STAN PRAWNY I ROZWIĄZANIA LEGISLACYJNE DOTYCZĄCE MEDYCYNY ALTERNATYWNEJ I KOMPLEMENTARNEJ

STAN PRAWNY I ROZWIĄZANIA LEGISLACYJNE DOTYCZĄCE MEDYCYNY ALTERNATYWNEJ I KOMPLEMENTARNEJ NA ŚWIECIE Anna Brodziak Grzegorz Kukowka Katarzyna Lejman Paweł Sobczuk

1

STAN PRAWNY I ROZWIĄZANIA LEGISLACYJNE DOTYCZĄCE MEDYCYNY ALTERNATYWNEJ I KOMPLEMENTARNEJ NA ŚWIECIE

Warszawa, październik 2018 r.

Anna Brodziak Grzegorz Kukowka Katarzyna Lejman Paweł Sobczuk Projekt finansowany ze środków Fundacji Polska Liga Walki z Rakiem w ramach II edycji konkursu „Onkogranty”

WPROWADZENIE Metody niekonwencjonalne i komplementarne są coraz częściej wybierane przez pacjentów onkologicznych. W ostatnich latach rynek usług tego typu powiększył się. Praktycy medycyny alternatywnej oferują szeroki zakres usług obejmujących m.in. akupunkturę, wlewy witamin, liczne suplementy diety czy hipertermię ogólnoustrojową. Większość z tych metod nie ma potwierdzonej skuteczności przeciwnowotworowej, co więcej, może być również szkodliwa dla zdrowia.

Celem niniejszego opracowania jest zwięzłe przedstawienie regulacji prawnych dotyczących medycyny niekonwencjonalnej i komplementarnej, obowiązujących w różnych państwach świata, a następnie dokonania wstępnej oceny ich zgodności z prawem Unii Europejskiej. Ma to umożliwić w przyszłości podjęcie rzetelnej debaty publicznej dotyczącej rekomendacji dla zmian w polskim prawie.

W trakcie prowadzonych analiz zmierzających do przygotowania niniejszego opracowania, autorzy natrafili na cytat prof. Dušana Šuputa, byłego dziekana Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Ljubljanie, który stwierdził, że „Uzdrowicielstwo nie jest ani medycyną, ani alternatywną medycyną, ale jest alternatywnym sposobem na zarabianie pieniędzy”.1 W niektórych systemach prawnych (np. w Słowenii) pacjentów korzystających z metod alternatywnych określa się mianem „klientów”, dla ich odróżnienia od osób leczonych sposobami uznanymi przez naukę, zaś osoby udzielające takich usług nazywa się po prostu „uzdrowicielami”.

Omawiane formy terapii nie są uregulowane w polskim porządku prawnym.

Brakuje rozwiązań określających kto i w jakim zakresie może świadczyć tego typu usługi. Nie wyznaczono też żadnych granic ani zasad odpowiedzialności podmiotów stosujących te metody. Ma to szczególne znaczenie w sytuacjach, w których zaleca się pacjentom stosowanie tych metod zamiast leczenia rekomendowanego przez lekarzy onkologów.

Problem ten jest o tyle istotny, że pacjenci z chorobą nowotworową nie zawsze korzystają z oferowanych usług wyłącznie jako formy uzupełniającej podstawowe leczenie. Istnieje grupa chorych, którzy rezygnują z rekomendowanych metod leczenia, takich jak chirurgia, radio- czy chemioterapia, na rzecz kuracji alternatywnych o nieudowodnionej skuteczności. W takich przypadkach wdrożenie sprawdzonego i efektywnego leczenia bywa opóźnione o wiele miesięcy lub wręcz niemożliwe z powodu zaawansowania procesu chorobowego.

W osobistej ocenie autorów wyżej zaprezentowana nomenklatura jest bezpieczniejsza, ponieważ nie naraża pacjentów na wprowadzenie ich w błąd co do kwalifikacji i naukowości konkretnych metod.

Dlatego zrezygnowaliśmy ze stosowania w tym raporcie używania pojęcia „medycyna alternatywna”. Zamiast tego posługujemy się określeniami takimi jak „metody komplementarne” lub „niekonwencjonalne”, czy „usługi”. Osoby stosujące te metody nazywamy zaś również „uzdrowicielami”, dla ich wyraźnego rozróżnienia od lekarzy.

3

CZĘŚĆ I

STOSOWANE ROZWIĄZANIA PRAWNE Niniejsza część została podzielona na punkty tematyczne, dotyczące poszczególnych rozwiązań prawnych. W poniższym raporcie autorzy projektu przedstawili regulacje dotyczące medycyny alternatywnej w wybranych krajach świata. Wstępna selekcja państw została dokonana na podstawie analizy opartej na źródłach prawniczych, przeglądzie publikacji oraz artykułów naukowych dot. regulacji prawnych w obszarze medycyny niekonwencjonalnej. Odrzucone zostały systemy słabiej rozwinięte, w szczególności te, które w ogóle nie zawierają regulacji dotyczących medycyny niekonwencjonalnej.

W kolejnym etapie szczegółowej analizie poddano oficjalne teksty aktów prawnych, wybranych na podstawie wstępnej selekcji państw. W ramach każdego z omawianych rozwiązań wskazano przykłady ich zastosowania, opierające się na regulacjach prawnych obowiązujących we wskazanych państwach świata.

obowiązków skupiających się na wzajemnych relacjach pomiędzy uzdrowicielami a lekarzami. Z kolei w punktach od 21 do 23 przeanalizowano przepisy odnoszące się do praw osób korzystających z usług uzdrowicieli. Punkt 24 poświęcono rozwiązaniom dotyczącym stosowania metod niekonwencjonalnych przez lekarzy.

Wreszcie, w punktach 25 i 26 przedstawiono przykłady systemu przewidującego całkowity zakaz świadczenia usług uzdrowicielskich, jak i regulacji prawnej pozornej, która pomimo potencjału w istocie nie wprowadza kompleksowego rozwiązania odnoszącego się do stosowania metod niekonwencjonalnych.

W przekonaniu autorów niniejszego raportu, zaprezentowane 26 rozwiązań regulacyjnych wraz z licznymi przykładami ich zastosowania, pozwala na wyrobienie skonkretyzowanego poglądu na stosowane na świecie metody regulacyjne w obszarze metod komplementarnych i rozpoczęcie szerszej debaty na temat rozwiązań możliwych do wprowadzenia w naszym kraju.

W pierwszej kolejności (punkty od 1 do 8) przedstawiono rozwiązania najbardziej ogólne, dotyczące definicji, katalogu osób uprawnionych do prowadzenia działalności uzdrowicielskiej, wymaganych kwalifikacji i ogólnych obostrzeń w stosowaniu metod niekonwencjonalnych. Następnie, w punktach od 9 do 17 przedstawiono regulacje prawne dotyczące sposobu świadczenia usług uzdrowicielskich.

W dalszej kolejności (punkty od 18 do 20) omówiono rozwiązania dotyczące

1. Definicje i sposób określenia praktyków metod niekonwencjonalnych Analizując obowiązujące w różnych państwach świata ustawodawstwo dotyczące metod komplementarnych, na szczególną uwagę zasługuje sposób zdefiniowania osób trudniących się stoso-

5

waniem metod niekonwencjonalnych.

W zależności od przyjętej metody, mogą one koncentrować się na umiejscowieniu osób zajmujących się tymi metodami poza państwowym systemem ochrony zdrowia, dotyczyć raczej przedmiotu stosowanej metody lub wreszcie koncentrować się na kwalifikacjach osoby stosującej daną metodę (najczęściej nieposiadającej wykształcenia medycznego).

Problem ten dość dobrze obrazuje przykład regulacji obowiązującej w Republice Zimbabwe, która jednolicie formułuje obowiązki osób zajmujących się przygotowywaniem prostych farmaceutyków i medium nawiązujących kontakty ze zmarłymi (sic)2 .

Poniżej zaprezentowano kilka wybranych przykładów, dotyczących możliwych sposobów definiowania osób zajmujących się stosowaniem metod komplementarnych, a także samych praktyk komplementarnych.

Przyjęcie jednego z wymienionych powyżej sposobów definiowania (lub wszystkich łącznie) ma konkretne skutki na etapie konstruowania norm prawnych nakładających obowiązki na praktyków metod komplementarnych. Przykładowo można wskazać, że jeżeli osoba stosująca te metody zostanie określona jako świadcząca usługi zorientowane na profilaktykę lub poprawę zdrowia poza systemem państwowego systemu opieki medycznej, norma taka dotyczyłaby również lekarzy medycyny zatrudnionych w prywatnych podmiotach leczniczych (nie wydaje się zaś rozsądnym, aby lekarz udzielający świadczeń zdrowotnych w podmiocie prywatnym miał mieć inne obowiązki niż lekarz udzielający analogicznych świadczeń w podmiocie publicznym). Jeżeli zaś osoba praktykująca metody komplementarne zostanie zdefiniowana wyłącznie od strony podmiotowej i to negatywnie (tj. jako nieposiadająca wykształcenia medycznego – lekarskiego, a zajmująca się profilaktyką lub udzielającą porad zdrowotnych), to zachodzi niebezpieczeństwo praktycznego zrównania w ramach jednej kategorii osób praktykujących metody niekonwencjonalne z pracownikami służby zdrowia niebędącymi lekarzami, jak np. położnymi, czy ratownikami medycznymi.

1.1 Związek Australijski Na gruncie prawa australijskiego3 zdefiniowano ogólne pojęcie „osoby wykonującej zawód opieki zdrowotnej” (ang. health practitioner). Definicja jest bardzo szeroka i obejmuje zarówno lekarzy, lekarzy dentystów, jak i praktyków medycyny chińskiej, chiropraktyków i osoby stosujące tradycyjną medycynę kultury Aborygenów.

Prawo australijskie, w zakresie obowiązków wpisania się do rejestru i zakazów posługiwania się innymi niż zarejestrowane dla swojej praktyki tytułami zawodowymi oraz sankcji za złamanie zakazów, w sposób jednakowy odnosi się do wszystkich zawodów opieki zdrowotnej.

Dla wszystkich zawodów opieki zdrowotnej obowiązujące regulacje przewidują podobny system administracyjny, oparty na federalnych radach (instytutach), w porozumieniu z rządem tworzących szczegółowe regulacje, wytyczne i wymogi dla praktyków danego zawodu.

6

1.2. Królestwo Belgii

dokumentu9 w odniesieniu do praktyk niekonwencjonalnych nie używa się sformułowań takich jak ,,alternatywny”, ,,komplementarny” czy ,,leczenie”, ponieważ pojęcia te mogą mylnie sugerować alternatywę lub wspomagający charakter powyższych metod względem medycyny akademickiej lub wskazywać na to, że powodują one wyleczenie. Preferowanym terminem jest ,,medycyna niekonwencjonalna”. KNMG wyszczególnia w swoich zaleceniach zasady postępowania związane z metodami niekonwencjonalnymi, do których powinni stosować się wszyscy lekarze, bez względu na rodzaj udzielanych świadczeń. Pomimo zapewnień ministra zdrowia z 2008 roku o planowanych regulacjach dotyczących metod komplementarnych, jak dotąd nie powstały nowe regulacje prawne odnoszące się do medycyny niekonwencjonalnej.

Prawo belgijskie4 definiuje praktyki niekonwencjonalne jako czynności wykonywane z intencją polepszenia lub zachowania stanu zdrowia. Wprost wyszczególnia ono cztery zawody związane z metodami komplementarnymi (osteopatów, chiropraktyków, akupunkturzystów oraz homeopatów).

1.3. Królestwo Niderlandów Holandia nie posiada ustawodawstwa kompleksowo regulującego metody niekonwencjonalne. Według aktualnie obowiązującej ustawy5 każda osoba może zajmować się leczeniem, jednak z wyłączeniem procedur wymienionych w ustawie, które wykonywać mogą jedynie osoby z wykształceniem medycznym.

1.4. Republika Islandii

Kiedy w 2001 r., chorując na raka piersi, zmarła znana aktorka Sylvia Millecam, władze skłaniały się ku zaostrzeniu przepisów regulujących stosowanie metod niekonwencjonalnych6. Jak wykazało późniejsze dochodzenie kobieta korzystała z usług uzdrowicieli, którzy podważali diagnozę postawioną przez lekarzy i stosowali leczenie niesprawdzonymi metodami, w efekcie doprowadzając do śmierci z powodu nieleczonego raka piersi. Wyroki sądu dyscyplinarnego oraz sądu karnego w sprawie Millecam7 wyznaczają ogólne zasady postępowania dla osób zajmujących się metodami niekonwencjonalnymi.

System prawa islandzkiego posługuje się określeniem healer (uzdrowiciel)10 , odnoszącym się do osób, które świadczą usługi związane ze zdrowiem poza ogólnym systemem ochrony zdrowia. Dotyczy to metod opierających się bardziej na tradycji i doświadczeniu niż na empirycznych dowodach naukowych. Zawierają się w nim m.in. metody skierowane na poprawę zdrowia, łagodzenie bólu, zmniejszenie dyskomfortu i promocję zdrowia. Ponadto w odniesieniu do osób korzystających z pomocy uzdrowicieli w prawie islandzkim stosuje się określenie „klienta”, a nie „pacjenta”. 11

W 2008 roku Holenderskie Stowarzyszenie Lekarzy8 zrewidowało swoje stanowisko dotyczące metod niekonwencjonalnych z 1994 roku. W odnowionej wersji

7

1.5. Kanada

którzy chcą posiadać licencję na stosowania praktyk komplementarnych17.

Katarski minister właściwy ds. zdrowia wydał oficjalną zgodę na stosowanie metod niekonwencjonalnych.18 Jako metody niekonwencjonalne wyszczególnia się ajurvedę, homeopatię, akupunkturę, chiropraktykę i hijamę (stawianie baniek).

Qatar Council for Healthcare Practitioners we współpracy ministrem właściwym ds. zdrowia wydała dokument “Guidelines for Complementary Medicine”.19 Wyjaśniono w nim, jak powinien przebiegać proces rejestracji praktyka medycyny niekonwencjonalnej. Akt zawiera również regulacje dotyczące rodzajów dozwolonych metod niekonwencjonalnych, przedstawia wymagania dotyczące szkolenia oraz zasady udzielania świadczeń w ramach metod niekonwencjonalnych.

Za organizację systemu ochrony zdrowia w Kanadzie odpowiadają poszczególne prowincje oraz izby lekarskie prowincji (College of Physicians and Surgeons).

W raporcie skoncentrowano się na regulacjach obowiązujących w prowincji Ontario, gdyż posiada ona najbardziej kompleksowe rozwiązania.

W ustawie regulującej wykonywanie usług medycznych12 określono dokładny zakres procedur, które mogą być wykonywane przez akredytowanych lekarzy zrzeszonych w izbie lekarskiej.

Naturopata jest zawodem regulowanym na podobnych zasadach co zawód lekarza. Dokumentem określającym szczegóły działalności naturoterapeutów jest Naturopathy Act z 2007 r.13 Zgodnie z nim:

1.7. Republika Słowenii Prawo słoweńskie posługuje się pojęciem „zdravilstwo”, co należałoby przetłumaczyć jako „uzdrowicielstwo”. Termin ten został zdefiniowany jako działalność uprawiana przez uzdrowicieli (zdravilci) w celu poprawy zdrowia świadczeniobiorcy. Obejmuje ona środki i działania oparte na systemach zdrowotnych i metodach medycznych i jest prowadzona w sposób nieszkodliwy dla zdrowia20. W prawie słoweńskim wykorzystuje się pojęcie „usługobiorcy”, a nie „pacjenta” w odniesieniu do osób korzystających z usług uzdrowicieli.

„Praktyka naturopatii to ocena chorób, zaburzeń i dysfunkcji, diagnoza naturopatyczna i leczenie chorób, zaburzeń i dysfunkcji z wykorzystaniem technik naturopatycznych w celu promowania, utrzymania lub przywrócenia zdrowia”.14 1.6. Katar W 1990 roku w Katarze powołany został Komitet ds. medycyny tradycyjnej, alternatywnej i komplementarnej15 . W lutym 2016 roku organizacja zrzeszająca lekarzy w Katarze16 przyjęła rezolucję dotyczącą regulacji metod komplementarnych w medycynie i rozpoczęła rejestrację pracowników system opieki zdrowotnej,

1.8. Królestwo Szwecji Na gruncie obowiązującej w Szwecji Ustawy o bezpieczeństwie pacjentów21 wymieniono dwadzieścia dwa regulowa-

8

ne zawody medyczne (m.in. chiropratyk, kręgarz) oraz niezbędne kwalifikacje i egzaminy wymagane do uzyskania tych tytułów zawodowych. W rozdziale 5. tej samej ustawy zawarto przepisy określające prawa osób nienależących do służby zdrowia (niebędących lekarzami ani przedstawicielami żadnego z zawodów określonych w rozdziale 4. ustawy) do podjęcia określonych środków opieki zdrowotnej.

