Wydział Architektury
FacultyofArchitecture
Dyplomant / Graduate student: inż. arch. Paulina Burek Nr albumu / ID Number: 135429
Centrum kultury i aktywności z muzeum zatopionej wsi w Drogini Cultural and activity center with a museum of the flooded village in Droginia
Promotor / Promoter: dr inż. arch. Jan Łaś, prof. PK
Jednostka dyplomująca / diploma unit: Katedra Planowania Przestrzennego Projektowania Urbanistycznego i Ruralistycznego (A-05)
Obszar badawczy / Research area: Projektowanie architektoniczno-urbanistyczne
Kierunek / Study Programme: Architektura Rok akademicki / Academic year: 2023/2024
1. Wstęp
Współcześnie rozumiana kultura istnieje wraz z człowiekiem, przez niego i dla niego. Rozwijająca się od pradziejów zawsze towarzyszyła ludzkości, wpływając na jej działanie, rozwój i historię. Tak istotny aspekt nie może być pominięty w dzisiejszym życiu społecznym, otwartym na świat i różnorodność. Lokalne kultury wobec globalizacji, intensywnej migracji i rozwoju techniki mogą być zagrożone, a tak cenne powinny być raczej chronione i pielęgnowane by móc być przekazanym kolejnym pokoleniom. Mieszanie kultur związane z migracjami i internacjonalizacją stawia też wyzwania w sferze integracji społecznej, tożsamości lokalnej oraz ochrony dziedzictwa kulturowego.
Coraz szerzej rozumiana działalność kulturalna potrzebuje miejsca gdzie będzie mogła się rozwijać, z którego będzie czerpać możliwości, do którego będzie zapraszać swoich twórców i odbiorców. Taki cel realizują współcześnie centra kultury znane w Polsce bardziej pod nazwą domów kultury. To im poświęcona jest poniższa analiza dotycząca m. in.: ich definicji, charakteru prawnego, historii kształtowania, pełnionych ról i zadań oraz współczesnych i przyszłych wyzwań stawianych przed nimi. Nie bez znaczenia jest również architektura obiektów pełniących tę funkcję. Silnie rozwijające się ośrodki kultury również na obszarach wiejskich czy osiedlowych, potrzebują miejsc będących nie tylko instytucją. Przede wszystkim muszą być miejscem dla ludzi funkcjonującym w zgodzie z otoczeniem i tradycją ale spełniającym współczesne standardy.
2. Definicja centrum kultury i jego znaczenie
2.1.Definicja centrów kultury
Centra kultury utożsamiane też z domami kultury czy ośrodkami kultury to instytucje nakierowane na działalność społeczno-kulturalną. Ich cechą charakterystyczną jest to, że w jednym obiekcie w ramach swojej działalności mieszczą zazwyczaj kilka lokali o odmiennym charakterze użytkowania - sale kinowo-teatralne, świetlice, czytelnie, biblioteki, sale audytoryjne, miejsca spotkań i rekreacji. Równie często w centrach wprowadza się podział przestrzeni funkcjonalnych ze względu na typ użytkownika, np.: na przestrzenie dla dzieci, młodzieży czy dorosłych.
Ośrodek kultury gromadzi bardzo różnorodne formy artystyczno-intelektualne, działające na rzecz rozwoju społeczności, lokalnych artystów, itp. W ramach swojej działalności centra organizują różne wydarzenia, prowadzą działalność edukacyjną, wspierają integrację i różnorodność społeczną, a także chronią tradycje lokalne i dziedzictwo kulturowe regionu. Zakładane domy kultury stanowią ośrodki o charakterze lokalnym, będąc ukierunkowanymi na potrzeby danej okolicy - wsi, gminny, miasta lub osiedla czy dzielnicy. Bardzo często ośrodki kultury łączy się z lokalnymi ośrodkami sportu i rekreacji, tworząc w ten sposób jedną jednostkę lub zespół obiektów o charakterze kulturowo-sportowym.1
W polskim prawodawstwie domy kultury wchodzą również w skład instytucji kulturalnych obejmujących także: kina, muzea, teatry, itp. Ich działalność rozumiana jako tworzenie, upowszechnianie i ochrona kultury, została ujęta między innymi w przepisach ustawy z 1991 roku o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Dodatkowo większość z instytucji kulturalnych
1 1 Centrum kultury – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Centrum_kultury#google_vignette, [dostęp: 18.05.2024], 2. Dom kultury – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Dom_kultury, [dostęp: 18.05.2024].
takich jak muzea, kina, biblioteki regulowane są innymi aktami prawnymi o szczegółowym charakterze, dopasowanym do poszczególnych typów.2
Na podstawie przywołanej ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej oraz ustawy o finansach publicznych, można choć nie wprost wysunąć prawną definicję instytucji kultury jako osoby prawnej, zaliczanej do sektora finansów publicznych, działającej na podstawie wyżej wymienionej ustawy, powołanej na podstawie aktu utworzenia przez właściwą jednostkę samorządu terytorialnego, ministra lub kierownika urzędu centralnego, wpisaną do rejestru instytucji kultury swojego organizatora. Jej działalność opiera się na podstawie nadanego przez organizatora statusu o podstawowym kulturalnym celu, będącym jej celem statutowym. Instytucja ta swoją działalność opiera na opracowanym planie finansowy ustalanym przez swoje władze z uwzględnieniem otrzymywanych dotacji przez swojego organizatora. Choć jednostka może prowadzić działalność gospodarczą, która będzie jej przynosić zyski, muszą one być przekazywane na realizację jej podstawowej misji w zakresie tworzenie i upowszechniania kultury.3
2.2.
Rola
i znaczenie centrów kultury
2.2.1. Znaczenie centrów kulturalnych w integracji i aktywizacji społecznej
Celem działalności współczesnych domów kultury jest integracja społeczna wyrażona między innymi przez organizowanie aktywności lokalnej. Pobudzanie do działania poprzez aranżowanie różnorodnych wydarzeń, wspiera prowadzenie dialogu międzykulturowego i międzypokoleniowego, integrując odmienne środowiska skupione w danym obszarze. Nie tylko aktywność ale też miejsce, gdzie może się ona odbywać jest ważne w procesie integracji wspieranym przez ośrodki kultury. Przestrzeń wymiany doświadczeń i wzajemnej nauki sprzyja tworzeniu się społeczeństwa zróżnicowanego kulturowo ale otwartego na inne perspektywy i wartości.4
Odbywające się w mniejszych miastach i wsiach wydarzenia kulturalne stanowią istotny element w zachodzących zmianach społecznych, środowiskowych i ekonomicznych. Wynika to z tego, że kultura jest jednym z znaczących czynników wpływających na rozwój i kształtowanie się życia społecznego. Wyznacza jego odrębność, indywidualność i spójność. Przejawia się przez charakterystyczne dla danej zbiorowości sposoby funkcjonowania, wyrażające się w określonych praktykach kulturalnych,obejmującychstyl życia,normy, zwyczaje,stosunekdohistoriiidziedzictwa oraz aktywność społeczną.5
Rozwijający się w obecnych czasach model życia i uczestnictwa w kulturze, potocznie określa się mianem “udomowionego”, co rozumiane jest jako tendencja do kierowania potencjalnej aktywności w obszarze miejsca zamieszkania. Jest to charakterystyczne zwłaszcza dla ludzi dorosłych, ale nie tylko. Niesie to potencjalne zagrożenie, że przy braku możliwości uczestnictwa w kulturze w najbliższym otoczeniu może wystąpić niekorzystne zjawisko zamykania się jednostek społecznych w własnych domach i mieszkaniach, a to pogłębi jeszcze bardziej anonimowość w
2 1. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. 1991 Nr 114 poz. 493),
2. Instytucja kulturalna – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Instytucja_kulturalna, [dostęp: 19.05.2024],
3. K. Jagodzińska, Charakterystyka działalności kulturalnej w Polsce po transformacji ustrojowej, Wydawnictwo Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków 2017, str.: 127-128, 139-140
3 1. J. Szulborska-Łukaszewicz, Instytucje kultury w Polsce - specyfika ich organizacji i finansowania, „Zarządzanie w Kulturze”, 2012, Tom 13 numer 4, str.: 306-309, 2. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. 1991 Nr 114 poz. 493),
3. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. 2009 Nr 157 poz. 1240).
4 Centrum kultury – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Centrum_kultury#google_vignette, [dostęp: 18.05.2024].
5 K. Kasperkiewicz-Morlewska, Życie kulturalne społeczności małomiasteczkowych na przykładzie wybranych gmin Roztocza Środkowego, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 2020, str.: 389-390.
dużych skupiskach. Pociągnie za sobą również destrukcyjny wpływ na funkcjonowanie jednostek i grup w społeczeństwie.
Prowadzone badania sugerują na silny wpływ integracji z obszarem zamieszkania osób w wieku dziecięcym i seniorów. Jednak zaczyna pojawiać się potrzeba integracji z środowiskiem lokalnym również dorosłych i młodzieży. Zachodzi więc potrzeba uaktywnienia działań na obszarach lokalnych skierowanych na różnorodne grupy wiekowe i społeczne. Do tego niezbędna jest działalność i dyspozycja m. in. instytucji społeczno-kulturalnych. Im powierza się zadanie organizacji działań aktywizujących i integrujących, nie tylko w odpowiedniej liczbie ale również jakości - coraz częściej oderwanej od utartych schematów, a nastawionych na operowanie nowatorskimi formami i treściami.6
2.2.2. Rola edukacyjno-oświatowa centrów kulturalnych
Ośrodki kulturalne odgrywają znaczącą rolę w podnoszeniu świadomości kulturowej i poziomu edukacji w społeczności lokalnej. Prowadzone w tym zakresie aktywności wspierają umiejętności świadomego postrzegania i rozumienia otoczenia, historii, sztuki, a przede wszystkim kultury.7 Zadaniem obiektów kulturalnych w zakresie edukacji jest tworzenie warunków przyjaznych rozwojowi ruchów artystycznych i amatorskich grup, wspierających działalność oświatową i artystyczną. Współtworzenie miejsca o takim znaczeniu sprzyja również rozwojowi folkloru, rękodzieła ludowego, przekazywaniu tradycji, wspomagając tym aktywność kulturową i pielęgnując wartości narodowe, regionalne i etniczne.8
Oczekiwania wobec działalności domów kultury kierowane są w stronę popularyzowania wiedzy z dziedziny kultury, sztuki, nauki i techniki. Niemal we wszystkich placówkach tego typu prowadzone są aktywności w formie kursów np. języków obcych, tańca czy komputerowych bądź zajęć artystycznych i warsztatowych. Często w domach kultury działają koła zainteresowań skupiające chętnych w danych dziedzinach i poszerzające w ich ramach wiedzę i umiejętności. W edukacyjnej roli centrów kultury najbardziej oddziaływującą formą na użytkowników są zajęcia aktywizujące w formie kursów, konkursów, wystaw, plenerów, warsztatów. Kolejnymi elementami działalności edukacyjnej angażującymi uczestników są wszelkie formy audytoryjne jak prelekcje, wykłady, szkolenia. Jako najmniej angażujące w edukację określa się formy usługowe - jak samo udostępnianie pracowni czy aparatury, które nie jest powiązane z organizacją aktywności. Unikatową formą edukacyjnej działalności domów kultury może być samokształcenie utożsamiane z działaniami na rzecz własnego rozwoju, choć możliwe do realizowania indywidualnie lub zespołowo. Odbywające się w zespołach zainteresowań samokształcenie, pozwala w większym stopniu na wykorzystaniepotencjałujednostki.W przeciwieństwie dobardziejzorganizowanychform upowszechniania wiedzy i kultury, samokształcenie jest intencjonalne i spontaniczne 9
2.2.3. Znaczenie centrów kultury w kontekście dziedzictwa kulturowego i tożsamości lokalnej
Współczesne centra kultury są miejscami gdzie lokalna tradycja, historia i zwyczaje, utożsamiane z dziedzictwem kulturowym są uważane za wartość, którą aktywnie się promuje.10
6 E. Trafiałek, Osiedlowy Dom Kultury w procesie integracji społeczności lokalnej, „Studia Pedagogiczne. Problemy społeczne, edukacyjne i artystyczne”, Kielce 1993, Tom 7, str.: 165-166.
7 Centrum kultury – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Centrum_kultury#google_vignette, [dostęp: 18.05.2024].
8 Ośrodki kultury w Polsce - Główne zadania i funkcje, https://www.naucz-sie.pl/artykul/jakie-sa-osrodki-kultury-w-polscei-po-co-sa-potrzebne-81299, [dostęp: 19.05.2024].
9 A. Chabior, Funkcje edukacyjne placówek upowszechniania kultury, „Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne”, Kielce 1995, Tom 10, str. 147-154.
10 Centrum kultury – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Centrum_kultury#google_vignette, [dostęp: 18.05.2024].
Działalność ośrodków kultury obejmuje dziedzictwo kulturowe składające się z materialnych i niematerialnych zasobów z najbliższego otoczenia, dostępnego niemal na co dzień. Czyni to je strażnikami pamięci o historii i społeczności. Animacja dziedzictwa kulturowego przejawia się przez popularyzację i przekaz międzypokoleniowy tradycji, sztuki, twórczości i historii.11 Ma to znaczenie dla budowania tożsamości lokalnej, a przez to też tożsamości narodowej. Pielęgnowanie lokalnych tradycji, zwyczajów, twórczości przyczynia się do tworzenia wspólnej historii oraz wartości lokalnej społeczności.
Regionalne centrum kultury staje się platformą, która pozwala poznać jak również docenić bogactwo lokalnego dziedzictwa kulturowego. Zapoznanie się z przeszłością, kreuje poczucie przynależności do wspólnoty, budując więzi społeczne między mieszkańcami. Działania w tym zakresie obejmują np. organizowanie wystaw tematycznych, dokumentację lokalnych zwyczajów i tradycji, eksponowanie zabytków i historycznych artefaktów, stanowiących pamiątkę wspólnej przeszłości. 12
3. Zarys historyczny kształtowania się i rozwoju centrów kulturalnych
3.1.Początki powstania pierwszych ośrodków kultury
Poszukiwanie kształtowania się pierwszych ośrodków kultury należy zacząć od tego czym jest i kiedy powstała sama kultura. Początkowo hasło kultura utożsamiane było z uprawą roli lub hodowlą zwierząt lub rozumiane szerzej jako przekształcanie naturalnego stanu przyrody na użytek człowieka. Inne znaczenie słowu kultura nadał dopiero Cyceron, posługując się w jednym z swych dzieł określeniem „cultura animi” czyli uprawa umysłu - określając w ten sposób koncepcję filozofii. Od tamtej pory kultura zaczęła oznaczać czynności ludzkie związane z doskonaleniem, pielęgnowaniem i kształceniem. Terminu w swoim dziele w XVII wieku użył również Samuel von Pufendorf, określając nim wszystkie wynalazki wytworzone przez człowieka, zaliczając do nich instytucje społeczne, język, ubranie, moralność, obyczaje itp.
