Jolanta Gągorowska-Chudobska
w y k o r z y s ta n i e k r z e m i e n i a w p r a d z i e j a c h
Fot. 7. Drapacz odłupkowy. Kultura pucharów lejkowatych (ok. 4000 – 3000 lat p.n.e.). Miejscowość nieznana
ekspansywności niż poprzednio wymieniony, z okręgu swego największego zagęszczenia stanowisk nad górną Wisłą i Sanem przeniknął z jednej strony dość daleko wzdłuż Dniestru na wschód, z drugiej przeniesiony został do licznych miejsc na Kujawach i ziemi chełmińskiej oraz w dorzeczu górnej i środkowej Warty, w rozproszeniu aż do Czech północnych. Krzemień czekoladowy, wydobywany odkrywkowo od bardzo dawna w okolicach Szydłowca i Skarżyska, był też przedmiotem dalekosiężnej wymiany, ale ograniczonej czasowo – jak się zdaje – do starszych faz rozwojowych tej kultury, a przestrzennie raczej do części jej grupy wschodniej, sięgając na zachodzie do środkowej Warty, na północy aż do Noteci, natomiast w nikłej ilości przenikając do Małopolski do grupy południowowschodniej tej kultury (Jażdżewski 1981, s. 220-221). W kulturze amfor kulistych (ok. 2700/2600-ok. 2300/1800 lat p.n.e.) krzemień również odgrywał znaczącą rolę do wyrobu narzędzi i elementów uzbrojenia. Z podstawowych narzędzi należy wymienić siekiery czworościenne, dokładnie wygładzone. Wykonywano je w znakomitej większości z krzemienia pasiastego, wydobywanego w kopalni w Krzemionkach Opatowskich, kiedy ludność kultury pucharów lejkowatych przestała go już tam eksploatować. Ponadto twórcy kultury amfor kulistych posługiwali się narzutowym krzemieniem bałtyckim, a w mniejszym stopniu innymi gatunkami krzemienia występującymi w zasięgu tej kultury. Poza tym do pospolitych narzędzi rąbiących należały krzemienne „dłutka” z wąskim ostrzem, w typie i wykonaniu zbliżone do siekier. Opisane narzędzia są z reguły czworościenne i mają obuchy mniej lub bardziej grube. Zarówno siekiery jak dłuta niezwykłą starannością przewyższają pokrewne narzędzia kultury pucharów lejkowatych. Wydaje się natomiast, że przy wyrobie drobnych narzędzi krzemiennych ludzie kultury amfor kulistych nie prześcignęli swych poprzedników. Sądząc z dość pospolitego wyposażenia mężczyzn
N Ryc. 10. Rozprzestrzenianie narzędzi z krzemienia pasiastego
w robocze siekiery krzemienne, jakie obserwujemy w grobach kultury amfor kulistych, można przypuszczać, że te doskonale wygładzone i często z ozdobnych gatunków krzemienia wykonane narzędzia pełniły równocześnie rolę toporów bojowych (Jażdżewski 1981, s. 253), (fot. 8, 9). Z kolei w kulturze ceramiki sznurowej (3300-2300 lat p.n.e.) do najbardziej typowych należały siekierki krzemienne o przekroju poprzecznym i podłużnym soczewkowatym, o przekroju poprzecznym prostokątnym, krępym lub smukłym, z tępym grubym obuchem. Bardzo podobne są do nich dłutka. Znamienną cechą siekierek jest wyraźna tendencja do ograniczenia szlifu głównie do ich partii pracujących, tnących, podczas gdy reszta powierzchni opracowana jest techniką załuskania powierzchniowego. To właśnie rodzaj retuszowania wyrobów krzemiennych jest szczególnie typowy dla kultury ceramiki sznurowej. Pod sam koniec neolitu i w początkach epoki brązu wykonywano w ten sposób asymetryczne noże z jedną stroną (jakby grzbietową) silniej wygiętą, drugą zaś słabo wgiętą, prostą, a nawet lekko wypukłą. Bardzo pospolite są w kulturze ceramiki sznurowej trójkątne grociki do strzał z prostą lub lekko wgiętą podstawą oraz sercowate, rzadsze zaś liściowate czy lancetowate (fot. 10). Wszystkie mają starannie obustronnie załuskane powierzchnie, a niekiedy ząbkowane krawędzie. U progu epoki brązu pojawiają się grociki wykonane w tejże technice, a zaopatrzone we wcięciu podstawy w płaskawy krótki trzoneczek do osadzenia grocika w brzechwie. Do wyrobu narzędzi i broni ludność 59