Przykłady rozmaitych rozwiązań zostały omówione poniżej.

2.1. Republika Bułgarii Zgodnie z ustawodawstwem bułgarskim23, wszystkie wskazane w ustawie metody niekonwencjonalne za wyjątkiem homeopatii mogą być praktykowane przez każdego obywatela Bułgarii, który jest zdrowy psychicznie, nie był skazany prawomocnym wyrokiem i spełnia jedno z poniższych kryteriów:

Pracownicy służby zdrowia wykonują swoją pracę zgodnie z wiedzą naukową i doświadczeniem. Pacjent powinien otrzymać specjalistyczną opiekę zdrowotną spełniającą te wymagania. Opieka powinna być zaplanowana i wdrożona w miarę możliwości w porozumieniu z pacjentem22 . Jeżeli istnieje kilka opcji leczenia, które są zgodne z danymi naukowymi i udowodnione doświadczalnie, pacjent powinien mieć prawo wyboru. Powinien również otrzymać wybrane leczenie, jeżeli wydaje się ono uzasadnione w świetle obecnej choroby lub uraz oraz kosztów leczenia.

I.

uzyskał tytuł magistra w zakresie medycyny, stomatologii lub farmacji, II. uzyskał tytuł licencjata lub magistra w zakresie zdrowia publicznego III. posiada wykształcenie średnie i uzyskał certyfikat ukończenia nie mniej niż czterech semestrów medycznej szkoły wyższej lub szkoły policealnej wymagania określone przez ministrów właściwych ds. zdrowia i edukacji.

2. Katalog osób uprawnionych do stosowania praktyk niekonwencjonalnych

Z kolei w odniesieniu do homeopatii, prawo do jej praktykowania mają tylko ci obywatele Bułgarii, którzy uzyskali tytuł magistra w zakresie medycyny lub stomatologii.

Kolejną regulacją podstawową, będącą raczej punktem wyjścia do określenia bardziej szczegółowych rozwiązań, jest w wielu państwach wskazanie katalogu osób uprawnionych do stosowania praktyk niekonwencjonalnych. Przepisy przyjmują różne formy: od jasnego wskazania, że z praktyk niekonwencjonalnych mogą stosować wyłącznie lekarze, aż do określenia szczegółowych wymogów dotyczących uzyskania swoistych uprawnień zawodowych w zawodzie uzdrowiciela.

2.2. Republika Rumunii Prawo rumuńskie24 dotyczące praktyk komplementarnych obejmuje swoją regulacją wszystkie niekonwencjonalne metody okołomedyczne, które nie mieszczą się w tzw. podstawowym systemie opieki zdrowotnej.

9

3. Obowiązek uzyskania licencji lub rejestracji

To, co najważniejsze w regulacji rumuńskiej, to obostrzenie, zgodnie z którym pewne wymienione metody alternatywne mogą być stosowane wyłącznie przez lekarzy, lekarzy dentystów i farmaceutów. Zaliczają się do nich: homeopatia, akupunktura, apiterapia, fitoterapia, osteopatia, tradycyjna medycyna orientalna i chiropraktyka. Ściśle uregulowana jest też produkcja i dystrybucja leków oraz substancji wykorzystywanych w metodach niekonwencjonalnych. Ich sprzedaż jest dozwolona tylko w ramach jednostek autoryzowanych przez ministra właściwego ds. zdrowia.

Popularnym w wielu państwach rozwiązaniem jest określenie zawodu uzdrowiciela jako regulowanego. Najczęściej wyraża się to w obowiązku uzyskania przed rozpoczęciem stosowania metod alternatywnych wpisu do rejestru lub licencji wydawanej przez właściwego ministra, innego organu państwowego lub samorządu zawodowego pozostającego pod nadzorem władz państwowych. Przykładowo rozwiązanie takie stosują Australia, Słowenia, Dania, Lichtenstein, Bułgaria, Belgia, czy Zimbabwe.

2.3. Republika Słowenii 3.1. Związek Australijski Uzdrowicielami w myśl prawa słoweńskiego mogą być wyłącznie osoby dorosłe, które uzyskały średnie wykształcenie medyczne lub co najmniej średnie wykształcenie w innej dziedzinie i zdały egzamin z opieki zdrowotnej zgodnie z wymaganiami określonymi przez właściwego ministra. Muszą ponadto posiadać licencję zgodną z ustawą.25

Systemem rejestracji osób wykonujących wszystkie zawody medyczne, okołomedyczne i uzdrowicieli zarządzają rady federalne (ang. national boards). Każda profesja (ang. health practice) posiada własną radę federalną.27 Zadaniem rad federalnych jest opracowywanie we współpracy z rządem szczegółowych wymogów rejestracyjnych, w tym zasad odbycia praktyki i zaliczenia egzaminu państwowego dla osób ubiegających się o dany tytuł zawodowy. W skład rad federalnych wchodzą przedstawiciele wybrani przez rząd federalny, spośród których przynajmniej połowę stanowią uznani, doświadczeni specjaliści z danej dziedziny, reprezentujący poszczególne stany. Zadaniami rad federalnych jest m.in.:

Homeopatię, chiropraktykę i osteopatię mogą z kolei stosować tylko osoby posiadające dyplom wydziałów medycznych, wiedzę o homeopatii, chiropraktyce lub osteopatii oraz ważną licencję.26 Osoby spełniające omówione powyżej kryteria mogą korzystać z tytułu uzdrowiciela, a także mogą do niego dodać nazwę metody lub systemu, który praktykują.

I.

10

określanie warunków dla obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej;

II. wprowadzanie warunków dotyczących koniecznego doświadczenia i kwalifikacji kandydata do tytułu zawodowego; III. przeprowadzanie państwowych egzaminów warunkujących zarejestrowanie kandydata jako osoby wykonującej zawód; IV. nadawanie akredytacji uczelniom i instytucjom naukowym, które mogą kształcić kandydatów do danego zawodu i mogą przeprowadzać egzaminy państwowe sprawdzające ich kwalifikacje.

jest stały rozwój zawodowy - odbywanie stosownych szkoleń i kursów, z których praktykujący rozlicza się przed właściwą radą.

3.2. Królestwo Belgii Zgodnie z prawem belgijskim28 zakazane jest stosowanie praktyk niekonwencjonalnych bez wcześniej rejestracji swojej działalności. Medycyną niekonwencjonalną mogą zajmować się zarówno lekarze jak i osoby bez wykształcenia medycznego. Aby znaleźć się w rejestrze należy uzyskać licencję wydawaną przez ministra właściwego ds. zdrowia. Nadto, każda osoba, która praktykuje medycynę niekonwencjonalną bez rejestracji podlega karze pozbawienia wolności od 8 dni do 6 miesięcy i grzywnie od 500 do 5000 franków29 . Szczegóły procesu rejestracji precyzuje Dekret królewski z 26 marca 2014 roku.30 Osobna ustawa reguluje kwestie związane z praktykowaniem homeopatii.31 Homeopatię, w przeciwieństwie do innych rodzajów metod niekonwencjonalnych może praktykować jedynie osoba z tytułem lekarza, lekarza dentysty lub położnej, która jednocześnie posiada ukończone studia lub szkolenie w zakresie homeopatii.

Regulacja ma charakter dosyć szczegółowy, dlatego niniejszy raport ogranicza się do przedstawienia rozwiązań odnoszących się do uzdrowicieli. I tak, uzyskanie wpisu do rejestru prowadzonego przez odpowiednią radę federalną jest konieczne, by posługiwać się określonymi prawem tytułami zawodowymi.

O ile warunki uzyskania danego tytułu zawodowego pozostają w gestii rad federalnych, to pewne wymogi stawiane przed ubiegającymi się o rejestrację pozostają wspólne - wśród nich wymienić można obowiązek komunikatywnego posługiwania się językiem angielskim, czy brak przeszłości kryminalnej. Australijska ustawa daje radom dużą swobodę w ocenie kandydatów, pozostawiając katalog przyczyn, z powodu których rada może odmówić przyznania tytułu zawodowego otwartym.

3.3. Republika Bułgarii Osoby praktykujące metody niekonwencjonalne w Bułgarii podlegają obowiązkowej rejestracji w Regionalnym Centrum Zdrowia (ang. Regional Health Care Centre) w regionie, w którym pracują. Do aplikacji dołączyć należy dokumenty potwierdzające spełnienie kryteriów dotyczących edukacji oraz listę praktykowanych metod. Regionalne Centrum Zdrowia może

Rejestracja podlega odnowieniu co najmniej raz do roku. Ustawa przewiduje kary finansowe za używanie tytułu bez uprawnień wynikających z wpisu do rejestru. Warunkiem utrzymywania licencji

11

w zakresie leczenia manualnego.

odmówić rejestracji, jeżeli metody wymienione we wniosku naruszają normy prawne.32 Centra prowadzą listy osób praktykujących metody niekonwencjonalne.33 W przypadku naruszenia przepisów prawa lub spowodowania niekorzystnego wpływu na zdrowie poprzez niekonwencjonalne praktyki rejestracja może zostać cofnięta.34

§ 53.

Pozwolenie na samodzielne wykonywanie zawodu chiropraktyka wydaje Urząd ds. Bezpieczeństwa Pacjentów, chiropraktykowi, który przeszedł uzupełniające roczne praktyczne szkolenie u chiropraktyka posiadającego pozwolenie na samodzielne wykonywanie zawodu.36

3.4. Królestwo Danii Najpopularniejszą metodą alternatywną stosowaną w Danii jest chiropraktyka. W sposób legalny zawód ten w Danii może wykonywać tylko osoba, która uzyskała stosowne pozwolenie na wykonywanie działalności. Art. 52 i 53 Dekretu o wydawaniu zezwoleń dla pracowników służby zdrowia35 określają warunki uzyskania licencji:

Najbardziej popularnym sposobem uzyskania kwalifikacji kręgarza jest z kolei ukończenie studiów magisterskich na kierunku “clinical biomechanics” na Uniwersytecie Południowej Danii. Otwarcie indywidualnej praktyki wymaga dodatkowo odbycia rocznych studiów uzupełniających.

Obok kręgarzy, duńska ustawa wymienia również inną grupę uzdrowicieli – bioenergoterapeutów.37

§ 52.

1. Uprawnienia chiropraktyka wydaje się osobie, która zdała duński egzamin dla chiropraktyków lub zagraniczny egzamin, który można uznać za jemu równoważny (…).

3.5. Republika Islandii System rejestracji uzdrowicieli w Islandii jest dobrowolny i nadzorowany przez Federację Uzdrowicieli Islandzkich. Zarejestrowana może zostać osoba, która jest członkiem zawodowego towarzystwa afiliowanego do systemu rejestracji. Jeżeli uzdrowiciel nie należy do takiego towarzystwa, powinien udowodnić, że spełnia odpowiednie kryteria wymagane przez towarzystwo oraz kryteria ogólne. Minister właściwy ds. zdrowia, po uzyskaniu rekomendacji Dyrektora Medycznego i Federację Uzdrowicieli Islandzkich, decyduje czy dane towarzystwo może uzyskać afiliację do systemu.38 Minimalne

4. Działalność chiropraktyka obejmuje diagnostykę, zapobieganie i leczenie chiropraktyczne biomechanicznych dysfunkcjikręgosłupa,miednicyikończyn, z zastrzeżeniem ustępu 5.

5. Chiropraktycy, lekarze i fizjoterapeuci mają prawo do wykonywania manipulacji kręgosłupa. To samo odnosi się do zarejestrowanych praktyków medycyny alternatywnej, którzy przeszli co najmniej 250 godzin szkolenia

12

wymagania dla towarzystw określone zostały w przepisach wykonawczych.39

go, negatywnych wynikach egzaminów zawodowych i przedstawić wszelkie inne dokumenty, które mogłyby poddawać pod wątpliwość predyspozycje kandydata do wykonywania zawodu w sposób bezpieczny i profesjonalny.42

Uzyskany przez uzdrowiciela certyfikat rejestracji powinien być eksponowany w widocznym miejscu.40

3.7. Księstwo Lichtensteinu

Praktykujący medycynę niekonwencjonalną musi ukończyć edukację równorzędną 6 punktom ECTS (ang. European Credit Transfer System) z zakresu anatomii i fizjologii, 5 punktom z patologii i 2 punktom z etyki i prawa. Musi również ukończyć szkolenie zawodowe pod okiem instruktora zgodnie z wytycznymi afiliowanego towarzystwa z zakresu jego specjalności.

Obowiązująca w Lichtensteinie regulacja43 ustanawia w art. 54 profesję Naturheilpraktikera, który to w zależności od odbytego szkolenia może praktykować po zarejestrowaniu na terenie Lichtensteinu homeopatię, medycynę chińską albo też metody uznane za część tradycji europejskiej. Warunkiem wykonywania profesji jest uzyskanie wpisu do rejestru prowadzonego przez ministra właściwego ds. zdrowia, mocno zbliżonego w swojej organizacji do rejestru obejmującego lekarzy.

3.6. Kanada Aby uzyskać certyfikat rejestracji w Izbie Naturopatów i prawo wykonywania zawodu naturopaty, kandydat musi ukończyć akredytowany przez Council on Naturopathic Medical Education kurs lub tematyczne studia. Ponadto niezbędne jest złożenie egzaminów klinicznych oraz egzaminu z prawodawstwa organizowanych lub akredytowanych przez Izbę. Jeżeli aplikant ukończył szkolenie ponad 2 lata przed złożeniem aplikacji, musi wykazać się doświadczeniem 750 godzin pracy zawodowej w okresie 3 lat poprzedzających aplikację lub ukończeniem stosownych szkoleń i kursów akredytowanych przez Izbę.41 Ponadto należy przedstawić zaświadczenie o niekaralności oraz poinformować o ewentualnych karach pozbawienia wolności lub grzywny powyżej 1000 dolarów, popełnieniu wykroczeń zawodowych lub niekompetencji zawodowej, odmowie uzyskania licencji na wykonywanie jakiegokolwiek zawodu medyczne-

3.8. Republika Słowenii W Słowenii funkcjonują izby uzdrowicieli.44 Najważniejsze zadania i kompetencje izb są następujące: I. II. III. IV. V. VI. VII.

13

monitorowanie, ocena i rozwój uzdrowicielstwa, opracowanie kodeksu etyki uzdrowicieli, określenie standardów działalności uzdrowicielskiej, udzielanie, odnawianie i unieważnianie licencji dla uzdrowicieli, planowanie, monitorowanie, nadzorowanie i przeprowadzanie szkoleń zawodowych, określanie minimalnych i maksymalnych cen dla poszczególnych usług, opiniowanie projektowanych regulacji prawnych,

VIII. sprawowanie nadzoru nad uzdrowicielami, IX. prowadzenie listy uzdrowicieli, metod i systemów uzdrawiania, X. rejestrowanie i nadzorowanie metod i systemów uzdrawiania, XI. zawodowa i prawna pomoc uzdrowicielom, XII. ochrona interesów i praw członków izby, XIII. zachęcanie do współpracy pomiędzy członkami izby.45 Uzdrowiciel w celu podjęcia legalnej praktyki musi posiadać licencję, która wydawana jest na okres 7 lat. 46 Celem uzyskania licencji konieczne jest posiadanie przynajmniej średniego wykształcenia medycznego lub średniego wykształcenia zawodowego oraz pozytywne zaliczenie testu obejmującego zagadnienia związane z opieką zdrowotna (zakres egzaminu określa minister właściwy ds. zdrowia).

Nadto kandydat musi wykazać się posiadaniem kwalifikacji do wdrażania metod lub systemów uzdrowicielskich, biegłą znajomość języka słoweńskiego, brakiem skazania za przestępstwo umyślne karą pozbawienia wolności powyżej 6 miesięcy oraz brakiem objęcia zakazem wykonywania zawodu.47

czy prowadzenia dochodzeń i postępowań dyscyplinarnych w przedmiocie skarg na naruszenie przepisów lub zasad etyki przez osoby praktykujące metody niekonwencjonalne.50 Rada składa się z dwunastu członków.