Taka definicja kultury powoduje, że można uznać istnienie kultury za ściśle związane z człowiekiem i jego działalnością.13 A jeśli tak jest to pierwsze znane przejawy ośrodków kultury sięgać mogą prehistorycznej działalności człowieka. Ta z kolei prowadzi m.in. do odkrytych jaskiń na terenie Francji i Hiszpani w Lascaux, Altamirze czy jaskini Chauveta, w których znajdują się pozostałości malowideł z czasów prehistorycznych. Ich tematem przewodnim są przeważnie zwierzęta i ludzie. Przewiduje się, że w tym okresie czasu jaskinie nie były tylko schronieniem w razie niebezpieczeństwa ale pełniły funkcje kulturalne i ceremonialne bądź były miejscami gdzie tworzono dzieła sztuki mogące się zachować dzięki naturalnej osłonie przed wpływami atmosfery.14 Dalszy rozwój cywilizacji wspierał powstawanie ośrodków, które mogą być dziś uznawana za prototypy centrów kultury. Znana nam historia wskazuje na pierwsze biblioteki, które mieścił i przechowywały artefakty ludzkiej kultury. Ich początki sięgają trzeciego tysiąclecia przed naszą erą i obszarów starożytnego Egiptu,
Il. 1. Biblioteka Aleksandryjska w wyobrażeniu Ottona von Corvina z XIX wieku. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_A leksandryjska, [dostęp: 25.04.2024].
11 J. Klaś, Zarządzanie przez animację – dziedzictwo kulturowe w centrach, ośrodkach i domach kultury [w:] Etnografie instytucji dziedzictwa kulturowego, Ł. Gaweł, M. Kostera (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2018, str. 99-100
12 Centrum kultury – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Centrum_kultury#google_vignette, [dostęp: 18.05.2024].
13 Kultura – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kultura, [dostęp: 19.05.2024].
14 1. J. Pile, Historia wnętrz, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2013, str. 13, 2. B. Osińska, Sztuka i czas. Od prehistorii do średniowiecza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004, str. 13.
Mezopotamii czy Chin. To tam kształtowały się one głównie przy świątyniach i pałacach. Pierwsza znana nam biblioteka - Biblioteka Aszurbanipala powstała na terenie Mezopotamii w Niniwie, gdzie w VII w. p.n.e. mieścił się pałac asyryjskiego króla Aszurbanipala. Gromadził on w niezachowanym do dziś budynku wykonane na jego zlecenie kopie dzieł pochodzących z bibliotek świątynnych i pałacowych mieszczących się w Babilonie i Asyrii. Szacuje się, że w pałacu króla Aszurbanipala mieściło się ponad 5000 dzieł spisanych na 30 000 tysiącach klinowych tabliczek.
Il. 2. Rysunek rekonstrukcyjny teatru Dionizosa. Źródło: https://newyorkimprovtheater.com/2023/09/28 /the-timeless-legacy-of-ancient-greek-theatershaping-modern-theater-and-comedy/, [dostęp: 27.05.2024].
Biblioteki w Grecji również powstawały przy dworach. Pierwsze z nich datuje się na VI w p.n.e. i zalicza do nich: bibliotekę Pizystrata (w Atenach) czy bibliotekę Polikratesa (na wyspie Samos w Grecji). Poza władcami prywatne zbiory biblioteczne posiadali również uczeni. Dopiero pierwszą bibliotekę o charakterze publicznym założył Platon w swojej Akademii. Z czasem biblioteki zaczęto zakładać również przy gimnazjach i szkołach wyższych. Zdarzało się że, zamożne prywatne osoby tworzyło wolnostojące budynki pełniące funkcję bibliotek - nie powiązanych z żadną z instytucji, a poświęconych bogom bądź cesarzom. Do najsłynniejszych starożytnych bibliotek zalicza się ówczesną największą instytucje tego typu czyli Bibliotekę Aleksandryjską założoną przez Ptolemeusza I Stolera oraz Bibliotekę Pergamońską ufundowaną przez Attalosa I.15 Pierwsza z nich posiadała dwa zbiory biblioteczne, pierwszy znajdujący się w Bruchejonie (w pałacu królewskim) - mieścił główny zbiór ksiąg i drugi pomocniczy w Serapejonie (w świątyni)gdzie przechowywano pomocnicze zbiory, ogólnodostępne pozycjeiliteraturę edukacyjną. Biblioteka ta stanowiła jedno z najważniejszych organów miejscowej administracji do czasów rzymskich, a do V n e. wieku była ośrodkiem kulturowo-oświatowym 16 Kolejna z wielkich bibliotekBiblioteka Pergamońska była miejscem pracy dla artystów i gromadzenia uczonych przy królewskim dworze. Biblioteka ta składała się z czterech pomieszczeń wśród których było skryptorium. Nie posiadała czytelni, gdyż księgi czytano zazwyczaj w krużgankach.17
Rozkwit i osiągnięcia kultury Starożytnej Grecji przyczyniły się do tego, że nauka, kultura, sport stały się powszechnie dostępne, a związane z nimi obiekty można uznać za pierwowzory dla dzisiejszych ośrodków kultury. Ukształtowany w Starożytnej Grecji ustrój demokratyczny wpłynął na rozwój budownictwa publicznego, które obejmowało między innymi obiekty użyteczności publicznej jak teatry, stadiony, biblioteki i szkoły. W okresie tym narodził się i rozwijał teatr oraz twórczość słynnych dramatopisarzy jak Sofokles i Ajschylos.18 Początki kształtowania się teatru zaczynają się od działalności Tespisa, który zajmował się wystawianiem widowisk,podróżującswoimiwozamipowsiach.Zaproszony doAtenwystawiałswoją sztukę na agorze, gdzie umieszczono siedziska dla widzów i tak początkowo funkcjonował teatr w Starożytnej Grecji aż do katastrofy związanej z załamaniem drewnianej konstrukcji trybun. Po tym czasie postanowiono przenieść miejsce widowisk na stałe i bezpieczne miejsce za które uznano okolice przy świątyni Dionizosa mieszczącej się na południowym stoku Akropolis.19
Grecki teatr w swojej najświetniejszej formie był miejscem przeznaczonym do wystawiania sztuk widowiskowych dla tysięcy uczestników. Stanowił nie zadaszoną budowlę, wzniesioną na
15 1. H. Golasz-Szołomicka, Biblioteki w starożytnej Grecji i Rzymie, „Architectus”, 2000, nr 2(8), str.: 15-30, 2. Biblioteka – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka, [dostęp: 19.05.2024].
16 Biblioteka Aleksandryjska – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_Aleksandryjska, [dostęp: 19.05.2024].
17 Biblioteka Pergamońska – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_Pergamo%C5%84ska, [dostęp: 19.05.2024].
18 B. Osińska, Sztuka i czas. Od prehistorii do średniowiecza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004, str. 33-34.
19 Teatr grecki – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Teatr_grecki, [dostęp: 19.05.2024].
podstawie obliczeń matematycznych (podobnie jak świątynie). Wykorzystując naturalnie ukształtowany teren, odznaczał się dobrą akustyką. Widownia składała się z rzędu kamiennych siedzeń w półkolistym kształcie wykorzystującym naturalny stok lub zagłębienie terenu. W centrum teatru mieściła się orchestra będąca odpowiednikiem dzisiejszej sceny z ołtarzem pośrodku. Z czasem zapoczątkowane w Atenach teatry zaczęły powstawać w innych miejscach jak Epidauros, Prienne, Delos gdzie tworzono je na wzór pierwszego teatru greckiego.20
Wzrost liczby aktorów na scenie i zmiana charakteru widowisk wymusiły w obiekcie teatru greckiego liczne rozbudowy. W teatrze pojawiły się miejsca dla aktorów - skene, proskenion, przejściaparadosy, pinakesy - dekoracje itp. Kolejne zmiany zachodziły w proporcjach, układzie funkcjonalnym i dekoracjach greckiego teatru.21
Il. 3. Plan teatru Dionizosa w Atenach. Źródło: https://pl.frwiki.wiki/wiki/Th%C3%A9%C3%A2tre_de_ Dionysos, [dostęp: 25.05.2024].
Pierwszych ośrodków kulturalnych dopatruje się również w instytucjach muzealnych. Pojawiły się one również w czasach starożytnych. Początkowo określane muzejonami czyli domami muz, gdzie czczono muzy, a następnie stały się one instytucjami naukowo-dydaktycznymi.22 W miejscach tych zapewniano byt i pracę uczonym, którzy prowadzili dyskusje i nauczali swoich słuchaczy. Natomiast zbiorem i przechowywaniem cennych przedmiotów zajmowały się: tezaurusy (skarbce świątynne), gliptoteki (zbiory rzeźb), daktylioteki (zbiory kamei i gemm), pinakoteki (zbiory obrazów).23
Il. 4. Zespół świątynny na Akropolu ateńskim z oznaczeniem najważniejszych obiektów wraz z Propylejami gdzie mieściła się Pinakoteka Ateńska – widok 3D. Źródło: https://historiasztukii.blogspot.com/2013/03/akr opol-atenski.html, [dostęp: 25.05.2024].
Miastem o niezwykłym znaczeniu dla muzeów podobnie jak bibliotek była Aleksandria. W tamtym czasie była ona ośrodkiem naukowo-kulturalnym skupiającym naukowców z wielu dziedzin jak medycyna, matematyka, astronomia i artystów: rzeźbiarzy, poetów, malarzy. Jednak w samym muzejonie skupiano się najwięcej na pracach filologicznych. Tutaj oprócz biblioteki mieścił się muzejon (Muzeum Aleksandryjskie) stanowiący na tamten czas największy instytut naukowy wraz z biblioteką, obserwatorium astronomicznym, ogrodem botanicznym i zoologicznym.24 Miejsce to przyciągało najlepszych uczonych z ówczesnego świata m. in.: Euklidesa - który w ogrodach muzejonu napisał twierdzenie o sumie kątów trójkąta i dzieło „Elementy geometrii”, Eratostenesa z Cyreny - który również w muzejonie wprowadził na mapy południki i równoleżniki,
20 1.J. Pile, Historia wnętrz, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2013, str.: 35-36, 2. B. Osińska, Sztuka i czas. Od prehistorii do średniowiecza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004, str. 40,
21 Teatr grecki – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Teatr_grecki, [dostęp: 19.05.2024].
22 Muzeologia – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Muzeologia, [dostęp: 19.05.2024].
23 A. Stasiak, A to Polska właśnie…Przewodnik do ćwiczeń z geografii turystycznej i krajoznawstwa, Wydawnictwo WSTH, Łódź 2006, str.: 93. 24 Muzeum Aleksandryjskie – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Muzeum_Aleksandryjskie, [dostęp: 19.05.2024].
Hipparcha z Nicei - który opracował katalog gwiazd stałych, Arystarcha z Samos - twórcę teorii heliocentrycznej 25
Il. 5. Rysunek rekonstrukcyjny Akropolu Ateńskiego z widokiem na Propyleje gdzie mieściła się Pinakoteka Ateńska. Źródło: https://www.edukator.pl/resources/page/Ateny/ 1005, [dostęp: 27.05.2024].
Il. 6 Widok rekonstrukcji Willi Hadriana na wyspie widoczny z kierunku północnozachodniego. Źródło: E. Niemczyk, Motyw wyspy w willi Hadriana w Tibur (Tivoli) Model świata a dusza stoika, „Architectus”, Wrocław 2006, nr 1(19). str.: 4.
W Starożytnym Rzymie muzea były miejscami o charakterze prywatnym, które czasami lokowano przy miejscach publicznych np. teatrach czy agorach. Gromadzono w nich rzeźby, przedmioty codziennego użytku czy zapisane zwoje. Kolekcje te w przypadku bogatych ludzi przybierały spore rozmiary. Wtedy też nazwa muzeum zyskała jeszcze bardziej współczesne znaczenie.28
Pośród starożytnych obiektów przypominających najbardziej dzisiejsze muzea, wyróżniała się Pinakoteka Ateńska. Mieściła się północno-zachodnim skrzydle Propylejów na Akropolu. Składała się z prostokątnej sali z dwoma otworami okiennym doświetlającymi wnętrze oraz przedsionka z kolumnadą. Wystawione w niej były dzieła greckich malarzy np. Polignota, które poświęcano bogini Atenie. Wnętrza były bogato zdobione freskami i innymi malowidłami na płytkach drewnianych, gipsowych czy marmurowych. 26
Pierwsze ośrodki muzealne istniały również na terenie Babilonu gdzie nazywano je gabinetami cudów ludzkości. Ulokowane na otwartej przestrzeni gromadziły przedmioty stanowiące częściowo łupy wojenne, a częściowo zdobycze z organizowanych na życzenie władcy poszukiwań. Natomiast w Egipcie na dworze faraonów kolekcjonowano przedmioty po poprzednikach, łupy wojenne, dary poselskie i znaleziska.27
Kultura starożytnego Rzymu przejęła wiele z osiągnięć Starożytnej Grecji i innych kultur. Utrzymała ideę bibliotek, teatrów i muzeów, rozwijając i przekształcając w pewien sposób ich działalność.
Z tego okresu na uwagę zasługuje chociażby rezydencja Hadriana w Tiburze, będąca określana pierwszym
Il. 7. Plan rozmieszczenia najważniejszych obiektów na terenie Willi Hadriana w Tivoli. Źródło: https://przezwiekiikraje.blogspot.com/2018/03/wochy-czesc-1tivoli.html, [dostęp: 25.05.2024].
