 en za: 9u30 - 12u30 (toonmoment om 11u30) Waar? Keijersmolen, Smeetstraat 43, Molenbeersel Leeftijd? van 8 tot 12 jaar (maximum 12 deelnemers) Meebrengen? Lunchpakket voor ’s middags Prijs? 10 euro per persoon (inclusief drankje) De Molenstage is een initiatief in het kader van het project ‘Jong redt Oud’ van PCCE (Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed van de Provincie Limburg).

De begeleiding van de Molenstage is in handen van Mooss vzw i.s.m. de jeugddienst van Kinrooi en lokale ‘molendeskundigen’.

Voorbeeld van een open oproep naar jongeren voor het pilootproject rond de archeologische site in Peer.

Wat doen wij? ɾɾ We begeleiden het traject. Wij? Dat zijn het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (provincie Limburg) en Mooss (vereniging die met kinderen en jongeren werkt rond kunst en erfgoed). ɾɾ We betrekken partners met kennis van zaken: archeologen, Agentschap Onroerend Erfgoed, medewerkers van de stad Peer, IOED Regionaal Landschap Kempen en Maasland, Gallo-Romeins Museum, Natuurpunt, … ɾɾ We zorgen voor het inhoudelijke materiaal en de digitale nerds die de content op de app verwerken. ɾɾ We organiseren een toffe kennismaking met archeologie: een opgravingsinitiatie, een bezoek behind the scenes van het depot waar de originele opgegraven objecten bewaard en onderzocht worden en een bezoek aan het GalloRomeins Museum. ɾɾ We zorgen voor vervoer vanaf het centrum van Peer.

Heb je interesse in archeologie, ɾɾ We voorzien lekker eten en drinken! geschiedenis of de Romeinse oudheid? Neem je graag deel aan een Wat doe jij? educatief traject rond een archeo- ɾɾ Je neemt deel aan een waanzinnig archeologisch avontuur logische site? Doe mee met ‘Jong tijdens de week van 3 juli: telkens in de namiddag, soms redt Oud’ in Peer! een volledige dag. ɾɾ Je vertelt op een creatieve manier een uniek verhaal dat toegankelijk wordt via een app of QR-codes.

De archeologische site in Peer is uniek en waardevol erfgoed. Met het project ‘Jong redt Oud’ redden

Waarom meedoen?

we de site voor de toekomst.

ɾɾ Je leert veel bij. En je komt met toffe mensen in contact. ɾɾ Wij zorgen voor lekkere hapjes en/of een middagmaal ;-)

Samen met jou willen we een supertof interactief verhaal brengen over deze archeologische site

ɾɾ De archeologische site wordt voor een breed publiek toegankelijk via jouw verhaal op de app.

en wat zich op die plek heeft afgespeeld in het verleden. Heb jij tijd van 3 tot en met 7 juli? Ben

Niet nadenken, gewoon doen!

je tussen 16 en 20 jaar? Doe mee en je krijgt na

Stel je vóór <datum> kandidaat.

afloop jouw input verwerkt op een digitale app!

Bel <telefoonnummer> of mail naar <e-mailadres>.

21

Hou ook nog rekening met … ɾɾKinderen tot 12 jaar beslissen doorgaans niet zelf of ze deelnemen aan een activiteit. Dat doen de ouders. Houd rekening met hun noden en wensen bij de organisatie van je project. ɾɾOrganiseer je Jong redt Oud-project binnen een structuur die de ouders al kennen, zoals het vrijetijdsaanbod van de gemeente (speelpleinwerking, Grabbelpas, vakantiekampen, stages, uitstappen, speelstraten, …). Zo verspreid je de communicatie over je project via bestaande kanalen en zijn inschrijvingen zo goed als gegarandeerd. ɾɾNeem contact op met de verantwoordelijke van de jeugddienst van je gemeente. Zoek samen uit hoe het Jong redt Oud-project organisatorisch het best aansluit bij de andere activiteiten. Respecteer bijvoorbeeld bepaalde vaste tijdstippen voor de activiteiten en afspraken rond het inschrijvingsgeld. ɾɾJongeren die zich zelf inschrijven voor je Jong redt Oudproject maken zelf een keuze en zijn intrinsiek gemotiveerd.

De kans is groot dat de jongeren die willen meedoen eenzelfde interesse hebben. Dit zorgt voor een fijne groepsdynamiek.

Uit gedeelde interesses kunnen mooie samenwerkingen en nieuwe vriendschappen ontstaan. ɾɾGeef de jongeren zoveel mogelijk inspraak in de keuze van het erfgoed, de aard en de timing van de activiteiten. Zo zijn ze extra gemotiveerd om zich ervoor in te zetten.

22

ììWat als … jongeren meewerken aan de herbestemming van een oud fabrieksgebouw, een historisch voormalig hospitaal of een oude pastorij? Ze knappen dit erfgoed op met de nieuwe functie van het gebouw voor ogen.

1.3.

Wat ga je doen?

On ts l

n

Res t

ren e ur

te ui

a

Adopteer een erfgoedsite, monument of landschap met erfgoedwaarde in je omgeving. En ga aan de slag met jongeren uit je buurt om het erfgoed op te knappen, te onderhouden, te onderzoeken en open te stellen voor iedereen.

h er Ond

Durf gerust te combineren

zo e

ou de

ke n

<<Tips

n

er d On

Kinderen weten meestal niet wat erfgoed is. Voorbeelden van oefeningen om de term ‘erfgoed’ op een speelse manier op kindermaat uit te leggen?

Die vind je in het document ‘Erfgoed voor dummies’ via jongredtoud.be/ downloads.

Meer weten over hoe je kinderen en jongeren begeleidt bij een erfgoedproject? Raadpleeg het methodiekboek van Mooss ‘Kunst- en erfgoededucatie – theorie en praktijk’.

Meer info: mooss.org/wie-is-mooss/ methodiek.

Een lijst van mogelijke restauratie- en onderhoudsactiviteiten per erfgoedsoort en onderzoeks- en ontsluitingsactiviteiten vind je via jongredtoud.be/downloads.

23

Restaureren Een stuk erfgoed opknappen: het geeft de jongeren een trots gevoel. Maar voordat je met zo’n project aan de slag gaat, moet je wel een en ander checken. ]]Is het een beschermd monument? Ja? Dan gelden er strikte regels. Voor meer info surf je naar de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed.

Klik op ‘Veelgestelde vragen’ en ‘Bescherming’. ]]Is een vakman nodig? Bij een restauratie-activiteit is samenwerken met een vakman vaak een absolute must. Laat een inspectierapport opmaken door Monumentenwacht Limburg. Beslis met de eigenaar of verantwoordelijke van het erfgoed en de vakman welke restauratiewerken geschikt zijn om met de jongeren uit te voeren. ]]Is de kust veilig? Denk bij een restauratie-activiteit steeds aan de veiligheid van deelnemers en begeleiders.

Laat een veiligheidscoördinator vooraf de erfgoedsite bekijken en risico’s vaststellen. Neem de nodige veiligheidsmaatregelen (veiligheidsbrillen, -helmen, werkhandschoenen, ...). Leg de risico’s en maatregelen bij de start van de activiteit duidelijk uit aan alle deelnemers.

De handen uit de mouwen! ɾɾVakwerk herstellen, vitsen en lemen. ɾɾ Een kapelletje herstellen: bijvoorbeeld het dak vernieuwen, onderdelen herschilderen en het schrijnwerk onder handen nemen. ɾɾ Een authentieke broodoven in een oud bakhuis reconstrueren: op basis van historische foto’s en beschrijvingen de oven opnieuw metsen of lemen. ɾɾ Een wegkruis schuren en van een nieuwe vernislaag voorzien. ɾɾ Het hekwerk rond een oude pastorij schoonmaken.

24

<<Tip Denk aan een verzekering voor je organisatie en de deelnemers voor eventuele ongevallen of schade aan derden (burgerlijke aansprakelijkheid) tijdens de uitvoering van je project.

ììWat als … jullie kleine restauratiewerken uitvoeren aan een vierkantshoeve?

Samen met de kinderen die er wonen en met hun vrienden. Herschilder de poort met aandacht voor de historische kleuren en hun betekenis. Schuur de raamkozijnen op. Reinig de gevels …

ììWat als … je met de lokale atletiekclub een erfgoedrun of -walk organiseert door natuurlijke stukjes erfgoed? De jongeren maken vooraf de loop- en wandelpaden vrij en ontwikkelen een digitale tool zodat de route altijd beschikbaar is.

Onderhouden Een grote schoonmaak of het regelmatig onderhouden van het erfgoed: de jongeren zien meteen het resultaat van hun werk!

En de buurt ook … ]] Onderhoud van monument in de openbare ruimte?

Schakel de expertise van de Groendienst van de gemeente in. ]] Natuurbeheer of het onderhouden van landschappelijk erfgoed?

Doe een beroep op natuurorganisaties, zoals Natuurpunt, het Regionaal Landschap, het Agentschap voor Natuur en Bos.

De handen uit de mouwen! ɾɾOnderhoud van een monument: zwerfvuil oprapen, de vensters van een kapelletje lappen, de onderdelen van een molen schoonmaken, onkruid op een kerkhof wieden, … ɾɾBeheer van natuurlijk erfgoed: hooien, boompjes trekken, onkruid wieden, zwerfvuil rapen, de weg of het pad vrijmaken, hagen snoeien, sprokkelhout rapen, hagen leggen en vlechten volgens ‘historische’ technieken, hout kappen op hakhoutpercelen/houtkanten, een boombescherming maken (zodat dieren die er grazen de stam niet ontschorsen of beschadigen), …

25

Onderzoeken Onbekend is onbemind. Als jongeren meer te weten komen over het erfgoed, zien ze de waarde ervan in. ]] Uitleg door erfgoedexpert of begeleider?

Geef informatie op maat en niveau van de deelnemers.

Vertrek niet van dat wat jij wilt vertellen over het erfgoed, maar vraag wat de kinderen en jongeren willen weten. ]] Gaan kinderen en jongeren zelf op onderzoek?

Toon hen waar ze informatie kunnen vinden (vb. in de archieven van de gemeente of lokale heemkring).

Ontsluiten Sharing is caring. Jongeren delen hun kennis en grappige weetjes over het erfgoed graag met anderen. ]] Ontsluiting van het erfgoed via rechtstreeks contact met publiek? De jongeren ontwikkelen een spel, actieve rondleiding, toonmoment, wandeling, zoektocht, brochure of publicatie die op een feestelijk toonmoment gelanceerd wordt voor het grote publiek.

Tip: test de activiteit vooraf uit met de doelgroep. ]] Digitale ontsluiting? Voor kinderen en jongeren zijn de nieuwe media iets vanzelfsprekends. Ze kunnen een website of app maken over het erfgoed. Of met QR-codes werken om informatie over het erfgoed te ontsluiten.

Let op! Het (laten) ontwikkelen van een website of app vergt nogal wat technische skills, tijd en geld. Leg in je project de nadruk op de inhoud: laat de jongeren fotograferen, filmen, klankopnames maken, tekstjes schrijven.

Houd de digitale uitwerking eerder eenvoudig: besteed dit uit of gebruik bestaande digitale tools.

26

<<Tip Laat kinderen en jongeren aan de ouderen uit de buurt uitleg vragen over het erfgoed. Zij kennen vaak nog leuke verhalen! Bovendien bevorder je de lokale gemeenschapsvorming door intergenerationeel te werken.

27

De handen uit de mouwen! 10 handige, digitale tools 1. QR-codes aanmaken? Typ in Google ‘QR code maken’ en een reeks (gratis) websites verschijnen.

2. In Google Maps kun je via ‘Menu’ > ‘Mijn plaatsen’ zelf punten op een kaart aanduiden en zo een route samenstellen. Alle punten kun je ook voorzien van informatie (tekst, beelden, video’s, …). Maak je route publiek via ‘Delen’.

3. RouteYou is een platform waarop je routes zoekt, gebruikt of zelf aanmaakt via ‘Maak jouw eigen route’.

4. Met de ErfgoedApp krijg je na het scannen automatisch extra informatie over het erfgoed dat je bezoekt. Je ontdekt erfgoedlocaties in je buurt en activiteiten van Erfgoeddag en je blijft op de hoogte van tentoonstellingen, zoektochten of rondleidingen die gebruikmaken van deze app. Er staan 12 tutorial video’s op faro.be/erfgoedapp/tutorial die je helpen bij het zelf aanmaken van content in de ErfgoedApp manager.