Jej przewodniczącego, wiceprzewodniczącego i pięciu członków powołuje minister właściwy ds. zdrowia, zaś pozostałych 5 członków wybieranych jest przez osoby zarejestrowane jako stosujące metody niekonwencjonalne spośród siebie.51 Warunkiem uzyskania rejestracji jest wykazanie się odpowiednimi umiejętnościami praktycznymi oraz posiadanie nieskazitelnego charakteru.52 Odpowiedzialność za weryfikację spełnienia ustawowych przesłanek rejestracji spoczywa na radzie, która prowadzi postępowanie sprawdzające w stosunku do każdego wniosku o wpis do rejestru. Rada ma również uprawnienie do wykreślenia z rejestru osób, które dopuściły się naruszenia przepisów prawa lub zasad etyki.53 Warto wskazać w tym miejscu, że regulacja dotycząca rejestracji i sposobów stosowania metod niekonwencjonalnych jest uregulowana w Zimbabwe odrębną ustawą od tej, która normuje wszystkie profesje medyczne. I tak zasady ich wykonywania reguluje Health Professions Act, podczas gdy kwestie stosowania metod niekonwencjonalnych zostały uregulowane osobno,54 łącznie z zasadami wykonywania zawodu medium (ang. spirit medium).

3.9. Republika Zimbabwe Rejestr osób stosujących metody niekonwencjonalne funkcjonuje również w Zimbabwe.48 Kompetencja do prowadzenia rejestru należy do właściwej rady (ang. Traditional Medical Practitioners Council).49 Poza prowadzeniem rejestru, rada posiada także inne kompetencje, takie jak sprawowanie nadzoru i kontroli nad wykonywaniem metod niekonwencjonalnych przez osoby je praktykujące,

14

4. Obowiązek złożenia państwowego

egzaminu

4.3. Republika Słowenii W Słowenii osoby niebędące lekarzami, które chcą zostać uzdrowicielami, zobowiązane są do złożenia egzaminu, którego minimalny zakres określa minister właściwy ds. zdrowia.57 Egzamin obejmuje zagadnienia z zakresu pierwszej pomocy, anatomii i fizjologii człowieka, edukacji na rzecz zdrowia i higieny oraz chorób wewnętrznych i patologii. Minister właściwy ds. zdrowia prowadzi również wykaz literatury naukowej, która ma pomóc w przygotowaniu się do testu.

Uzyskanie licencji lub wpisu do rejestru w części państw jest ściśle powiązane z obowiązkiem pozytywnego zdania egzaminu państwowego, potwierdzającego w posiadanie odpowiedniej wiedzy medycznej i obowiązujących regulacji prawnych, zwłaszcza w odniesieniu do wynikających z prawa ograniczeń i bezpieczeństwa pacjentów. Egzaminy takie funkcjonują np. w Australii, Szwecji czy Słowenii.

4.1. Związek Australijski

5. Określenie katalogu dozwolonych praktyk

Ustawa australijska przewiduje kompetencję dla rad federalnych do egzaminowania, w tym praktycznego testowania kwalifikacji kandydatów ubiegających się o tytuł zawodowy.55 Obowiązek złożenia egzaminu dotyczy jednak wyłącznie tych osób, które nie legitymują się dyplomem ukończenia powszechnie uznanej uczelni lub instytutu.

Ciekawym rozwiązaniem jest również określenie katalogu dozwolonych praktyk, które wolno stosować uzdrowicielom w ramach konkretnej profesji, powiązane zwykle z zakazem stosowania jakichkolwiek innych metod. Na szczególną uwagę zasługuje w tym kontekście niezwykle kompleksowa regulacja słoweńska, która zostanie przedstawiona w pkt 5.3.

4.2. Księstwo Lichtensteinu

5.1. Republika Bułgarii

Zgodnie z regulacjami prawa Lichtensteinu56 , warunkiem uzyskania wpisu do rejestru jest posiadanie odpowiedniego dla danej dziedziny wykształcenia, jak również złożenie egzaminu państwowego, który to przeprowadzany jest przez Szwajcarię, w ramach współpracy pomiędzy tymi państwami. Złożenie szwajcarskiego egzaminu zawodowego jest więc warunkiem uzyskania wpisu do rejestru osób praktykujących metody niekonwencjonalne także na terenie Lichtensteinu.

Prawo bułgarskie58 wskazuje następujący katalog niekonwencjonalnych metod o pozytywnym wpływie na zdrowie: I. II. III. IV. V. VI.

15

nielecznicze produkty o pochodzeniu organicznym i mineralnym, tradycyjne metody fizykalne, homeopatia, akupunktura i akupresura, metody diagnostyczne wykorzystujące tęczówkę, tętno i ucho, dietę oraz “leczenie głodem”.

Praktykowanie innych metod, niewymienionych w ustawie, jest zakazane.

ce zakresu przeprowadzanych badań czy stosowanych leków. 60

5.2. Kanada

Przepisy określają szczegółową listę badań krwi, które mogą być wykonywane przez naturopatów: BTA Bioterrain Assessement, stężenie glukozy, stężenie hemoglobiny A1C, badanie żywej kropli krwi, Mononuclear Heterophile Antibodies (monospot), stężenie wolnych kwasów tłuszczowych oraz oznaczenie grupy krwi. 61

Obowiązująca w kanadyjskiej prowincji Ontario Ustawa o zawodzie naturopaty dokładnie określa zakres możliwych technik i działań, których podejmowanie jest dozwolone:59 I.

umieszczenie instrumentu, dłoni lub palca poza wargami sromowymi, ale nie poza szyjką macicy, II. umieszczenie instrumentu, dłoni lub palca poza krawędzią odbytu, ale nie poza połączeniem odbytniczo-esiczym, III. administrowanie, przez wstrzyknięcie lub inhalację, przepisanych substancją, IV. wykonywanie zalecanych procedur obejmujących poruszanie stawów kręgosłupa poza zwykłym fizjologicznym zakresem, przy użyciu szybkiego ucisku o małej amplitudzie, V. przekazywanie diagnozy naturopatycznej identyfikującej przyczynę objawów, chorobę, zaburzenie lub dysfunkcję, które można zidentyfikować na podstawie oceny, która wykorzystuje techniki naturopatyczne, VI. pobieranie próbek krwi z żył lub nakłucia skóry w celu wykonania badań naturopatycznych, VII. przepisywanie, wydawanie, mieszanie lub sprzedaż leku wskazanego w przepisach.

5.3. Republika Słowenii Prawo słoweńskie62 określa jakie metody i systemy zdrowotne mogą być stosowane przez uzdrowicieli. Wśród systemów medycznych wymienia się tradycyjną medycynę chińską, ajurvedę (tradycyjną medycynę indyjską) i homeopatię. Metody medyczne zdefiniowane zostały jako: I.

metody interakcji między umysłem a ciałem - zwiększające zdolność ducha do wpływania na funkcjonowanie ciała, II. metody biologiczne - w których do leczenia i zapobiegania chorobie używa się żywności, ziół leczniczych i mikroelementów,; III. metody manipulacyjne i fizyczne lecznicze i zapobiegające chorobom poprzez ruch części ciała, IV. metody energetyczne - wpływania na biopole i działanie biopolem.

Bardziej szczegółowe definicje systemów i metod leczniczych ustala minister właściwy ds. zdrowia w drodze rozporządzenia. W aktualnie obowiązującym rozporządzeniu63 zdefiniowano dodatkowo następujące systemy uzdrawiania:

Dodatkowo Izba Naturopatów może określić szczegółowe regulacje dotyczą-

16

V. t ra d yc y j n e m e t o d y p e r s ko arabskie, VI. tradycyjne metody tybetańskie, VII. antropozofia, VIII. osteopatia.

I.

leczenie uzębienia, ortodoncja i protetyka - zastrzeżone dla lekarzy dentystów,67 II. dobór okularów i soczewek kontaktowych - zastrzeżone dla optometrystów i lekarzy,68 III. zabiegi na kręgosłupie szyjnym zastrzeżone dla osteopatów, chiropraktyków, lekarzy i fizjoterapeutów.69

Dodatkowo rozporządzenie określa, że dozwolone do stosowania metody uzdrawiania muszą mieć teoretyczne i praktyczne uzasadnienie, a także możliwość nabycia, weryfikacji i certyfikacji teoretycznej wiedzy oraz praktycznych umiejętności.64 Zgłoszenie metody musi zawierać jej nazwę, definicję, opis, program nauczania i materiały dydaktyczne, wskazanie wykładających ją ośrodków edukacyjnych w Słowenii, Europie lub innym miejscu, dostępną literaturę przedmiotu, liczbę osób wykonujących ją w Słowenii oraz dane stowarzyszeń zawodowych.65

Tak szczątkowa regulacja, wymieniająca zaledwie trzy, niekojarzące się zasadniczo z najpoważniejszymi ingerencjami w ludzkie ciało grupy czynności, budzi zasadnicze wątpliwości z perspektywy jej celu. W ustawie australijskiej brak jest uregulowania znacznie poważniejszych procedur, jak chociażby te, które wymienia ustawa holenderska, czy niemiecka (zob. punkty 6.5. i 6.9. poniżej). Katalog czynności zastrzeżonych dla osób posiadających dany tytuł zawodowy jest definiowany na niższym poziomie - w ramach praktyki rad federalnych i ich lokalnych oddziałów.

6. Zakaz doradzania przy określonych schorzeniach Z katalogiem dopuszczalnych metod często skorelowany jest również katalog negatywny, wskazujący na sytuacje, w których uzdrowicielom nie wolno się angażować, nawet poprzez udzielanie porad. Spotykane są również katalogi metod niekonwencjonalnych, których stosowanie jest zabronione.

6.2. Królestwo Belgii Prawo belgijskie zakazuje uzdrowicielom, którzy nie posiadają tytułu lekarza, wykonywania operacji chirurgicznych, iniekcji leków oraz sedacji farmakologicznej pacjenta. Czynności te mogą wykonywać jedynie lekarze. 70

6.1. Związek Australijski Federalna ustawa o wykonywaniu zawodów związanych z opieką zdrowotną66 wymienia tylko kilka praktyk niedozwolonych, przy czym prawo australijskie przewiduje, że mogą one być wykonywane przez osoby, których kwalifikacje zostały potwierdzone wpisem do właściwego rejestru. Są to:

6.3. Królestwo Danii Dekret duński określa konkretnie, jakie czynności mogą być podejmowane przez uwzględnionych w niej praktyków metod alternatywnych (chiropraktyków, energoterapeutów). Pozostałe czynności

17

§ 89.

nie mogą być wykonywane przez osoby nieposiadające stosownych kwalifikacji, a sprzeciwienie się tej zasadzie zgodnie z § 79 wspomnianego dekretu jest zagrożone karą grzywny lub pozbawienia wolności do 4 miesięcy. Wykorzystywanie samego tytułu zawodowego bez licencji podlega karze grzywny.71

Osoba, która bez uprawnień lekarza przeprowadza operacje chirurgiczne, stosuje ogólne lub miejscowe znieczulenie, udziela pomocy przy porodzie, stosuje leki, które mogą być wydawane wyłącznie w aptekach na receptę, albo stosuje leczenie z użyciem promieniowania rentgenowskiego lub radu albo urządzeń elektrycznych, których stosowanie zostało zakazane przez Urząd ds. Bezpieczeństwa Pacjentów z powodu niebezpieczeństwa powodowanego przez leczenie, patrz § 74 ust. 2, podlega karze pozbawienia wolności na okres do jednego roku, a w przypadku istnienia okoliczności łagodzących karze grzywny.72

Niezależnie od powyższego, duńskie prawo wymienia konkretne praktyki jako zastrzeżone wyłącznie dla lekarzy i zakaz ich stosowania obwarowuje surowymi karami, z karą pozbawienia wolności włącznie. Należą do nich: I. przepisywanie recept, II. leczenie chorób wenerycznych na etapie zakaźnym, III. l e c z e n i e c h o r ó b z a k a ź nyc h , w tym gruźlicy, IV. przeprowadzanie operacji, V. stosowanie znieczulenia, w tym środkami psychoaktywnymi, VI. wykorzystywanie promieniowania rentgenowskiego.

Wykorzystywanie promieniowania rentgenowskiego zostało jednak dopuszczone w chiropraktyce.73 6.4. Katar Zgodnie z prawem katarskim74 , osoba nieposiadająca tytułu lekarza lub lekarza dentysty nie może oferować porad medycznych, badania i leczenia, przeprowadzać operacji, pracować jako położna, pobierać materiału do badań od pacjenta.

Osoba ubiegająca się o prawo do wykonywania zawodu lekarza musi posiadać tytuł magistra w zakresie medycyny lub chirurgii. Jednocześnie przepisy ustawowe nie zawierają regulacji dotyczących praktykowania przez lekarzy medycyny niekonwencjonalnej.

§ 88.

1. Osoba, która bez uprawnień lekarza leczy u kogoś choroby weneryczne w stadium zakaźnym, gruźlicę lub inne choroby zakaźne, patrz. § 74 ust. 1, podlega karze pozbawienia wolności na okres do jednego roku, a w przypadku istnienia okoliczności łagodzących karze grzywny.

2. To, że w związku z brakiem umiejętności lekarskich osoba ta nie była w stanie rozpoznać natury choroby, nie zwalnia od kary.

18

6.5. Królestwo Niderlandów

6.7. Kanada

Na gruncie prawa holenderskiego75 wyszczególniona została lista procedur, które wykonywać mogą jedynie osoby z wykształceniem medycznym. Zaliczane są do nich najczęściej inwazyjne zabiegi takie jak operacje, nakłucia, iniekcje, cewnikowanie, znieczulanie, kardiowersja, ale też np. przepisywanie leków na receptę etc. Ich przeprowadzanie jest dozwolone jedynie osobom z określonym wykształceniem medycznym. Osoby stosujące metody niekonwencjonalne nie mogą w związku z tym wykonywać powyższych procedur.

W zakresie manipulowania stawami kręgosłupa określono dokładnie zakres możliwych manipulacji i pozycji oraz listę 21 przeciwwskazań, które zabraniają naturopatom wykonywania takich manipulacji.78 6.8. Katar Według wytycznych79 katarskiego samorządu lekarskiego,80 które powstały przy współpracy z ministrem właściwym ds. zdrowia, praktykujący medycynę niekonwencjonalną nie mogą leczyć pacjentów z ostrymi i krytycznymi chorobami, którzy wymagają pilnej interwencji medycznej. Nie powinni przeprowadzać procedur chirurgicznych ani wstrzyknięć i pobrań krwi (z wyjątkiem stawiania baniek). Nie mogą oni również leczyć chorób zakaźnych, rozprowadzać lekarstw czy substancji niezarejestrowanych. Zabronione jest im również modyfikowanie zaleceń lekarza (np. zmniejszanie dawek leków, gdy po zastosowaniu metod komplementarnych dojdzie do poprawy stanu zdrowia).

6.6. Republika Islandii Prawo islandzkie76 stanowi, że leczenie poważnych chorób powinno być prowadzone tylko przez licencjonowanych pracowników sektora zdrowotnego, chyba że pacjent po konsultacji z lekarzem wybiera usługi uzdrowiciela. W takim przypadku uzdrowiciel powinien upewnić się, czy konsultacja lekarska na pewno się odbyła.

Uzdrowiciele nie mogą stosować metod, które niosą duże ryzyko dla zdrowia pacjenta. Ponadto nie mogą zajmować się pacjentami chorującymi na choroby zakaźne wymienione w przepisach77 , które niosą duże zagrożenie dla społeczeństwa.

Ponadto osoby praktykujące metody niekonwencjonalne są zobowiązane do zachowania ostrożności w formułowaniu stwierdzeń, które mogłyby sugerować pacjentom możliwość wyleczenia danej choroby metodami niekonwencjonalnymi. Uzdrowiciele mają również obowiązek zachowywać ostrożność w ocenie przewidywanych skutków leczenia (tzw. zakaz dawania fałszywej nadziei). Osoba rejestrująca się jako praktykująca metody niekonwencjonalne jest zobowiązana do podpisania oświadczenia, w którym

Minister właściwy ds. zdrowia, w porozumieniu z islandzką organizacją zrzeszającą uzdrowicieli, może wprowadzić dodatkowe regulacje i ograniczenia dotyczące stosowanych metod i leczonych chorób.

19

deklaruje realizację powyżej wymienionych postanowień.

7. Z a k a z p r o w a d z e n i a p ra k t y k i uzdrowicielskiej w stosunku do dzieci

6.9. Republika Federalna Niemiec Niemiecka ustawa regulująca zasady ochrony przed chorobami zakaźnymi81 formułuje dla osób nieposiadających tytułu lekarza zakaz pomocy w zakresie chorób przenoszonych drogą płciową i innych chorób zakaźnych. Zakaz ten dotyczy również stosowania leków anestetycznych i narkotycznych, praktykowania ginekologii i położnictwa, wykonywania autopsji i stwierdzania zgonu.

Interesującą formę zakazu dotyczącego stosowania praktyk uzdrowicielskich przewiduje prawo szwedzkie. Zgodnie z ustawą o bezpieczeństwie pacjentów, osoba niebędąca licencjonowanym pracownikiem systemu ochrony zdrowia nie może badać ani leczyć dzieci do lat 8.83

6.10. Królestwo Szwecji

Jako ostatnie z rozwiązań wprowadzających ogólne obostrzenia w prowadzonej działalności uzdrowicielskiej, które warto szerzej omówić, jest stosowane w niektórych krajach ograniczenie w rekomendowaniu leków lub suplementów.

