Paweł Król,
Zdzisław M. Migaszewski
R o d z a j e , w y s t ę p o wa n i e i g e n e z a krz e m i e n i . z a r y s pr o b l e m at y k i
miennej jest zróżnicowana – od żółtawej przez jasnoszarą, niebieskawą, niebieskoszarą, szarą, popielatą, brązową, brunatną do prawie czarnej. Dominuje barwa brązowa w różnych odcieniach, podobna do krzemieni czekoladowych z północno-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Podobieństwo to było często przyczyną niewłaściwego określania pochodzenia niektórych wyrobów krzemiennych jurajskich-podkrakowskich i czekoladowych (Schild, 1971). Niektóre z krzemieni zmieniają barwę w wyniku procesów wietrzenia. Zmiany te zaczynają się od powierzchni konkrecji i przechodzą do jej wnętrza w zależności od takich czynników jak: zawartość substancji bitumicznych lub stopień porowatości krzemienia. W cienkich odłupkach możemy obserwować przezroczystość i zmętnienia, które są charakterystyczne dla większości krzemieni jurajskich-podkrakowskich. Na ich powierzchni pojawiają się też różnokształtne plamki. Przełam jest muszlowy, gładki, miejscami nierówny. W niektórych złożach konkrecje krzemieni często zawierają próżnie wypełnione epigenetyczną (wtórną) bezpostaciową krzemionką lub krystalicznym kwarcem. Struktura krzemieni jest krypto- lub mikrokrystaliczna, niekiedy plamista, sferolityczna reliktowo-organogeniczna (ze szczątkami fauny). Głównym składnikiem skały jest chalcedon. Minerały akcesoryczne są reprezentowane przez kwarc, opal, kalcyt, leukoksen, piryt, markasyt, uwodnione tlenki i wodorotlenki żelaza i substancję bitumiczną. Szczątki fauny stanowią najczęściej igły (spikule) gąbek, rzadziej wyściółki otwornic i pancerzyki radiolarii (Lech, 1980). Krzemienie jurajskie-podkrakowskie charakteryzują się wysoką twardością (Stawin, 1970).
Krzemień bałtycki
Brak jest danych mineralogicznych o krzemieniach bałtyckich. Ich obecność odnotowują archeolodzy w wyrobach krzemiennych. Nie prowadzono dotąd szczegółowych badań wyjaśniających pochodzenie krzemieni bałtyckich. Istnieją rozbieżności dotyczące klasyfikacji tego krzemienia. Bogdan Balcer (1983) wyróżnił następujące odmiany krzemienia bałtyckiego: • krzemień kredowy północno-zachodni, tzw. rugijski (nazwa pochodzi od wyspy Rugia w Niemczech, gdzie znajdują się jego naturalne wychodnie), • krzemień kredowy północno-wschodni, występujący na północ od Wyżyny Lubelskiej i na wschód od Wisły, w krach kredowych (będących fragmentami ławic skał węglanowych oderwanych od podłoża i przetransportowanych przez lodowiec),
• krzemień bałtycki odmiany A w postaci dużych okruchów, często o niebieskoszarym zabarwieniu, • krzemień bałtycki odmiany B (krzemień pomorski) z Pomorza Środkowego i Wschodniego w postaci drobnych otoczaków, tzw. „jaskółczych chlebków” (fot. 25), • krzemień śląsko-morawski i nadwarciański, występujący w morenach południowo-zachodniej i północno-zachodniej Polski, • pospolity krzemień narzutowy bałtycki występujący na całym Niżu Polski w postaci drobnych okruchów. Lokalizację krzemieni bałtyckich przedstawiono na ryc. 1. Wstępną geologiczną klasyfikację krzemieni występujących na Pomorzu przedstawił Leszek Jurys (2006). Autor krytycznie odniósł się do podziału Bogdana Balcera, kwestionując, m.in. brak różnic między krzemieniem narzutowym bałtyckim i krzemieniem bałtyckim odmiany B oraz nieprecyzyjnym określeniem odmiany A zarówno pod względem cech petrograficznych jak i lokalizacyjnych. Krzemienie bałtyckie nie były surowcem najwyższej jakości ze względu na ich podatność na procesy wietrzenia od czasu zlodowaceń.
Krzemienie dewońskie i karbońskie
Najbardziej znane są krzemienie mezozoiczne (jurajskie i kredowe) ze względu na wykorzystanie ich do produkcji narzędzi w pradziejach. Geologom znane są jednak krzemienie występujące w osadach innych okresów geologicznych, m.in. w dewonie, karbonie, triasie, paleogenie i neogenie. Dość dobrze rozpoznano krzemienie w osadach dewońskich i karbońskich, m.in. z Gór Świętokrzyskich oraz z południowo-zachodniej części Wyżyny Krakowskiej i sąsiadującej z nią Wyżyny Śląskiej (Lech, 1980; Migaszewski i in., 1999). W dewonie środkowym i górnym Gór Świętokrzyskich występują dwie odmiany litologiczne skał krzemionkowych. Szare i brunatne, nieregularne gruzły i płaskury oraz warstewki o grubości kilkudziesięciu centymetrów, m.in. z Zagnańska, Góry Zamkowej w Chęcinach i Kostomłotów. Występują one w postaci szarych i brunatnoszarych, nieregularnych impregnacji szkieletów stromatopor i koralowców oraz bioklastów (fragmentów ramienionogów, liliowców, gąbek) oraz niewielkich skupień przechodzących w skałę otaczającą (czerty). Z wymienionych dwóch odmianach dominują jednak krzemienie. Skały krzemionkowe karbonu dolnego są reprezentowane głównie przez łupki krzemionkowe, radiolaryty i lidyty (Migaszewski i in., 1999). 35