25 Skąd się wzięło muzeum?, https://www.wilanow-palac.pl/skad_sie_wzielo_muzeum.html, [dostęp: 19.05.2024].
26 1. Skąd się wzięło muzeum?, https://www.wilanow-palac.pl/skad_sie_wzielo_muzeum.html, [dostęp: 19.05.2024],
2. Muzeologia – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Muzeologia, [dostęp: 19.05.2024],
3. Pinakoteka ateńska – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Pinakoteka_ate%C5%84ska, [dostęp: 19.05.2024],
4. J. Janusz, Ewolucja przestrzeni ekspozycji muzealnej [w:] Harmonizowanie przestrzeni. Perspektywy studia interwencje, R. Barełkowski (red.), Wydawnictwo Exemplum, Poznań 2013, str. 116-117.
27 Muzeologia – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Muzeologia, [dostęp: 19.05.2024].
28 1 Muzeologia – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Muzeologia, [dostęp: 19.05.2024],
2. Skąd się wzięło muzeum?, https://www.wilanow-palac.pl/skad_sie_wzielo_muzeum.html, [dostęp: 19.05.2024].
skansenem, gdzie znajdowały się w pełnej skali otworzone budowle, które były oglądane przez cesarza podczas jego podróży po imperium. 29
Il. 8 Wnętrze term w Pompejach. Źródło https://fr.wikipedia.org/wiki/Pomp%C3%A9i, [dostęp: 25.05.2024].
Il. 9 Plan term Trajana. Źródło: H. GolaszSzołomicka, Biblioteki w Starożytnej Grecji i Rzymie, „Architectus”, Wrocław 2000, nr 2(8), str.: 18
Miejsce to składało się z swobodnie rozrzuconych w planie zespołów budowli o regularnej osiowej formie, które powiązane były między sobą malowniczym krajobrazem Kampanii. W centrum założenia znajdowała się najstarsza część zespołu - perystyl i przylegająca do niego część mieszkalna willi. Nowatorskim rozwiązaniem w projekcie było umieszczenie części obsługowej kompleksu częściowo pod ziemią. Składająca się z również podziemnych części strefa dla obsługi i zaopatrzenia obejmowała drogi zaopatrzenia, stajnie i magazyny. Nowatorskie rozwiązania funkcjonalne w willi Hadriana zastosowano również w powstałych później Wielkich Termach Hadriana.30 Poza istniejącym na podobnych zasadach teatrem i bibliotekami, w Starożytnym Rzymie powstała instytucja która może jeszcze bardziej nawiązywała do znaczenia dzisiejszych centrów kultury. Mowa tutaj o termachpublicznych łaźniach. Składały się one z wielu pomieszczeń o różnorodnej wielkości i kształcie z salą kąpielową przykrytą kopułą. Wyposażone w system ogrzewania znajdującego się pod podłogą, określanego hipokaustum, składały się z łaźni parowej z basenami. Mieściły też inne pomieszczenia jak: sale do ćwiczeń, boiska sportowe, sale do wypoczynku, sale masaży a nawet biblioteki.31 Poza swoim oczywistym rekreacyjno-sportowym znaczeniem, rzymskie termy były miejscem spotkań towarzyskich. Będąc wyposażone w ogrody, boiska, biblioteki i miejsca wypoczynku pełniły również rolę społeczno-kulturalną. Obiekty te były bogato i z przepychem zdobione i wyposażane, a ich wnętrza zdobiły marmury, malowidła naścienne, wielobarwne mozaiki.32
Za najstarszą budowlę tego typu uważa się termy z Pompei datowane na II wiek p. n. e. Bardziej powszechne stały się dopiero w I wieku p. n. e. zmieniając się w prawdziwe kompleksy wokół których znajdowały się stadiony, eksedry, miejsca wypoczynku, rekreacji i spotkań towarzyskich, pokoje muzyczne, salony gier, kompleksy zieleni. Termy powstawały nie tylko w Rzymie choć tu znajdują się te najsłynniejsze należące do cesarzy (termy Agrypy, Dioklecjana, Karakali, Nerona, Trajana, Tytusa, Konstantyna). Poza Rzymem obiekty te powstawały też na obszarze całego ówczesnego imperium rzymskiego np.: w Paryżu, Paterze, Hierapolis, Trewirze, Aleksandrii.33
Il. 10 Plan term Karakali. Źródło: H. GolaszSzołomicka, Biblioteki w Starożytnej Grecji i Rzymie, „Architectus”, Wrocław 2000, nr 2(8), str.: 19
29 Willa Hadriana – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Willa_Hadriana, [dostęp: 19.05.2024].
30 E. Niemczyk, Motyw wyspy w willi Hadriana w Tibur (Tivoli) Model świata a dusza stoika, „Architectus”, 2006, nr 1(19), str.: 6-7.
31 J. Pile, Historia wnętrz, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2013, str.: 39.
32 B. Osińska, Sztuka i czas. Od prehistorii do średniowiecza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004, str.: 57.
33 Termy – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Termy, [dostęp: 19.05.2024].
W starożytnym Rzymie nie zapomniano o kulturowo-społecznym charakterze bibliotek i teatrów, idei instytucji przejętych z podbitej kultury greckiej. Pierwsze biblioteki w Rzymie stanowiły zbiory greckich ksiąg pochodzących z łupów wojennych. Były to jednak tylko prywatne zbiory bogatych, cesarzy i uczonych. Publiczna instytucja tego typu planowana była przez Juliusza Cezara, jednak ostatecznie zrealizowana została w 39 r. p.n.e. przez Gajusza Azyniusza Polliona na Forum w Atrium Libertatis. Postawiona na pamiątkę zwycięstwa nad Partami mieściła w swoim obiekcie zbiory zarówno greckie jak i rzymskie. W kolejnych latach powstała z inicjatywy cesarza AugustaBibliotheca Palatina na Palatynie oraz Bibliotheca Octavia w portyku Oktawii przy świątyni Junony i Jupitera, które odnowiono i powiększono za cesarza Dioklecjana. Zapoczątkowało to trend zakładania bibliotek publicznych przez kolejnych cesarzy, nie tylko na terenach miejskich ale też prowincjach i z czasem coraz częściej przy udziale hojnych bogatych Rzymian. Na ogół posiadały one zbiory rzymskie i greckie, a na prowincjach rzymskie i w lokalnych językach.34
Il. 11. Plan teatru rzymskiego. Źródło: https://cityinhistory.blogspot.com/2015/ 11/teatr-grecki-vs-rzymski.html, [dostęp: 28.05.2024].
Teatry zainspirowane greckimi w okresie panowania rzymskiego wznoszono na płaskich terenach jednak na podobnych wzorach funkcjonalnych z trójstronną widownią i stałą dekoracją z czwartej strony. Zaczęły również powstawać inspirowane budynkami teatrów - odeony (znane wcześniej w Grecji ale upowszechnione bardziej w Rzymie) w których odbywały się wydarzenia muzyczne. W przeciwieństwie do pierwszych teatrów były pokrywane dachem i zapoczątkowały wygląd współczesnych teatrów 35
Poza teatrami działały również amfiteatry służące do oglądania walk gladiatorów i dzikich zwierząt, bit morskich, przedstawień teatralnych, zawodów sportowych. Budowane były w formie kulistych, kilku piętrowych budowli na ogół odkrytych lecz możliwością rozwinięcia zasłon nad widownią. Najsłynniejszym obiektem tego typu zachowanym do dziś jest Koloseum - amfiteatr Flawiuszy mieszczący się w Rzymie.36 Obiekty takie powstawały również na innych terytoriach imperium np. w dzisiejszej Chorwacji (Amfiteatr w Puli), dzisiejszej Tunezji (Amfiteatr w Al-Dżemm), dzisiejszej Francji (Amfiteatr w Arles, Amfiteatr w Nimes).37
Zapoczątkowane w starożytności muzea, teatry i biblioteki rozwijał się w kolejnych okresach, zachowując swoją ideę do dziś ale w znacznie innej formie. Instytucje te stały się podwaliną do kreowania kolejnych obiektów kulturalnych jak dzisiejsze kina, mediateki czy centra kultury.
Il. 12. Amfiteatr w Puli (obecnie) Vladimir Srajber. Źródło: https://www.pexels.com/photo/grayscale-photo-of-thepula-arena-12337655/, [dostęp: 28.05.2024].
mfiteatr w Puli (Chorwacja), fot.
34 H. Golasz-Szołomicka, Biblioteki w starożytnej Grecji i Rzymie, „Architectus”, 2000, nr 2(8), str.: 15-30.
35 B. Osińska, Sztuka i czas. Od prehistorii do średniowiecza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004, str. 57.
36 1. J. Pile, Historia wnętrz, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2013, str.: 39. 2. B. Osińska, Sztuka i czas. Od prehistorii do średniowiecza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004, str.: 57.
37 Największe zabytkowe amfiteatry na świecie - TOP 10 | Klub Podróżników Śródziemie portal podróżniczy - Albin Marciniak, https://klubpodroznikow.com/relacje/swiat/3285-najwieksze-zabytkowe-amfiteatry-na-swiecie-top-10, [dostęp: 19.05.2024].
3.2.Początki
rozwoju ośrodków kultury
w Polsce
Początki kreowania centrów kulturalnych na terenie Polski dostępnych dla większego grona społecznego sięgają XVIII wieku kiedy pojawiły się pierwsze idee dotyczące ośrodków mających upowszechniać edukację i kulturę wśród społeczeństwa. W tym okresie w podobnym czasie powstały dwie inicjatywy - dom społeczny dla chłopów założony na Wileńszczyźnie przez ks. Pawła Ksawerego Brzostowskiego oraz Fundacja Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, zainicjowane przez Stanisława Staszica, które uznaje się dzisiaj za początki kształtowania się ogólnodostępnych centrów kultury w Polsce 38
Pierwsza z organizacji powstała gdy ksiądz Brzostowski (szlachcic i magnat) kupił zaniedbane dobra ziemskie w wsi Merecz pod Wilnem, którą nazwał Rzeczpospolitą Pawłowską (w tamtych czasach stanowiącą republikę samorządową I Rzeczypospolitej). Postanowił ją przemienić na wzorcowe gospodarstwo w sposób jak na tamte czasy nowoczesny - nie przez wyzysk i przemoc lecz przez edukację i współpracę. Jednym z narzędzi na tej drodze było utworzenie domu ludowego, który działał jako miejsce spotkań, narad i dyskusji. Podczas nich dzielono się wiedzą i ustalono wspólne sprawy. Mieścił się tam również klub czytelniczy, co na tamte czasy było nietypowe i robiło duże wrażenie. Wraz z założoną w tym czasie w Pawłowicach szkołą dla dzieci i dorosłych, dom społeczny stanowił bogatą ofertę kulturową i edukacyjną dla lokalnej społeczności, a jednocześnie przekładał się na bogactwo i rozwój wsi.39
Druga idea początkująca powstanie ośrodków kultury na terenie Polski mieściła się na terenie dóbr Hrubieszowskich i przyległych zrzeszonych wsi, które w 1800 roku zostały zakupione przez księżnę Annę Sapiehę z rodu Zamoyskich w imieniu działacza oświeceniowego - Stanisława Staszica. Założone tu stowarzyszenie było odzwierciedleniem koncepcji inicjatora na temat utworzenia organizacji opartej na równości społecznej i wolności. Wygospodarowane środki z wspólnych dóbr i prowadzonej działalności przeznaczono na wzajemną pomoc w formie pomocy ogniowej, kasy pożyczkowo-oszczędnościowej, prowadzenia domu dla chorych, pomocy dla osób starszych i sierot, a także prowadzenie 5 szkół elementarnych. Na tamte czasy była to unikatowa organizacja nie mająca swojego odpowiednika w Europie.40
Kolejno w okresie przed rozbiorami pojawiały się pomysły zinstytualizowania podobnych jednostek za sprawą powołania Komisji Edukacji Narodowej.41
Ośrodki kultury związane z szerzeniem kultury w XIX wieku były głównie czytelniami i bibliotekami publicznymi. Równolegle działały też bardzo rozmaite stowarzyszenia społecznokulturalne. Ich działanie wynikało z rozwoju idei pracy u podstaw i myśli pozytywistycznych.
Już w 1872 roku na terenie Poznania utworzono Towarzystwo Oświaty Ludowej, tworzące m. in. czytelnie na wsiach oraz osłonki dla dzieci przedszkolnych. Zlikwidowane przez władze pruskie, odrodziło się w 1880 roku jako Towarzystwo Czytelni Ludowych. 10 lat później na terenie Poznania, Pomorza Gdańskiego i Górnego Śląska funkcjonowało ponad 1000 czytelni.42
38 1. Dom kultury – historia, zakres działalności, znaczenie, https://www.wygranaonline.com/dom-kultury/, [dostęp: 19.05.2024],
2. Historia polskich domów kultury, http://www.zoomnadomykultury.pl/historia/, [dostęp: 19.05.2024].
39 1. Rzeczpospolita Pawłowska – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzeczpospolita_Paw%C5%82owska, [dostęp: 19.05.2024],
2. T. Borejza, Polak stworzył „chłopski raj”. Rosjanie zniszczyli jego grób, https://krowoderska.pl/polak-pawelbrzostowski-stworzyl-chlopski-raj-rosjanie-zniszczyli-jego-grob/, [dostęp: 19.05.2024].
40 1. Stanisław Staszic i Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, https://www.muzeumhrubieszow.com.pl/stands/etnografika-3/, [dostęp: 19.05.2024],
2. J. Panasiewicz, Materiały do dziejów Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego w Archiwum Państwowym w Zamościu, „Archiwariusz Zamojski”, Zamość 2008, Tom 7, str.: 91- 100.
41 1. Dom kultury – historia, zakres działalności, znaczenie, https://www.wygranaonline.com/dom-kultury/, [dostęp: 19.05.2024],
2. Historia polskich domów kultury, http://www.zoomnadomykultury.pl/historia/, [dostęp: 19.05.2024].
Il. 13 Budynek Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu uznawanej na najstarszą z istniejącą bibliotekę w Polsce założoną w 1829 roku. Źródło: https://bracz.edu.pl/o-bibliotece/oinstytucji/historia/, [dostęp: 25.05.2024].