W tym kontekście warto bliżej przyjrzeć się regulacji Kanady i Lichtensteinu.

8. O g r a n i c z e n i a w m o ż l i w o ś c i przepisywania leków i suplementów

Osoby niebędące pracownikami służby zdrowia nie mogą zajmować się badaniem stanu zdrowia, leczeniem poprzez podanie lub zalecenie jakiegokolwiek środka medycznego, ani stosować terapii wymienionego poniżej:82

8.1. Księstwo Lichtensteinu

leczenie chorób zakaźnych wymienionych w odrębnych przepisach i podlegających zgłoszeniu do odpowiednich organów, leczenie nowotworów złośliwych, cukrzycy, padaczki oraz chorób związanych z ciążą lub porodem, badanie lub leczenie pacjenta poddanego znieczuleniu ogólnemu lub miejscowemu, wywołanego przez wstrzyknięcie środka znieczulającego lub hipnozę, stosowanie metod radiologicznych, udzielanie pisemnej porady lub instrukcji leczenia bez osobistego zbadania pacjenta, przepisywanie soczewek kontaktowych.

Ciekawe rozwiązanie w omawianym zakresie zastosowano w Lichtensteinie.

Chociaż art. 56 GesV pozwala zarejestrowanym Naturheilpraktikerom rekomendowanie określonych substancji, to jednak zawiera w tym zakresie wiele ograniczeń. art. 56 1) Naturheilpraktiker może stosować lekarstwa zarejestrowane i wydawane na receptę lub niewymagające rejestracji w kategoriach wydawania D i E w następujący sposób:

20

a) lekarstwa homeopatyczne w dziedzinie homeopatii,

9. Obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej

b) lekarstwa tradycyjnej medycyny chińskiej w dziedzinie tradycyjnej medycyny chińskiej,

Punkt ten otwiera grupę rozwiązań niezwiązanych już bezpośrednio z ogólnymi kwestiami dotyczącymi świadczenia usług komplementarnych, ale koncentrującymi się na problematyce dotyczącej konkretnych obowiązków, jakie muszą wykonywać podmioty świadczące usługi w zakresie metod niekonwencjonalnych (niezależnie od tego, czy w danym reżimie prawnym są one objęte obowiązkiem uprzedniej rejestracji czy też nie). W tym kontekście na pierwszy plan wysuwa się rozwiązanie dotyczące właściwego dokumentowania podejmowanych czynności.

c) lekarstwa alternatywne w dziedzinie tradycjonalnej europejskiej bioterapii, z wyjątkiem tych w dziedzinie homeopatii i tradycyjnej medycyny chińskiej.

2) Naturheilpraktikerowi nie wolno zalecać pacjentom stosowania lekarstw wydawanych na receptę. Pisemne rekomendacje lekarstw w kategoriach wydawania D i E musi on opatrywać uwagą „Lekarstwa rekomendowane”.

9.1. Królestwo Belgii

3) Bioterapeucie wykonującemu swój zawód na podstawie uznanego w Konfederacji Szwajcarskiej dyplomu wykształcenia w dziedzinie medycyny komplementarnej wolno dodatkowo samodzielnie wydawać lekarstwa niewymagające recepty pochodzące z danej dziedziny.84

Zgodnie z prawem belgijskim każda osoba stosująca metody niekonwencjonalne ma obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej.87 9.2. Republika Bułgarii Także na gruncie prawa bułgarskiego, uzdrowiciele muszą prowadzić księgę wizyt, której numer rejestrowany jest przez Regionalne Centra Zdrowia (ang. Regional Health Care Center). Umieszcza się w niej numer kolejnej wizyty, datę, dane pacjenta, zgłaszane dolegliwości i zastosowane metody niekonwencjonalne. księgę należy przechowywać przez okres 10 lat. 88

8.2. Kanada Kanadyjski Naturopata praktykujący w prowincji Ontario może przepisywać leki zgodnie z listą wymienioną w regulacji.

Jeżeli naturopata przepisuje leki, w dokumentacji pacjenta musi dodatkowo umieścić informację o zasadności zastosowania danej substancji i kopię recepty, wyniki badań laboratoryjnych lub innych testów branych pod uwagę przy wyborze formy leczenia.85 Naturopaci mogą sprzedawać leki, pod warunkiem, że nie odnoszą korzyści finansowych z ich sprzedaży. 86

9.3. Królestwo Danii Zgodnie z duńską regulacją prawną89 lekarze, lekarze dentyści, chiropraktycy, położne, dietetycy kliniczni, kliniczni technicy dentystyczni, higieniści stoma-

21

9.4. Republika Słowenii

tologiczni, optycy zajmujący się soczewkami kontaktowymi i optometryści muszą prowadzić karty pacjentów w ramach swojej działalności. Duński urząd ds. bezpieczeństwa pacjentów90 ustanawia szczegółowe zasady w tym zakresie.

Reżim prawa słoweńskiego przewiduje, że każdy uzdrowiciel ma obowiązek prowadzić dokumentację medyczną dotyczącą realizacji działania leczniczego.

Dokumentacja ta zawiera oświadczenie o zgodzie pacjenta na korzystanie z metod i systemów opieki zgodnych z ustawą, dane osobowe (imię nazwisko, adres, płeć, dane dotyczące urodzenia), powód zgłoszenia, zastosowane środki, instrukcje dla użytkownika usług dotyczących wdrażania działań, oraz opis stosowanych produktów leczniczych, urządzeń i leków jeżeli są wykorzystywane w danej metodzie.93

Kartę pacjenta należy prowadzić, gdy w ramach działalności zdrowotnej przeprowadza się badania, leczenie i inne terapie pacjentów. Karty pacjentów muszą być również prowadzone w przypadku ingerencji w prawo do decydowania o sobie zgodnie z § 27 d i 27 e dekretu duńskiego.

Karty należy prowadzić dla każdego pacjenta.91 W związku z powyższym, obowiązki lekarzy i uzdrowicieli w zakresie dokumentacji medycznej zostały w Danii zrównane.

9.5. Republika Węgier Również na Węgrzech, z uwagi na faktyczne zrównanie obowiązków uzdrowicieli z obowiązkami lekarzy (zob. punkt 16), podmioty świadczące usługi niekonwencjonalne mają obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej na takich zasadach jak lekarze.

Treść karty została szczegółowo uregulowana. § 22 ust. 2 “Karta pacjenta musi zawierać informacje niezbędne do zapewnienia właściwej i bezpiecznej opieki nad pacjentem. Informacje muszą być rejestrowane jak najszybciej po kontakcie z pacjentem. Musi być podane, kto i kiedy wprowadził informacje do karty pacjenta”.

10. Obowiązek posiadania ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej Porządki prawne wielu państw statuują również obowiązek posiadania przez osoby świadczące usługi komplementarne obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej (na zasadach zbliżonych do obowiązujących w Polsce w odniesieniu do lekarzy, czy np. adwokatów).

Karta musi zawierać również informacje na temat jakiejkolwiek ingerencji specjalisty w zdrowie pacjenta, stopnia tej ingerencji, jej uzasadnienia oraz dane na temat wydanej zgody na tę ingerencję.92

10.1. Związek Australijski Zgodnie z prawem australijskim każda

22

Zarejestrowana osoba uprawniona do wykonywania zawodu opieki zdrowotnej może wykonywać zawód tylko pod warunkiem posiadania odpowiedniego i aktualnego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej obejmującego czynności związane z daną profesją.94

wenii musi być ubezpieczony w zakresie odpowiedzialności za szkody, które mogą być spowodowane wdrożeniem czynności uzdrawiających. Wysokość ubezpieczenia corocznie ustala izba uzdrowicieli.98 11. Obowiązek przestrzegania kodeksu etyki zawodowej

Warunek utrzymywania ubezpieczenia jest kontrolowany przez rady federalne w sposób wyrywkowy. Wygaśnięcie ubezpieczenia jest przeszkodą dla odnowienia rejestracji na kolejne okresy ważności licencji pozwalającej na wykonywanie zawodu. Co istotne, szczegółowe warunki ubezpieczenia muszą być zgodne ze standardami rejestracyjnymi określanymi przez rady federalne dla danego zawodu.

Z uwagi na dostęp do wielu informacji szczególnie istotnych dla pacjentów, w części państw świata wprowadzono obowiązek przestrzegania przez uzdrowicieli kodeksów etyki zawodowej. Przykładem może być regulacja słoweńska, zgodnie z którą uzdrowicieli obowiązuje przestrzeganie kodeksu etyki zawodowej oraz standardów postępowania, które określają sposób wykonywania poszczególnych metod i systemów. Kodeks etyki oraz standardy postępowania uchwalane są przez izbę uzdrowicieli.99 Podobne rozwiązanie funkcjonuje w Zimbabwe, gdzie Traditional Medical Practitioners Council uprawniona jest do uchwalania swoistego odpowiednika kodeksu etyki zawodowej, zawierającego katalog dobrych praktyk, do których przestrzegania zobowiązani są uzdrowiciele.100

10.2. Królestwo Belgii Także w Belgii istnieje obowiązek posiadania ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej przez wszystkie osoby praktykujące metody niekonwencjonalne.95 10.3. Republika Islandii Prawo islandzkie przewiduje, że każdy zarejestrowany uzdrowiciel musi posiadać ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej wykupione w towarzystwie ubezpieczeniowym licencjonowanym w Islandii. Może jednak zamiast polisy ubezpieczeniowej przedstawić odpowiednia gwarancję bankową.96 Minimalna suma ubezpieczenia ustalona jest przez ministra właściwego ds. zdrowia (aktualnie w Rozporządzeniu nr 876/2006).97

12. Kształcenie ustawiczne Jako jedną z zasad etyki zawodowej (albo niezależnie od braku skodyfikowanych zasad etyki), w niektórych państwach wprowadzono obowiązek kształcenia ustawicznego uzdrowicieli. Przykłady takich rozwiązań omówiono poniżej.

10.4. Republika Słowenii

12.1. Związek Australijski

Każdy uzdrowiciel praktykujący w Sło-

Warunkiem odnawiania licencji na wy-

23

12.4. Republika Słowenii

konywanie zawodu w Australii jest stałe podnoszenie swoich kwalifikacji zawodowych. W celu odnowienia licencji na kolejne roczne (lub krótsze - w zależności od zawodu) okresy, kandydat musi złożyć oświadczenie, w ramach którego między innymi określa, jakie działania w zakresie rozwoju umiejętności zawodowych podjął w ostatnim okresie.101

Licencje wydawane uzdrowicielom w Słowenii obowiązują przez 7 lat. W celu jej odnowienia, nie później niż na 2 miesiące przed wygaśnięciem dotychczasowej licencji, uzdrowiciel przedstawia izbie potwierdzenia, że ukończył w tym czasie szkolenia rozwijające jego wiedzę zawodową oraz opinie stowarzyszeń zawodowych w sprawie adekwatności odbytych kursów i szkoleń. 104

12.2. Królestwo Belgii Obowiązujący w Belgii dekret królewski dotyczący wykonywania zawodu homeopaty ustanawia system punktacji, mający na celu egzekwować obowiązek ustawicznego kształcenia. Punkty w powyższym systemie przyznawane są za udział w szkoleniach i konferencjach.

W zależności od reprezentowanego zawodu (lekarz, dentysta, położna) wymagane jest zdobycie określonej liczby punktów w ciągu roku, aby utrzymać tytuł i rejestrację jako homeopata.102

13. Kontrole i nadzór prowadzonej działalności Z obowiązkami ciążącymi na uzdrowicielach, skorelowane są także systemy kontroli i nadzoru, które mają zapewniać przestrzeganie przez uzdrowicieli obowiązujących przepisów, a także obowiązek wszczęcia w określonych sytuacjach postępowania dyscyplinarnego przeciwko uzdrowicielowi przez właściwe organy. Rozwiązania te obejmują również monitoring i analizę statystyk, mające pozwalać władzom państwowym na uzyskanie wiarygodnych danych dotyczących funkcjonowania sektora usług świadczonych w zakresie metod niekonwencjonalnych.

12.3. Kanada Zgodnie z prawem kanadyjskim: „Każdy członek (Izby Naturopatów) powinien uczestniczyć corocznie w samoocenie, kształceniu ustawicznym i działaniach związanych z rozwojem zawodowym, aby utrzymać wiedzę, umiejętności i osąd wymagany do wykonywania zawodu zgodnie ze standardami praktyki i etyki ustalonymi przez Izbę” 103

13.1. Kanada Właściwe organy izby naturopatów w Ontario, corocznie losują naturopatów podlegających ocenie, celem kontroli ich wiedzy i umiejętności. Obligatoryjna kontrola obejmuje również tych natóropatów, którzy nie przedstawili wystarczających dowodów na udział w ustawicznym kształceniu lub nie spełnił kryteriów ustawowych dotyczących wykonywania zawodu.105

24

Naturopaci mają obowiązek przepracowania min. 750 h w każdym 3-letnim okresie. Kontynuowanie wykonywania zawodu w razie braku wypełnienia powyższego obowiązku jest możliwe po uzyskaniu pozytywnej opinii w procedurze sprawdzającej lub po ukończeniu dodatkowych kursów lub szkoleń określonych przez izbę.106

rzuty zgłaszane do rady mogą dotyczyć zarówno kompetencji i praktyki uzdrowiciela w zakresie jego praktyki zawodowej, jak również innych kwestii (np. postawy etycznej).109 Rada, po wysłuchaniu wyjaśnień uzdrowiciela, przeciwko któremu wniesiono skargę, może zarządzić szereg kar, w tym także utratę prawa wykonywania zawodu, czy zawieszenie tego prawa.110 Od decyzji rady przysługuje odwołanie do właściwego ministra.111

13.2. Republika Słowenii W Słowenii minister właściwy ds. zdrowia zbiera i gromadzi informacje m.in. o poszczególnych uzdrowicielach, stosowanych metodach, dane pacjentów i ich powody zgłoszenia się do uzdrowiciela celem monitorowania skuteczności działania uzdrowicieli.107

14. Kontrolowane rozszerzanie uprawnień Naturopaci w Kanadzie mogą stosować inhalacje i wstrzyknięcia tylko leków i substancji wymienionych w rozporządzeniu, uwzględniając ograniczenia określone przez ustawodawcę. Dodatkowo musza ukończyć kurs i zdać egzamin z przepisywania wymienionych substancji lub iniekcji dożylnych.112

Nadzór nad profesjonalizmem i jakością pracy uzdrowicieli i przedsiębiorstw prowadzi izba uzdrowicieli, która jest zobowiązana zbadać sprawę na wniosek każdego usługobiorcy, przedsiębiorcy, właściwego ministra lub innych organów.

Czynności w ramach nadzoru wykonywane są przez komisję składającą się z przewodniczącego i od trzech do sześciu członków Izby i ekspertów w danej dziedzinie.108

15. Zakaz lub ograniczenie możliwości reklamy usług Szczególnie interesującym rozwiązaniem w zakresie regulacji odnoszących się do metod niekonwencjonalnych są normy prawne odnoszące się do ograniczenia lub całkowitego zakazu reklamy usług opartych na tych metodach. Chociaż występują one w relatywnie niewielu państwach, to z pewnością ich uzasadnienie, odnoszące się najczęściej do zakazu oferowania pacjentom „fałszywej nadziei” jest rozwiązaniem godnym uwagi.

13.3. Republika Zimbabwe Obowiązujące w Zimbabwe normy prawne regulują szczegółową procedurę postępowania w przypadku powzięcia przez Traditional Medical Practitioners Council informacji wskazujących na konieczność przeprowadzenia postępowania dyscyplinarnego. Rada może powziąć takie informacje na skutek własnej kontroli lub w wyniku wniesienia skargi do rady. Za-

25

15.1. Związek Australijski

16. Pełne zrównanie obowiązków uzdrowicieli z obowiązkami lekarzy

Australijski system prawny nie różnicuje sposobu, w jaki mogą reklamować się lekarze, lekarze dentyści, czy uzdrowiciele.

Przepisy dotyczące reklamy są wspólne dla wszystkich zawodów związanych z szeroko pojętą ochroną zdrowia.

Najdalej idącym rozwiązaniem w zakresie obowiązków nałożonych na uzdrowicieli jest pełne zrównanie ich obowiązków z obowiązkami lekarzy. Przepis § 104 węgierskiej ustawy czyni to poprzez odesłanie do tych rozdziałów ustawy, które normują obowiązki lekarzy.

I tak, prawo australijskie wymienia jedynie przykłady niedozwolonej reklamy.