5. Met de Wandelknooppunt App koppel je erfgoedpunten aan bestaande knooppunten en ontwikkel je een eigen erfgoedroute.

6. Via het wereldwijd en gratis storytelling platform izi.TRAVEL vind je audiogidsen/podcasts met reisverhalen of stadsrondleidingen. Je kunt ook zelf een audiogids aanmaken.

7. Via de app Ojoo maak je eenvoudig en gratis mobiele games.

8. Met Nostalgeo plaats je oude foto’s op de kaart en zet je ze gelijk met google streetview om zo de vergelijking te maken met hoe die plaats er vandaag uitziet.

9. Met Storybird maak je online afbeeldingen en plaats je er tekst bij. Dit is speciaal ontworpen voor kinderen. Je maakt er bijvoorbeeld ook digitale gedichten mee.

10. Met Happiedays ga je zelf aan de slag om een krant samen te stellen die dan echt gedrukt en meteen verzonden wordt.

Nog meer digitale tools? Surf naar jongredtoud.be/links.

28

ììWat als … jongeren via een zoektocht de onzichtbare geschiedenis van een ruïne of archeologische site terug tot leven brengen?

1.4.

Waar vind je hulp?

Vraag jij bij de provincie een subsidie aan voor een Jong redt Oud-project? Dan ben jij de trekker van het project. Je neemt de organisatorische kant op jou. Als trekker werk je samen met lokale en regionale partners die je ondersteunen.

Wat doet de provincie?

Het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE) kan inhoudelijk je Jong redt Oud-project ondersteunen. Ze heeft ook contacten in heel de provincie en brengt jou snel en gemakkelijk in contact met geschikte partners voor jouw project. Ook voor logistieke steun kan je bij de provincie aankloppen.

Wat doet een partner?

Dit zijn personen of organisaties die iets van onroerend erfgoed afweten. Via hen kom je veel te weten over het erfgoed.

Ze zien er ook op toe dat de jongeren de site met respect behandelen, goed bestuderen en op een correcte manier herstellen of onderhouden.

Waar vind je erfgoedpartners?

1. Bel naar het PCCE. 2. Raadpleeg de Erfgoedkaart en ontdek de erfgoedactoren in je buurt of gemeente.

3. Neem contact op met je gemeentelijke cultuur- of erfgoeddienst.

4. Check de lijst achteraan deze inspiratiegids met mogelijke partners voor je project en informatie over wie welke expertise bezit.

ììWat als … kinderen meehelpen bij de reconstructie van een originele broodoven in een oud bakhuis?

<<Tip Nood aan structuur? Druk het invulschema ‘Hoe start ik een Jong redt Oud-project op?’ af.

Je kan het schema gebruiken om je projectidee stap voor stap uit te werken, overzichtelijk te noteren of als leidraad bij een brainstorm of overleg. Je vindt het schema via jongredtoud.be/downloads.

29

Waarom werken (erfgoed)partners graag met je mee?

Meewerken aan een Jong redt Oud-project is voor de (erfgoed)partners geen eenrichtingsverkeer. Via de samenwerking realiseren ze ook hun eigen doelstellingen: ɾɾ kinderen laten kennismaken met het lokale erfgoed en de waarde ervan ɾɾvorming van de erfgoedliefhebbers en -zorgers van de toekomst ɾɾ begeleiders, leerkrachten, kinderen, jongeren en hun ouders met hun organisatie laten kennismaken ɾɾ bouwen aan een relatie met de gemeenschap, met kinderen en jongeren en hun ouders, begeleiders, leerkrachten en andere (erfgoed)partners in functie van toekomstige projecten ɾɾervaring opdoen met de aanpak en begeleiding van erfgoedprojecten met kinderen en jongeren ɾɾ kennismaken met methodieken voor erfgoededucatie met kinderen.

Met wie werk je samen?

Lokaal: gemeentebestuur, heemkundige kring, kerkbestuur, bibliotheek, lokale verzamelaar, lokaal museum, archief- en documentatiecentrum, erfgoedcel, …

Bovenlokaal: Agentschap Onroerend Erfgoed, Agentschap voor Natuur en Bos, erfgoedcel, intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED), Regionaal Landschap, Natuurpunt, …

Regionale Landschappen, wat is dat?

Regionale Landschappen behouden en versterken natuur, landschap, erfgoed en recreatie. Ze hebben een brede kijk op de regio vanuit unieke terreinkennis en leveren graag maatwerk op basis van lokale kansen om inwoners en bezoekers nauwer in contact te brengen met streekeigen natuur en landschap.

Een overzicht van de Regionale Landschappen?

Surf naar www.regionalelandschappen.be.

30

<<Tip Stimuleer de samenwerking tussen erfgoedpartners enerzijds en de leerkrachten of begeleiders van de doelgroep van je project anderzijds. Die samenwerking is echt een win-winsituatie. Erfgoedorganisaties hebben een schatkamer aan kennis over het erfgoed.

Leerkrachten en begeleiders weten dan weer beter hoe ze dat erfgoed bij kinderen en jongeren aanbrengen.

ììWat als … studenten die een bouwopleiding volgen, het metselwerk van een kapelletje herstellen?

Een intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst, wat is dat?

Een intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst, ook wel IOED genoemd, is een intergemeentelijk samenwerkingsverband rond het onroerend ergoed in de gemeenten.

Doel? Het onroerend erfgoed behouden, beschermen en beheren via een geïntegreerd beleid voor minstens drie gemeenten.

De dienst ondersteunt de gemeenten bij hun onroerenderfgoedbeleid en het beheer van het onroerend erfgoed. Zij is niet alleen een aanspreekpunt voor erfgoed, maar ook een partner voor de uitvoering van projecten.

ondersteuning. Je krijgt maximaal 2500 euro voor kosten rechtstreeks verbonden aan je project. Denk aan de aankoop van materiaal, begeleiding, promotie, …

Monumentenwacht Limburg ondersteunt met een gratis inspectie en één jaar gratis lidmaatschap.

Een overzicht van de IOED’s?

Surf naar www.onroerenderfgoed.be/ overzicht-van-de-erkende-ioeds.

Materiaal nodig?

Maak vooraf een materiaallijst en bekijk wie welk materiaal in huis heeft. Raadpleeg de provinciale uitleendienst op www.limburg.be/ pul of de uitleendienst van je gemeente.

Materiaal voor natuurbeheer vind je bijvoorbeeld bij Natuurpunt of het Regionaal Landschap. Wil je gebruikmaken van historische foto’s of archiefmateriaal? Ga dan ten rade bij de heemkundige kring of archieven en documentatiecentra. Methodische ondersteuning krijg je van diverse cultuureducatieve organisaties die rond erfgoed en kinderen en jongeren werken.

Financiële steun nodig?

Het PCCE voorziet per project een financiële

ììWat als … een klas het peter- en meterschap van een speelbos opneemt? De leerlingen onderhouden het bos en ontwerpen er natuurlijke spelelementen voor.

<<Tip De erfgoedwerkers van een IOED kennen hun werkingsgebied op hun duimpje. Ga bij hen ten rade om de meest geschikte erfgoedsite en erfgoedpartners te vinden voor jouw Jong redt Oud-project. Ze geven je graag alle mogelijke informatie over het erfgoed.

31

1.5.

Hoe dien je een projectaanvraag in?

Klaar om je project aan te vragen? Check eerst nog even alle voorwaarden. Vul dan het formulier in.

Veel succes! ¨¨ Gaat het over Limburgs onroerend erfgoed?

¨¨ Helpen jongeren actief mee?

¨¨ Plan je de restauratie, het onderhoud, het

onderzoek en de ontsluiting van erfgoed of een combinatie van deze activiteiten?

Drie keer gevinkt? Dan komt je project in aanmerking.

En nu? Indienen!

1. Neem contact op met het PCCE via jongredtoud.be/project-opstarten of jro@limburg.be of 011 23 75 75.

2. Vul het aanvraagformulier in.

Download dit via jongredtoud.be/downloads.

3. Krijg je goedkeuring?

32

Veel gestelde vragen Wie kan er allemaal een project indienen? ɾɾ(Inter)lokale publiekrechtelijke instanties: gemeente/stad, intergemeentelijk samenwerkingsverband, autonoom gemeente/stadsbedrijf, kerkbestuur, school, … ɾɾPrivaatrechtelijke instanties zonder winstoogmerk: vzw, stichting, … ɾɾFeitelijke verenigingen: heemkundige kring, erfgoedvereniging, …

Wanneer moet je je project indienen?

Wanneer jij het wilt. Maar natuurlijk vóór de start van je project. Er zijn dus geen vaste data.

Wat als je project wordt goedgekeurd?

Proficiat, je kan van start gaan! Hou het PCCE steeds op de hoogte van het verloop van het project en alle activiteiten.

Welke financiële ondersteuning krijg je?

Het PCCE voorziet per project een financiële ondersteuning.

Je krijgt maximaal 2500 euro voor kosten rechtstreeks verbonden aan je project. Denk aan de aankoop van materiaal, begeleiding, promotie, …

Monumentenwacht Limburg ondersteunt met een gratis inspectie en één jaar gratis lidmaatschap.

33

Hoe verloopt de financiële afhandeling?

Jij krijgt alle gemaakte kosten na bewijs terugbetaald.

Kosten van andere partners betalen we enkel via jou, de aanvrager van de subsidie, terug. We vergoeden dus geen kosten aan andere partners. Afhankelijk of het subsidiebedrag hoger is dan 1250 euro of niet, krijg je de subsidie in één of twee schijven uitbetaald. Bewaar steeds zorgvuldig de nodige bewijsstukken van de gemaakte kosten (bv. facturen)!

Welke logo’s neem je op in je communicatie?

Toon altijd het logo van de provincie Limburg, het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE) en Jong redt Oud op drukwerk, advertenties, publicaties, aankondigingsborden, online communicatie, …

Je downloadt de logo’s op jongredtoud.be/downloads.

Wat moet je doen na afloop van het project?

1. V ul het evaluatieformulier in en bezorg het aan het PCCE. Download dit via jongredtoud.be/downloads.

2. Bezorg foto’s van je project voor op de website en Facebookpagina van Jong redt Oud. 3. Bezorg een gedetailleerde afrekening van alle ontvangsten en uitgaven van het project aan het PCCE. Staaf de uitgaven met bewijsstukken zoals facturen. Hou rekening met de afgesproken einddatum van het project!

4. Bezorg (digitale) bewijsstukken van de logovermelding aan het PCCE.

Kun je meerdere projectaanvragen indienen?

Ja, dat kan. Dan ben je trekker van verschillende Jong redt Oud-projecten.

34

1.6.

Wat na het project?

Eind goed, al goed. Maar niet voor- Wat als … we het nog eens doen? dat je je Jong redt Oud-project Evalueren en belonen: het zijn ideale stappen netjes afrondt. Maak een evaluatie naar … een vervolg. Aan een bestaand Jong van je project. En bedank alle mede- redt Oud-project kan je gemakkelijk een verwerkers, jong én oud, voor hun steun. volg breien. Met alle voordelen van dien.

Wie weet zit er nog een project in de pijplijn?

Evalueer je project Wat vonden de jongeren ervan? Wat heeft het opgeleverd? Wat kunnen we leren voor een volgend Jong redt Oud-project? Na afloop van je project blik je met alle partners terug. Hoe je dat doet? Een gesprek, een mail, een evaluatieformulier, een telefoontje, … aan jou de keuze. Soms is een informele terugblik ook wel fijn. Meteen een goed moment om te polsen of de jongeren openstaan voor een vervolgtraject. Vul daarna het evaluatieformulier in. Bezorg het formulier samen met beeldmateriaal en een overzicht van de inkomsten en uitgaven van je project aan het PCCE.

Bedankt en tot de volgende keer!

Voorzie een lekker drankje of hapje of een speciale attentie tijdens een van de bijeenkomsten. En bedank iedereen met een originele Jong redt Oud-badge. Download het sjabloon op jongredtoud.be/downloads.

Zo kun je de badges aanpassen aan jouw project.

ɾɾ Een verderzetting van je project versterkt de band tussen de jongeren en de erfgoedsite. ɾɾJe hebt tijd en energie geïnvesteerd in de uitwerking van je project. De volgende keer kun je het materiaal opnieuw gebruiken en stapsgewijs verder uitbouwen. ɾɾJe geraakt steeds meer vertrouwd met het onroerend erfgoed in je gemeente en je weet nu waar je gemakkelijk informatie vindt. ɾɾJe hebt erfgoedpartners leren kennen waarmee het ook een volgende keer prettig samenwerken is. ɾɾ De erfgoedpartners voelen zich op hun beurt beter ‘uitgerust’ om met kinderen en jongeren rond erfgoed aan de slag te gaan.