10 lat od utworzenia Towarzystwa Oświaty Ludowej w Poznaniu, powstała kolejna organizacja oświatowokulturalna w przynależnym do Polski Lwowie o nazwie Macierz Polska. Jej inicjatorem był Józef Ignacy Kraszewski - polski pisarz, działacz społeczny i polityczny wraz Władysławem Bełzą - polskim poetą oraz działaczem kulturowo-edukacyjnym. Jej główny cel zakładał szerzenie oświaty pośród społeczeństwa polskiego przez tanie wydawnictwa popularne, które najczęściej były sprzedawane poniżej kosztów ich wydruku co tłumaczono ważnymi względami społecznymiczylikoniecznością szerzeniaoświaty wjak najszerszych kręgach.43 Od 1891 roku również na terenach Galicji działało Towarzystwo Szkoły Ludowej utworzone dzięki inicjatywie Adama Asnyka - znanego poety i pisarza. W formowaniu tej organizacji wzorowano się na czeskiej Maticy Skolskiej - organizacji kulturalno-naukowo-społecznej walczącej o odrodzenie narodowej kultury. Polskie stowarzyszenie również miało w swoim celu ochronę kultury polskiej oraz szerzenie oświaty pośród ludu zamieszkałego na terenach kresów. Realizowało to zadanie głównie przez zakładanie szkół i domów ludowych, czytelni, ochronek i burs oraz różnorodne inicjatywy jak: organizacja uzupełniających kursów zawodowych, pozyskiwanie przyborów naukowych dla uczniów, wspieranie pracy i dalszego kształcenia nauczycieli, organizowanie obchodów rocznic narodowych, organizowanie przedstawień teatralnych i koncertów , urządzanie wycieczek ludowych oraz wydawanie czasopism o tematyce kulturalno-społecznej.44 W podobnym okresie od 1875 roku na terenie zaboru rosyjskiego działało lecz w sposób nielegalny - Towarzystwo Oświaty Narodowej utworzone Konrada Prószyńskiego „Promyka”.45 W tym czasie wiadomo, że działały jeszcze co najmniej dwa podobne stowarzyszenia na terenie Warszawy o podobnym charakterze i celach. Było to między innymi stowarzyszenie kulturalnooświatowe “Łączność” założone w 1888 roku. Drugie zostało utworzone 11 lat później przez Ligę Narodową o identycznej nazwie jak organizacja założona przez Prószyńskiego - Towarzystwo Oświaty Narodowej - TON. Jego działalność miała nawiązywać do idei stowarzyszenia kulturalnooświatowego “Łączność” poprzez szerzenie oświaty na wsi oraz organizację akcji uświadamiania narodowego. Popularyzowało nacjonalizm i solidaryzm społeczny, prowadząc kursy oświatowe, biblioteki, kółka rolnicze czy kasy pożyczkowo-oszczędnościowe. Od 1905 roku utajnione
42 1. Towarzystwo Oświaty Ludowej – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Towarzystwo_O%C5%9Bwiaty_Ludowej, [dostęp: 19.05.2024].
2. Upowszechnienie oświaty i czytelnictwa. Literatura, https://zpe.gov.pl/b/upowszechnienie-oswiaty-i-czytelnictwaliteratura/P1FZmS1zP, [dostęp: 19.05.2024]
43 1. M. Hoszowska, Działalność Macierzy Polskiej we Lwowie w latach 1882–1894, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015, str.:141, 2. Macierz Polska we Lwowie – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Macierz_Polska_we_Lwowie, [dostęp: 19.05.2024].
44 1. Upowszechnienie oświaty i czytelnictwa. Literatura, https://zpe.gov.pl/b/upowszechnienie-oswiaty-i-czytelnictwaliteratura/P1FZmS1zP, [dostęp: 19.05.2024],
2. Towarzystwo Szkoły Ludowej – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Towarzystwo_Szko%C5%82y_Ludowej, [dostęp: 19.05.2024],
3. M. Stępowski, Towarzystwo Szkoły Ludowej. Jak powstało, co zrobiło, do czego dąży, Wydawnictwo „Polonia”, Kraków 1911, str.: 14-18.
45 1. Upowszechnienie oświaty i czytelnictwa. Literatura, https://zpe.gov.pl/b/upowszechnienie-oswiaty-i-czytelnictwaliteratura/P1FZmS1zP, [dostęp: 19.05.2024],
2. L. Zasztowt, Nielegalne szkoły w Wileńskim Okręgu Naukowym w latach siedemdziesiątych XIX w, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, Warszawa 1996, Tom 37, str.: 120.
stowarzyszenie przekształciło się w jawną organizację o nazwie Macierz Szkolna Królestwa Polskiego.46
3.3.Kształtowanie się domów kultury w Polsce
Zainicjowane w wieku XVIII i prowadzone licznie w XIX wieku czytelnie i prototypy domów kultury coraz bardziej promowały i wzbudzały zainteresowanie elitarnych społeczności do badania dorobku kulturowego również ludności wiejskiej. Na początku XX wieku w okresie przedwojennym na terenie Polski funkcjonowało ok. 700 ośrodków kulturalnych określanych wtedy domami społecznymi. Ich liczba intensywnie wzrosła do 5 tysięcy w czasie tuż przed II wojną światową. Działały one głównie na terenach wsi i miasteczek, gdzie zarządzały nimi lokalne stowarzyszenia, organizacje bądź lokalna społeczność. Choć na początkowym etapie ich kształtowania były licznie dotowane przez elity państwowe, w okresie późniejszym ośrodki te zaczęły wykazywać większą samodzielność i samoorganizację, będąc zarządzanymi głównie przez miejscowe społeczności. Zadaniem ówczesnych domów kultury (choć jeszcze wtedy nie były tak nazywane) było wyrównywanie barier w dostępności do kultury, a co za tym szło zmniejszenie różnic między kulturą wysoką, a kulturą niską.
Il. 14 Dom Ludowy w Wierzchosławicach założony z inicjatywy Wincentego Witosa w 1921 roku, proj. Henryk Dudek. Źródło: https://wierzchoslawice.pl/nasza-historiadom-ludowy-im-wincentego-witosa-historia-i-terazniejszoscczesc-i/, [dostęp: 25.05.2024].
Domy społeczne stanowiły istotną część polityki edukacyjnej i społecznej prowadzonej przez władzę II Rzeczpospolitej Polskiej Zmiana ustroju po II Wojnie Światowej spowodowała, że domy kultury zaczęły być ważnym narzędziem polityki Rzeczypospolitej Ludowej. Wtedy to nazywane już domami kultury, ośrodki pełniące rolę edukacji i budowania równości zostały wykorzystywane również jako miejsce szerzenia propagandy politycznej. Były w tym czasie bezpośrednio podległe Ministrowi Kultury i Sztuki, a zarządzane przez państwo lub związki zawodowe przy pomocy zatrudnionych na etat pracowników. To przyczyniło się do powstania wyraźnie zaakcentowanego podziału na instytucję kultury i jej uczestników. Niestety uczestnicy w przeciwieństwie do poprzedniej formy domów kultury nie mieli pełnej swobody w kreowaniu i tworzeniu programu działania instytucji. Sytuacja zmieniła się w późniejszych latach PRL, gdy podporządkowane propagandzie oraz ideom socjalistycznym instytucje stały się przestrzeniami bardziej przyjaznymi i otwartymi na użytkowników. Nastąpiło to na przełomie lat 50 i 60 XX wieku. Następne lata przyniosły kolejne zmiany i choć zapędy propagandowe domów kultury ciągle były żywe, to instytucje te nabrały większego znaczenia w zakresie szerzenia edukacji, czytelnictwa, sztuki, a także zaczęły sprzyjać spotkaniom lokalnej społeczności.47
46 1. Towarzystwo Oświaty Narodowej – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Towarzystwo_O%C5%9Bwiaty_Narodowej, [dostęp: 19.05.2024], 2. L. Zasztowt, Nielegalne szkoły w Wileńskim Okręgu Naukowym w latach siedemdziesiątych XIX w, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, Warszawa 1996, Tom 37, str.: 120, 3. T. Wolsza, Stowarzyszenie „Łączność” (1888-1893): U źródeł Ligi Narodowej, „Dzieje najnowsze”, 1987, Tom 19, numer 2, str.: 3-6, 4. T. Wolsza, Towarzystwo Oświaty Narodowej (1899-1905), „Kwartalnik Historyczny”, Warszawa 1987, Tom 94 numer 2, str.: 71-77.
47 1. Dom kultury – historia, zakres działalności, znaczenie, https://www.wygranaonline.com/dom-kultury/, [dostęp: 19.05.2024],
2. Historia polskich domów kultury, http://www.zoomnadomykultury.pl/historia/, [dostęp: 19.05.2024].
Il. 15. Dom kultury Zakładów Azotowych w Tarnowie założony w 1966 roku. Źródło: https://www.muzeumchemii.pl/dom-kulturyzakladow-azotowych/, [dostęp: 25.05.2024].
Okres przełomu lat 80 i 90 XX wieku poza zmianami przyniósł spadek liczby takich instytucji z 16 tysięcy do około 6 tysięcy.48 Kolejnymi zmianami w historii działalności domów kultury były przemiany związane z transformacją gospodarczą po 1989 roku. Nowe prawo nie precyzowało dokładnie działalności ośrodków kultury, dlatego też każdy zarządzający takim obiektem mógł samodzielnie decydować o realizowanym programie, bez nadmiernej ingerencji władz państwowych, co w dużej mierze pozostało do dziś.49 Przemiany polityczno-ekonomiczne na terenie Polski po 1989 roku wprowadziły liczne transformacje w różnych branżach i sektorach w sposób niezwykle dynamiczny, a zwłaszcza na polu własności. Powszechna prywatyzacja dotknęła wielu gałęzi gospodarczych. Niektóre gałęzie gospodarki, chociażby te powiązane z działalnością kulturalną dopiero niedawno zostały urynkowione. Większość nie uległa jednak temu zjawisku lub nie dotyczy to ich w ogóle. Przemiany postępują nieuchronnie dalej sprawiając, że sektory zdominowane przez instytucje publiczne przechodzą bardziej w instytucje prywatne. Dzieje się to m. in. w przypadku teatrów czy centrów sztuki coraz częściej będących jednostkami sprywatyzowanymi lub opartymi na partnerstwie publiczno-prawnym.50
4. Istota działalności współczesnych centrów kultury
O tym jak ważna jest działalność centrów kultury mówią chociażby możliwie najnowsze statystyki. Według nich pod koniec 2022 roku na terenie Polski działało w sumie 3958 centrów kultury, funkcjonującychwformie domówkultury,ośrodkówkultury isportu,klubówiświetlic, z czego zdecydowana większość około 61% mieściła się na terenach wsi. W okresie roku jednostki te zorganizowały w sumie około 227 różnego rodzaju imprez, aktywując przy nich około 27 milionów osób.51
Dzisiejsza dostępność i mnogość domów kultury, zlokalizowanych najczęściej poza centrami dużych ośrodków miejskich jest kluczem do edukacji kulturalnej społeczeństwa i pełnienia szeregów funkcji społecznych od edukacji, działalności artystycznej, przez tworzenie sfer życia towarzyskiego, miejsc rozrywki aż po działania sportowe. Prowadzone badania wskazują jednak, że istniejące w Polsce domy kultury i inne instytucje pokrewne są anachroniczne, nieodzwierciedlające statusu jednostki i jej funkcji. Dawne domy kultury coraz częściej określane są centrami kultury czy centrami aktywności lokalnej, by odciąć od siebie archaiczne skojarzenia z instytucjonalnością i sztywnością. Wdrażany od 2009 roku program Dom Kultury +, organizowany przez Narodowe Centrum Kultury (NCK), zakłada pomoc w poszerzeniu dostępności do kultury, stwarzaniu warunków sprzyjających rozwojowi współpracy, komunikacji, aktywności w przestrzeniach kultury. Założenia programu stanowią, że dom kultury powinien kreować strategię rozwoju, opierając się na analizie lokalnej
48 Krótka historia domów kultury w Polsce, https://kds-klinkier.pl/krotka-historia-domow-kultury-w-polsce/, [dostęp: 19.05.2024].
49 Dom kultury – historia, zakres działalności, znaczenie, https://www.wygranaonline.com/dom-kultury/, [dostęp: 19.05.2024].
50 K. Jagodzińska, Charakterystyka działalności kulturalnej w Polsce po transformacji ustrojowej [w:] Kultura a rozwój, J. Hausner, A. Karwińska, J. Purchala (red.), Wydawnictwo Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013, str.: 127.
51 Działalność centrów kultury, domów kultury, ośrodków kultury, klubów i świetlic w 2022 roku, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystyka-sport/kultura/dzialalnosc-centrow-kultury-domow-kulturyosrodkow-kultury-klubow-i-swietlic-w-2022-roku,9,6.html, [dostęp: 19.05.2024].
sytuacji społecznej, aktywnym uczestniczeniu w życiu danej lokalności, zaangażowaniu twórców i artystów, integrowaniu społeczności, nastawieniu na otwartość i tolerancję.52
Współczesne centrum kultury to przede wszystkim miejsce dla ludzi, tworzone przez ludzi. To miejsce spotkań, z którego czerpie się też energię do działania. Ważne jest, że dom kultury to nie tylko budynek, który mimo licznego wsparcia finansowego i wyposażonej bazy, może bez odpowiedniego zamysłu świecić pustkami nie spełniając swoich założeń. Nie można przecież nikogo zmusić do odwiedzania centrum kultury. To miejsce musi zapewniać jego użytkownikom inwestycje w siebie na którą poświęcą swój czas, realizując pasje, poznając innych czy po prostu odpoczywając. Stąd też ważne jest zapewnienie w takiej instytucji przemyślanego programu działania, zapraszającego do dyskusji, współdziałania, a przede wszystkich budującego poczucie przynależności. W zakresie architektury niekoniecznie trzeba posuwać się do radykalnych kroków, czasem tylko zaakcentowanie znaczenia i obecności poprzez działania artystyczne może przyciągnąć i zbudować poczucie przynależności. Dom kultury może stać się miejscem ważnym w lokalnej społeczności ale do tego trzeba wytworzyć w nim miejsce i szansę na poznawanie, eksperymentowanie, uczenie się, współpracę, spotkanie i realizację marzeń.53
5. Wyzwania i cele stawiane przed współczesnymi centrami kultury
Działalność ośrodków kultury jest znacząca ze względu na wzrost migracji, nie tylko w kraju ale też na całym świecie. Pojawianie się i mieszanie się różnych grup społecznych i etnicznych prowadzi do wyzwań stawianych centrom kultury pod względem integracji coraz bardziej wielokulturowych społeczności. Instytucjom tym powierza się zadanie tworzenia atmosfery akceptacji, wzajemnego szacunku oraz zrozumienia pomiędzy grupami kulturowymi, poprzez organizację różnorodnych wydarzeń, warsztatów i wystaw, festiwali, koncertów, przedstawień nastawionych na budowanie mostów międzykulturowych, promocję dialogu i różnorodność, niesienie wiedzy o kulturze i tradycjach.