Jest nią przekaz, który m.in.: jest nieprawdziwy, wprowadzający w błąd lub nasuwa błędne wnioski, bezpośrednio lub pośrednio zachęca do bezkrytycznego lub niepotrzebnego oraz nie niezbędnego korzystania z usług zdrowotnych wymienionych w ustawie.113

§ 104 (4) Przy stosowaniu działań niekonwencjonalnych, w kwestii praw pacjenta, obowiązku informowania i dokumentowania, oraz praw i obowiązków osoby wykonującej usługi zastosowanie ma treść rozdziałów II. I VI.116

15.2. Republika Bułgarii Wszelkie formy reklamy metod niekonwencjonalnych, w tym wskazujące na ich związek z profilaktyką, diagnostyką, leczeniem i rehabilitacją, są w Bułgarii ustawowo zakazane.114

17. Sankcje karne Logiczną konsekwencją omówionych wyżej regulacji dotyczących obowiązków uzdrowicieli jest sformułowanie w wielu systemach prawnych przepisów karnych, przewidujących także prawnokarną odpowiedzialność za naruszenie prawa.

15.3. Republika Słowenii W Słowenii przedsiębiorcy działający na rynku usług uzdrowicielskich, którzy decydują się reklamować swoje usługi, mogą publikować informacje o nazwie, siedzibie i jej działaniach, ale działania te nie mogą być reklamowane w sposób wprowadzający w błąd, tj. zawierać niejasności, nadmiernej przesady lub innych podobnych elementów dotyczących skutków stosowanych metod i systemów wykorzystujących nieświadomość lub niedoświadczenie użytkowników w celach zarobkowych.115

17.1. Republika Bułgarii Na gruncie prawa bułgarskiego, każdy kto stosuje metody lecznicze bez posiadania odpowiednich kwalifikacji i uprawnień, jeżeli nie podlega karze więzienia na podstawie innych przepisów, podlega grzywnie od 5 000 do 10 000 lew za pierwsze przewinienie i 10 000 do 20 000 za kolejne.117 Kto praktykuje metody

26

niekonwencjonalne niezgodnie z ustawą podlega karze od 500 do 1 500 lew za pierwsze przewinienie i 1 500 do 5 000 za kolejne.118

konsekwencje opóźnionego zastosowania leczenia gdy usługobiorca nie przekazuje uzdrowicielowi prawdziwych informacji o stanie zdrowia, nie postępuje zgodnie z jego zaleceniami i nie bierze czynnego udziału w ochronie, wzmacnianiu i przywracaniu zdrowia. Uzdrowiciel jest również odpowiedzialny za zachowanie innych osób będących pod jego nadzorem.123

17.2. Królestwo Danii Prawo duńskie przewiduje surowe kary, nie wyłączając kary pozbawienia wolności (do 4 miesięcy) za wykonywanie praktyk związanych z ochroną zdrowia, zastrzeżonych dla konkretnych grup zawodowych, bez wymaganej licencji.119

Na uzdrowiciela który posługuje się niezgodnym z ustawą tytułem zawodowym, nie prowadzi lub nie przechowuje dokumentacji, nie udziela użytkownikowi stosownych wyjaśnień, zniechęca do stosowania metod konwencjonalnych, który nie zezwala lub uniemożliwia przeprowadzenie kontroli, może zostać nałożona grzywna od 100 do 1000 euro.124 Jeżeli osoba bez odpowiedniej licencji stosuje metody niekonwencjonalne może zostać ukarana grzywną do 1200 euro.125 Odpowiednie kary grożą również za nieprzestrzeganie przepisów przez przedsiębiorców126 oraz Izbę Uzdrowicieli.127

17.3. Republika Islandii Złamanie zasad ustawy o uzdrowicielach skutkuje możliwością nałożenia kary grzywny lub pozbawienia wolności do 3 miesięcy, chyba że przewinienie zagrożone jest wyższą karą na podstawie innych przepisów.120 17.4. Kanada Osoba nie będąca członkiem Izby Naturopatów nie może używać tytułu naturopaty ani żadnej zbliżonej formy, skrótu lub odpowiednika w innym języku.121 Zagrożone jest to karą w wysokości do 25 000 dolarów za pierwsze wykroczenie i 50 000 za kolejne.122

17.6. Królestwo Szwecji W Szwecji, każdy to bezprawnie używa tytułu lekarza lub innego pracownika ochrony zdrowia, podlega karze grzywny.128 Karze grzywny lub pozbawienia wolności do 1 roku podlega każdy, kto narusza przepisy dotyczące stosowania środków opieki zdrowotnej przez osoby nieposiadające uprawnień. Analogiczne kary dotyczą sytuacji, gdy podczas wykonywania wymienionych czynności umyślnie lub w wyniku zaniedbania dochodzi do powstania zagrożenia albo istotnego obrażenia lub stwarza jego ryzyko. Odpowiedzialność jest niezależna od tego, czy do uszkodzenia lub niebezpieczeństwa

17.5. Republika Słowenii Prawo słoweńskie nakłada na uzdrowicieli obowiązek skierowania usługobiorcy do lekarza, gdy występują objawy ciężkiej choroby. W razie naruszenia tego obowiązku, uzdrowiciel ponosi odpowiedzialność za skutki opóźnionego zastosowania leczenia. Nie ponosi natomiast odpowiedzialności za pogorszenie stanu zdrowia lub

27

18.2. Republika Islandii

doszło w wyniku niewłaściwego leczenia, przerwania czy zaniechania właściwej terapii. Fakt, że sprawca nie zdawał sobie sprawy z charakteru choroby lub przewidywania szkody lub zagrożenia, nie zwalnia go z odpowiedzialności z powodu braku wykształcenia i doświadczenia.129

Zgodnie z prawem islandzkim, uzdrowiciel, który stwierdzi, że klient zgłasza problem wykraczający poza jego zakres usług lub leczenie nie przynosi zakładanych efektów musi odesłać klienta do lekarza.133

Lekarz lub lekarz dentysta, którego uprawnienia wygasły lub zostały cofnięte, za praktykowanie medycyny może być skazany za praktykowanie medycyny na karę grzywny lub pozbawienia wolności do 6 miesięcy.130

18.3. Katar Według wytycznych Qatar Council for Healthcare Practitioners,134 kształtujących zasady praktykowania metod alternatywnych w Katarze, osoby praktykujące metody niekonwencjonalne muszą zdawać sobie sprawę z ograniczeń swojej specjalności, tak aby identyfikować i kierować pacjentów do wykwalifikowanych specjalistów, gdy zachodzi taka potrzeba.

Jeśli pacjent prezentuje objawy choroby („pathological condition”) powinien obligatoryjnie zostać poinstruowany o konieczności wizyty u lekarza. Uzdrowiciel powinien pomóc rozważyć korzyści i ryzyka płynące z innych rodzajów leczenia, uwzględniając metody konwencjonalne, nawet jeśli oznaczałoby to zaprzestanie leczenia niekonwencjonalnego.

18. Obowiązek odesłania klienta do lekarza Kolejna grupa rozwiązań prawnych dotyczy właściwej współpracy pomiędzy uzdrowicielami a lekarzami. W tym kontekście na pierwszy plan wysuwa się obowiązek skierowania pacjenta do lekarza, jeśli uzdrowiciel stwierdzi prawdopodobieństwa wystąpienia poważniejszych chorób lub wystąpienie określonych objawów.

18.1. Królestwo Belgii Na gruncie prawa belgijskiego131 każdy praktyk medycyny niekonwencjonalnej powinien podjąć wszelkie kroki ku temu, by pacjent nie był pozbawiony leczenia konwencjonalnego. Każdy praktyk medycyny niekonwencjonalnej, który świadomie lub przez zaniedbanie rozpocznie leczenie bez uzyskania wcześniejszej diagnozy postawionej przez lekarza medycyny konwencjonalnej, podlega karze grzywny od 200 do 5000 franków. Wyjątkiem jest sytuacja, w której pacjent pisemnie wyraził wolę, aby nie konsultować diagnozy z lekarzem. 132

18.4. Kanada Jeżeli życie pacjenta jest lub może być zagrożone, standardem wykonywania zawodu naturopaty jest natychmiastowe wezwie służb ratunkowych w celu przeniesienia pacjenta do szpitala.

W sytuacji, w której dany naturopata nie zajmuje się leczeniem danej choroby, jest on zobowiązany przekierować pacjenta do lekarza, pielęgniarki lub pracownika wykonującego inny zawód medyczny, za-

28

kres działalności którego obejmuje chorobę pacjenta.

jest prawem belgijskim, zgodnie z którym osoby praktykujące metody niekonwencjonalne powinny upewnić się, że pacjenci pozostają pod stałą opieką lekarza. Jeśli praktykiem stosującym metody niekonwencjonalne nie jest lekarz, powinien on uzyskać pierwotną diagnozę pacjenta od lekarza oraz pozostawać z nim w stałym kontakcie, aby informować na bieżąco o stanie zdrowia pacjenta.138

Obowiązek przekierowania pacjenta powstaje również, gdy wyniki badań laboratoryjnych wskazują na istotne odchylenie od normy bez jasnej przyczyny lub gdy odpowiedź pacjenta na zastosowane leczenie jest nieadekwatna, zaś poprawa stanu zdrowia z wykorzystaniem metod stosowanych przez naturopatę jest mało prawdopodobna, a także w sytuacji, gdy stan zdrowia pacjenta istotnie się pogarsza.135

19.2. Królestwo Niderlandów Wyroki sądu dyscyplinarnego oraz sądu karnego w sprawie holenderskiej aktorki Sylvi Millecam,139 która zmarła na raka piersi, lecząc się u praktyków metod niekonwencjonalnych, podjęły próbę sformułowania ogólnych zasad postępowania dla lekarzy zajmujących się metodami niekonwencjonalnymi. W obu wyrokach sądów podkreślony jest obowiązek stosowania w praktyce lekarskiej metod diagnostycznych opartych na dowodach naukowych - zarówno przez lekarzy, jak i uzdrowicieli. Diagnoza wykorzystująca metody nieoparte na wiedzy medycznej, może być postawiona jedynie jako diagnoza dodatkowa w stosunku do podstawowej diagnozy uzyskanej standardowymi metodami oraz po wcześniejszym poinformowaniu pacjenta o nienaukowym charakterze wykorzystywanych metod diagnostycznych.

18.5. Republika Słowenii W słoweńskim systemie prawnym, uzdrowiciel, który podejrzewa u usługobiorcy poważne objawy choroby lub objawy poważnego nasilenia chorób przewlekłych musi niezwłocznie zaproponować mu wizytę u lekarza, a taką propozycję odnotować w dokumentacji. Zabronione jest także zniechęcanie do korzystania ze świadczeń opieki medycznej.136 Ponadto każdy usługobiorca może wystąpić do lekarza z prośbą o bezpłatną opinię na temat metody lub systemu w odniesieniu do aktualnej diagnozy chorego.137 19. Obowiązek uzyskania diagnozy lekarskiej Innym wariantem podobnego rozwiązania jest nałożenie w określonych sytuacjach obowiązku uzyskania diagnozy lekarskiej celem podjęcia lub dalszego stosowania metod niekonwencjonalnych.

20. Obowiązek uzyskania pisemnej zgody lekarza Jeszcze dalej idzie rozwiązanie przyjęte w prawie rumuńskim. Zgodnie z jego regulacją,140 w przypadku, jeżeli terapia niekonwencjonalna ma zostać zastosowana przez osobę niebędącą lekarzem,

19.1. Królestwo Belgii Omawiane

rozwiązanie

przewidziane

29

farmaceutą lub lekarzem dentystą, a pacjent jest w trakcie leczenia lub tuż po nim, może to mieć miejsce wyłącznie na pisemne polecenie lekarza, zaś uzdrowiciel ma obowiązek przed zastosowaniem jakichkolwiek rozwiązań uzyskać na to pisemną zgodę pacjenta.

gulacji odnoszących się do praw pacjenta pełnią obowiązki należytego informowania usługobiorców o stosowanych metodach niekonwencjonalnych, które w części systemów prawnych obejmują również obowiązek uzyskania pisemnej zgody pacjenta.142

Licencjonowani praktycy metod niekonwencjonalnych niebędący lekarzami, lekarzami dentystami lub, w zależności od przypadku, farmaceutami, mogą ingerować, jeśli to stosowne, w uzupełnienie lub kontynuowanie terapii leczniczych, zgodnie ze ścisłymi zasadami postępowania, wyłącznie za pisemną zgodą pacjenta, na pisemne zalecenie lekarza.

22.1. Republika Bułgarii Osoba stosująca metody niekonwencjonalne jest zobowiązana szczegółowo i w zrozumiały sposób wyjaśnić pacjentowi szczegóły dotyczące stosowanej metody oraz spodziewanych efektów. Nie można wprowadzać pacjentów w błąd, szczególnie w kwestii wpływu na zdrowie stosowanych metod niekonwencjonalnych. Uzdrowiciele zawsze muszą uzyskać świadomą, pisemna zgodę na zastosowanie tych metod.

Takie rozwiązanie należy jednoznacznie ocenić pozytywnie. Znane są bowiem przypadki, kiedy stosowanie ziołolecznictwa równolegle do terapii lekami zaburza lub osłabia działanie leków, a niekiedy nawet jest toksyczne.

22.2. Królestwo Niderlandów W wyrokach sądu dyscyplinarnego i karnego w sprawie śmierci holenderskiej aktorki Sylvi Millecam, która zmarła lecząc się z powodu raka piersi u praktyków medycyny niekonwencjonalnej, podkreśla się że lekarz, wykorzystując niekonwencjonalne metody leczenia, powinien poinformować, że proponowane leczenie jest niestandardowe, a co za tym idzie nieuznawane przez medycynę akademicką.143 Pacjent, któremu proponowane jest leczenie niestandardowe, powinien w ocenie sądów być poinformowany o jego skuteczności, przebiegu oraz spodziewanych efektach. Jak wskazywał w swoim wyroku sąd karny, uzyskanie świadomej zgody na leczenie alternatywne nie jest wystarczające. W sytuacji, w której po uzyskaniu pełnej informacji

21. Szczególne prawa klienta W Słowenii każdy usługobiorca ma ustawowo zagwarantowane prawo do bezpiecznych i wysokiej jakości usług, prywatności, dostępu do dokumentacji oraz możliwości złożenia skargi. Dzieci do lat 15 oraz osoby niezdolne do wyrażenia zgody z powodu choroby, niepełnosprawności umysłowej lub intelektualnej korzystają z powyższych praw w obecności rodziców lub opiekunów.141 22. Obowiązki informacyjne wobec klientów oraz obowiązek uzyskania pisemnej zgody pacjenta Niezmiernie ważną rolę w systemie re-

30

nt. sposobów leczenia pacjent w dalszym ciągu odmawia leczenia konwencjonalnego, lekarz powinien dołożyć wszelkich starań, by przekonać chorego do wyboru metody popartej wiedzą medyczną.

karza czy też zasięga porady osoby praktykującej metody niekonwencjonalne.

Dotyczy to w szczególności tożsamych zasad informowania i uzyskiwania pisemnych zgód pacjentów.