35

36

2.

Pilootprojecten Voor de testfase van Jong redt Oud konden alle Limburgse gemeenten een voorstel voor een pilootproject indienen. Er werden vijf projecten geselecteerd op basis van doelgroep, werkvormen, activiteiten, en het type onroerend erfgoed. Mooss vzw begeleidde de vijf pilootprojecten, samen met verschillende partners.

Start je graag zelf een Jong redt Oud-project?

Dan haal je veel inspiratie uit hun verhaal.

37

P.74

PILOOTPROJECT

P. 66

PILOOTPROJECT

P. 58

Het oude kerkhof in Grote-Spouwen

KINROOI

De Keijersmolen in Molenbeersel

PILOOTPROJECT

P. 48

BILZEN

KORTESSEM

De vakwerkschuur van De Alverberg

PILOOTPROJECT

P. 38

WAT

MEEUWENGRUITRODE

Natuurgebied Duinengordel met de landduin Oudsberg

PILOOTPROJECT

WAAR

PEER

Archeologische site PeerHoogstraat in Grote-Brogel

38

WIE

HOE

Tweedegraadsklas (24 leerlingen) vrije basisschool de Bammerd

Peter- en meterschap over het kerkhof krijgen: het kerkhof onderzoeken en onderhouden

Individuele kinderen tussen 8 en 12 jaar

Molenstage: alle kneepjes van het molenaarsvak leren en de molen onderhouden

Leden en leiding van Jeugdbond Natuur en Milieu (JNM) + individuele kinderen en jongeren

Vakwerkschuur restaureren: een deel van een leemwand van de schuur opnieuw vitsen en lemen

Leiding van de jeugdbewegingen Chiro Gruitrode, Chiromeisjes Opglabbeek, KAJ Louwel

Oudsberg-spel ontwikkelen: natuurbeheer van het Duinengordel-gebied

4de middelbaar studierichting Latijn (11 leerlingen) Agnetencollege Peer

Verhalen over de archeologische vondsten en opgravingen verwerken tot een audiowandeling langs de site

39

LOOTP

OJ

PI

R

ECT

2.1

BILZEN

40

Onderhoud en onderzoek van het oude kerkhof WAT? Het oude kerkhof naast de Sint-Lambertuskerk (Pastorijstraat) in Grote-Spouwen (Bilzen)

WAAROM? Door het funerair erfgoed in hun dorp te onderzoeken en het kerkhof te onderhouden, krijgen de leerlingen het peter- en meterschap over dit erfgoed.

WIE? Tweedegraadsklas (24 leerlingen), vrije basisschool de Bammerd (Frans Ceulemansstraat 2) in Grote-Spouwen

WANNEER? Van 29 mei tot 12 juni 2017, tijdens 11 lesuren wereldoriëntatie

HOE? • Inleiding in de klas: ‘Wat is (funerair) erfgoed?’ en ‘Het oude kerkhof van Grote-Spouwen’ • Ontdekkingstocht op het kerkhof met Tamara Ingels (experte funerair erfgoed en erfgoededucatie) • Gerichte zoekopdrachten op het kerkhof (onder andere rond grafsymbolen, historische figuren, het oudste graf) • Onderhoud van het kerkhof: onkruid wieden en zwerfvuil rapen • Toonmoment voor (groot)ouders, broers, zussen, vrienden, …

MET WIE? • Epitaaf vzw • Heemkundekring Bilisium • INTRO Cultuur & Media • Intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED) Oost-Haspengouw & Voeren • Kerkbestuur • Stad Bilzen

41

BILZEN

WAT?

WAAROM?

Het oude kerkhof in Grote-Spouwen was tot 1964 in gebruik. De jongste graven dateren uit die tijd en bevinden zich op hun originele plaats. De oudere graven uit de 17de, 18de en 19de eeuw zijn verplaatst naar de buitenmuur.

Sinds 2015 is dit een ‘groen kerkhof’ en werd de ondergrond ingezaaid met gras.

Het kerkhof huisvest enkele bijzondere elementen. Zo vermeldt de vroeggotische grafsteen, ingemetseld in de plint van de kerk, het grafschrift ‘116 Godefridu’, wellicht een verwijzing naar ‘1116 Godefridus’. Ook de graftrommel, een afgesloten trommel als grafgift, valt op. Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK/IRPA) documenteerde bovendien enkele oudere grafzerken. De nabijheid van vrije basisschool de Bammerd was een extra troef om het kerkhof tot pilootproject van Jong redt Oud te bombarderen. Want door het funerair erfgoed in hun dorp te onderzoeken en het kerkhof te onderhouden, krijgen de leerlingen het peteren meterschap over dit erfgoed.

Wat is het verschil tussen een kerkhof en een begraafplaats?

Een kerkhof is een begraafplaats vlak naast de kerk. Kerk-hof = tuin van de kerk. Op de meeste kerkhoven worden geen mensen meer begraven.

Je vindt er daarom oude graven terug.

Een begraafplaats is een plaats waar mensen begraven worden. Vandaag ligt een begraafplaats niet altijd meer vlak naast een kerk.

<<Tips Denk aan de nabestaanden. Hang informatie over het Jong redt Oud-project uit aan de ingang van het kerkhof en eventueel ook in de kerk.

“We weten nu van wie de graven zijn en wat die mensen betekend hebben voor het dorp.”

William (9) en Quinten (10)

BILZEN

42

Wil je een grafsteen restaureren? Neem dan zeker eerst contact op met eventuele nabestaanden en het kerkbestuur en werk je plan in nauw overleg met hen uit.

WIE? De leerlingen uit de tweedegraadsklas van vrije basisschool de Bammerd in Grote-Spouwen gingen aan de slag op het oude kerkhof. De focus lag op onderhoud en onderzoek. De 24 leerlingen zijn tussen 8 en 10 jaar. Ze hebben al eens rond begrafenisrituelen gewerkt. In de derde kleuterklas verloren ze een klasgenootje door een verkeersongeluk. Dit was iets om rekening mee te houden.

Jongeren en funerair erfgoed, een rare combinatie?

Op een kerkhof valt heel wat te ontdekken. Het herbergt de hele dorpsgeschiedenis en vele historische verhalen, bijvoorbeeld over lokale beroemdheden, oorlogshelden en bekende families. Door de grafsymboliek op grafzerken te bekijken, vind je interessante informatie terug. Funerair erfgoed kan ook een aanleiding zijn om te werken rond generaties, stambomen, jaartallen en eeuwen. Dit sluit mooi aan bij de ontwikkelingsdoelen ‘mens en maatschappij’ waarbij de leerlingen tijdens de lessen wereldoriëntatie vertrekken vanuit hun eigen leefomgeving.

43

BILZEN

WANNEER?

HOE?

Het pilootproject liep van 29 mei tot 12 juni 2017, tijdens 11 lesuren wereldoriëntatie verspreid over zes dagen.

<Tip < Hou rekening met de lesuren. De leerkracht kan niet àlle uren vrijmaken voor het project. Bekijk samen tijdens welke lesuren het Jong redt Oud-project het beste kan doorgaan. Geef zeker ook aan hoe het project in het leerplan past en welke leerdoelen je ermee bereikt.

Dag 1 (2 lesuren) De leerlingen brengen een voor hen dierbaar voorwerp mee naar de klas.

In een kringgesprek en via oefeningen maakt de klas kennis met Jong redt Oud, met onroerend erfgoed en met funerair erfgoed. De oefeningen vind je op jongredtoud.be/projecten/bilzen.

Dag 2 (2 lesuren) De klas krijgt een rondleiding op het oude kerkhof.

Ze zoeken naar antwoorden op vragen die hen gericht doen rondkijken.

• Wat valt op? Wat is herkenbaar?

• Hoe ziet het kerkhof eruit? Groot, klein?

Opgeruimd of slordig?

• Hoe staan de graven? Zijn het er veel?

• Hoe oud zou dit kerkhof zijn? Hoe oud zijn de graven?

• Wordt dit kerkhof nog gebruikt als begraafplaats?

• Wat vertelt dit kerkhof ons allemaal?

De klas bezoekt ook de kerk.

Dag 3 (2 lesuren) De leerlingen gaan via een zoektocht verder op onderzoek naar: begrafenisrituelen, funeraire symboliek, familiebanden, de geschiedenis.

De zoektocht vind je op jongredtoud.be/projecten/bilzen.

BILZEN

44

Dag 4 (2 lesuren) De leerlingen bespreken hun onderzoek en achterhalen waarom het belangrijk is om dit kerkhof te bewaren. De klas start met het onderhoud van het kerkhof. De leerlingen rapen zwerfvuil en wieden onkruid.

â&#x20AC;&#x153;We moeten allemaal zorg dragen voor het kerkhof, want eigenlijk zijn we allemaal wel een beetje familie van elkaar.â&#x20AC;? William (9) De leerlingen worden peter en meter van het kerkhof. Zo worden ze ambassadeurs van het kerkhof en gaan ze het engagement aan om het kerkhof ook in de toekomst te onderhouden en te ontsluiten. Via de ontsluiting maken ze de dorpsbewoners bewust van de erfgoedwaarde van het kerkhof.

45

BILZEN

Dag 5 (2 lesuren) De klas bereidt het toonmoment voor. De leerlingen maken een rondleiding op het oude kerkhof en oefenen deze in. De klas knapt het kerkhof verder op.

“We zijn flink aan de slag gegaan op het kerkhof, we hebben veel geleerd, veel onkruid gewied.

Ook in de zomer en in de verdere toekomst zullen we zorgen dat alles hier netjes blijft.”

Marie (9) en Anthe (10)

Dag 6 (1 lesuur + na schooltijd) De klas maakt samen met het kerkbestuur de kerk klaar voor het toonmoment.

Het toonmoment vindt plaats.

• De leerlingen leiden (groot)ouders, broers, zussen, de schepen van erfgoed en andere geïnteresseerden rond op het kerkhof.

• Iedere leerling ondertekent het eigenhandig opgestelde ‘contract’. Ze beloven als peters en meters goed zorg te dragen voor het kerkhof en het te ontsluiten.

• De kinderen ontvangen een Jong redt Oudbadge die hen ‘officieel’ tot peter of meter van het oude kerkhof in Grote-Spouwen benoemt.

Het sjabloon van de badge download je op jongredtoud.be/downloads.

• Het toonmoment eindigt met een drink op de nieuwe peters en meters van het funeraire erfgoed.

BILZEN

46

<<Tips Iedereen beleeft een bezoek aan een kerkhof anders. Voor sommige kinderen kan dit een gevoelig moment zijn. Besteed hier voor het bezoek zeker aandacht aan.

Meer informatie en aandachtspunten in verband met het werken rond funerair erfgoed? Die vind je in het boek ‘Memento Mori. De begraafplaats als educatieve ruimte’ (2017) van Tamara Ingels.

MET WIE? Epitaaf vzw • biedt ondersteuning en geeft informatie over het werken met funerair erfgoed • geeft tips over het onderhoud van grafzerken • geeft informatie over welke funeraire symbolen op het kerkhof te vinden zijn

Groendienst stad Bilzen • bekijkt welke onderhoudswerken de klas op het kerkhof kan uitvoeren • geeft tips over onkruid wieden en hoe het kerkhof optimaal onderhouden

Heemkundekring Bilisium • leiden de begeleiders van dit project rond op het kerkhof • zijn bereid om in de toekomst de kinderen in de klas of op het kerkhof uitleg te geven

INTRO Cultuur & Media • Tamara Ingels, experte inzake funerair erfgoed en erfgoededucatie, begeleidt de klas op het kerkhof • geeft tips over werken rond funerair erfgoed met kinderen

IOED Oost-Haspengouw & Voeren • bezorgt informatie over het kerkhof (onder andere plattegrond en inventaris van de graven)

Kerkbestuur Sint-Lambertusparochie • volgt dit project mee op • helpt bij de organisatie van het toonmoment en stelt de kerk hiervoor open

Monumentenwacht Limburg • vult het bestaande dossier van de kerk en het interieur aan met een inventarisatie van het oude kerkhof

47

BILZEN

GOED OM TE WETEN • Werken rond funerair erfgoed is taboedoorbrekend. Laat je niet afschrikken door deze – misschien minder evidente – vorm van erfgoed. Met een goede voorbereiding, door experten te betrekken en door te kijken naar de historische erfgoedwaarde kun je een mooi kerkhofproject opzetten. Bovendien is er vernieuwde aandacht voor funerair erfgoed.