Ośrodkom kultury przypisuje się również rolę promocji turystyki kulturowej i lokalnego dziedzictwa, nastawionej na kreowanie atrakcyjnej oferty nie tylko dla lokalnej społeczności ale również dla turystów danego regionu. Organizowane przez centra wycieczki, prezentacje,warsztaty, pokazy i występy mają za zadanie przyciągać turystów zainteresowanych sztuką i kulturą danego obszaru. Otwiera to możliwości współpracy między jednostkami kulturalnymi, a lokalnymi przedsiębiorstwami turystycznymi, uzupełniając zarówno ofertę turystyczną jak u kulturalną poszczególnych współpracujących ze sobą instytucji.
Celem jaki stawia się w dzisiejszych czasach ośrodkom kultury jest również wieloaspektowa współpraca z przedsiębiorstwami, artystami, twórcami i innymi jednostkami kulturalnymi. Nastawienie działalności centrów kultury na współpracę z sektorem prywatnym kreuje synergiczne połączenia, przyczyniające się do wzrostu i rozwoju obu stron. Natomiast wspieranie artystów i twórców m. in. poprzez udostępnianie im przestrzeni kreatywnej do pracy i eksperymentowania powoduje że, domy kultury stają się miejscami narodzin oryginalnych projektów artystycznych, przyczyniając się do korzystania z zasobów kultury i przyciągania uwagi odbiorców lokalnych i ponadlokalnych. Także ważnym zadaniem dla ośrodków kultury jest kooperacja z innymi instytucjami kulturalnymi, mającymi się przyczynić do poszerzenia zasięgu i wpływu danej jednostki Współpraca pomiędzy instytucjami działającymi w podobnej dziedzinie sprzyja wymianie doświadczeń wiedzy i tworzeniu najlepszych praktyk, co ma odbicie w podnoszeniu jakości oferowanych usług.
52 K. Jagodzińska, Charakterystyka działalności kulturalnej w Polsce po transformacji ustrojowej [w:] Kultura a rozwój, J. Hausner, A. Karwińska, J. Purchala (red.), Wydawnictwo Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013, str.: 139-150.
53 B. Kwiecińska, M. Dąbrowski, Dom Kultury. Miejsce ludzi [w:] Lokalne Centrum Kultury. Zrób to z innymi, P. Lenar (red.), Wydawnictwo Małopolski Instytut Kultury, Kraków 2013, str.: 19-20.
Instytucje kultury stają także przed wyzwaniami płynącymi z rozwoju nowych technologii, znajdujących zastosowanie zarówno w procesach tworzenia jaki i promocji i dystrybucji kultury. To dzięki nowym technikom możliwe jest prowadzenie tak dokładnej i powszechnej digitalizacji oraz archiwizacji chociażby dziedzictwa kulturowego, a następnie jego cyfrowe udostępnianiepozwalające na łatwiejszy, szybszy i szerszy dostęp do kultury. Pozwala to centrom dotrzeć do większej liczby odbiorców, by zainteresować ich swoją ofertą. Nowe technologie na czele z mediami społecznościowymi, aplikacjami mobilnymi i platformami internetowymi stanowią nieodzowne narzędzie do komunikacji i interakcji z odbiorcami. To doskonałe narzędzia również do promocji i budowania społecznościonline. Coraz większe znaczenie zyskują także w tym aspekcie technologie bazujące na wirtualnej rzeczywistości, umożliwiając interaktywność doświadczeń kulturalnych poprzez wirtualne wystawy czy zwiedzania. To z kolei przekłada się na zaangażowanie w wydarzenia kulturalne oraz wzrost satysfakcji z odbioru kultury.
Wyzwanie stanowią również zmieniające się potrzeby społeczeństwa. Wymaga się by działające dziś ośrodki kultury były elastyczne i umiały dostosować swoją ofertę do zmieniających się warunków i aktualnych trendów, a także preferencji odbiorców. Narzędziami które mogą pomóc w spełnieniu tych wymagań są na pewno regularne badania, analizowanie opinii publicznej, a przede wszystkim angażowanie społeczności w planowaniu oraz organizacji wydarzeń. Działania takie uważa się za znaczące dla zachowania atrakcyjności oferty kulturowej. Dlatego tak ważne jest bycie gotowym na możliwie szybką reakcję na zmiany aktualnych potrzeb. Odpowiedź na zachodzące przemiany może przybierać formę organizacji nietypowych wydarzeń, wprowadzanie innowacyjnych form promocji, a także współpracę z lokalnymi jednostkami bądź twórcami i artystami. Ostatnim aspektem w dziedzinie wyzwań i celów stawianych przed ośrodkami kultury jest kwestia finansowania. Jak wiadomo centra kultury mogą generować własne przychody z różnych źródeł jak opłaty za udział w wydarzeniach, sprzedaż biletów, wynajem sal, itp. Oczywiście instytucje te korzystają bardzo często z środków pozyskanych z funduszy zewnętrznych w formie dotacji czy sponsorowania. Pozyskiwane na te sposoby środki finansowe powinny być inwestowane w rozwój i ulepszanie oferty kulturalnej.54
Zaleceniami dla współczesnej działalności centrów kultury jest szukanie inspiracji również poza główną dziedziną swojej działalności. Pełniące zasadniczo funkcje edukacji artystycznej, organizatora wydarzeń kulturowych, logistyczne dla inicjatyw, miejsca podtrzymywania tradycjilokalnej domy kultury powinny zacząć wybiegać z dodatkowymi inicjatywami, poszukując nowych nisz w lokalnej sferze kulturalnej. Wspomniane funkcje mogą być pełnione również przez inne instytucje kulturalne. Warto by powstające i modernizujące się ośrodki zainteresowały się rozwojem obszarów takich jak:
- tworzenie miejsc lajfstajlowych, będących połączeniem spotkań, komunikacji, sztuki, jedzenia i literatury np. w formie klubokawiarni, - tworzenie firm społecznych - nakierowanych na zyski ale zaangażowanych społecznych (ekonomia społeczna), - tworzenie miejsc - laboratoriów służących, by uczyć nowoczesnych technologii, programowania, nieschematycznych pomysłów itp., - tworzenie świetlic,będących miejscamiedukacjiiintegracji,łączących pokolenia, stanowiące zarówno centrum wolontariatu jak i społeczne przedszkola, - tworzenie miejsc rekreacji i wypoczynku, spotkań, rozmów i spędzania wolnego czasu aktywnie lub mniej - efekt dobrej przestrzeni publicznej otwartej na co dzień, - tworzenie inkubatora rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności, - tworzenie miejsc wspierających inicjatywy lokalne i oddolne.55
54 Centrum kultury – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Centrum_kultury#google_vignette, [dostęp: 18.05.2024].
55 M. Dąbrowski i in , Centrum Kultury. Zrób to z innymi, P. Lenar (red.), Wydawnictwo Małopolski Instytut Kultury, Kraków 2013, str.: 14-15
6. Architektura współczesnych centrów kultury na wybranych przykładach
Wybrane przykłady architektury centrów kultury skupiają się na obiektach pełniących wielozadaniowe funkcje, łącząc miejsca edukacyjne w formie czytelni i bibliotek, miejsca społecznej aktywności i kontaktu z lokalną sztuką. Ich forma architektoniczna zaprasza do aktywności wewnątrz a także na zewnątrz obiektów. Ma łączyć mieszkańców, stwarzać im miejsca spotkań, przyciągać lokalnych twórców i artystów. Wskazane przykłady wykorzystują i szanują kontekst miejsca, często będąc adaptacją tradycyjnych lokalnych form zabudowy, wpisując się tym w tradycję i kulturę miejsca. Pomimo szacunku dla skali i zastanej tkanki urbanistycznej, posiadają współczesny charakter i nowoczesne rozwiązania funkcjonalne.
6.1.Służewski Culture Centre | WWAA + 307kilo | Warszawa | Polska
“Służewski Dom Kultury to architektura dostępna, architektura kontekstu i obiekt, który wtapia się i koresponduje z otoczeniem.”56
Il. 16 Służewski Culture Centre – widok na amfiteatralne schody i wejście główne, Warszawa, 2013, proj. WWA + 307kilo, fot. R. Kłos. Źródło: https://www.archdaily.com/596765/sluzewski-culture-centrewwaa-307-kilo-design, [dostęp: 25.05.2024].
Służewski Dom Kultury powstał na obszarze o szczególnych walorach przyrodniczo-historycznych. Położenie i ukształtowanie tego obszaru odznaczają się charakterystyczną doliną i potokiem, co od lat stanowiło o wyjątkowości tego miejsca. Obecnie pomimo przekształceń i wchłonięcia terenu w obszar miasta Warszawy, nadal posiada liczne walory krajobrazowe i historyczne. Do lat 70 sąsiedztwo w tym miejscu stanowiły przeważnie pola, łąki, sady, a główna zabudowania skupiały się wokół Potoku Służewskiego. Po wchłonięciu wsi w obręb Warszawy, rozpoczęła się na pobliskich terenach budowa osiedli, opartych na idei miast-ogrodów. Nowe obiekty umiejscowiono stosunkowo rzadko i nieregularnie, co miało na celu wykorzystanie krajobrazowych walorów otoczenia. Zmieniający się charakter miejsca, powodował coraz większe zatracanie się tego co stanowiło o jego wyjątkowości. Pomimo różnych postulatów dotyczących ochrony krajobrazu i wiejskiego zagospodarowania, do dziś zachowało się tylko jedno gospodarstwo dawnego typu, mieszczące się przy ul. Tarniny 7.
Nowa koncepcja domu kultury w Służewie wchłania ideę istniejącego centrum kulturalnego z gospodarstwem ekologicznym. Znajdujący się tu wcześniej ośrodek powstał w wyniku oddolnych inicjatyw społeczeństwa. Powstały w prowizorycznych barakach ubogi obiekt był miejscem lokalnej aktywności społecznej, a połączone z nim mini zoo, przyciągało licznie dzieci. Ogłoszony konkurs na modernizację i rozbudowę tego miejsca, wyłonił koncepcję zakładającą rozsiane bryły inspirowane lokalnymi zagrodami, pomiędzy którymi miejsce życia znajdą również małe zwierzęta gospodarskie. Oczywistą inspiracją stało się dziedzictwo miejsca utożsamiane z idylliczną wsią, gospodarstwami rolnymi i pasącymi się zwierzętami, a co za tym idzie również zachowany relikt dawnego gospodarstwa przy ulicy Tarniny 7.57
56 J. Sikora, Architektura przestrzeni kulturowych, “Builder”, 2017, nr 02(235) str.: 30
57 1. Służewski Dom Kultury. Historia miejsca - Architektura-Murator, https://architektura.muratorplus.pl/realizacje/sluzewski-dom-kultury-historia-miejsca-aa-LPeK-mDym-ccd2.html, [dostęp: 28.04.2024],
2. Służewski Dom Kultury | WWAA, https://wwaa.pl/projects/cultural-centre-sdk-warsaw/, [dostęp: 28.04.2024],
Il. 17 Służewski Culture Centre – widok z lotu ptaka, Warszawa, 2013, proj. WWA + 307kilo, fot. R. Kłos. Źródło: https://www.archdaily.com/596765/sluzewski-culture-centre-wwaa307-kilo-design, [dostęp: 25.05.2024].
“Ta architektura doskonale wyraża unikalne, środkowoeuropejskie doświadczenie przestrzeni: mieszankę miejskości i wiejskości, postępu i tradycjonalizmu. Ona potrafi pogodzić kilkunastopiętrowe bloki i betonowe estakady z resztkami wiejskiej zabudowy, kanały miejskiej infrastruktury sanitarnej, które wymusiły fizyczny podział budynku na dwie części, oraz rosnące obok szuwary i potok”. 58
Służewskie centrum można określić “ekstrapolacją wszystkich parametrów kontekstu”59. Jego forma jest wyrażeniem europejskiego postrzegania miejsca, jako połączenia tego co miejskie i wiejskie, tego co tradycyjne i nowoczesne. Nowoczesna adaptacja tradycyjnej formy folwarku, wpisuje się idealnie w tradycję miejsca i jego kulturę, ale nie przekracza granic miejskości. Archetypowe domki, posiadają spadziste dachy, jednak ich ściany zostały nowocześnie przeszklone zapewniając widok na park. Linie dachów mieszczą się w dopuszczalnym limicie wysokości (6m), nie ograniczając przestrzeni użytkowej. Balans między tym co miejskie i wiejskie, osiągnięty jest również poprzez schowanie zasadniczych funkcji pod powierzchnię ziemi, na poziom -1. Dzięki temu uwolniony parter, stał się otwartą przestrzenią w której pojawiają się niewielkie formy domków, dostępnych bezpośrednio z terenu, a każdy z nich mieści jedną zasadniczą funkcję jak pracownia plastyczna czy klub literacki. Powściągliwość, prostota i naturalność zaproponowanej architektury pozwala na połączenie tego co współczesne z tradycyjnymi elementami krajobrazu urbanistycznego. To powoduje, że kameralny budynek, topiący się w zieleni staje się tłem dla wydarzeń jakie dzieją się w jego otoczeniu. Wynika to też z założenia projektantów, że architektura taka może kreować znaczenie kulturowe, edukacyjne i świadomość zarówno tę estetyczną jak i ekologiczną. To z kolei prowadzi do decyzji o wprowadzeniu w centrum założenia zwierzętarni i wybiegu dla zwierząt, a także licznych rozwiązań proekologicznych jak solary czy turbiny wiatrowe. Kontynuując działalność istniejącego centrum, nowe założenie kładzie nacisk na program rolnictwa miejskiego, wymianę międzypokoleniową oraz aktywność na świeżym powietrzu.
Program budynku składa się z dwóch złączonych ze sobą budynków, mogących jednak funkcjonować oddzielnie. Połączenie to zapewnia obniżony amfiteatr z schodami, dzielący budynek na dwie części z wejściowymi drzwiami naprzeciw siebie. Zasadnicze części, w tym także wejście główne do budynku zostały usytuowane na podziemnym poziomie. To właśnie do nich prowadzą amfiteatralne schody od strony wejściowego placu. Przypominający basen - amfiteatr może pełnić różne funkcje, ale przede wszystkim scenę dla przedstawień teatralnych i wydarzeń plenerowych. Dzięki ciepłej drewnianej podłodze może być również na co dzień miejscem zabawy, relaksu oraz spotkań. Również ważne przy projekcie amfiteatralnych schodów były funkcje czysto techniczne. Pod miejscem tym znajduje się kolektor deszczowy, do którego dostęp w razie awarii zapewnia możliwość demontażu wykończenia schodów.