22.3. Kanada

23. Wnoszenie skarg i reklamacji

Wykonując praktyki naturopatyczne, kanadyjski naturopata zobligowany jest do poinformowania pacjenta o celu wykonania danej procedury, związanym z nią ryzyku, alternatywnych metodach wykonywanych w zakresie działalności naturopatycznej oraz dostępnych metodach leczenia dostępnych dla pacjenta, gdyby był leczony przez osobę wykonującą inny zawód medyczny.144 Zawsze należy uzyskać świadomą zgodę pacjenta na zaproponowane postępowanie.145

Prawo słoweńskie dodatkowo gwarantuje każdemu usługobiorcy prawo do złożenia pisemnej reklamacji, która powinna zostać złożona nie później niż 15 dni od ostatniej wizyty u uzdrowiciela. Reklamacja ta może w szczególności dotyczyć sytuacji, w których uzdrowiciel lub inna osoba z jego upoważnienia działała wbrew standardom działalności uzdrowicielskiej, naruszyła zasady etyki lub jego postępowanie naruszyło przepisy ustawy. Uzdrowiciel musi udzielić odpowiedzi w terminie 15 dni od otrzymania skargi, następnie zaś usługobiorcy przysługuje prawo odwołania się do izby uzdrowicieli.147

22.4. Republika Słowenii Także na gruncie prawa słoweńskiego, każdorazowo należy uzyskać pisemną zgodę usługobiorcy na zastosowanie metod uzdrawiających. Oświadczenie takie musi zawierać informację o rodzaju metody lub systemu, stosowanych produktach leczniczych lub metodach medycznych oraz informację, że każde odrzucenie już wdrożonego leczenia może doprowadzić do niekorzystnych konsekwencji dla zdrowia. Izba uzdrowicieli może określić szczegółową treść takiego oświadczenia.146

24. Stosunek wobec lekarzy stosujących metody niekonwencjonalne W kontekście analizowanych rozwiązań prawnych, niezwykle interesujące są również rozwiązania dotyczące stosowania metod niekonwencjonalnych przez lekarzy. Chociaż rozwiązania te są rzadko spotykane i najczęściej jedynie szczątkowe, to warto w tym kontekście bliżej przyjrzeć się regulacjom obowiązującym w kanadyjskiej prowincji Ontario. Przewidują one dość liberalnie podejście do kwestii odpowiedzialności zawodowej lekarzy stosujących praktyki niekonwencjonalne:

22.5. Republika Węgier Jak już wskazano w punkcie 16 powyżej, przepisy węgierskie nakazują traktowanie praw pacjenta tak samo, niezależnie od tego, czy pacjent jest leczony przez le-

31

nia się od przyjmowania dominującej roli w relacji z pacjentem oraz zapobieganiu konfliktowi interesów:

„Członek (Izby lekarskiej – przyp. aut.) nie może być uznany za winnego wykroczenia zawodowego lub niekompetencji zgodnie z art. 51 lub 52 Kodeksu postępowania zawodowego w zakresie zawodów medycznych wyłącznie na podstawie tego, że stosuje terapię, która jest niekonwencjonalna lub odbiega od obowiązującej praktyki medycznej, chyba że istnieją dowody, ze terapia stwarza większe ryzyko dla zdrowia pacjenta niż terapia konwencjonalna lub przeważająca praktyka”. 148

„Izba oczekuje, że lekarze będą respektować cele leczenia pacjentów i decyzje medyczne, nawet te, z którymi lekarze mogą się nie zgodzić. Omawiając te kwestie z pacjentami, lekarze powinni zawsze przedstawiać swoją najlepszą specjalistyczną opinię o celu lub decyzji”. 151

Izba Lekarska Prowincji Ontario (ang. College of Physicians and Surgeons of Ontario) w 2011 roku opublikowała wytyczne dla lekarzy (ang. Policy Statement #3-11) na temat Medycyny Alternatywnej i Komplementarnej.149

W części szczegółowej ujęte zostały zaś wytyczne dotyczące lekarzy praktykujących metody niekonwencjonalne. Lekarze zawsze powinni działać w granicach swojej wiedzy, umiejętności i osądu i nigdy nie zapewniają opieki wykraczającej poza zakres ich kompetencji klinicznych.

Wytyczne te dotyczą zarówno leczenia, jak i terapii zalecanych przez lekarza pacjentom.

Wytyczne150 opierają się na 4 zasadach: I.

działanie w najlepszym interesie pacjentów, zgodnie z obowiązkami powierniczymi; II. poszanowanie autonomii pacjenta w odniesieniu do celów opieki zdrowotnej i decyzji dotyczących leczenia; III. skuteczna i otwarta komunikacja z pacjentami i innymi osobami zaangażowanymi w zapewnianie opieki zdrowotnej; IV. utrzymanie zaufanie pacjenta poprzez zaangażowanie w altruizm, współczucie i służbę.

W przypadku, gdy pacjenci szukają opieki wykraczającej poza kompetencje lekarza, lekarze muszą wyraźnie wskazać, że nie są w stanie jej zapewnić. Gdy lekarze nie są w stanie zapewnić opieki bezpośrednio, zachęca się ich do skierowania pacjenta do innego lekarza lub innego podmiotu świadczącego opiekę zdrowotną, w przypadku gdy leży to w najlepszym interesie pacjenta, lub pomoże pacjentowi w podejmowaniu świadomych decyzji.

Wszystkie oceny i diagnozy pacjentów muszą być spójne i zgodnie ze standardami medycyny konwencjonalnej oraz znajdować potwierdzenie w nauce. Każda ocena kliniczna pacjenta musi obejmo-

W części ogólnej skierowanej do wszystkich lekarzy, wskazuje się na konieczność działania w interesie pacjenta, z poszanowaniem jego autonomii, powstrzyma-

32

wać zebranie odpowiedniego wywiadu oraz wykonanie niezbędnych badań.

su uzyskania zgody, w tym powyższe informacje powinny być udokumentowane w dokumentacji medycznej pacjenta.

Lekarze zapewniający możliwość wykorzystania metod komplementarnych muszą uzyskać konwencjonalną diagnozę. Jeśli lekarz uzyska również diagnozę niekonwencjonalną, to diagnoza ta musi opierać się na przeprowadzonym badaniu klinicznym i opierać się na aktualnym stanie nauki. Rozpoznania bazujące na metodach niekonwencjonalnych, które nie spełniają tych wymagań, są niedopuszczalnymi diagnozami.

Aby uzyskać zgodę pacjenta, lekarz zawsze musi zapewniać pacjentom dokładne i obiektywne informacje o dostępnych opcjach terapeutycznych. Lekarze nigdy nie mogą wyolbrzymiać potencjału terapeutycznego, fałszywie przedstawiać udowodnionych korzyści leczenia konwencjonalnego lub niekonwencjonalnego, ani przedstawiać twierdzeń dotyczących skuteczności terapeutycznej niepopartej dowodami.

Każda zalecana przez lekarzy terapia niekonwencjonalna musi:

Kolejna część dokumentu dotyczy lekarzy, którzy praktykują tylko metody konwencjonalne, ale leczą również chorych korzystających z metod niekonwencjonalnych w innym miejscu. Izba zaleca lekarzom, aby regularnie pytali chorych o korzystanie przez nich z metod niekonwencjonalnych. Jeśli pacjenci stosują metody niekonwencjonalne, lekarze powinni odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej pacjenta, wraz z wszelkimi szczegóły terapii, które pacjent jest w stanie przedstawić. Na pytanie pacjentów o metody niekonwencjonalne, lekarze powinni odpowiadać w sposób profesjonalny, w granicach ich wiedzy i umiejętności.

I.

mieć logiczne powiązanie z uzyskana diagnozą; II. mieć uzasadnione szanse na wyleczenie lub złagodzenie stanu zdrowia lub objawów pacjenta; III. posiadać korzystny stosunek ryzyka do korzyści w oparciu o: zalety terapii, potencjalne interakcje z innymi terapiami, konwencjonalne dostępne opcje terapeutyczne i inne kwestie, które lekarz uzna za istotne.

Lekarze nigdy nie mogą zalecać opcji terapeutycznych, które okazały się nieskuteczne w przeprowadzonych badaniach naukowych. Stosowanie metod niekonwencjonalnych musi być przy tym autoryzowane przez świadomą zgodę pacjenta, zgodnie z wymaganiami określonymi w przepisach.

W sytuacji, w której pacjent stosuje również metody niekonwencjonalne, lekarz powinien rozważyć, czy którekolwiek potencjalne negatywne interakcje mogą pojawić się między konwencjonalnym leczeniem i metodami komplementarnymi.

Przed uzyskaniem zgody, lekarz powinien przekazać pacjentowi informacje, których minimalny katalog został wyraźnie określony wytycznymi. Szczegóły proce-

Podobne wytyczne obowiązują również w innych prowincjach. Warto zwrócić

33

w środowisku rodzinnym, społecznym, w pracy i szkole; określenie przyczyn śmierci; ekspertyzy i porady z zakresu medycyny sądowej jak również badania i nauczanie w dziedzinie nauk medycznych.

uwagę na dodatkową regulację znajdującą się w wytycznych prowincji Kolumbia Brytyjska, która pozwala zakończyć relację z pacjentem, gdy ten nalega na stosowanie metod alternatywnych: „jeśli pacjent dokonał wyboru komplementarnej lub alternatywnej terapii co stanowi niemożliwym wywiązanie się przez lekarza ze swoich obowiązków etycznych, możliwe jest zakończenie przez lekarza jego relacji z pacjentem”.

Regulacja obejmuje zatem nie tylko leczenie, ale również dbanie o dobry stan psychofizyczny człowieka, utrzymywanie dobrej kondycji i sprawności. Poza tym zakresem nie pozostaje więc chyba żadna alternatywna metoda postępowania z pacjentem.

152

25. Całkowity zakaz metod komplementarnych

Wspieranie przez lekarza stosowania przez osoby nieposiadające tego tytułu metod alternatywnych, czy też oferowanie bądź reklamowanie przez lekarzy leków czy terapii, których skuteczność nie została potwierdzona, stanowi zgodnie z ustawą wenezuelską naruszenie prawa:

Przykładem systemu, w którym praktykowanie alternatywnych metod i terapii zdrowotnych zostało zarezerwowane wyłącznie dla lekarzy, jest Wenezuela. Przyczyny tego stanu rzeczy należy szukać we wprowadzenie niezwykle szerokiej definicji pojęcia „stosowania medycyny”, która zgodnie z Ustawą o wykonywaniu zawodu lekarza jest domeną lekarzy.153

Artykuł 102 Prawo to naruszane jest przez: 7. Lekarzy lub lekarki, którzy promują lub oferują jakiekolwiek usługi opieki zdrowotnej, ulgi lub leczenia poprzez stosowanie leków, metod lub procedur, których skuteczność nie została udowodniona naukowo.

Artykuł 2 Medycyna rozumiana jest jako świadczenie opieki zdrowotnej, profilaktyczno-leczniczej na rzecz społeczeństwa przez specjalistów lekarzy i lekarki, poprzez działania takie jak promocja zdrowia, zapobieganie chorobom, redukcja czynników ryzyka, wczesna diagnoza, szybkie leczenie, powrót do zdrowia oraz rehabilitacja fizyczna lub psychospołeczna osób i społeczności

Odpowiedzialność karna grozi również członkom innych zawodów i grup związanych z opieką medyczną, niepodlegającym przepisom prawa zawodowego, którzy przepisują leki, preparaty medyczne lub inne środki terapeutyczne o cha-

34

rakterze medycznym, chirurgicznym lub farmaceutycznym lub też bez otrzymania instrukcji lekarza lub bez jego nadzoru, podejmują się leczenia osób, które są lub powinny znajdować się pod opieką medyczną.154 Podobne kary grożą za zachęcanie do samoleczenia się przez pacjentów.155 Karalne jest również podszywanie się pod osobę upoważnioną do sprawowania opieki medycznej.156

w zawodzie, przy czym szczegółowe i konkretne wymogi są sformułowane tylko dla grupy I i grupy II - kandydaci do wykonywania profesji zaliczanych do tych dwóch kategorii są ustawowo zobligowani do wykazania swoich kwalifikacji zawodowych oraz przebytej praktyki zawodowej, w formularzu rejestracyjnym wymieniają również uzyskane referencje.160 Warunki uzyskania wpisu do rejestru zawodów “powiązanych z medycyną”, do którego trafiają również nazwiska osób proponujących niekonwencjonalne metody leczenia, nie zostały niestety w ustawie botswańskiej doprecyzowane, pozostawiając decyzję o wpisie do rejestru swobodnej ocenie Rady:

Nie stanowi naruszenia prawa wykonywanie czynności przez przedstawicieli zawodów paramedycznych pod nadzorem lub na zlecenie lekarza, w granicach obowiązków wyznaczonych przepisami innych ustaw.157 26. Regulacja pozorna - Botswana

Artykuł 9 ust. 5

Botswańska Ustawa o zawodach medycznych158 dzieli te profesje na trzy grupy:

Jeżeli Rada wyrazi przekonanie, że kwalifikacje wnioskodawcy oraz wszystkie fakty i dokumenty przedłożone na poparcie wniosku są adekwatne i zgodne z wymogami ustawy, po wniesieniu przewidzianej opłaty, wpisuje ona wnioskodawcę do właściwego rejestru i wystawia mu zaświadczenie o rejestracji w wymaganej formie podpisane przez upoważnionego przez Radę pełnomocnika, uprawniające wnioskodawcę do wykonywania zawodu w Botswanie.

I.

zawody medyczne - do której zaliczają się lekarze, dentyści i farmaceuci, II. zawody paramedyczne - m.in. optycy, optometryści, dietetycy, logopedzi, inżynierowie biomedyczni, technicy ortopedyczni; III. zawody “powiązane z medycyną” - m.in. homeopaci, osteopaci, chiropraktycy, naturopaci, psychologowie, pracownicy socjalni, akupunkturyści, podolodzy, a nawet biokinezoterapeuta.

Dla wszystkich profesji wymienionych w trzech grupach bostwańska Rada zawodów medycznych (ang. Botswana Health Professions Council) prowadzi rejestry osób uprawnionych do wykonywania zawodu.159 Wpis do rejestru jest obligatoryjny w celu podjęcia praktyki

Rada jest również uprawniona do stworzenia wymogu zdania stosownego egzaminu sprawdzającego wiedzę i umiejętności potrzebne do wykonywania danej profesji.161

35

Warunkiem utrzymania licencji jest uiszczanie rocznych opłat.162 Sama licencja nie uprawnia do otwarcia prywatnej praktyki - w tym celu konieczne jest wystąpienie o odrębne zezwolenie do Dyrektora Służby Zdrowia (ang. the Director of Health Services) i wykazanie się odpowiednio długim doświadczeniem.163 Regulacja botswańska jest przykładem niekompletnego, prowizorycznego uregulowania kwestii świadczenia usług związanych z niekonwencjonalnymi metodami leczenia i terapii. Z jednej strony bowiem tworzy się centralny rejestr podmiotów, które powinny uzyskać licencję na wykonywanie zawodu, z drugiej strony dla grupy III, o której mowa powyżej, nie obwarowuje się tego obowiązku żadnymi sankcjami karnymi. Przykładowo, akupunkturysta bądź chiropraktyk, którzy nie zdaliby wymaganego egzaminu i nie wpisaliby się do rejestru prowadzonego przez Radę, według ustawy mogliby podjąć praktykę bez szczególnych negatywnych konsekwencji z tego wynikających.

36

CZĘŚĆ II

METODY KOMPLEMENTARNE W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ Ewentualna dyskusja o możliwym wykorzystaniu analizowanych rozwiązań prawnych na gruncie prawa polskiego jest obecnie niemożliwa do przeprowadzenia bez uwzględnienia kontekstu prawa europejskiego. Proponowanie rozwiązań, których zgodność z przepisami unijnymi jest wątpliwa lub takich, które są z nimi sprzeczne, mija się z celem.

W tych sprawach należałoby raczej lobbować o odpowiednią zmianę przepisów na forum unijnym.

Wyjątki od powyższej zasady określono w art. 168 ust. 4 TfUE, zgodnie z którym Unia Europejska posiada jednak kompetencje ustawodawcze w określonych dziedzinach dotyczących zdrowia publicznego.

Art. 168 ust. 4 Na zasadzie odstępstwa od artykułu 2 ustęp 5 i artykułu 6 litera a) oraz zgodnie z artykułem 4 ustęp 2 litera k), Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą i po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym oraz Komitetem Regionów, przyczyniają się do osiągnięcia celów określonych w niniejszym artykule, przyjmując, w celu stawienia czoła wspólnym zagadnieniom związanym z bezpieczeństwem:

Kwestie dotyczące medycyny komplementarnej nie są obecnie przedmiotem kompleksowej regulacji na poziomie europejskim, co nie oznacza, że ustawodawca unijny nie wykazuje pewnej aktywności w omawianym obszarze.

Zgodnie z art. 168 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej,164 „przy określaniu i urzeczywistnianiu wszystkich polityk i działań Unii zapewnia się wysoki poziom ochrony zdrowia ludzkiego”. Przepisy traktatowe, poza tym ogólnym wymogiem zapewnienia zgodności wszystkich polityk i działań całej Unii z wysokim poziomem ochrony zdrowia ludzkiego, wskazują na kompetencje koordynacyjne UE, które ma uzupełniać i wspierać polityki krajowe w zakresie ochrony zdrowia, ale nie może go zastępować.165

a) środki ustanawiające wysokie standardy jakości i bezpieczeństwa organów i substancji pochodzenia ludzkiego, krwi i pochodnych krwi; środki te nie stanowią przeszkody dla Państwa Członkowskiego w utrzymaniu lub ustanawianiu bardziej rygorystycznych środków ochronnych; b) środki w dziedzinach weterynaryjnej i fitosanitarnej, mające bezpośrednio na celu ochronę zdrowia publicznego;

37

c) środki ustanawiające wysokie standardy jakości i bezpieczeństwa produktów leczniczych i wyrobów medycznych.

pewien margines swobody przy wyborze sposobu wdrożenia).

Na mocy Rozporządzenia nr 726/2004166 ustanowiono wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń oraz prowadzenia nadzoru nad bezpieczeństwem farmakoterapii w odniesieniu do produktów leczniczych stosowanych u ludzi, a nadto ustanowiono Europejską Agencję Leków.