• Een meerdaags project biedt ruimte voor afwisseling. De jongeren ontdekten diverse aspecten van het kerkhof, zoals begrafenisrituelen, sterven, hoe je te gedragen op een kerkhof, hoe een kerkhof onderhouden, de geschiedenis van het dorp en bekende dorpsbewoners, stambomen, families, … Zo kon verveling niet toeslaan en was er voor ieder wat wils.

• Het toonmoment was een succes. Het is een leuke manier om ouders, grootouders, broers, zussen, … bij het onderwerp te betrekken. Het brengt generaties samen en zorgt voor gemeenschapsvorming. Het versterkt ook de band tussen de lokale bevolking en haar erfgoed.

• Meerdere experts en partners waren nauw betrokken.

Het enthousiasme van deze experts werkt aanstekelijk voor iedereen.

• Stem de onderhoudswerken van de kinderen af op het onderhoud van de Groendienst. Spreek bijvoorbeeld met de Groendienst af dat ze elke maand samen met de kinderen het kerkhof een onderhoudsbeurt geven.

• Dit project is gemakkelijk vertaalbaar naar andere gemeenten.

Elke gemeente heeft een kerkhof. Soms ligt vlak naast het kerkhof ook een oude (parochie)school.

• Iedereen reageert op zijn manier op gevoeligheden rond ‘sterven’.

Zo is het moeilijk in te schatten hoe nabestaanden en buurtbewoners reageren als kinderen en jongeren een graf herstellen. Zorg daarom voor een duidelijke communicatie, neem beslissingen steeds in nauw overleg met nabestaanden en/of het kerkbestuur en wees respectvol.

BILZEN

48

EN NU? Basisschool de Bammerd wil dit project elk schooljaar verderzetten en uitbreiden naar andere leerjaren en klassen. De klas doet zijn best om het kerkhof het hele jaar door schoon te houden door zwerfvuil en onkruid te verwijderen. Omdat dit een graadklas is, kunnen de leerlingen het nieuwe derde leerjaar inwijden in Jong redt Oud. Zo geven ze hun kennis door. Dit garandeert de duurzaamheid van het project.

Meer weten over funerair erfgoed? Surf naar jongredtoud.be/projecten/bilzen.

49

BILZEN

LOOTP

OJ

PI

R

ECT

2.2

KINROOI

50

Molenstage op de Keijersmolen WAT? De Keijersmolen Smeetstraat 43 in Molenbeersel (Kinrooi)

WAAROM? Door een intensieve Molenstage ontdekken de kinderen hoe een windmolen werkt en hoe een molen te onderhouden. Ze staan stil bij de erfgoedwaarde van molens.

WIE? Een groep van 16 individuele kinderen tussen 8 en 12 jaar uit Kinrooi en omgeving

WANNEER? • Molenstage: woensdag 5 juli 2017 tot zaterdagmiddag 8 juli • Molenfeesten: zondag 30 juli 2017

HOE? • Demonstratie van de werking van de molen: de kinderen malen zelf graan en maken pizzadeeg • Geschiedenis van de Keijersmolen en andere lokale molens ontdekken • Alles over het onderhoud en het beheer van een molen ontdekken, waarbij de kinderen zelf enkele klussen op de molen uitvoeren • Een maquette van een molen knutselen • Fantasievolle theaterstukjes en filmpjes over de (geschiedenis van) de molen maken en een oud molenlied leren zingen • Grootouders, ouders, broers, zussen, vrienden, rondleiden op het toonmoment • Als molengidsen het grote publiek rondleiden op de Molenfeesten

MET WIE? • Gemeente Kinrooi • Hobbymolenaar Theo Stakeborg • Intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED) Regionaal Landschap Kempen en Maasland • Theaterdocent Hugo Weerens • vzw Molenzorg Molenmuseum Molenbeersel

51

KINROOI

WAT? De Keijersmolen is een berg- of beltmolen van het bovenkruierstype. Joannes (Jan) Keijers bouwde de molen in 1869. Ze is nog altijd in het bezit van de familie Keijers.

Na haar tweede restauratie in 1967 kreeg ze haar kleurrijke uitzicht. De Keijersmolen is vandaag één van de weinige molens die nog kan malen op windkracht, ook al heeft ze een hulpmotor.

Verschillende hobbymolenaars malen er nu nog graan.

Sinds 1959 is de molen beschermd. In 1994 werd ook de omgeving als dorpsgezicht beschermd. De vzw Molenzorg en Molenmuseum Molenbeersel staan in voor het beheer en onderhoud van de molen.

“Trots op Daan en zijn molenvrienden.

Dankbaar dat hij zo een fantastische ervaring heeft mogen opdoen de afgelopen weken.

Jullie zullen hem vast nog vaker zien bij de molen.” Suzanne moeder van één van de Molenstage-kinderen

WAAROM? Met dit project wordt de band tussen de lokale gemeenschap en de windmolen versterkt. De meeste mensen kennen de molen hooguit van een bezoek tijdens de Molenfeesten. Na de Molenstage beschouwen de kinderen de Keijersmolen als ‘hun’ molen – een stukje erfgoed waarvoor ze blijvend zorg willen dragen.

KINROOI

52

WIE? <Tips < Wil je het project laten opnemen in het aanbod van de lokale jeugddienst? Spreek dan op tijd af. Jeugddiensten plannen hun activiteiten tijdens de schoolvakanties ruim op voorhand.

Zorg dat de vorm en formule van je project aansluit bij de andere activiteiten. Zo heeft de jeugddienst van Kinrooi het over een ‘stage’ wanneer het een activiteit is die meerdere dagen duurt. Vandaar de naam ‘Molenstage’.

Leg de data, begin- en einduur en kostprijs vast in overleg met de jeugdconsulent. Voor deze stage betaalden de deelnemers 10 euro. Deze kostprijs was eerder symbolisch.

De jeugddienst wist immers uit ervaring dat een gratis activiteit te vrijblijvend is. Daardoor komen kinderen vaak niet opdagen, ook al zijn ze ingeschreven.

Hou de wervingstekstjes over je project kort en leg de nadruk op de concrete activiteiten die je met de kinderen gaat doen.

Zorg voor een leuke foto bij de tekst.

Beperk het aantal deelnemers op basis van de ruimte en de aard van de activiteiten.

Hanteer een uiterste inschrijvingstermijn als je op tijd wilt weten hoeveel deelnemers er precies zullen zijn.

Voor dit pilootproject werd er een nieuwe groep samengesteld van individuele kinderen tussen 8 en 12 jaar, afkomstig uit Kinrooi en omgeving. De inschrijvingen verliepen via de gemeentelijke jeugddienst. Zij namen de Molenstage op in hun bestaande vrijetijdsaanbod tijdens de zomervakantie. De activiteit stond ook vermeld in hun folder.

Omdat er in een molen niet veel ruimte is, werd het maximale aantal deelnemers beperkt tot twaalf. Maar de Molenstage had succes: enkele dagen voor de aanvang waren er zestien kinderen ingeschreven. Er werd nog snel wat extra materiaal aangekocht. Gelukkig was het tijdens de stage mooi weer en konden veel activiteiten buiten plaatsvinden.

WANNEER? De Molenstage vond plaats in de eerste week van de grote vakantie. Dan zijn vele ouders nog aan het werk en zoeken ze ‘opvang’ voor hun kinderen. De laatste week van de grote vakantie is om dezelfde reden een goede week om je project te organiseren.

Aanvankelijk was de Molenstage in de week vóór de Molenfeesten gepland. Zo konden de kinderen helpen om de molen op te knappen en het terrein klaar te maken.

Maar dit idee bleek niet haalbaar. De leden van de molenvereniging zijn dan druk bezig met de voorbereiding van de Molenfeesten en hebben weinig tijd voor de kinderen.

Om toch een link met de Molenfeesten te hebben, verzorgden de kinderen de rondleidingen op de molen.

53

KINROOI

HOE? Woensdag 5 juli • De dag start met kennismakingsspelletjes.

• De kinderen krijgen een demonstratie van de werking van de molen.

• In de namiddag starten ze met de bouw van de maquettes van de windmolen.

<<Tip Door een maquette van het monument te maken, leren de kinderen grondig kijken naar het gebouw. Ze vinden het leuk om met materialen (houten latjes, ijzeren gaas, gipsverband) en gereedschappen (kniptangen, zagen, hamers) te werken die ze thuis of op school niet zo vaak gebruiken.

Donderdag 6 juli • Beeldmateriaal geeft de kinderen uitleg over de geschiedenis van de Keijersmolen en de molens in de omgeving. Ze verwerken de beelden en info met een spel: ze leggen afbeeldingen in de juiste volgorde en vertellen wat ze onthouden hebben.

• De kinderen krijgen een theaterworkshop en maken toneelstukjes over (de geschiedenis van) de Keijersmolen. Die worden gefilmd en getoond op de Molenfeesten.

<Tip < Gebruik veel afbeeldingen om een (historisch) verhaal over het onroerend erfgoed over te brengen. Vertel je verhaal enthousiast en beperk je tot feiten die kinderen of jongeren interessant vinden.

KINROOI

54

Vrijdag 7 juli

Molenfeesten 30 juli

• De kinderen krijgen uitleg over het beheer en onderhoud van een windmolen.

• Ze bezoeken de nabij gelegen Zorgvlietmolen, waar ze het resultaat bekijken van recente restauratiewerken. Ze helpen met opkuiswerk in de molen en maaien het gras op de ‘belt’.

• Terug op de Keijersmolen helpen ze mee om de zeilen aan de wieken te hangen. Ze malen hun eigen graan en geven de molen een grondige poetsbeurt.

• De kinderen werken verder aan de maquettes van de molen en leren een oud lied over de Keijersmolen.

Op zondag is het aanbod van de Molenfeesten afgestemd op families. Die dag maakt het grote publiek kennis met de jonge molengidsen die drie weken na de Molenstage nog steeds verbazend veel over de molen kunnen vertellen!

Zaterdag 8 juli • De kinderen maken pizza’s.

• Ze stellen een tentoonstelling op en verdelen de rollen voor de presentatie.

• Ze ontvangen broers, zussen, ouders en grootouders en leiden hen als echte molengidsen rond op ‘hun’ Keijersmolen.

• Iedere deelnemer krijgt een Jong redt Oudbadge met daarop ‘kindergids Keijersmolen’.

Download het sjabloon van de badge via jongredtoud.be/downloads.

<<Tip Soms moet je flexibel zijn. Zo zouden de kinderen oorspronkelijk pizzadeeg maken met de bloem die ze zelf maalden. Maar … de gebruikte graansoort was niet geschikt voor pizzadeeg. De oplossing? De begeleider bakte de avond voor het toonmoment broodjes met de zelfgemalen bloem. En voor de pizza’s gebruikten ze andere bloem.

55

MET WIE? Jeugddienst gemeente Kinrooi • werkt mee aan de formule van de activiteit en zorgt voor het inpassen van de Molenstage binnen hun vakantieaanbod • geeft organisatorische en logistieke ondersteuning (communicatie, inschrijvingen, spelmateriaal, vieruurtje) • zorgt voor een extra begeleider (heel handig met zestien kinderen in een molen met drie krappe verdiepingen en steile trapladdertjes!)

Hobbymolenaar Theo Stakeborg • komt elke woensdag malen op de Keijersmolen om het molenwerk draaiende te houden • toont de kinderen hoe de molen werkt

Intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED) Regionaal Landschap Kempen en Maasland • adviseert bij de keuze van de molen • maakt het project bekend bij de molenverenigingen uit Kempen~ Broek en legt contact met de voorzitter van vzw Molenzorg Molenmuseum Molenbeersel die de Keijersmolen beheert

Theaterdocent Hugo Weerens • geeft een theaterworkshop waarbij de kinderen toneelstukjes maken over de geschiedenis van de Keijersmolen

vzw Molenzorg Molenmuseum Molenbeersel • staat in voor het beheer en de ontsluiting van de molens in Molenbeersel (Keijersmolen en Zorgvlietmolen) en de organisatie van de jaarlijkse Molenfeesten • geeft uitleg over de geschiedenis van de Keijersmolen en de andere molens in de omgeving • vertelt wat er allemaal bij het beheer en onderhoud van een windmolen komt kijken en helpt de kinderen bij klusjes in de molen • zorgt voor sanitair, omdat er in de molen geen toiletten zijn

KINROOI

56

GOED OM TE WETEN • Een meerdaags project biedt ruimte voor afwisseling. De jongeren ontdekten diverse aspecten van het molenaarsvak. Zo kon verveling niet toeslaan. En was er voor ieder wat wils.

• Er waren meerdere experts en partners nauw betrokken.