3. EUMiesAward, https://miesarch.com/work/628, [dostęp: 28.04.2024], tłum. własne, 4. Sluzewski Culture Centre / WWAA + 307kilo | ArchDaily, https://www.archdaily.com/596765/sluzewski-culture-centrewwaa-307-kilodesign?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmark-open, [dostęp: 28.04.2024], tłum. własne
58 K. Mycielski, G. Stiasny, Służewski Dom Kultury, „Architektura Murator”, 2013, nr (229)2013, str.: 48.
59 EUMiesAward, https://miesarch.com/work/628, [dostęp: 28.04.2024], tłum. własne
Mniejsza bryła całego obiektu “generuje kulturę” – mieszczą się w niej pracownie plastyczne, centrum multimedialne i studio fotograficzne. Większa część przeznaczona jest na konsumpcję kultury – obejmuje dwustuosobową salę koncertową i wielofunkcyjnyteatr, galerię, kawiarnię , studio tańca, galerię, klub społecznościowy oraz biura administracyjne.
Uzupełnieniem obiektu jest zaprojektowany wokół ogród miejski z placem zabaw i kompostownikiem. Wokół znajduje się również niewielka promenada integrująca się z pobliskimi trzcinami.
Szczytowe ściany obiektów nadziemnych, dzięki przeszkleniu na całej elewacji, pozwalają obserwatorom mieć wgląd do tego co dzieje się wewnątrz centrum. Natomiast od wewnętrznej strony zapewniają widoki na zieleń wokół Służewskiego Potoku, integrując obiekt z otoczeniem.60
Il. 18. Służewski Culture Centre – przekrój przez amfiteatralne schody, Warszawa, 2013, proj. WWA + 307kilo. Źródło: https://www.archdaily.com/596765/sluzewskiculture-centre-wwaa-307-kilo-design, [dostęp: 25.05.2024].
6.2.Community Center | NORD Architects | Kopenhaga | Dania
“Mały dom kultury zbudowany z drewna CLT odnawia lokalny krajobraz miejski i zaprasza ludzi do zajęć kulturalnych (...) to nowoczesny gest zrównoważonego rozwoju – delikatny znak w drewnie, który jednoczy ludzi.”61
Il. 19. Community Center, Dania, 2019, proj. NORD Architects, fot Adam Mork. Źródło: https://www.archdaily.com/933332/communitycenter-nord-architects, [dostęp: 27.05.2024].
Centrum kultury w Bronshoj powstało w północno-zachodniej dzielnicy Kopenhagi. Istotnym elementem - dominantą tego obszaru jest znajdujący się tu romański kościół, zaliczany do jednych z najstarszych w mieście. Miejsce to uważane było za stosunkowo odosobniony obszar, znajdujący się z dala od głównych arterii komunikacyjnych.62
Stworzenie miejsca gdzie każdy użytkownik będzie mógłpoczućsięmile widziany, stanowiącważną część społeczności miasta i parafii było celem postawionym przed zespołem projektowym, któremu powierzone zostaną prace projektowe. W wyniku konkursu w 2015 roku firma NORD Architects wygrała zlecenie na opracowanie projektu tego centrum Swoją koncepcję określiła następującymi słowami:
60 1. Służewski Dom Kultury. Historia miejsca - Architektura-Murator, https://architektura.muratorplus.pl/realizacje/sluzewski-dom-kultury-historia-miejsca-aa-LPeK-mDym-ccd2.html, [dostęp: 28.04.2024],
2. Służewski Dom Kultury | WWAA, https://wwaa.pl/projects/cultural-centre-sdk-warsaw/, [dostęp: 28.04.2024],
3. EUMiesAward, https://miesarch.com/work/628, [dostęp: 28.04.2024],
4. Sluzewski Culture Centre / WWAA + 307kilo | ArchDaily, https://www.archdaily.com/596765/sluzewski-culture-centrewwaa-307-kilodesign?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmark-open, [dostęp: 28.04.2024].
61 Community Center / NORD Architects | ArchDaily, https://www.archdaily.com/933332/community-center-nordarchitects?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmark-open, [dostęp: 27.04.2024].
62 Like a concertina in cross-laminated timber: Community centre by Nord Architects, https://www.detail.de/de_en/ziehharmonika-aus-brettsperrholz-gemeindehaus-von-nord-architects-1, [dostęp: 27.04.2024].
“Zaprojektowaliśmy wielofunkcyjny budynek, który zapewnia otwartą i przyjazną przestrzeń do elastycznego użytkowania w ramach nowoczesnego centrum parafialnego, które skupia ludzi w bardzo różnorodnych działaniach. Duża rozpiętość drewna CLT uwzględnia ten gest i łączy dwie przeciwległe przestrzenie zewnętrzne. Kościół z jednej strony, miasto z drugiej” 63
Projektanci zaproponowali stworzenie w budynku elastycznej przestrzeni z otwartą, przenikającą przez całą długość budynku salą, tworząc połączenie widokowe między placem przed wejściem, a ogrodem za budynkiem. Znajdujące się tu mobilne ściany pozwalają na podzielenie pomieszczenia na trzy części. Natomiast znajdująca się przy całej długości sali strefa dostępu płynnie łączy się z miejscami do siedzenia i spotkania, a następnie prowadzi do biur i mniejszych pomieszczeń.
Il. 21. Schemat ideowy projektu Community Center, Dania, 2019, proj. NORD Architects. Źródło: https://www.archdaily.com/933332https://w ww.archdaily.com/933332/communitycenter-nord-architects, [dostęp: 27.05.2024].
Il. 20. Community Center, Dania, 2019, proj. NORD Architects, fot. Adam Mork. Źródło: https://www.archdaily.com/9333 32/community-center-nordarchitects, [dostęp: 27.05.2024].
Projekt nowego centrum społecznego jest również rozwiązaniem architektoniczno-urbanistycznym, które na nowo integruje kościół i życie miejskie w tej okolicy. Według projektantów odpowiedzią na zadany problem jest centralnie położony, zaokrąglony obiekt. Jego specyficzny kształt ma za zadanie pozornie wydłużać placyk przykościelny i kierować trasę przechodniów w stronę kościoła i ogrodu parafialnego. Jednocześnie takie podejście projektowe integruje dwie różne przestrzenie - ruchliwy plac przed budynkiem oraz znajdujący się za nim spokojny i kameralny ogród.64 Ośrodek poza swoją funkcją związaną bezpośrednio z sąsiednią parafią, jest również miejscem zrzeszającym działalność 250 harcerzy, który korzystają na równi z przestrzeni wewnętrznych obiektów jaki i nowego zewnętrznego otoczenia. Konstrukcja budynku została wykonana z masywnego drewna - CLT wraz z elementami wykonanymi także z tego materiału. Również duże otwarte przestrzenie udało się przykryć z wykorzystaniem tej technologii, jednocześnie eksponując drewno klejone we wnętrzu obiektu.Wykorzystany materiał jest produkowany z naturalnego drewna, zapewniając wewnątrz przyjazny i zdrowy klimat dla użytkowników. Ma dobre właściwości akustyczne, wilgotnościowe i izolacyjne. Stanowi produkt równoważny o niskim śladzie węglowym i długiej trwałości. Nieprzypadkowy dobór materiału pozwala stworzyć przestrzeń przyjazną i wygodną do pracy i życia. Drewno zostało wykorzystane także do kreowania elewacji obiektu. Zakrzywione wklęsłe ściany budynku, naprowadzające i koncentrujące wzrok obserwatorów, posiadają okładzinę z drewna jesionowego. Dobór tego materiału w formie płyt oraz regularnych pionowych łamaczy światła, podkreśla kształt bryły i nadaje mu wrażenia ciepła, spokoju i delikatności.65
63 Brønshøj Parish Center / Brønshøj Sognehus | Nord Architects Copenhagen | Archello https://archello.com/project/bronshoj-parish-center-bronshoj-sognehus, [dostęp: 27.04.2024] ], tłum. własne
64 Like a concertina in cross-laminated timber: Community centre by Nord Architects, https://www.detail.de/de_en/ziehharmonika-aus-brettsperrholz-gemeindehaus-von-nord-architects-1, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne
65 Community Center / NORD Architects | ArchDaily, https://www.archdaily.com/933332/community-center-nordarchitects?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmark-open, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne
Nowe centrum dzięki swojej formie tworzy na przedmieściach przyjazną przestrzeń spotkań, której głównym zadaniem jest otwarcie się dla społeczności i integracja z lokalnym kontekstem i codziennym życiem społecznym tej dzielnicy. Jest również nowym połączeniem między miejskim placem, a kościołem i jego ogrodem.66
6.3. Viby Library & Culture House | Christensen & Co. Architects + Primus Arkitekter | Viby Sjaelland | Dania
„Duński dach dwuspadowy łączy przeszłość i przyszłość” 67
Il. 22. Viby Library & Culture House – elewacja frontowa, Dania, 2021, proj. Christensen & Co. Architects, Primus Arkitekter, fot. Niels Nygaard. Źródło: https://www.archdaily.com/976626/vibylibrary-and-culture-house-christensen-and-co-architects-plusprimus-arkitekter, [dostęp: 28.05.2024].
Projekt stał się “nowym salonem” dla społeczności zamieszkującej małą miejscowość Viby w Danii. Jest miejscem gdzie ludzie chętnie przybywają i przesiadują, a także wyjątkowym elementem w przestrzeni miasta, co udało się osiągnąć dzięki otwartej architekturze, dostępności oraz strefowaniu przestrzeni pod względem użytkowników. Mieszkańcy mogą się tu nie tylko spotykać ale również wzbogacać swoją wiedzę, poznawać historię okolicy i rozwijać swoje zainteresowania.68 Twórcy obiektu opisali swój projekt następującymi słowami, wskazującymi na wszechstronności i otwartość tego miejsca:
“Stworzyliśmy dom kultury z przestrzenią dla muzyki i teatru, a także miejsce, w którym wszyscy mieszkańcy miasta mają dostęp do wiedzy i kultury, niezależnie od wieku, płci i zainteresowań. Dzięki licznym strefom społecznym architektura biblioteki tworzy podstawę tętniącego życiem domu wspólnoty.”69
Architektura obiektu została sprytnie przemyślana, by jednocześnie zapewniać spójność przestrzeni całego obiektu, a z drugiej strony wydzielać funkcjonalne strefy, dostosowane do poszczególnych użytkowników. To spowodowało, że parter budynku pełni funkcję przestrzeni społecznej - miejsca spotkań i warsztatów. Oprócz wspomnianych miejsc na warsztaty i spotkania, zostały na tej kondygnacji przewidziana kawiarnia i pomieszczenia pomocnicze. Położenie na najniższej kondygnacji tych funkcji zapewnia łatwy dostęp dla mieszkańców i synergię między działaniami podejmowanymi w
Il. 23. Viby Library & Culture House - wnętrza, Dania, 2021, proj. Christensen & Co. Architects, Primus Arkitekter, fot. Niels Nygaard. Źródło: https://www.archdaily.com/976 626/viby-library-and-culturehouse-christensen-and-coarchitects-plus-primusarkitekter, [dostęp: 28.05.2024].
66 Like a concertina in cross-laminated timber: Community centre by Nord Architects, https://www.detail.de/de_en/ziehharmonika-aus-brettsperrholz-gemeindehaus-von-nord-architects-1, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne.
67 Viby Library & Culture House | Christensen & Co Architects | Archello, https://archello.com/project/viby-library-culturehouse, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne
68 Biblioteka i Dom Kultury Viby / Christensen & Co. Architects + Primus Arkitekter, https://www.archdaily.com/976626/viby-library-and-culture-house-christensen-and-co-architects-plus-primus-arkitekter, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne
69 Biblioteka i Dom Kultury Viby / Christensen & Co. Architects + Primus Arkitekter, https://www.archdaily.com/976626/viby-library-and-culture-house-christensen-and-co-architects-plus-primus-arkitekter, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne
Il. 24. Schemat 3D Viby Library & Culture. Źródło: https://www.archdaily.com/976626/viby-library-andculture-house-christensen-and-co-architects-plusprimus-arkitekter, [dostęp: 28.05.2024].
ramach centrum, a także pomiędzy jego wnętrzem, a zewnętrzem. Natomiast kolejne piętro jest biblioteką o przestrzeniach przeznaczonych z myślą o młodzieży, dzieciach i dorosłych. Posiada zasadniczo otwartą przestrzeń wzajemnie połączoną z sobą jednak z wydzielonymi sekcjami dla dzieci, młodzieży i dorosłych. W bibliotece mieści się również lokalne archiwum historyczne, będące skarbnicą wiedzy o historii miasta. Oba piętra połączone są między sobą przestrzeniami o podwójnej wysokości sufitu, które umożliwiają integrować się bibliotece i centrum kultury, a także sprawiać u odwiedzających wrażenie bycia jednocześnie w całym domu. Budynek centrum kultury jest wyraźnie powiązany z architekturą regionu oraz planami miasta w zakresie urbanistyki i architektury. Pod względem koloru, skali oraz materiałów, dostrzegalne jest nawiązanie do istniejącej architektury otoczenia. Obiekt odnosi się również do historii miejsca w którym powstał, a dokładnie do znajdujące się dawniej w tym miejscu spółdzielczej mleczarni. Charakterystyczny detal dachu nowego budynku odwołuje się do formy dawnej mleczarni, będąc jednak współczesną interpretacją dachów dwuspadowych. Estetykę podkreślają błyszczące płytki ceramiczne w kolorze białym na elewacji I piętra, przypominające typowe ścienne płytki pojawiające się w obiektach przemysłowych w tym także w dawnej mleczarni. Te zabiegi architektoniczne sprawiają, że centrum kultury nie tylko integruje ale również jest pewnego rodzaju pomnikiem historii tego miejsca, którą można dokładnie wgłębiać w jego wnętrzu.70
6.4.Townhouse Zwanenburg | Heren 5 Architects | Zwanenburg | Holandia
“Pokój dzienny pomiędzy parkiem a placem. Budynek w kształcie wioski i przypominający salon”71
Centrum kultury utworzone w Zwanenburgu jest miejscem łączącym w sobie liczne funkcje publiczne, a jednocześnie nawiązującym iwpisującym się w charakter wsi. Swoją obecnością łączy publiczny plac będący centrum wsi z znajdującym się za nim parkiem. Nadaje w ten sposób nowy charakter i znaczenie temu miejscu.