Co do zasady więc ewentualna regulacja rynku metod komplementarnych będzie neutralna z punktu widzenia prawa unijnego, pod tym wszakże warunkiem, że nie będzie ona ograniczać swobód traktatowych ani praw podstawowych.

Większość z omawianych w niniejszym raporcie rozwiązań stosowanych w różnych państwach świata będzie w oczywisty sposób zgodna z prawem unijnym i jako taka możliwa do wprowadzenia do polskiego porządku prawnego. Należy jednak zwrócić uwagę na te regulacje prawa unijnego, które należy w tym procesie uwzględnić, w tym w szczególności wynikające z kompetencji prawodawczych powierzonych Unii na mocy art. 168 ust.

4 TfUE.

Jednym z najważniejszych praktycznych skutków omawianego Rozporządzenia jest możliwość uzyskania zezwolenia na dopuszczenie danego leku do obrotu na terenie całej Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Pozwolenia takie wydaje Komisja Europejska po przeprowadzeniu przez Europejską Agencję Leków procedury sprawdzającej.

Drugim istotnym aktem prawnym jest wspólnotowy kodeks odnoszący się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi.167 Dyrektywa ta, mająca na celu harmonizację przepisów poszczególnych państw w zakresie wytwarzania, kontroli i inspekcji produktów farmaceutycznych.

Odnosi się ona do wszelkich produktów leczniczych stosowanych u ludzi, wprowadzanych do obrotu na terenie Unii Europejskiej, o ile tylko do ich produkcji wykorzystywany jest proces przemysłowy (a zatem nie ma ona zastosowania np. do produktów leczniczych tworzonych w tzw. formule recepturowej, czyli przygotowywanych przez aptekę dla konkretnego pacjenta, na podstawie recepty).

1. Produkty farmaceutyczne, w tym homeopatyczne Jak już wskazano wyżej, na podstawie art. 168 ust. 4 lit. c) TfUE, Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w zwykłej procedurze ustawodawczej, mogą uchwalać przepisy dotyczące produktów leczniczych i wyrobów medycznych. Z kompetencji tej ustawodawca Unijny skorzystał, uchwalając w szczególności dwa niezmiernie istotne akty prawne – jeden z nich w randze rozporządzenia (a więc stosowany bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich Unii), drugi w randze dyrektywy (a zatem wymagający implementacji do porządku prawnego państw członkowskich i pozostawiający

Najważniejszym rozwiązaniem (z punktu widzenia tematyki niniejszego raportu) wprowadzonym przez omawianą dyrek-

38

tywę jest wprowadzanie uproszczonej procedury rejestracyjnej dla produktów homeopatycznych.

Pomimo braku takiego dowodu skuteczności, w myśl obecnej regulacji unijnej, każdy pomysł zmierzający do ograniczeń w obrocie lekami homeopatycznymi będzie z góry skazany na porażkę.

Powyższe oznacza, że żaden kraj Unii Europejskiej nie może wprowadzić zakazu lub ograniczeń w obrocie lekami homeopatycznymi, a nawet nie może wymagać skuteczności terapeutycznej takich produktów. Jak wskazał Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, „nieszkodliwość takiego produktu leczniczego jest co do zasady zagwarantowana (…) w szczególności poprzez odpowiedni stopień jego rozcieńczenia. Co się tyczy dowodu skuteczności terapeutycznej, art. 14 ust. 3 tej dyrektywy stanowi wyraźnie, że taki dowód nie jest wymagany dla homeopatycznych produktów leczniczych zarejestrowanych zgodnie z ust.

1 tego artykułu”.168

2. Wzajemne uznawanie uprawnień zawodowych Kolejnym problemem wartym uwagi, zwłaszcza w kontekście możliwości wprowadzenia obowiązków rejestracji lub potwierdzania kwalifikacji osób zajmujących się metodami niekonwencjonalnymi, są unijne przepisy dotyczące wzajemnego uznawania kwalifikacji zawodowych przez państwa członkowskie.

Zgodnie z Dyrektywą 2005/36/WE w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych,169 kompetencje do wykonywania zawodów regulowanych w różnych państwach członkowskich podlegają wzajemnemu uznaniu lub częściowemu uznaniu na zasadach określonych w dyrektywie.

W debacie unijnej na temat homeopatii co i rusz powraca jednak argument sensowności rejestracji produktów o nieudowodnionej skuteczności (także ostatnio w kontekście propozycji Komisji Europejskiej dotyczącej wprowadzenia zmian w prawie konsumenckim, znanym jako New Deal For Consumers). Wciąż aktualne pozostaje w tym zakresie spostrzeżenie Philippe’a Legera, Rzecznika Generalnego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który to w swojej opinii z dnia 27 stycznia 2005 r., przedstawionej w sprawie C-444/03, stwierdził: „Kontrowersje, jakie wzbudza homeopatia, nie ograniczają się obecnie jedynie do samego środowiska medycznego. Te różnice zdań wkraczają też na grunt prawny, (…). Jednak dyskusja toczy się wokół tej samej, ciągle powracającej kwestii — dowodu na skuteczność homeopatycznych produktów leczniczych”.

W tym kontekście wypada zwrócić uwagę, że w ramach rozważania ewentualnych propozycji dotyczących obowiązków rejestracji przez polskich uzdrowicieli, konieczne będzie jednoczesne uzgodnienie zakresu uznawania uprawnień podobnych profesji funkcjonujących już w innych państwach UE. 3. Swoboda świadczenia usług Wreszcie, nie sposób pominąć wynikającego z art. 49 TfUE zakazu ograniczania swobody przedsiębiorczości i ustanowionej art. 56 TfUE swobody świadczenia usług. W kontekście powyższych swobód

39

traktatowych zakazane jest ustanawianie mechanizmów, które prowadziłyby do ich ograniczania.

Szersza analiza zasygnalizowanych zagadnień znacznie przekracza ramy niniejszego opracowania. Wypada jednak zasygnalizować, że kontekst swobód traktatowych może (choć nie musi) stać na przeszkodzie do wprowadzenia całkowitego zakazu świadczenia usług z zakresu metod niekonwencjonalnych. Nie powinien on jednak uniemożliwić ewentualnego wprowadzenia w życie innych spośród omawianych w niniejszym raporcie rozwiązań.

40

PODSUMOWANIE Niekonwencjonalne metody lecznicze od lat zyskują na popularności wśród pacjentów. Z badań przeprowadzonych w 2014 roku przez Gfk Polonia wynika, że 70% badanych Polaków uważa lekarzy stosujących jedną z niekonwencjonalnych metod (homeopatię) za godnych zaufania.170 Według analizy Głównego Urzędu Statystycznego „Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych” 405 tysięcy (3%) gospodarstw domowych w Polsce korzystało w 2016 r. z usług z zakresu medycyny niekonwencjonalnej.171 Autorzy analizy zwracają jednak uwagę, że grupa gospodarstw domowych, które zadeklarowały w badaniu poniesienie tego typu wydatków była dość mała, a więc wskazana jest ostrożność przy formułowaniu na jego podstawie wniosków.

metod niekonwencjonalnych i rezygnacji z terapii o potwierdzonej naukowo skuteczności.

W Polsce problem stosowania metod niekonwencjonalnych dotyczy w szczególności dwóch grup: lekarzy praktykujących te metody oraz osób bez wykształcenia medycznego zajmujących się sprzedażą suplementów diety, wykonywaniem wlewów witaminowych czy praktykowaniem nieuznanych naukowo metod reklamowanych jako „leczące” czy „diagnozujące” różne choroby.

W zakresie działalności lekarzy praktykujących metody nieposiadające dowodów medycznych należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 4 Ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty „lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością”.172

Mnogość dostępnych na rynku metod niekonwencjonalnych, stosowanie przez osoby oferujące tego typu usługi terminologii przypominającej naukową, czy wreszcie niedofinansowanie opieki zdrowotnej, skutkujące długim czasem oczekiwania na wizytę lekarską, sprawiają, że medycyna niekonwencjonalna staje się istotnym i ciągle rosnącym problemem.

Na fakt ten uwagę zwracają również organizacje międzynarodowe, lekarze, naukowcy i stowarzyszenia zrzeszające pacjentów. Metody te łączy brak dowodów naukowych potwierdzających ich skuteczność i bezpieczeństwo. Niepokój budzą również liczne doniesienia prasowe o kolejnych ofiarach „szarlatanów”, które ucierpiały w wyniku zastosowania

Kwestia ta została również wyartykułowana w Kodeksie Etyki Lekarskiej, który to w art. 57 podkreśla, że „lekarzowi nie wolno posługiwać się metodami uznanymi przez naukę za szkodliwe, bezwartościowe lub nie zweryfikowanymi naukowo. Nie wolno mu także współdziałać z osobami zajmującymi się leczeniem, a nie posiadającymi do tego uprawnień”, „wybierając formę diagnostyki lub terapii lekarz ma obowiązek kierować się przede wszystkim kryterium

41

skuteczności i bezpieczeństwa chorego oraz nie narażać go na nieuzasadnione koszty”, i wreszcie „lekarz nie powinien dokonywać wyboru i rekomendacji ośrodka leczniczego oraz metody diagnostyki ze względu na własne korzyści”.173

dowodów naukowych, potwierdzających skuteczność tej metody. Niestety jak pokazuje doświadczenie, tego typu apele i stanowiska nie docierają w pełni zarówno do środowiska lekarskiego jak i pacjentów, a tym samym nie przyczyniają się do zmniejszenia skali problemu.

Niezbędne jest podjęcie szerokiej debaty w tym zakresie przez Izby Lekarskie, Towarzystwa Naukowe, Ministerstwo Zdrowia oraz organizacje pozarządowe.

Przepisy ustawy i Kodeksu Etyki Lekarskiej pozwalają organom samorządu zawodowego na podjęcie kroków dyscyplinarnych i karnych w stosunku do lekarzy zajmujących się metodami o niepotwierdzonej skuteczności, ale na chwilę obecną skala takich działań jest ograniczona. Naszym zdaniem niezbędne jest większe zaangażowanie okręgowych izb lekarskich oraz Naczelnej Izby Lekarskiej w debacie nad problemem „medycyny alternatywnej i komplementarnej” oraz aktywne działanie wobec osób, które naruszają obowiązujące przepisy.

Jeszcze większym wyzwaniem jest problem stosowania metod niekonwencjonalnych przez osoby niebędące lekarzami, których nie obowiązują regulacje prawne związane z wykonywaniem zawodu medycznego. Tę grupę osób zajmujących się medycyną niekonwencjonalną do odpowiedzialności pociągnąć można jedynie na podstawie przepisów kodeksu karnego za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu.177 Wiele krajów podjęło próbę uregulowania tego problemu na drodze szczegółowych aktów prawnych określających kto i w jaki sposób może stosować metody niekonwencjonalne, definiując dodatkowo prawa i obowiązki takich praktyków. W pojedynczych krajach można spotkać się z całkowitym zakazem stosowania metod niekonwencjonalnych.

Mamy wiec dwa możliwe systemy pozwalające na legislacyjne uregulowanie tematu: wprowadzenie całkowitego zakazu praktykowania metod niekonwencjonalnych lub zalegalizowanie ich wraz ze szczegółowymi obostrzeniami.

N a c z e l n a R a d a Le k a r s k a w yd a ł a w 2008174 i 2014 r.175 apele, w których wyrażała zaniepokojenie zaangażowaniem lekarzy i niektórych organizacji lekarskich w popularyzację homeopatii i innych pokrewnych metod oraz zobowiązywała lekarzy do przeciwstawienia się takim praktykom. Prezydium Naczelnej Rady Lekarskiej zwracało się również do lekarzy i lekarzy dentystów z apelem o realizację obowiązku doskonalenia zawodowego w sposób, który będzie poszerzał i pogłębiał wiedzę medyczną opartą na dowodach naukowych.

Swoje stanowisko wobec jednej z praktyk o nieudowodnionym naukowo działaniu - hipertermii ogólnoustrojowej - wystosowali 18 czerwca 2015 r. przedstawiciele onkologicznych towarzystw naukowych.176 Podkreślają w nim brak

Spośród różnych rozwiązań stosowanych w innych, szczególnie interesującymi uwagi wydają się: określenie wymogów dotyczących edukacji, jakie musi spełniać osoba

42

stosująca metody niekonwencjonalne, wykaz dozwolonych i zakazanych procedur, zakaz stosowania metod niekonwencjonalnych w określonych grupach chorych, np. u dzieci lub chorych na nowotwory, obowiązek uzyskania konwencjonalnej diagnozy lekarskiej, obowiązek posiadania ubezpieczenia, obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej, obowiązek informowania pacjenta o korzyściach i niekorzystnych skutkach danej metody oraz rzetelnym porównaniu jej do metod standardowych, zakaz lub ograniczenie reklamy, ze szczególnym uwzględnieniem zakazu używania sformułowań sugerujących, że metoda jest potwierdzona naukowo lub ma działanie lecznicze.

Można również rozważyć, możliwość całkowitego zakazu praktyk niekonwencjonalnych, ale wydaje się, że w kontekście obecnego prawa unijnego (zwłaszcza w zakresie homeopatii), byłoby to niemożliwe.

Chcielibyśmy zachęcić wszystkie środowiska medyczne, naukowe, organizacje pacjentów oraz ograny rządowe do wspólnej dyskusji nad najlepszym modelem regulacji, który zapewni bezpieczeństwo pacjentom oraz odpowiedni poziom edukacji.

43

Przypisy końcowe 10 Zob. art. 2 Healer Act No. 34/2005 (dalej: “ustawa islandzka”) tekst ustawy dostępny pod adresem https://www.government.is/media/ velferdarraduneyti-media/media/acrobat-enskar_sidur/Healers-Act-No-34-2005-as-amended.pdf

1 https://www.zurnal24.si/zdravje/zdravniske-organizacije-opozarjajo-vloga-zdravnika-in-zdravilca-nezdruzljiva-306059?fbclid=IwAR1gVD8O-yEbapOR51uZ7wFK4LuRlzKiY4DFAR5oOY-_ltw3CYbsQJYcQ4U 2 Traditional Medical Practitioners Act - Acts 38/1981, 6/2000, 22/2001, 14/2002 (dalej: „ustawa zimbwabweńska”), tekst dostępny w serwisie internetowym Parlamentu Republiki Zimbabwe: https://www.parlzim.gov.zw/ acts art. 22 ust. 2 i następne.