Het enthousiasme van deze experts werkte aanstekelijk.

• Het toonmoment was een succes. Het is een leuke manier om ouders, grootouders, broers, zussen, … bij het onderwerp te betrekken. Het brengt generaties samen en zorgt voor gemeenschapsvorming. Het versterkt ook de band tussen de lokale bevolking en haar erfgoed.

• De kinderen voelden zich echt ‘ambassadeurs’ van ‘hun’ molen.

Sommigen raakten zelfs helemaal besmet door de ‘molenmicrobe’.

Dit viel ook de partners op. Zo zette een deelnemer vanaf de tweede dag van de stage een uur voor aanvang alles klaar op de molen.

Een andere deelnemer hielp de week na de stage alweer de molenaar bij het graan malen. Andere kinderen kwamen de week voor de Molenfeesten spontaan helpen met de voorbereiding.

• Jong redt Oud is nu gekend bij het hele Molennetwerk Kempen~ Broek, waartoe de Keijersmolen behoort. Binnen dit netwerk ontstond er een boeiende uitwisseling tussen de beheerders van de verschillende molens. Een mooie opstap voor nieuwe projecten.

• De ruimte in een molen is beperkt. Ook de veiligheid is een aandachtspunt. Daarom was het niet zo eenvoudig om met de groep kinderen klusjes te doen in de molen.

EN NU? Alle partners waren verbaasd over het enthousiasme waarmee de kinderen aan het project meewerkten. Het project is ronduit geslaagd én voor herhaling vatbaar. Het enthousiasme voor de Jong redt Oud-aanpak slaat zelfs aan bij onze noorderburen.

57

KINROOI

“Dit is een heel goede aanpak om jongeren met erfgoed en molens in contact te brengen. Jong geleerd is immers oud gedaan. Ik ben bijna elke dag komen kijken. Hopelijk kunnen we deze aanpak ook op onze Nederlandse molens binnen GrensPark Kempen~ Broek hanteren.” Vincent van den Berg voorzitter Molenstichting Weerterland

KINROOI

58

Ter inspiratie

Klusjesdag op de Stevensmolen in Kaulille De Stevensmolen in Kaulille organiseerde een ‘klusjesdag’ voor leerlingen van het tweede, vierde en zesde leerjaar. De jongeren hielpen de molen op te zeilen, de graanzakken te binden en de zakken te luien. Dit leverde de leerlingen een soort junior molenaarsdiploma op. Daarnaast plannen leerlingen van het Biotechnicum, de landbouwschool van Bocholt, om bij de Stevensmolen een veldje met oude graansoorten in te zaaien.

Molenbord aan de voormalige olieslagmolen In deze olieslagmolen werd lijn-, raap- en dodder (vlas)zaad geplet of geslagen.

De molen werd in 1963 zorgvuldig afgebroken en in het Openluchtmuseum in Bokrijk heropgebouwd. Aanvankelijk stond de molen in een zijstraat van de Reppelerweg in Ellikom. Ter plaatse is geen enkel overblijfsel van deze molen te zien. Daar brengt de basisschool van Ellikom verandering in!

De leerlingen willen de molen opnieuw zichtbaar maken. Hoe? Met een ‘molenbord’ in de vorm van de olieslagmolen. Op het bord komen citaten van mensen die vroeger in de buurt van de molen woonden, werkten en speelden. Vorig schooljaar bezochten ze de molen in Bokrijk en maakten ze met Natuurpunt een wandeling langs de voormalige locatie van de molen in de Abeekvallei. Dit schooljaar plannen ze een ontmoeting met mensen uit de buurt om citaten te verzamelen over hoe het vroeger was. De gemeente plant de plaatsing van het molenbord tijdens een toonmoment voor de buurt. Bij de inhuldiging willen de leerlingen aan het publiek vertellen wat ze te weten zijn gekomen.

Meer weten over de Keijersmolen?

Surf naar jongredtoud.be/projecten/kinrooi. Daar vind je informatie over windmolens en het werk van de molenaar. Je bekijkt er ook de toneelstukjes die de kinderen tijdens de Molenstage gemaakt hebben.

59

KINROOI

LOOTP

OJ

PI

R

ECT

2.3

KORTESSEM

KORTESSEM

60

Vakwerkschuur vitsen en lemen WAT?

WANNEER?

Vakwerkschuur van De Alverberg Opeindestraat 128, Kortessem

Donderdag 31 augustus 2017

HOE? WAAROM? Door vakwerk te restaureren ontdekken de jongeren de erfgoedwaarde en techniek van vakwerk en vits- en leemwerk.

• Inleiding over vakwerk, vitsen en lemen • Uitbreken van de oude leem, nieuwe vitsstokken plaatsen en latjes vitsen, nieuwe leem aanbrengen • Rondleiding langs de dieren op de boerderij

WIE? Een gemengde groep van: • leden (11-15 jaar) en begeleiders (18+) van Jeugdbond voor Natuur en Milieu (JNM), afdelingen Fruitstreek, West-Limburg en Zuid-Limburg • individuele kinderen en jongeren

MET WIE? • BioBeleefBoerderij De Alverberg vzw • Intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED) Haspengouw West • Monumentenwacht Limburg • Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren • Vakwerker Roeland Schröder

61

KORTESSEM

WAT? De stro- en hooischuur van BioBeleefBoerderij De Alverberg is opgebouwd uit authentiek vakwerk. Ze staat er sinds 1890. In de leemwanden van de schuur zitten gaten. Ook het houtwerk is niet overal nog goed. Vakwerk bestaat uit een houten balkstructuur ingevuld met vlechtwerk van tenen van wilg, eik of hazelaar, dat bestreken is met een leemmengsel. Het vlechtwerk bestaat uit verticale houten staken die in gaten en sleuven in de regels zijn bevestigd. Hiertussen worden twijgen gevlochten.

Vakwerkbouw is typisch voor het Zuid-Limburgse Heuvelland. Het was tot 1850 de normale bouwwijze voor huizen. De natuurlijke materialen zijn in de buurt te verkrijgen. Daarom is het een goedkope manier van bouwen.

Vandaag worden geen nieuwe vakwerkhuizen meer gebouwd, maar wel gerestaureerd.

“Het vitsen en lemen was ideaal om met kinderen te doen. Het uitbreken en heropbouwen vonden ze erg leuk. Het is ook leuk dat ze zelf hetgeen dat ze afbreken weer kunnen opbouwen.”

Riene Bijnens leidster bij JNM West-Limburg

WAAROM? De restauratie van de schuur stond al lang op de wenslijst van De Alverberg, maar restaureren is een dure aangelegenheid. Dankzij Jong redt Oud komt de wens van De Alverberg uit. En daar blijft het niet bij. De Alverberg wil meer mensen uit de buurt betrekken bij hun werking. Met Jong redt Oud is de puzzel gelegd: met de inhoudelijke en financiële steun kunnen ze de schuur aanpakken via een educatieve activiteit met jongeren uit de omgeving. Er is nog veel werk aan de winkel, maar de eerste, belangrijke stap is gezet. Bovendien kan het project elk jaar herhaald worden. Zo biedt Jong redt Oud kansen om op langere termijn de schuur volledig te restaureren. En de jongeren? Die leren door de restauratie de techniek van vak-, vits- en leemwerk.

Zo ontdekken ze de erfgoedwaarde van oude vakhuizen.

KORTESSEM

62

WIE? De groep bestond uit leden en begeleiders van de Jeugdbond voor Natuur en Milieu (JNM), afdelingen Fruitstreek, West-Limburg en Zuid-Limburg. De jongeren waren tussen 11 en 15 jaar oud. Er werkten ook familieleden en kennissen van werknemers van De Alverberg mee.

<Tips < Spreek op tijd met de jeugdbeweging af. Hun activiteiten starten meestal midden september en lopen tot eind juni. In juni, juli en augustus zijn ze bezig met de kampen. Vaak hebben zij ook al verschillende weekends ingepland. Contacteer hen dus liefst al in september of oktober, bij de start van het nieuwe jaar. JNM Limburg komt niet elke week samen zoals andere jeugdbewegingen, maar voorziet enkele maanden vooraf een activiteitenkalender. Dat maakt hen heel flexibel.

Ga op zoek naar een jeugdbeweging wiens missie aansluit bij de inhoud of de soort activiteit van je Jong redt Oud-project. Elke jeugdbeweging is goed in het bedenken van spelformats, maar JNM werkt bij uitstek rond natuurbeheer.

Ook andere groepen kunnen vakwerk restaureren.

Er is geen specifieke voorkennis vereist, wel een goede portie interesse en goesting om de handen uit de mouwen te steken. Het kan ook interessant zijn om te werken met een doelgroep die net niet vertrouwd is met de natuur. Zo verrijken ze hun natuurkennis en oefenen ze allerlei ‘natuurskills’.

JNM richt zich op kinderen en jongeren uit Brussel en Vlaanderen tussen 7 en 26 jaar met interesse voor natuur en respect voor het leefmilieu. Hun missie? ‘We nemen zelf een zaag of schop in de hand en maken ruimte voor natuur.’ JNM was dan ook de geschikte jeugdbeweging voor dit project.

Aan de slag gaan met natuurlijke materialen zoals hout en leem sluit naadloos aan bij hun missie.

Ook handig: De Alverberg had al contact gehad met de leiding van JNM Fruitstreek omdat ze vroeger bij hen op de boerderij op weekend kwamen.

Het contact met de leiding verliep via e-mail en telefoon. Met onze digitale flyer nodigden ze hun leden uit. Op de flyer stond een uiterste inschrijvingsdatum. Twaalf deelnemers was het streefdoel. Naast de samenwerking met JNM verdeelde De Alverberg de uitnodiging via de Facebookpagina en bij kinderen en familieleden van hun werknemers. Zo ontstond er een leuk, gemengd groepje van 12 kinderen en jongeren tussen 11 en 22 jaar.

WANNEER? De voorbereiding van het Jong redt Oud-project startte in april 2017 en liep tot midden augustus.

31 augustus was D-day. Op die dag werkten de jongeren de hele dag aan de schuur.

63

KORTESSEM

HOE? April – augustus • Monumentenwacht Limburg maakt een inspectierapport op. Er wordt beslist welk deel van de schuur we in deze eerste fase restaureren.

• Er wordt contact opgenomen met vakwerkers die advies geven en een vakwerker die de werken kan uitvoeren en begeleiden. Tegelijk wordt de groep jongeren samengesteld.

• Vakwerker Roeland voert voorbereidende herstellingen uit: hij vernieuwt een deel van de voetplaat onderaan de leemwand en plaatst een nieuwe dakgoot.

• De leiding van JNM verspreidt de uitnodiging onder hun leden om mee de leemwand te herstellen. Tijdens het kamp sporen zij hun leden ook mondeling aan om mee te doen. De Alverberg verdeelt de uitnodiging op hun Facebookpagina.

Samen met vakwerker Roeland voeren ze mond-tot-mondreclame voor de activiteit.

• Midden augustus wordt de leem op De Alverberg geleverd.

KORTESSEM

64

Donderdag 31 augustus • De jongeren leren vakwerk kennen via beeldmateriaal.

• De jongeren breken de oude leem uit. Ze scheiden de oude vitsstokken en latten van de leem. De oude leem wordt op het veld verspreid.

• De groep plaatst nieuwe vitsstokken van hazelaar: meten, op maat zagen, scherpe kanten schuren en afronden en in de gaten en sleuf in de balken klemmen.

• De jongeren weven eiken latten tussen de vitsstokken.

• De groep gooit proppen leem tegen het vitswerk tot de hele wand onder de leem zit.

• Ze werken de leemwand af. Ze maken de wand overal even dik en strijken ze glad.

• Slotmoment met groepsfoto en uitdelen van de Jong redt Oud-badges. Download het sjabloon van de badge op jongredtoud.be/ downloads.

<<Tips Leg zo goed mogelijk de verschillende planningen van alle partners samen. Hou rekening met activiteiten op en rond de erfgoedsite, het werkingsjaar en de planning van de jeugdbeweging(en) en de agenda van de vakwerker. Dit kan een ingewikkelde puzzel zijn.

Misschien organiseer je het beste een planningsmoment met de verschillende partners? Zo leert iedereen elkaar ook meteen kennen.

Veiligheid eerst! Overloop vooraf mogelijke risico’s en neem de nodige veiligheidsmaatregelen. Het leemmengsel kan kalk bevatten dat huid en ogen irriteert. Voorzie veiligheidsbrillen en werkhandschoenen. Als er een stelling nodig is, voer je de werken uit met oudere jongeren. Beveilig zowel de stelling als de jongeren.