Il. 25 Townhouse Zwanenburg, Niemcy, 2020, proj. Heren 5 Architects, fot. Luuk Kramer. Źródło: https://www.archdaily.com/950356/townhouse-zwanenburgheren-5-architects, [dostęp: 28.05.2024].
Architektura obiektu inspirowana jest dachami budynków okolicznych wsi. Przetworzona koncepcja geometryczna, zamyka całe centrum pod jednym dachem, składającym się z kilku połaci, tworzących unikatowy kształt, komponujący się w okoliczną zabudowę. Dobór materiałów
70 1. Biblioteka i Dom Kultury Viby / Christensen & Co. Architects + Primus Arkitekter, https://www.archdaily.com/976626/viby-library-and-culture-house-christensen-and-co-architects-plus-primus-arkitekter, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne, 2. Budynek biblioteki inspirowany mleczarnią autorstwa Christensen & Co Architects, https://sztukaarchitektury.pl/article/16004/biblioteka-inspirowana-mleczarnia, [dostęp: 27.04.2024].
71 Townhouse Zwanenburg / Heren 5 Architects | ArchDaily, https://www.archdaily.com/950356/townhouse-zwanenburgheren-5-architects?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmark-open, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne
wykończeniowych budynków również odnosi się do charakteru miejsca, poprzez wykorzystanie drewna i kamienia. Kompozycję budynku na zewnątrz dopełnia wykończenie posadzki placu z obiektami małej architektury - siedziskami, zbiornikiem wodnym oraz małym ozdobnym ogrodem.
Przestrzeń wewnętrzna centrum opiera się na założeniu “wewnętrznej ulicy” która jest dostępna i widoczna z wszystkich obszarów. Tworzy ona miejsce skupiające ludzi, z mieszczącym się tu barem i tarasem, będące określane salonem. Budynek mieści pomieszczenia o różnej funkcji - odsal sportowych poprzez miejsca rekreacji i spotkań oraz edukacji i kultury.72
Il. 26. Schemat ideowy Townhouse Zwanenburg. Źródło: https://www.archdaily.com/950356/t ownhouse-zwanenburg-heren-5architects, [dostęp: 28.05.2024].
6.5.Kunstmuseum Ahrenshoop | Staab Architekten | Ahrenshoop | Niemcy
“Zakotwiczone w lokalnej tradycji budowlanej, a jednocześnie eksplorujące nowe ścieżki projektowania, nowe muzeum rzuca wyzwanie naszemu zwykłemu postrzeganiu i łączy tradycyjny wizerunek z jego transformacją.”73
Il. 27. Kunstmuseum Ahrenshoop – elewacja wejściowa, Niemcy, 2013, proj. Staab Architekten, fot. Stefan Mueller. Źródło: https://www.archdaily.com/905603/kunstmuseumahrenshoop-staab-architekten, [dostęp: 28.05.2025].
Muzeum to powstało na wąskim półwyspie pomiędzy Fischland i Darss. Jest to obszar słabo zaludniony, położony nad Morzem Bałtyckim. Charakteryzuje się wydmami oraz rozległymi polami i łąkami, a co za tym idzie wyjątkowymi krajobrazami. Założona tu kolonia pod z końcem XIX wieku przyciągała wielu artystów, których dzieła i domy do dziś prezentują głęboki związek z krajobrazem oraz lokalną architekturą. To właśnie tym artystom oraz ich dziełom zadedykowano muzeum w Ahrenshoop. Pod tę inwestycję przeznaczono wąską działkę, znajdującą się tuż zaraz przy wjeździe do miejscowości. Niestety przeznaczony na ten cel budżet był niewielki.
Kolejnym wyzwaniem przed projektantami stało się rozwiązanie dotyczące skali nowego obiektu. Zakładana powierzchnia i kubatura obiektu przekracza skalę lokalnych budowli. Stwierdzono, że powierzchnia poszczególnych sal muzealnych odpowiada proporcji poszczególnych budynków mieszkalnych w okolicy. Dlatego też rozwiązaniem projektowym zaproponowanym przez architektów, stało się stworzenie zespołu budynków o skali domów mieszkalnych. Idea ta wynikała z koncepcji dawnychfolwarków,składających się z zespołu budynków. Takie podejście do tego projektu umożliwiło rozwiązanie kwestii skali. Natomiast spięcie poszczególnych “domów”, pełniących funkcję
Il. 28 Kunstmuseum Ahrenshoop – widok w kontekście otoczenia, Niemcy, 2013, proj. Staab Architekten, fot. Stefan Mueller. Źródło: https://www.archdaily.com/905603/kunstm useum-ahrenshoop-staab-architekten, [dostęp: 28.05.2025].
72 1.Townhouse Zwanenburg / Heren 5 Architects | ArchDaily, https://www.archdaily.com/950356/townhousezwanenburg-heren-5-architects?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmark-open, [dostęp: 27.04.2024], tłum. własne, 2. Dorpshuis Zwanenburg Halfweg, https://heren5.eu/portfolio/dorpshuis-zwanenburg-halfweg/, [dostęp: 27.04.2024] , tłum. własne
73 Kunstmuseum Ahrenshoop / Staab Architekten | ArchDaily, https://www.archdaily.com/905603/kunstmuseumahrenshoop-staabarchitekten?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmark-open, [dostęp: 28.04.2024], tłum. własne
wystawiennicze, nastąpiło poprzez ułożenie brył w kształcie litery L i złączenie ich poszczególnych części centralnym zadaszeniem.
Il. 29 Kunstmuseum Ahrenshoop - wnętrze, Niemcy, 2013, proj. Staab Architekten, fot. Stefan Mueller. Źródło: https://www.archdaily.com/905603/kunstmu seum-ahrenshoop-staab-architekten, [dostęp: 28.05.2025].
Kluczem do zaprojektowanej formy był również ścisły związek lokalnych artystów z lokalnym krajobrazem. Dlatego architekci skupili się by zaproponować obiekt, który w pierwszym wrażeniu wydaje się istnieć w tym miejscu od dawna, a dopiero w bliższym kontakcie ujawnia swoją funkcję miejsca kultury. Nie powoduje to jednak, że budynek traci na swojej współczesnej formie. I choć bazuje na lokalnym archetypie, to jego forma jest czysta i abstrakcyjna. Podkreśla to płynie ułożony jednolity materiał elewacyjny z nielicznymi miejscami na otwory okienne. Struktura wykończenia, składającego się z pionowo ułożonych mosiężnych profili nawiązuje do wiązek trzciny, które pokrywały dachy gospodarstw znajdujących się w okolicy. Dodatkowo efekt odbić i cieni jakie tworzą profile oraz czasowe ciemnienie miedzi, nawiązuje do znanego efektu ciemnienia dachów krytych strzechą.74
Koncepcji czystej formy zewnętrznej towarzyszy prostota i jednolitość wnętrza. Wyjątkowość minimalizmu we wnętrzu podkreślają świetliki w dachu, wspierające unikatowość atmosfery. Przemyślane już na etapie koncepcji, zapewniają oświetlenie ekspozycji wewnątrz sal wystawowych. Dzięki zainstalowanym pryzmą odpowiednio rozsyłają światło bez zbędnych cieni. Podobnie zintegrowane z świetlikami światło sztuczne, naśladuje po zmroku oświetlenie generowane przez słońce. Również oświetlenie ścian dzięki oprawą ściennym zapewnia doskonałe miejsce na ekspozycje obrazów i przyjemną atmosferę wnętrza.75
7. Podsumowanie
Il. 30. Rzut Kunstmuseum Ahrenshoop Źródło: https://www.archdaily.com/ 905603/kunstmuseumahrenshoop-staabarchitekten, [dostęp: 28.05.2025].
Nieustający rozwój kultury i związanych z nią instytucji o charakterze społecznym stawią przed animatorami kultury i projektantami ogrom wyzwań na wielu płaszczyznach. Zapoczątkowana wraz z człowiekiem kultura wyrażana przez sztukę, twórczość, język, tradycje, obyczajeczy wytwory materialne sprawia, że potrzebne są w dzisiejszym czasie miejsca gdzie może ona być dostępna każdemu. Pełniące na przestrzeni wieków te funkcje biblioteki, teatry, muzea w dzisiejszych czasach coraz częściej skupiają się w jednym miejscu, tworząc centra kulturalne, zapoczątkowane w Polsce przez instytucje domów społecznych i domów kultury.
Współczesne centra kultury stanowiące kategorię instytucji kulturalnych pełnią dziś formę miejscaktywności, edukacjiipamięci.Ichrola skupia się na budowaniu integracjispołecznej poprzez organizację różnorodnych aktywności dla lokalnych grup, a także coraz częściej turystów. Podobnie jak pierwsze tego typu obiekty w Polsce skupiają się na działalności edukacyjnej opartej nie tylko na teorii, lecz coraz bardziej na umiejętnościach i kompetencjach. Są też ośrodkami chroniącymi dziedzictwo kulturalne i przekazującymi lokalną historię, tradycje i obyczaje, będąc przy tym pamiątką wspólnej historii budującej tożsamość kulturową społeczeństw.
74 Kunstmuseum Ahrenshoop / Staab Architekten | ArchDaily, https://www.archdaily.com/905603/kunstmuseumahrenshoop-staabarchitekten?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmark-open, [dostęp: 28.04.2024] , tłum. własne
75 Kunstmuseum Ahrenshoop LICHT KUNST LICHT, https://www.world-architects.com/en/licht-kunst-lichtbonn/project/art-museum-ahrenshoop, [dostęp: 28.04.2024], tłum. własne
Przed współczesnymi domami kultury stoi szereg wyzwań jakie niesie ze sobą postęp i zmieniający się świat. Ośrodki takie muszą być otwarte na międzykulturowość wynikającą z procesów globalizacji i migracji. Nie bez znaczenia jest też wpływ rozwoju nowoczesnych technologii, wymagania w zakresie elastyczności czy finansowania, które coraz częściej pochodzi z środków prywatnych. By sprostać tym wymaganiom współczesne ośrodki kultury, powstające częściej dla poszczególnych dzielnic i osiedli lub poza dużymi miastami na terenach wiejskich, muszą stawiać na innowacyjność i elastyczność jednak nie odrywając się o tożsamości miejsca gdzie powstają. Wskazówka ta dotyczy również kształtowania architektury tych obiektów. Przywołane powyżej przykłady najnowszych centrów kultury na terenie Europy, w tym także Polski wskazują na tendencje projektowe gdzie budynki nastawione są na wielofunkcyjne działanie, mobilność, otwartość i aktywizację, przy czym swoją współczesną formą wpisaną w otoczenie, szanują zastany kontekst, a czasem wręcz niosąc swą architekturą pamięć o znaczeniu miejsca i jego historii.
8. Bibliografia
Źródła internetowe
• Biblioteka – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka, [dostęp: 19.05.2024],
• Biblioteka Aleksandryjska – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_Aleksandryjska, [dostęp: 19.05.2024].
• Biblioteka i Dom Kultury Viby / Christensen & Co. Architects + Primus Arkitekter, https://www.archdaily.com/976626/viby-library-and-culture-house-christensen-and-co-architects-plus-primusarkitekter, [dostęp: 27.04.2024],
• Biblioteka Pergamońska – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_Pergamo%C5%84ska, [dostęp: 19.05.2024],
• Biblioteka średniowieczna – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_%C5%9Bredniowieczna, [dostęp: 19.05.2024],
• Borejza T., Polak stworzył „chłopski raj”. Rosjanie zniszczyli jego grób, https://krowoderska.pl/polak-pawelbrzostowski-stworzyl-chlopski-raj-rosjanie-zniszczyli-jego-grob/, [dostęp: 19.05.2024].
• Brønshøj Parish Center / Brønshøj Sognehus | Nord Architects Copenhagen | Archello https://archello.com/project/bronshoj-parish-center-bronshoj-sognehus, [dostęp: 27.04.2024],
• Budynek biblioteki inspirowany mleczarnią autorstwa Christensen & Co Architects, https://sztukaarchitektury.pl/article/16004/biblioteka-inspirowana-mleczarnia, [dostęp: 27.04.2024],
• Centrum kultury – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Centrum_kultury#google_vignette, [dostęp: 18.05.2024],
• Community Center / NORD Architects | ArchDaily, https://www.archdaily.com/933332/community-center-nordarchitects?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmar k-open, [dostęp: 27.04.2024],
• Dom kultury – historia, zakres działalności, znaczenie, https://www.wygranaonline.com/dom-kultury/, [dostęp:19.05.2024],
• Dom kultury – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Dom_kultury, [dostęp: 18.05.2024],
• Działalność centrów kultury, domów kultury, ośrodków kultury, klubów i świetlic w 2022 roku, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystyka-sport/kultura/dzialalnosc-centrow-kultury-domowkultury-osrodkow-kultury-klubow-i-swietlic-w-2022-roku,9,6.html, [dostęp: 19.05.2024],
• EUMiesAward, https://miesarch.com/work/628, [dostęp: 28.04.2024],
• Historia polskich domów kultury, http://www.zoomnadomykultury.pl/historia/, [dostęp: 19.05.2024],
• Instytucja kulturalna – Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Instytucja_kulturalna, [dostęp: 19.05.2024],
• Krótka historia domów kultury w Polsce, https://kds-klinkier.pl/krotka-historia-domow-kultury-w-polsce/, [dostęp: 19.05.2024],
• Kultura – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kultura, [dostęp: 19.05.2024],
• Kunstmuseum Ahrenshoop / Staab Architekten | ArchDaily, https://www.archdaily.com/905603/kunstmuseumahrenshoop-staabarchitekten?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookma rk-open, [dostęp: 28.04.2024],
• Kunstmuseum Ahrenshoop LICHT KUNST LICHT, https://www.world-architects.com/en/licht-kunst-lichtbonn/project/art-museum-ahrenshoop, [dostęp: 28.04.2024]
• Like a concertina in cross-laminated timber: Community centre by Nord Architects, https://www.detail.de/de_en/ziehharmonika-aus-brettsperrholz-gemeindehaus-von-nord-architects-1, [dostęp: 27.04.2024],
• Macierz Polska we Lwowie – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Macierz_Polska_we_Lwowie, [dostęp: 19.05.2024]
• Muzeologia – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Muzeologia, [dostęp: 19.05.2024],
• Muzeum Aleksandryjskie – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Muzeum_Aleksandryjskie, [dostęp: 19.05.2024],
• Ośrodki kultury w Polsce - Główne zadania i funkcje, https://www.naucz-sie.pl/artykul/jakie-sa-osrodki-kultury-wpolsce-i-po-co-sa-potrzebne-81299, [dostęp: 19.05.2024],
• Pinakoteka ateńska – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Pinakoteka_ate%C5%84ska, [dostęp: 19.05.2024],
• Rzeczpospolita Pawłowska – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzeczpospolita_Paw%C5%82owska, [dostęp: 19.05.2024],
• Skąd się wzięło muzeum?, https://www.wilanow-palac.pl/skad_sie_wzielo_muzeum.html, [dostęp: 19.05.2024]
• Sluzewski Culture Centre / WWAA + 307kilo | ArchDaily, https://www.archdaily.com/596765/sluzewski-culturecentre-wwaa-307-kilodesign?ad_source=search&ad_medium=projects_tab?ad_source=myad_bookmarks&ad_medium=bookmarkopen, [dostęp: 28.04.2024],
• Służewski Dom Kultury | WWAA, https://wwaa.pl/projects/cultural-centre-sdk-warsaw/, [dostęp: 28.04.2024],
• Służewski Dom Kultury. Historia miejsca - Architektura-Murator, https://architektura.muratorplus.pl/realizacje/sluzewski-dom-kultury-historia-miejsca-aa-LPeK-mDym-ccd2.html, [dostęp: 28.04.2024],
• Stanisław Staszic i Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, https://www.muzeumhrubieszow.com.pl/stands/etnografika-3/, [dostęp: 19.05.2024],
• Teatr grecki – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Teatr_grecki, [dostęp: 19.05.2024],
• Termy – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Termy, [dostęp: 19.05.2024].