11 Ibidem 12 Medicine Act 1991, S.O. 1991, c. 30, art. 4 dostępny pod adresem: https://www.ontario.ca/ laws/statute/91m30 13 Naturopathy Act, 2007, S.O. 2007, c. 10, (dalej „Naturopathy Act”) dostępny pod adresem: https://www.ontario.ca/laws/statute/07n10?search=Naturopathy+Act

3 Obowiązująca na szczeblu federalnym ustawa o wykonywaniu zawodów związanych z opieką zdrowotną: Health Practitioner Regulation National Law Act 2009 (dalej: „ustawa australijska”), tekst ustawy dostępny w serwisie australijskiego rządu federalnego: https://www.legislation.act. gov.au/

14 Ibidem, art. 3 15 Ai H.I. et al, Development, Status and Opportunities of Acupuncture in Oatar, World Journal ofAcupuncture-Moxibustion, Vol. 27, No.1, 30th Mar. 2017

4 Ustawa o medycynie niekonwencjonalnej z 1999 r.: Loi relative aux pratiques non conventionnelles dans les domaines de l’art médical, de l’art pharmaceutique, de la kinésithérapie, de l’art infirmier et des professions paramédicales (dalej: „Colla Law”) tekst dostępny w serwisie http://www.ejustice.just.fgov.be/

16 Qatar Council for Healthcare Practitioners 17 Wytyczne dostępne na stronie Qatar Council for Healthcare Practitioners (dalej: ,,Wytyczne katarskie”), dostępne pod adresem: http://www. qchp.org.qa/en/QCHPCirculars/Circular%20 (02-2016)%20-%20Eng.pdf

5 Ustawa o zawodach w indywidualnej opiece zdrowotnej: Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (dalej: ,,ustawa holenderska”) tekst ustawy dostępny w serwisie https://wetten.overheid.nl/

18 Walker L., Qatar health ministry green-lights alternative medical treatments, Doha News, dohanews.co 19 Wytyczne dostępne na stronie Qatar Council for Healthcare Practitioners: http://www.qchp. org.qa/en/Documents/Guideline%20for%20 Complementary%20Medicine.pdf

6 Legemaate J., van Dijk G., Alternatieve behandelwijzen na Millecam, 19.05.2010, Medisch Contact 7 Wyrok sądu dyscyplinarnego dostępny na stronie: https://zoek.officielebekendmakingen.nl/ stcrt-2007-127-p17-SC81289.html. Wyrok sądu karnego opisany w artykule: Legemaate J., van Dijk G., Alternatieve behandelwijzen na Millecam, 19.05.2010, Medisch Contact, (dalej: ,,wyroki holenderskie”)

20 Ustawa: Zakon o zdravilstvu 94/07 (dalej: „ustawa słoweńska”), art. 2, dostępna pod adresem: http://pisrs.si/Pis.web/pregledPredpisa?id=ZAKO4283 21 Ustawa Patientsäkerhetslag , 2010:659, (dalej „Patientsäkerhetslag”) rozdział 4, §1 – dostępna pod adresem: https://www.riksdagen.se/sv/dokument-lagar/dokument/svensk-forfattningssamling/patientsakerhetslag-2010659_sfs2010-659

8 Royal Dutch Medical Association (Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst), (dalej „KNMG”), witryna internetowa: https://www.knmg.nl/

22 Ibidem, rozdział 6 § 1

9 Dokument dostępny na stronie KNMG: https:// www.knmg.nl/advies-richtlijnen/dossiers/ niet-reguliere-behandelwijzen.htm

44

23 Bulgarian Health Act 70/10.08.2004 (dalej: “ustawa bułgarska”), dostępna w serwisie: https://www.lexadin.nl/wlg/legis/nofr/eur/ lxwebul.htm

41 Naturopathy Act, art. 5, Naturopathy Act, Ontario regulation 84/14, art. 6

24 Privind organizarea si functionarea activitatilor si practicilor de medicina complementara/alternativa (LEGE Nr. 118 din 2 mai 2007), tekst dostępny w serwisie internetowym: http://www. monitoruljuridic.ro (dalej: “ustawa rumuńska”), art. 2

43 Ustawa Gesundheitsverordnung (dalej: „GesV”) z 29 stycznia 2008 r., tekst dostępny w serwisie internetowym Landtagu: http://www.landtag.li/ beschluesse

42 Naturopathy Act, art. 3, Naturopathy Act, Ontario regulation 84/14, art. 6

44 Ustawa słoweńska, art. 23 45 Ibidem, art. 24

25 Ustawa słoweńska, art. 6 ust. 1

46 Ibidem, art. 35

26 Ibidem, art. 6 ust. 2

47 Ibidem, art. 36

27 Ustawa o wykonywaniu zawodów związanych z opieką zdrowotną: Health Practitioner Regulation National Law Act 2009, tekst dostępny w rządowym serwisie internetowym pod linkiem: https://www.legislation.qld.gov.au/view/ html/inforce/current/act-2009-045 (dalej: „ustawa australijska”), część 5., art. 31 i następne

48 Ustawa zimbwabweńska, art. 17 – 25 49 Ustawa zimbwabweńska, art. 3 50 Ibidem, art. 3 ust. 2 51 Ibidem, art. 4 52 Ibidem, art. 22

28 Colla Law art. 8. § 1

53 Ibidem, art. 25

29 Ibidem, art. 11 § 1

54 Ibidem

30 Dekret królewski z 26 marca 2014 roku: Koninklijk besluit betreffende de algemene voorwaarden die gelden voor de uitoefening van alle niet-conventionele praktijken (dalej ,,dekret królewski”),art. 10, tekst dostępny w serwisie internetowym: http://www.ejustice.just.fgov.be/

55 Ustawa autralijska, art. 35 56 GesV 57 Pravilnik o preizkusu iz zdravstvenih vsebin za zdravilce, ki nimajo zdravstvene izobrazbe (Uradni list RS, št. 79/08, 101/11 in 55/17), dostępny pod adresem: http://www.pisrs.si/Pis.web/pregledPredpisa?id=PRAV8813

31 Dekret królewski: Koninklijk besluit betreffende de uitoefening van de homeopathie, (dalej ,,dekret dot. homeopatii”) tekst dostępny w serwisie http://www.ejustice.just.fgov.be/

58 Ustawa bułgarska, art. 166 59 Naturopathy Act, art. 4

32 Ustawa bułgarska, art. 170

60 Ibidem, art. 11

33 Ibidem, art. 171

61 Naturopathy Act, Ontario regulation 168/15, art. 8

34 Ibidem, art. 172

62 Ustawa słoweńska, art. 4

35 Bekendtgørelse af lov om autorisation af sundhedspersoner og om sundhedsfaglig virksomhed, tekst dostępny w serwisie internetowym: https://www.retsinformation.dk (dalej: „dekret duński”).

63 Pravilnik o opredelitvi zdravilskih sistemov in zdravilskih metod ter o postopku evidentiranja, priznavanja in nadzora zdravilskih sistemov in zdravilskih metod, ki se uvajajo v zdravilsko dejavnost (Uradni list RS, št. 79/08, 115/08, 101/11 in 74/17), art. 2, dostępny pod adresem: http://www.pisrs.si/Pis.web/pregledPredpisa?id=PRAV8810

36 Ibidem 37 Ibidem, § 58 38 Ustawa islandzka, art. 3

64 Ibidem, art. 3

39 Rozporządzenie No. 877/2006, dostępne pod adresem: https://www.government.is/Publications/Legislation/Lex/?newsid=7623442b-fbd7-11e7-9423-005056bc4d74

65 Ibidem, art. 4 66 Ustawa australijska 67 Ibidem, art. 121

40 Ustawa islandzka, art. 3

68 Ibidem, art. 122

45

69 Ibidem, art. 123

96 Ustawa islandzka, art. 4

70 Dekret królewski, art. 10 71 Ibidem, § 78

97 Rozporządzenie No. 877/2006, dostępne w serwisie: https://www.government.is

72 Ibidem

98 Ustawa słoweńska, art. 20

73 Zob. http://www.danskkiropraktorforening. dk/English/Chiropractic-in-Denmark/

99 Ustawa słoweńska, art. 8

74 Ustawa: Law No. 2 of 1983 with respect to the Practice of the Profession of Medicine and Dental Medicine and Surgery, tekst dostępny na stronie internetowej Qatar Legal Portal: http:// almeezan.qa/

101 Ustawy australijskiej, art. 109

100 Ustawa zimbwabweńska, art. 30 102 Dekret dot. homeopatii 103 Naturopathy Act, Ontario regulation 33/13, art. 5 104 Ustawa słoweńska, art. 37

75 Ustawa holenderska

105 Naturopathy Act, Ontario regulation 84/14, art. 7

76 Ustawa islandzka, art. 7 77 Act on Health Security and Communicable Diseases, No. 19/1997, dostępny pod adresem: https://www.government.is/library/04-Legislation/Act%20on%20Health%20Security%20 and%20Communicable%20Diseases%20 as%20amended%202018.pdf

106 Ibidem, art. 6 107 Ustawa słoweńska, art. 12.

108 Ibidem, art. 42 109 Ustawa zimbwabweńska, art. 26 110 Ibidem, art. 27

78 Naturopathy Act, Ontario regulation 168/15, art. 6

111 Ibidem, art. 29 112 Naturopathy Act 2007, Ontario regulation 168/15 General, art. 5

79 Wytyczne katarskie 80 Qatar Council for Healthcare Practitioners, http://www.qchp.org.qa/en/Pages/Home. aspx

113 Ustawa australijska, art. 109 114 Ustawa bułgarska, art. 169

81 Ustawa Gesetz zur Verhütung und Bekämpfung von Infektionskrankheiten beim Menschen, tekst dostępny w serwisie http://www.gesetze-im-internet.de/.

115 Ustawa słoweńska, art. 21

82 Patientsäkerhetslag , rozdział 5, §1

117 Ustawa bułgarska, art. 222

83 Ibidem

118 Ibidem, art. 227

84 GesV

119 Dekret duński, art. 79

85 Naturopathy Act, Ontario regulation 168/15, art. 9

120 Ustawa islandzka, art. 9.

116 Ustawa Törvény az egészségügyrol (1997. évi CLIV), dostępna w serwisie internetowym węgierskiego parlamentu: http://njt.hu/

121 Naturopathy Act, art. 8

86 Ibidem, art. 12

122 Ibidem, art. 10

87 Colla Law, art. 9. § 1

123 Ustawa słoweńska, art. 19

88 Ustawa bułgarska, art. 173

124 Ibidem, art. 46

89 Dekret duński, § 21

125 Ibidem, art. 47

90 Styrelsen for Patientsikkerhed, witryna: https:// stps.dk/.

126 Ibidem, art. 48 127 Ibidem, art. 49

91 Dekret duński, § 22 ust. 1

128 Patientsäkerhetslag, rozdział 10, § 5

92 Ibidem, § 22 ust. 3

129 Ibidem, rozdział 10, § 6

93 Ustawa słoweńska, art. 10

130 Ibidem, rozdział 10, § 3-4

94 Ustawa australijska, art. 129 ust. 1

131 Colla law, art. art. 9 § 3

95 Dekret królewski, art. 5

46

132 Ibidem, art. 11 § 2

135 Naturopathy Act, Ontario Regulation 168/15, Art. 13

158 Regulation of Health Proffessionals, tekst dostępny na stronie internetowej: http://www. laws.gov.bw/VOLUME%2013/CHAPTER%20 6102%20BOTSWANA%20HEALTH%20 PROFESSIONS.pdf (dalej: „ustawa botswańska”)

136 Ustawa słoweńska, art. 15

159 Ibidem, art. 11 ust. 1

137 Ibidem, art. 16

160 Ibidem, art. 9 ust. 1 i 2

138 Art. 9 §2 Colla Law

161 Ibidem, art. 10 ust. 1

139 Wyroki holenderskie

162 Ibidem, art. 9 ust. 9

140 Ustawa rumuńska, art. 9 ust. 3

163 Ibidem, art. 13

141 Ustawa słoweńska, art. 17

164 Wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz.U. C 326 z 26.10.2012, str. 47—390 (BG, ES, CS, DA, DE, ET, EL, EN, FR, IT, LV, LT, HU, MT, NL, PL, PT, RO, SK, SL, FI, SV) Dz.U. C 326 z 26.10.2012, str.

47—390 (GA), dalej: „TfUE”

133 Ustawa islandzka, art. 7 134 Wytyczne katarskie

142 Ustawa bułgarska, art. 168 143 Wyroki holenderskie 144 Regulated Health Professions Act, 1991, S.O. 1991, c. 18, dostępny pod adresem: https:// www.ontario.ca/laws/statute/91r18

165 zob. M. Malczewska (w:) Kowalik-Bańczyk Krystyna (red.), Szwarc-Kuczer Monika (red.), Wróbel Andrzej (red.), Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Komentarz. Tom II (art. 90-222), WKP 2012, komentarz do art. 168

145 Naturopathy Act, Ontario Regulation 168/15, art. 3 146 Ustawa słoweńska, art. 11 147 Ustawa słoweńska, art. 18

166 Rozporządzenie (WE) nr 726/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków, CELEX nr 32004R0726

148 Medicine Act 1991, S.O. 1991, c. 30, art.

5, tekst dostępny pod adresem: https://www.ontario.ca/laws/statute/91m30 149 Policy Statement #3-11, Complementary / Alternative Medicine, The College of Physicians and Surgeons of Ontario, dostępne pod adresem: https://www.cpso.on.ca/Policies-Publications/ Policy/Complementary-Alternative-Medicine

167 Dyrektywa 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi, CELEX nr 32001L0083

150 Ibidem 151 Ibidem 152 Practice Standard, Complementary and Alternative Therapies, College of Physicians and Surgeons of British Columbia, dostępne pod adresem: https://www.cpsbc.ca/files/pdf/PSG-Complementary-and-Alternative-Therapies. pdf

168 pkt 21 – 22 wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie rozpatrywanej w trybie prejudycjalnym na wniosek Verwaltungsgericht Berlin, Meta Fackler KG przeciwko Republice Federalnej Niemiec, sygn. C-444/03.

153 Ley del Ejercicio de la Medicina, Gaceta Oficial N° 39.823 del 19 de diciembre de 2011, tekst dostępny na stronie internetowej: http://www. asambleanacional.gob.ve/documentos_leyes/ ley-de-reforma-de-la-ley-de-ejercicio-de-la-medicina.pdf (dalej: „ustawa wenezuelska”)

169 Dyrektywa 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych, Dz.U.UE.L.2005.255.22 z dnia 30 września 2005 r.

154 Ibidem, art. 103 ust. 3

170 http://serwisy.gazetaprawna.pl/zdrowie/ artykuly/1044045,homeopatia-leki-choroby-apteka.html?fbclid=IwAR0uF4brAlbR__ wvaSgqIcm1FMCmq_J4_8qASqAkPcLBcc1p2UI93nbl6d0

155 Ibidem, art. 103 ust. 5 156 Ibidem, art. 103 ust. 2 157 Ibidem, art. 103 lit. c

47

171 Raport Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych w 2016 r., dostępny w serwisie GUS: stat.gov.pl/o 172 Ustawa z dn. 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, art. 4 (Dz.U.2018.617 t.j. z dnia 2018.03.26) 173 Kodeks Etyki Lekarskiej, dostępny pod adresem: https://www.nil.org.pl/__data/assets/pdf_ file/0003/4764/Kodeks-Etyki-Lekarskiej.pdf 174 Stanowisko nr 7/08/V Naczelnej Rady Lekarskiej z dn. 4 kwietnia 2008 r. w sprawie stosowania homeopatii i pokrewnych metod przez lekarzy i lekarzy dentystów oraz organizowania szkoleń w tych dziedzinach, dostępne pod adresem: https://www.nil.org.pl/__data/assets/ pdf_file/0017/3923/rs0007-08-V.pdf 175 Apel nr 1/14/P-VII Prezydium Naczelnej Rady Lekarskiej z dnia 11 kwietnia 2014 r. do lekarzy i lekarzy dentystów o rozwagę w korzystaniu ze szkoleń z zakresu metod postępowania o niepotwierdzonej naukowo skuteczności, w tym m.in. homeopatii, dostępny pod adresem https:// www.nil.org.pl/aktualnosci/apel-prezydium-nrl-w-sprawie-homeopatii 176 http://www.rynekzdrowia.pl/Serwis-Onkologia/Stanowisko-srodowisk-onkologicznych-w-sprawie-hipertermii,152686,1013. html?fbclid=IwAR0kGBfnYjtxnG9uduSXNqFyUDasRSAT9kVy-C0xxuRuMYbLwFF4-6FlOIE 177 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U.2018.1600 t.j. z dnia 2018.08.21).

48

AUTORZY 1. Anna Brodziak Lekarka, w trakcie odbywania specjalizacji w dziedzinie onkologii klinicznej w Centrum Onkologii - Instytucie im. Marii Skłodowskiej-Curie w Klinice Onkologii i Radioterapii, asystentka na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym (Zakład Fizjologii Doświadczalnej i Klinicznej). Była stypendystka Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD) na Uniwersytecie Technicznym Hamburg-Harburg. Współautorka artykułów naukowych, publikowanych m. in. na łamach Future Oncology. Posiada rozległe doświadczenie w zakresie realizacji i prowadzenia projektów naukowych z zakresu onkologii. Wśród swoich zainteresowań wskazuje również na bioetykę i etykę badań naukowych.

2. Grzegorz Kukowka Prawnik, aplikant adwokacki przy Izbie Adwokackiej w Warszawie. Specjalizuje się w prawie Unii Europejskiej. Posiada wszechstronne doświadczenie w obszarze prawa unijnego, doradzał m. in. w sporach o środki finansowe prowadzonych przez jedną z największych polskich spółek z Komisją Europejską. Jego artykuły regularnie publikowane są na łamach czasopisma Finanse Publiczne, w rubryce dot. środków unijnych.

3. Katarzyna Lejman Prawniczka, aplikantka adwokacka przy Izbie Adwokackiej w Warszawie. Specjalizuje się w prawie własności intelektualnej oraz prawie konsumenckim. Jej doświadczenie zawodowe obejmuje doradztwo prawne na rzecz polskich sieci handlowych i usługowych, agencji reklamowych i domów mediowych. Prowadzi również spory sądowe i arbitrażowe w przedmiocie naruszenia praw własności intelektualnej i dóbr osobistych.

4. Paweł Sobczuk Lekarz, odbywa specjalizację w dziedzinie onkologii klinicznej w Centrum Onkologii – Instytucie im. Marii Skłodowskiej-Curie w Klinice Nowotworów Tkanek Miękkich, Kości i Czerniaków, asystent na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym (Zakład Fizjologii Doświadczalnej i Klinicznej). W swojej pracy naukowej zajmuje się przede wszystkim badaniami patogenezy raka nerkowokomórkowego w modelu zwierzęcym, współprowadzi także badania oceny metod leczenia mięsaków tkanek miękkich. Jest współautorem licznych artykułów naukowych, publikowanych m. in. na łamach BMC Urology, czy Future Oncology. Były Prezes Studenckiego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.