Voorzie ook EHBO-materiaal.

“Ik ben er zeker van dat ze door deze activiteit meer stilstaan bij de waarde van vakwerkhuizen en een inzicht krijgen in welke technieken er vroeger werden toegepast.” Riene Bijnens leidster bij JNM West-Limburg Het herstellen van vakwerk gebeurt in verschillende stappen.

De ene stap vraagt meer kracht dan de andere. Daarom is het aangeraden om niet alleen met jongere kinderen te vitsen en lemen.

Voor het vitsvlechtwerk bijvoorbeeld is heel wat precisie en duwen trekkracht nodig. Werk dus ook samen met oudere jongeren.

Doet de leiding van de groep mee? Dan kunnen zij de ‘zwaardere’ stappen uitvoeren.

Bestel de leem op tijd.

Er zijn ook vakwerkers of leemspecialisten die hun eigen leemmengeling bereiden. Je kunt samenwerken met iemand die de leemmengeling voorbereidt en levert, én de leemactiviteit begeleidt. Zo een vakwerker kent zijn eigen leem goed en weet precies hoe ermee te werken.

Lemen = vuil worden! Deel vooraf mee dat de deelnemers kledij moeten dragen die vuil mag worden.

Het vitsen en lemen kan snel vorderen. Voorzie nog een aantal andere activiteiten, zoals spelen in het hooi of een rondleiding langs de dieren. Deze mix van activiteiten maken de Jong redt Oud-dag geslaagd.

65

KORTESSEM

MET WIE? BioBeleefBoerderij De Alverberg vzw • volgt het volledige project mee op • brengt ons in contact met de leiding van JNM • organiseert en begeleidt mee de restauratiewerken • zorgt voor logistieke ondersteuning: materiaal zoals werkbanken, werkhandschoenen, veiligheidsbrillen, potloden, meters, EHBO-koffer, lunch en vieruurtje

Intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED) Haspengouw West • volgt het volledige project mee op, • organiseert en begeleidt mee de restauratiewerken • heeft expertise rond vakwerk en geeft informatie over vakwerk

Monumentenwacht Limburg • maakt een inspectierapport op van de vakwerkschuur, dat als basis dient om de schuur te restaureren: overzicht van de toestand, problemen die liefst snel moeten worden aangepakt en aanbevelingen voor het onderhoud

Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren • volgt het volledige project mee op, • organiseert en begeleidt mee de restauratiewerken • heeft expertise rond vakwerk en geeft informatie over vakwerk

Vakwerker Roeland Schröder • herstelt een deel van de voetplaat onderaan de leemwand en plaatst een nieuwe dakgoot boven de te restaureren leemwand • zorgt voor het materiaal voor het vitswerk: takken hazelaar, eiken latten, hamers, zagen, handborstels, schuurpapier • leert de kinderen en jongeren het vitsen en het lemen aan en begeleidt hen bij de restauratiewerken

KORTESSEM

66

<Tips < Je voelt snel aan welke vorm van contact en overleg het beste werkt met de partners waarmee je samenwerkt. Via de telefoon krijg je doorgaans sneller antwoord dan via e-mail. Spreek zeker ook af ter plaatse, bij de erfgoedsite of op het kantoor van de partner(s). Omdat de medewerkers van De Alverberg doorgaans buiten op de boerderij aan het werk zijn, was het in dit geval het meest efficiënt om telefonisch met hen contact op te nemen en om op De Alverberg af te spreken.

Een aandachtspunt is de communicatie van de vakman met de jongeren.

De begeleiders van de groep (jeugdbewegingleiders, leerkrachten, …) kunnen samen met de vakman met de jongeren communiceren. Zij zijn hier ervaren in, kennen doorgaans de groep en weten dus ook wat hun voorkennis is. Bespreek vooraf met de vakman en de begeleiders dat ze samen de uitleg zullen geven.

GOED OM TE WETEN • De volledige schuur in één keer restaureren? Dat was door tijds- en geldgebrek niet mogelijk. Het eerste Jong redt Oud-project is nu achter de rug, maar er is dus nog geen afgerond eindresultaat. Daarom is dit project ideaal om elk jaar opnieuw te herhalen.

• Werken rond vakwerk leent zich goed voor een samenwerking met Bokrijk.

• Het project liep vertraging op door de zoektocht naar een vakwerker. De weinige vakwerkers die er zijn, hebben vaak drukke agenda’s.

“Dat was weer een prachtig project, De Alverberg!

Knappe samenwerking met de JNM’ers ook!” Reactie via Facebook <<Tip Probeer de groep te betrekken bij het volgende Jong redt Oud-project. Misschien kunnen ze de nieuwe groep begeleiden, samen met de vakwerkexpert? Zo leren ze hun kennis delen met andere leeftijdsgenoten.

EN NU? Het opknappen van de volledige vakwerkschuur kost heel wat tijd en geld. Daarom wil De Alverberg elk jaar met Jong redt Oud een deel van de schuur herstellen. Naast JNM zoeken ze samenwerking met andere jeugdbewegingen, klasgroepen of geïnteresseerden.

Er zit ook een samenwerking met de leerlingen interieurbouw van BuSO De Dageraad in de pijplijn. Zij willen een maquette/bouwpakket maken van het houten raamwerk dat nodig is voor vakwerk. Dit traject kan starten met een inspirerend bezoek aan Bokrijk, waar zo’n maquette en ook lemen vakwerkhuizen te zien zijn. Groepen die De Alverberg bezoeken, zetten dan de maquette als educatieve activiteit in elkaar. Daarnaast kunnen de leerlingen verder werken aan de schuur van de boerderij met de reparatie van het houtwerk en de vernieuwing van een stuk oude leemwand.

Meer weten over vakwerk, vitsen en lemen? Surf naar jongredtoud.be/projecten/kortessem.

67

KORTESSEM

LOOTP

OJ

PI

R

ECT

2.4

MEEUWEN-GRUITRODE

MEEUWEN-GRUITRODE

68

Al spelend de landduin Oudsberg beheren WAT?

HOE?

De landduin Oudsberg in natuurgebied Duinen- • Drie bijeenkomsten met de leiding van de gordel, op het einde van de Duinenstraat in jeugdbewegingen: Opglabbeek, bij Heidedal ɾɾ kennismaken met de Oudsberg en brainstormen om het kader van het spel vast WAAROM? te leggen Jeugdbewegingen en andere groepen senɾɾ verzamelen van bijkomende info en vastleggen sibiliseren voor het behoud en beheer van en concretiseren van de spelroute natuurgebied Duinengordel. Ze werken actief ɾɾverder uitwerken en koppelen van de route mee aan het beheer van het gebied. aan de uitgewerkte spelen • Testen van het Oudsberg-spel WIE? • Lancering van het Oudsberg-spel • Ontwikkeling van het spel door leiding van de plaatselijke jeugdbewegingen: KAJ Louwel, MET WIE? Chiromeisjes Opglabbeek en Chiro Gruitrode • Agentschap voor Natuur en Bos en • Testen van het spel door vrijwillige kinderen de boswachter van Duinengordel en jongeren • Duinengordel: een samenwerking tussen Opglabbeek, Maaseik, Meeuwen-Gruitrode, WANNEER? Agentschap voor Natuur en Bos en Regionaal Twee bijeenkomsten in mei, een test op Landschap Kempen en Maasland 23 september en de officiële opening op • Gemeente Meeuwen-Gruitrode 8 oktober tijdens de Week van het Bos

69

MEEUWEN-GRUITRODE

WAT? Duinengordel is een natuurgebied van 3000 hectare. Centraal in Duinengordel ligt het natuurreservaat Oudsberg, 223 hectare groot en omringd door heideterreinen, statige bossen en vlinderrijke graslanden. De Oudsberg is een zandige landduin die bijna 90 meter boven de zeespiegel uitsteekt. Het is de hoogste duin van het land! Op de duin komen unieke duinvegetaties voor.

WAAROM? Met kilometerslange paden beleef je in dit gebied als wandelaar, fietser of ruiter topnatuur. Een deel van de Oudsberg is ingericht als speelzone en is een populaire activiteitenlocatie. Om jeugdbewegingen en andere groepen te sensibiliseren voor het behoud en beheer van natuurgebied Duinengordel, werd er een spel gemaakt: het Oudsberg-spel.

WIE? Het Oudsberg-spel werd ontwikkeld door de leiding van de lokale jeugdbewegingen: KAJ Louwel, Chiromeisjes Opglabbeek en Chiro Gruitrode. De gemeente Meeuwen-Gruitrode had al goede contacten met de jeugdbewegingen. In overleg met Mooss verspreidde de gemeente een â&#x20AC;&#x2DC;catchyâ&#x20AC;&#x2122; uitnodiging via e-mail naar de verschillende lokale jeugdbewegingen.

<<Tips Komt er weinig reactie op de uitnodiging via e-mail? Contacteer dan de hoofdleiding van de jeugdbeweging telefonisch. Zo kun je persoonlijk uitleggen wat het project inhoudt en wat er precies van hen wordt verwacht.

De begeleider van een project met jongeren is bij voorkeur iemand die vertrouwd is met die doelgroep. Zo verloopt de communicatie meteen vlot.

70

HOE? Ontwikkelingsfase met de leiding

Bijeenkomst 1 in Meeuwen-Gruitrode • De leiding maakt kennis met Jong redt Oud en de partners.

• De leiding krijgt informatie over het natuurgebied met de focus op het behoud en beheer.

• Brainstorm en beslissing over het spelformat: een QRcodetocht met verschillende stops waarop de groep telkens een spel kan spelen.

• Brainstorm over hoe de tocht zichtbaar kan zijn in het gebied, de duur van de tocht en andere praktische zaken.

• Samenvatting en praktische afspraken voor de volgende bijeenkomst.

<Tips < Laat de jongeren zelf een locatie voor de bijeenkomsten voorstellen.

Zo kan het voor hen handig zijn om in hun lokaal samen te komen.

Om het natuurgebied niet vol te plaatsen met opvallende borden of grote spelzuilen, kies je beter voor paaltjes in de vorm van boomstronkjes waarop houten bordjes met de QR-codes zijn bevestigd. Dit is ook duurzaam materiaal, bestand tegen weer en wind.

Zo houd je rekening met de natuurlijke omgeving.

Voorzie informele momenten om de groepssfeer te versterken. Nieuwe mensen leren kennen, motiveert jongeren om deel te nemen aan het project.

Hou bij de ontwikkeling van een spel in een beschermd natuurgebied rekening met de mogelijkheden van het gebied. Zo is het in Duinengordel niet mogelijk om spelmateriaal te gebruiken. Er is nergens een balie of afhaalpunt waar je materiaal kan afhalen en terugbrengen. Dit soort praktische zaken bepalen de richting van het spel en zijn belangrijke factoren om in overweging te nemen.

Bijeenkomst 2 in natuurgebied Duinengordel, de Oudsberg ɾɾ De leiding wandelt samen met de partners door het gebied van de Oudsberg en legt de spelroute vast. ɾɾ De boswachter geeft uitleg over het gebied. ɾɾ De groep bakent de tocht af en bepaalt de afstand tussen de stops en de plaats van de paaltjes met de QR-codes. ɾɾ Praktische afspraken voor het verdere verloop. ɾɾ Iedereen eet samen een frietje, top voor de groepssfeer! ɾɾ De leiding bedenkt thuis verder de spelletjes voor bij de stops.

Bijeenkomst 3 in Meeuwen-Gruitrode • De groep werkt de route verder uit en koppelt deze aan de spelletjes.

• Niet alle spelletjes zijn geschikt voor jong en oud. Daarom worden er twee tochten gemaakt: een tocht van één kilometer met zes stops en spelletjes op maat van min 12-jarigen, en een tocht van twee kilometer met zeven stops en spelletjes op maat van plus 12-jarigen.

• Tot slot worden er afspraken gemaakt rond de definitieve uitwerking van het spel.

71

MEEUWEN-GRUITRODE

Verdere uitwerking en plaatsing van het spel • Mooss verwerkt de input van de leiding tot spelinstructies voor de QR-codes.

• In overleg met Duinengordel maakt Mooss de QR-codes aan.

Mooss ontwerpt het grote startbord met de algemene speluitleg en een afvalmeter-meetlat voor de korf naast het bord waarin het verzamelde afval na de tocht gedropt wordt.

• Het spel krijgt het ‘Oudsberg-spel’ als naam.

• Mooss laat de QR-codes en wegwijzers met een laser cutten in houten bordjes. Het startbord met de meter wordt op duurzaam materiaal gedrukt.