• Towarzystwo Oświaty Ludowej – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Towarzystwo_O%C5%9Bwiaty_Ludowej, [dostęp: 19.05.2024],
• Towarzystwo Oświaty Narodowej – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Towarzystwo_O%C5%9Bwiaty_Narodowej, [dostęp: 19.05.2024],
• Towarzystwo Szkoły Ludowej – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Towarzystwo_Szko%C5%82y_Ludowej, [dostęp: 19.05.2024],
• Upowszechnienie oświaty i czytelnictwa. Literatura, https://zpe.gov.pl/b/upowszechnienie-oswiaty-iczytelnictwa-literatura/P1FZmS1zP, [dostęp: 19.05.2024],
• Viby Library & Culture House | Christensen & Co Architects | Archello, https://archello.com/project/viby-libraryculture-house, [dostęp: 27.04.2024],
• Willa Hadriana – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Willa_Hadriana, [dostęp: 19.05.2024].
Akty prawne
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1999 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych (PKOB) (Dz.U. 1999 nr 112 poz. 1316),
• Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. 1991 Nr 114 poz. 493),
• Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. 2009 Nr 157 poz. 1240).
Opracowania zwarte
• Dąbrowski M. i in., Centrum Kultury. Zrób to z innymi, P. Lenar (red.), Wydawnictwo Małopolski Instytut Kultury, Kraków 2013,
• Hoszowska M., Działalność Macierzy Polskiej we Lwowie w latach 1882–1894, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015,
• Jagodzińska K., Charakterystyka działalności kulturalnej w Polsce po transformacji ustrojowej, Wydawnictwo Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków 2017,
• Jagodzińska, K. Charakterystyka działalności kulturalnej w Polsce po transformacji ustrojowej [w:] Kultura a rozwój, J. Hausner, A. Karwińska, J. Purchala (red.), Wydawnictwo Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013,
• Janusz J., Ewolucja przestrzeni ekspozycji muzealnej [w:] Harmonizowanie przestrzeni. Perspektywy studia interwencje, R. Barełkowski (red.), Wydawnictwo Exemplum, Poznań 2013,
• Kasperkiewicz-Morlewska K., Życie kulturalne społeczności małomiasteczkowych na przykładzie wybranych gmin Roztocza Środkowego, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 2020,
• Klaś J., Zarządzanie przez animację – dziedzictwo kulturowe w centrach, ośrodkach i domach kultury [w:] Etnografie instytucji dziedzictwa kulturowego , Ł. Gaweł, M. Kostera (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2018,
• Kwiecińska B., Dąbrowski M., Dom Kultury. Miejsce ludzi [w:] Lokalne Centrum Kultury. Zrób to z innymi, P. Lenar (red.), Wydawnictwo Małopolski Instytut Kultury, Kraków 2013,
• Osińska B., Sztuka i czas. Od prehistorii do średniowiecza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004,
• Pile J. , Historia wnętrz, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2013,
• Stasiak A., A to Polska właśnie…Przewodnik do ćwiczeń z geografii turystycznej i krajoznawstwa, Wydawnictwo WSTH, Łódź 2006,
• Stępowski M., Towarzystwo Szkoły Ludowej. Jak powstało, co zrobiło, do czego dąży, Wydawnictwo „Polonia”, Kraków 1911.
Czasopisma
• Chabior A., Funkcje edukacyjne placówek upowszechniania kultury, „Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne”, Kielce 1995, Tom 10,
• Golasz-Szołomicka H., Biblioteki w starożytnej Grecji i Rzymie, „Architectus”, 2000, nr 2(8),
• Mycielski K., Stiasny G., Służewski Dom Kultury, „Architektura Murator”, 2013, nr(229) 2013,
• Niemczyk E., Motyw wyspy w willi Hadriana w Tibur (Tivoli). Model świata a dusza stoika, „Architectus”, 2006, nr 1(19),
• Panasiewicz J., Materiały do dziejów Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego w Archiwum Państwowym w Zamościu, „Archiwariusz Zamojski”, Zamość 2008, Tom 7,
• Sikora J., Architektura przestrzeni kulturowych, “Builder”, 2017, nr 02(235),
• Szulborska-Łukaszewicz J., Instytucje kultury w Polsce - specyfika ich organizacji i finansowania, „Zarządzanie w Kulturze”, 2012, Tom 13 numer 4,
• Trafiałek E., Osiedlowy Dom Kultury w procesie integracji społeczności lokalnej, „Studia Pedagogiczne. Problemy społeczne, edukacyjne i artystyczne”, Kielce 1993, Tom 7,
• Wolsza T., Stowarzyszenie „Łączność” (1888-1893): U źródeł Ligi Narodowej, „Dzieje najnowsze”, 1987, Tom 19, numer 2,
• Wolsza T., Towarzystwo Oświaty Narodowej (1899-1905), „Kwartalnik Historyczny”, Warszawa 1987, Tom 94 numer 2,
• Zasztowt L., Nielegalne szkoły w Wileńskim Okręgu Naukowym w latach siedemdziesiątych XIX w, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, Warszawa 1996, Tom 37.
9. Spis ilustracji
• Il. 1. Biblioteka Aleksandryjska w wyobrażeniu Ottona von Corvina z XIX wieku. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_Aleksandryjska, [dostęp: 25.04.2024].
• Il. 2. Rysunek rekonstrukcyjny teatru Dionizosa. Źródło: https://newyorkimprovtheater.com/2023/09/28/thetimeless-legacy-of-ancient-greek-theater-shaping-modern-theater-and-comedy/, [dostęp: 27.05.2024].
• Il. 3. Plan teatru Dionizosa w Atenach. Źródło: https://pl.frwiki.wiki/wiki/Th%C3%A9%C3%A2tre_de_Dionysos, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 4. Zespół świątynny na Akropolu ateńskim z oznaczeniem najważniejszych obiektów wraz z Propylejami gdzie mieściła się Pinakoteka Ateńska – widok 3D. Źródło: https://historiasztukii.blogspot.com/2013/03/akropolatenski.html, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 5. Rysunek rekonstrukcyjny Akropolu Ateńskiego z widokiem na Propyleje gdzie mieściła się Pinakoteka Ateńska. Źródło: https://www.edukator.pl/resources/page/Ateny/1005, [dostęp: 27.05.2024].
• Il. 6. Widok rekonstrukcji Willi Hadriana na wyspie widoczny z kierunku północno-zachodniego. Źródło: E. Niemczyk, Motyw wyspy w willi Hadriana w Tibur (Tivoli) Model świata a dusza stoika, „Architectus”, Wrocław 2006, nr 1(19). str.: 4.
• Il. 7. Plan rozmieszczenia najważniejszych obiektów na terenie Willi Hadriana w Tivoli. Źródło: https://przezwiekiikraje.blogspot.com/2018/03/wochy-czesc-1-tivoli.html, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 8. Wnętrze term w Pompejach. Źródło https://fr.wikipedia.org/wiki/Pomp%C3%A9i, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 9. Plan term Trajana. Źródło: H. Golasz-Szołomicka, Biblioteki w Starożytnej Grecji i Rzymie, „Architectus”, Wrocław 2000, nr 2(8), str.: 18.
• Il. 10. Plan term Karakali. Źródło: H. Golasz-Szołomicka, Biblioteki w Starożytnej Grecji i Rzymie, „Architectus”, Wrocław 2000, nr 2(8), str.: 19.
• Il. 11. Plan teatru rzymskiego. Źródło: https://cityinhistory.blogspot.com/2015/11/teatr-grecki-vs-rzymski.html, [dostęp: 28.05.2024].
• Il. 12. Amfiteatr w Puli (Chorwacja), fot. Amfiteatr w Puli (obecnie), Vladimir Srajber. Źródło: https://www.pexels.com/photo/grayscale-photo-of-the-pula-arena-12337655/, [dostęp: 28.05.2024].
• Il. 13. Budynek Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu uznawanej na najstarszą z istniejącą bibliotekę w Polsce założoną w 1829 roku. Źródło: https://bracz.edu.pl/o-bibliotece/o-instytucji/historia/, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 14. Dom Ludowy w Wierzchosławicach założony z inicjatywy Wincentego Witosa w 1921 roku, proj. Henryk Dudek. Źródło: https://wierzchoslawice.pl/nasza-historia-dom-ludowy-im-wincentego-witosa-historia-iterazniejszosc-czesc-i/, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 15. Dom kultury Zakładów Azotowych w Tarnowie założony w 1966 roku. Źródło: https://www.muzeumchemii.pl/dom-kultury-zakladow-azotowych/, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 16. Służewski Culture Centre – widok na amfiteatralne schody i wejście główne, Warszawa, 2013, proj. WWA + 307kilo, fot. R. Kłos. Źródło: https://www.archdaily.com/596765/sluzewski-culture-centre-wwaa-307-kilodesign, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 17. Służewski Culture Centre – widok z lotu ptaka, Warszawa, 2013, proj. WWA + 307kilo, fot. R. Kłos. Źródłohttps://www.archdaily.com/596765/sluzewski-culture-centre-wwaa-307-kilo-design, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 18. Służewski Culture Centre – przekrój przez amfiteatralne schody, Warszawa, 2013, proj. WWA + 307kilo. Źródło: https://www.archdaily.com/596765/sluzewski-culture-centre-wwaa-307-kilo-design, [dostęp: 25.05.2024].
• Il. 19. Community Center, Dania, 2019, proj. NORD Architects, fot. Adam Mork. Źródło: https://www.archdaily.com/933332/community-center-nord-architects, [dostęp: 27.05.2024].
• Il. 20. Community Center, Dania, 2019, proj. NORD Architects, fot. Adam Mork. Źródło: https://www.archdaily.com/933332/community-center-nord-architects, [dostęp: 27.05.2024].
• Il. 21. Schemat ideowy projektu Community Center, Dania, 2019, proj. NORD Architects. Źródło: https://www.archdaily.com/933332https://www.archdaily.com/933332/community-center-nord-architects, [dostęp: 27.05.2024].
• Il. 22. Viby Library & Culture House – elewacja frontowa, Dania, 2021, proj. Christensen & Co. Architects, Primus Arkitekter, fot. Niels Nygaard. Źródło: https://www.archdaily.com/976626/viby-library-and-culture-housechristensen-and-co-architects-plus-primus-arkitekter, [dostęp: 28.05.2024].
• Il. 23. Viby Library & Culture House - wnętrza, Dania, 2021, proj. Christensen & Co. Architects, Primus Arkitekter, fot. Niels Nygaard. Źródło: https://www.archdaily.com/976626/viby-library-and-culture-housechristensen-and-co-architects-plus-primus-arkitekter, [dostęp: 28.05.2024].
• Il. 24. Schemat 3D Viby Library & Culture. Źródło: https://www.archdaily.com/976626/viby-library-and-culturehouse-christensen-and-co-architects-plus-primus-arkitekter, [dostęp: 28.05.2024].
• Il. 25. Townhouse Zwanenburg, Niemcy, 2020, proj. Heren 5 Architects, fot. Luuk Kramer. Źródło: https://www.archdaily.com/950356/townhouse-zwanenburg-heren-5-architects, [dostęp: 28.05.2024].
• Il. 26. Schemat ideowy Townhouse Zwanenburg. Źródło: https://www.archdaily.com/950356/townhousezwanenburg-heren-5-architects, [dostęp: 28.05.2024].
• Il. 27. Kunstmuseum Ahrenshoop – elewacja wejściowa, Niemcy, 2013, proj. Staab Architekten, fot. Stefan Mueller. Źródło: https://www.archdaily.com/905603/kunstmuseum-ahrenshoop-staab-architekten, [dostęp: 28.05.2025].
• Il. 28. Kunstmuseum Ahrenshoop – widok w kontekście otoczenia, Niemcy, 2013, proj. Staab Architekten, fot. Stefan Mueller. Źródło: https://www.archdaily.com/905603/kunstmuseum-ahrenshoop-staab-architekten, [dostęp: 28.05.2025].
• Il. 29. Kunstmuseum Ahrenshoop - wnętrze, Niemcy, 2013, proj. Staab Architekten, fot. Stefan Mueller. Źródło: https://www.archdaily.com/905603/kunstmuseum-ahrenshoop-staab-architekten, [dostęp: 28.05.2025].
• Il. 30. Rzut Kunstmuseum Ahrenshoop Źródło: https://www.archdaily.com/905603/kunstmuseum-ahrenshoopstaab-architekten, [dostęp: 28.05.2025].