<<Tip Onderschat de productie en plaatsing van het spelmateriaal niet. Ontwerpen voor het materiaal moeten altijd door de verschillende partners goedgekeurd worden. Evalueer de inhoud, de tekst, het materiaal en de veiligheid. Start hier dus op tijd mee. Voorzie ruimte voor feedback en eventuele aanpassingen. Spreek met de drukker tijdig de productie- en levertermijn af.

Testfase en lancering van het spel • Een groep vrijwilligers test het spel.

• De officiële opening van het spel vindt plaats met de start van de Week van het Bos. 170 leden van verschillende jeugdbewegingen spelen het spel.

MEEUWEN-GRUITRODE

72

MET WIE? Agentschap voor Natuur en Bos, boswachter Duinengordel • geeft informatie over het behoud en beheer van het natuurgebied • beslist mee in welk duurzaam materiaal het spel ontwikkeld wordt • zorgt voor het op maat zagen van boomstronkjes waaraan de QR-codebordjes en wegwijzers bevestigd zijn • zorgt voor de plaatsing van het spel in het natuurgebied

Duinengordel • volgt nauw het volledige project mee op • zorgt voor de verdere uitwerking van het spel • zorgt voor de plaatsing van het spel in het natuurgebied • begeleidt de test • organiseert de opening van het spel

Gemeente en Jeugddienst Meeuwen-Gruitrode • verstuurt de oproep naar de jeugdverenigingen van de gemeente Meeuwen-Gruitrode en de andere omliggende gemeenten

73

GOED OM TE WETEN • De leiding was erg betrokken omdat zij de verantwoordelijkheid kregen over de ontwikkeling van het spel.

• Er waren meerdere experts en partners nauw betrokken. Het enthousiasme van deze experts werkt aanstekelijk voor iedereen. Zo ging iedereen met grote zorg en respect om met het natuurgebied.

• Natuurbeheerwerken zijn seizoensgebonden.

Het seizoen waarin dit project doorging, leende zich niet tot natuurbeheer.

• Het uitgangspunt van dit project was een natuurbeheerspel maken dat jeugdbewegingen zelfstandig kunnen spelen in het gebied. Een groep jongeren tijdens dit spel aan natuurbeheer laten doen, zag de boswachter niet zitten.

Een natuurbeheeractiviteit gebeurt namelijk steeds onder begeleiding van een kenner.

• Bij een project met een digitale tool moet je rekening houden met technologie die het laat afweten. Vooraf testen is de boodschap! Ga na hoe de kwaliteit van de internetverbinding is in het gebied en geef spelers duidelijk mee dat ze best vooraf een app downloaden om QR-codes te scannen.

• Het verzamelen van zwerfvuil is een extra opdracht van het Oudsberg-spel. De groep gooit het afval na de tocht in de afvalmeter bij het startbord. Maar eerst kunnen ze een groepsfoto nemen mét hun buitgemaakte afval. Sturen ze die foto naar Duinengordel? Dan krijgt iedere deelnemer een gadget toegestuurd. Samen met dit gadget ontvangt de groep een uitnodiging om mee te helpen met andere beheerwerken in het natuurgebied.

MEEUWEN-GRUITRODE

74

EN NU? Het Oudsberg-spel is permanent in Duinengordel geïnstalleerd. Jeugdbewegingen, families en andere groepen kunnen het spel ten allen tijde spelen.

Het spel kan ook uitgebreid en/of herwerkt worden met dezelfde leiding of andere groepen jongeren.

De inhoud achter de QR-codes kun je steeds aanpassen.

Het maakt niet uit of je eerst het spel speelt of eerst onder begeleiding beheerwerken uitvoert.

Bij beide activiteiten wordt verwezen naar de andere activiteit.

In de toekomst kan dit project nog meer aansluiten bij het programma Educatief Natuurbeheer van Natuurpunt. Binnen dit programma gaat Natuurpunt met verschillende scholen en andere groepen rond natuurbeheer aan de slag. Het programma bestaat uit drie luiken: 1. Infomoment over natuurbeheer in de klas 2. Wandeling in Duinengordel/in de buurt van de Oudsberg. Vragen als ‘Waarom moet er beheerd worden?’ en ‘Wat gebeurt er als we niets doen?’ krijgen een antwoord 3. Een halve dag meewerken aan beheerwerken in de buurt van de Oudsberg: heideherstel door jonge woekerende dennenboompjes uit te trekken

Meer weten over natuurgebied Duinengordel, Oudsberg en natuurbeheer?

Surf naar jongredtoud.be/projecten/meeuwen-gruitrode.

75

MEEUWEN-GRUITRODE

LOOTP

OJ

PI

R

ECT

2.4

PEER

76

PEER

Archeologische site Peer-Hoogstraat vol verhalen WAT? De archeologische site Peer-Hoogstraat in Grote-Brogel

WAAROM? De erfgoedwaarde van archeologie ontdekken en de archeologische site in hun dorp leren kennen en via een audiowandeling ontsluiten

WIE? Leerlingen uit het vierde middelbaar van het Agnetencollege in Peer

WANNEER? Op 7 en 13 september 2017

HOE? • Inleiding ‘wat is archeologie?’ en presentatie van de site Peer-Hoogstraat • Inleiding ‘scenarioschrijven’ • Scenario’s vanuit de verhalen rond de site schrijven en er geluidsopnames van maken die via QR-codes op een wandeling langs de site te horen zijn

MET WIE? • Agentschap Onroerend Erfgoed • Stad Peer • Intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED) Regionaal Landschap Kempen en Maasland • Natuurpunt

77

PEER

WAT? In september 2016 werd de site Peer-Hoogstraat opgegraven. Deze archeologische site legt twee cultusplaatsen bloot met bijzondere voorwerpen uit de overgangsperiode tussen de Keltische en Romeinse tijd. De site ligt in de Abeekvallei, langs een Romeinse hoofdweg. Het is vermoedelijk een voormalige cultusplaats of heilig bos. De inheemse bevolking voerde er rituelen uit.

WAAROM? De opgegraven schatten en verhalen spreken tot de verbeelding.

Maar tot nu toe is deze site nog niet ontsloten voor het publiek.

Dit Jong redt Oud-project brengt daar verandering in! Eindelijk kunnen bezoekers en buurtbewoners via een audiowandeling meer te weten komen over de opgravingen en de gevonden schatten. En de jongeren? Die ontdekken de erfgoedwaarde van archeologie en leren de archeologische site in hun dorp kennen.

WIE? Elf leerlingen uit het vierde middelbaar van de secundaire school het Agnetencollege in Peer gingen aan de slag op de site. De IOED/Regionaal Landschap Kempen en Maasland wist dat de school interesse had om rond deze archeologische site te werken. In het vierde middelbaar leren ze in de les Latijn over Caesar, die ook in dit opgegraven gebied zou geweest zijn. Het Jong redt Oud-project sluit hier mooi op aan.

“Mijn leerlingen stelden niet eens de vraag of dit voor punten is!”

Hilde leerkracht Latijn

PEER

78

HOE? De leerlingen werken tijdens twee lesmomenten van elk twee lesuren Latijn aan het project.

Eerste lesmoment • Kennismaking en voorstelling Jong redt Oud. • Marleen Martens, de archeologe die de leiding had tijdens de opgravingen, vertelt aan de hand van een presentatie over de site en de vondsten.

• De leerlingen krijgen een introductie in scenarioschrijven.

• De klas verwerkt de input over de site in groepjes tot korte verhalen of dialogen. Elke groep krijgt een ander gegeven als uitgangspunt: ɾɾde historische functie van de site als ‘heilig bos’ of rituele plek ɾɾarcheologen op ontdekking ɾɾmetaaldetectoristen op pad ɾɾRomeinse versus inheemse bevolking ɾɾrituelen

“Prachtig hoe een dode taal tot leven komt als de leerlingen zich tijdens de les Latijn in de schoenen van onze Keltische voorouders mogen verplaatsen.”

Hilde leerkracht Latijn

Tussen de twee lesmomenten • Sommige groepjes werken thuis verder aan hun verhaal.

• De leerlingen bezorgen hun verhaal aan de leerkracht en de begeleider die het nalezen.

79

PEER

Tweede lesmoment • De leerlingen maken van hun verhaal een geluidsfragment. Ze spreken de verhalen/dialogen in via iPads. Met verschillende attributen bootsen ze ook geluiden na.

“Het was leuk om te zien hoe creatief de jongeren omgaan met de informatie die ze kregen over de archeologische site, de rituelen en de vondsten.”

Marleen Martens archeologe Agentschap Onroerend Erfgoed

Verdere uitwerking • Mooss maakt QR-codes met de geluidsfragmenten aan. Deze QR-codes komen langs een wandelroute die samen met Natuurpunt is uitgestippeld.

• Is de audiowandeling in het gebied beschikbaar? Dan volgt het openingsmoment waarbij de leerlingen hun familie, vrienden en andere geïnteresseerden meenemen op een wandeling vol verhalen.

<<Tips Geef jongeren vrijheid en laat de ideeën echt uit henzelf komen.

Ga tijdens het ontwikkelingsproces bij elk groepje langs. Begeleid de jongeren ook individueel. Zo voelt iedereen zich gehoord.

Elke groep kan andere ideeën hebben en op een andere manier werken.

Voorzie tussentijds of naar het einde toe een moment waarop de leerlingen hun ideeën en resultaten aan elkaar voorstellen.

PEER

80

MET WIE? Agentschap Onroerend Erfgoed (archeologe Marleen Martens) • vertelt de leerlingen over de opgravingen en de ontdekkingen van de archeologische site

Dienst Vrije tijd & Toerisme Stad Peer • garandeert de opvolging van het project en de plaatsing/ontsluiting van de verhalen in de vorm van geluidsfragmenten via QR-codes langs de archeologische site

Intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED) Regionaal Landschap Kempen en Maasland • geeft informatie rond de archeologische site en begeleidt Mooss bij een bezoek aan de site (nu een aspergeveld) en de vijf prehistorische grafheuvels van Molhem • maakt het project bekend in de gemeente

Natuurpunt • geeft uitleg over het gebied van de Abeekvallei en over de Natuurpuntwandelingen die er lopen • begeleidt Mooss door het gebied en op de wandeling langs de site • zoekt mee uit hoe de verhalen van de klas ontsloten kunnen worden langs de site • volgt de ontsluiting van de verhalen in het gebied op

<<Tips Zorg bij het overbrengen van het verhaal voor een versie op jongerenmaat. Breng het niet té wetenschappelijk. Voorzie een vlot verhaal met leuke anekdotes.

Zorg voor interactie door vragen te stellen. Wat weten ze over archeologie en over deze site? Heeft iemand al eens meegedaan met een archeologische opgraving?

Wat verwachten ze te weten te komen? Of wat willen ze er graag over weten?

Pas je taalgebruik aan op maat van de jongeren en verklaar moeilijke termen of vakterminologie.

81

PEER

GOED OM TE WETEN • Het is fijn als je kunt samenwerken met een expert die nauw betrokken is bij het erfgoed. Dit project genoot van expertise uit eerste hand: de archeologe die de opgravingen leidde.

• Leerlingen en leerkracht waren erg enthousiast. Dit project bood hen een andere, nieuwe insteek en methode om met lesmaterie om te gaan.

• De archeologische site is nu een aspergeveld. Dat maakt de erfgoedsite misschien minder uitnodigend om mee aan de slag te gaan. Toch biedt dit mooie kansen om het erfgoed in beeld te brengen en de site tot leven te wekken, bijvoorbeeld via een app of met augmented/virtual reality.

• Dit project is gemakkelijk vertaalbaar naar andere gemeenten. Er wordt namelijk meer opgegraven dan je denkt. Zo gaan bouwwerken vaak gepaard met archeologische opgravingen. Zet je hierrond een Jong redt Oud-project op?

Dan koppel je het leuke aan het noodzakelijke.

• De inhoud van de QR-codes kan eenvoudig aangepast, veranderd of uitgebreid worden.

• Hou rekening met de beperktere beschikbaarheid van de stadsdiensten in vakantieperiodes. Maak concrete afspraken over wie waarvoor het aanspreekpunt is en wie wat opvolgt.

• Omwille van timing is de oorspronkelijke invulling van dit project aangepast.

Zie hiernaast voor een omschrijving van het oorspronkelijke projectidee.

EN NU?

<<Tip Nog meer inspiratie voor archeologie-activiteiten?

Bekijk het programma van de Nationale Archeologiedagen in Nederland, een driedaagse waarop jong en oud via verschillende activiteiten kennismaken met alle aspecten van archeologie. Surf naar archeologiedagen.nl.

PEER

De QR-codes met de geluidsfragmenten horen bij de wandeling langs de archeologische site. Deze wandeling overlapt deels met een al bestaande wandeling van Natuurpunt. Natuurpunt neemt de nieuwe wandeling op in hun vast aanbod. Zo worden de verhalen rond deze site toegankelijk voor het brede publiek.

Voor de leerlingen van het Agnetencollege zou het interessant zijn om het project verder te zetten, bijvoorbeeld met een initiatie opgraven en/ of een bezoek aan het Gallo-Romeins Museum.

Meer weten over de archeologische site?

Surf naar jongredtoud.be/projecten/peer.

82

Met een groep jongeren op archeologiestage Een archeologiestage is een leuke activiteit voor jongeren met interesse in archeologie. Tijdens de stage werken ze in hun vrije tijd enkele dagen rond een archeologische site. Verspreid hiervoor een motiverende oproep. Denk aan studenten archeologie, klassieke talen of geschiedenis, studenten in een digitale opleiding en jongeren uit het 5de en 6de middelbaar.

En waarom maak je er geen meerdaagse van met verschillende boeiende activiteiten?

• Een ontmoeting met iemand van de gemeente die vertelt hoe/waarom net op die plek een archeologische site gevonden is en die dit in relatie brengt met de geschiedenis van de gemeente.

• Een ontmoeting op de site met iemand die bij de opgravingen aanwezig was en de groep vertelt wat er precies waar is opgegraven en wat er ontdekt is.

• Een bezoek achter de schermen van het Gallo-Romeins Museum om originele artefacten te bekijken in de depots of misschien wel op de site zelf.

• Een initiatie opgraven: de jongeren helpen bij een opgraving op de site zelf of op een ander veld onder leiding van een archeoloog.

• Een ontmoeting met iemand die de digitale ontsluiting uitwerkt. De persoon vertelt hoe de jongeren de content die ze maken het best aanleveren.

• De organisatie van een redactieteam dat verschillende verhaallijnen over de site afbakent en brainstormt over de manier waarop die verhalen tot bij de bezoekers van de site geraken. Daarna werkt de groep de content uit met tekstjes, foto’s, filmpjes, geluidsfragmenten, quizvragen, dialogen, weetjes, …

ììWat als … we kinderen tot ‘mijnambassadeurs’ bombarderen? Laat hen mee tools op hun maat ontwikkelen, zodat ook families en scholen op een speelse manier het mijnerfgoed beleven. De mijnambassadeurs worden mijnerfgoedgidsen.

Ze mogen mee beslissen over de omvorming van een plein dat onderdeel is van het mijnerfgoed tot een belevingsruimte, bijvoorbeeld over hoe oude kolenwagentjes om te toveren tot speeltuigen.

83

PEER

84

3.

Wie kan je helpen?

85

Agentschap Onroerend Erfgoed

Heemkundige kringen

ɾɾ inventariseert, onderzoekt en beschermt onroerend erfgoed ɾɾ ondersteunt burgers, lokale overheden, ontwerpers, ontwikkelaars en andere instanties met adviezen en premies

ɾɾ verenigingen van vrijwilligers die lokaal erfgoed en het lokale verleden bewaren, bestuderen en publiek toegankelijk maken ɾɾ via Heemkunde Vlaanderen kan je een overzicht vinden van alle heemkundige kringen in Limburg: www.heemkundevlaanderen.be/heemkringen/heemkringen/limburg.

www.onroerenderfgoed.be Vlaams Administratief Centrum Limburg Koningin Astridlaan 50 bus 1, 3500 Hasselt 011 74 22 20

Heemkunde Vlaanderen

limburg@onroerenderfgoed.be

www.heemkunde-vlaanderen.be Zoutwerf 5, 2800 Mechelen 015 20 51 74

Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) ɾɾ werkt aan het behoud, de bescherming, het duurzaam beheer en de ontwikkeling van natuur ɾɾ beheert in totaal zo’n 80.000 hectare bos en natuurgebied

info@heemkunde-vlaanderen.be

Heemkunde Limburg www.heemkunde-limburg.be Gijzenveldstraat 43, 3690 Zutendaal 089 71 64 45 info@heemkunde-limburg.be

www.natuurenbos.be Vlaams Administratief Centrum Limburg Koningin Astridlaan 50 bus 5, 3500 Hasselt 011 74 24 50 anb@vlaanderen.be

Erfgoedcel ɾɾ spant zich via publieksprojecten, bewaring en inventarisering van het erfgoed in voor het cultureel erfgoed in een regio of stad ɾɾ ondersteunt en inspireert mensen en organisaties die zelf met lokaal erfgoed aan de slag (willen) gaan ɾɾ een overzicht van de erfgoedcellen vind je via www.erfgoedcellen.be

Intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst (IOED) ɾɾ intergemeentelijke samenwerkingsverband rond onroerend erfgoed ɾɾ behoud, beheer en bescherming van onroerend erfgoed ɾɾ aanspreekpunt én partner voor projecten ɾɾ via de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed vind je een overzicht van de IOED’s IOED De Merode voor een stuk werkzaam in Limburg, in Tessenderlo Cardijnlaan 1, 2200 Herentals 014 25 83 00 info@demerodeonline.be

Erfgoedcel Haspengouw www.erfgoedcelhaspengouw.be

IOED Haspengouw West

Diesterstraat 1, 3800 Sint-Truiden 011 70 18 30

werkzaam in de gemeenten Alken, Borgloon, Gingelom, Heers, Kortessem en Wellen

info@erfgoedhaspengouw.be

www.rlh.be Daaleindestraat 2, 3720 Kortessem

Erfgoedcel Mijn-Erfgoed

011 31 38 98

www.erfgoedcelmijnerfgoed.be C-mine, Evence Coppéelaan 87, 3600 Genk 089 811 411 info@mijnerfgoed.be

86

info@rlh.be

IOED Kempen en Maasland werkzaam in de gemeenten As, Bree, Genk, Kinrooi, Lanaken, Maaseik, Maasmechelen, Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek, Peer en Zutendaal www.rlkm.be Winterslagstraat 87, 3600 Genk

Musea, documentatiecentra & archieven Via www.erfgoedkaart.be vind je erfgoedorganisaties in jouw buurt en hun contactgegevens.

089 65 56 65 info@rlkm.be

IOED Lage Kempen werkzaam in de gemeenten Bocholt, Halen, Ham, Hamont-Achel, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren, Leopoldsburg, Neerpelt en Zonhoven

Natuurpunt Limburg ɾɾ onafhankelijke vrijwilligersverenging ɾɾ doet aan beheer, studie, openstelling en publieksontsluiting van natuurgebieden

www.rllk.be Grote baan 176, 3530 Houthalen

www.natuurpuntlimburg.be

011 78 52 59

Putvennestraat 112, 3500 Hasselt

info@rllk.be

011 24 60 20

IOED Oost-Haspengouw & Voeren

info@natuurpuntlimburg.be

werkzaam in de gemeenten Bilzen, Hoeselt, Riemst en Voeren www.ioedoost.be Maastrichtersteenweg 2b, 3770 Riemst tim@ioedoost.be (ondergronds erfgoed en algemene coördinatie) veerle@ioedoost.be (bovengrond erfgoed) 012 44 03 80

Jeugdbewegingen Via www.jeugdorganisaties.be vind je jeugdorganisaties in jouw buurt. Neem zeker ook contact op met de jeugddienst van je stad of gemeente.

Monumentenwacht Limburg ɾɾ is een onderdeel van het PCCE ɾɾ helpt eigenaars met het beheer van hun onroerend erfgoed onder andere via inspecties en toestandsrapporten www.monumentenwacht.be Willekensmolenstraat 140, 3500 Hasselt 011 23 75 90 mowa@limburg.be

Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE) ɾɾ erfgoeddienst van de provincie Limburg ɾɾ sensibilisering en publiekswerking rond onroerend erfgoed via eigen projecten ɾɾ ondersteunt projecten van anderen over onroerend erfgoed en geeft advies en subsidies www.pcce.be Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt 011 23 75 75 pcce@limburg.be

Provinciaal Natuurcentrum (PNC) ɾɾ zet zich in voor het behoud en de versterking van de Limburgse biodiversiteit ɾɾ maakt bewoners en bezoekers bewust van de impact van hun gedrag op onze leefomgeving ɾɾ zet mensen aan tot duurzaam gebruik van grondstoffen en energie via onderzoek, sensibilisering, documentatie, milieueducatie en netwerkontwikkeling www.provinciaalnatuurcentrum.be Craenevenne 86, 3600 Genk 011 26 54 50 pnc@limburg.be

87

Regionale Landschappen (RL) ɾɾ brengen overheden, verenigingen, bewoners en bezoekers samen rond natuur en landschap. Zo behouden en versterken ze de natuur, het landschap, het erfgoed, de streekidentiteit en recreatie. ɾɾ werken rond thema’s als natuurbehoud, landschapsherstel en erfgoed, landschapszorg, trage wegen en natuurrecreatie, woon-, speel- en schoolgroen ɾɾ voor een overzicht van de Regionale Landschappen: www.regionalelandschappen.be RL Haspengouw en Voeren www.rlh.be Daaleindestraat 2, 3720 Kortessem 011 31 38 98 info@rlh.be

RL Kempen en Maasland www.rlkm.be Winterslagstraat 87, 3600 Genk 089 65 56 65 info@rlkm.be

RL Lage Kempen www.rllk.be Grote baan 176, 3530 Houthalen 011 78 52 59 info@rllk.be

SCHOLEN Via data-onderwijs.vlaanderen.be/onderwijsaanbod van het departement onderwijs van de Vlaamse overheid vind je de adressen van alle scholen en centra en dus ook alle contactgegevens van de scholen in je buurt.

88

Copyright foto’s p. 3

PCCE

p. 10

vrije basisschool de Bammerd

p. 14

vrije basisschool de Bammerd

p. 15

Evelynn Thijsen

p. 17

IOED Regionaal Landschap Kempen en Maasland

p. 20

Duinengordel

p. 22

PCCE

p. 23

Jeugddienst Kinrooi

p. 24-25 Tony van Galen p. 26

Gaïa Kaboukos

p. 27

Mooss

p. 28

Mooss

p. 29

IOED Haspengouw West

p. 38

IOED Oost-Haspengouw & Voeren

p. 40-41 IOED Oost-Haspengouw & Voeren p. 41

IOED Oost-Haspengouw & Voeren

p. 42

vrije basisschool de Bammerd

p. 43

bovenaan: IOED Oost-Haspengouw & Voeren

p. 43

onderaan: vrije basisschool de Bammerd

p. 47

Johnny Geurts

p. 48

IOED Regionaal Landschap Kempen en Maasland

p. 50

Jeugddienst Kinrooi

p. 51

Jeugddienst Kinrooi

p. 52

IOED Regionaal Landschap Kempen en Maasland

p. 53

IOED Regionaal Landschap Kempen en Maasland

p. 56

Jeugddienst Kinrooi

p. 58

Roeland Schröder

p. 60

Karolien Coenen

p. 61

Karolien Coenen

p. 62

rechts: Mooss

p. 62

links: IOED Haspengouw West

p. 65

IOED Haspengouw West

p. 66

PCCE

p. 68

onderaan links: PCCE

p. 68-69 PCCE p. 70

Gaïa Kaboukos

p. 71

PCCE

p. 73

Gaïa Kaboukos

p. 74

Onroerend Erfgoed

p. 76

Onroerend Erfgoed

p. 77

Evelynn Thijsen

p. 78

Evelynn Thijsen

p. 79

Onroerend Erfgoed

89

Colofon

De deputatie van de provincie Limburg

Met dank aan alle partners:

Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Inge Moors, Bert Lambrechts, Igor Philtjens,

pilootproject Bilzen

Tom Vandeput, gedeputeerden en Liliane Vansummeren, provinciegriffier wd.

Auteurs

Sint-Lambertusparochie

GROTE-SPOUWEN

Dirk Bouve, Sandro Claes, Ellen Demuynck (Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, provincie Limburg),

pilootproject Kortessem

Chris Ferket, Annouk Brebels, Aline Van Nereaux en Sarah Gallasz (Mooss vzw)

Tekstredactie

pilootproject Kinrooi

Alfabetweter

Vormgeving Krysztoff Dorion

pilootproject Meeuwen-Gruitrode Druk Drukkerij Hendrix

Verantwoordelijke uitgever Sandro Claes, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt.

pilootproject Peer

tweede druk, januari 2019 Š Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (provincie Limburg) Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande en schriftelijke toestemming van de verantwoordelijke uitgever.