Lembranzas da Guerra - Traballo elaborado por alumnado da Facultade de Químicas (Vigo)

PURIFICACIÓN RODRÍGUEZ ESTÉVEZ SAN JUAN DE ARBO Tiña catorce anos, tiña catorce anos cando estallou a gherra en Vigho, e estallou alí.

Recordo de que, de que pasei muita fame.

Quedamos incomunicados na, non tiñamos por onde ir, nin por quen chamar, nin, nin nada, non había tranvías, non había autobueses non había nada.

Eu vivía nun barrio, nun barrio que se chamaba o barrio de Ribadavia, que había alí unha fonte que xa cho cunten o outro día, que era que lle chamábanllos Choróns, e había un montiño que chamaban o monte da Carallada, algún vello hase dacordar diso, e tiñamos alí a roupiña porque non había lavadoras, nin había nada, había que lavar, lavar o puño, e botábamo-la roupiña a clareo nun campiño que había alí i eu fun buscala roupiña ía clareo, xa entre máis ben oscurecía, e ó chegar ó montiño a coller a roupa vin uns militares civís tirados así en cuerpo a tierra, tumbados antro toxo, e a un levantouse e dime el “A dónde vas niña?” I díxenlle eu “vou collera roupa que teño aquí, aquí a clareo”, el “deja la ropa y salva el pellejo, vete” i eu marchen, escapen para casa, que más quer que che digha.

Despois, despois, muito despois cando se pudieron, nos puidemos comunicar e falar por teléfono coa xente que había aquí, quería saber de nós e non sabía porque estábamos alá, levantaron, non había nin teléfono, non había tranvía, ni había autobuses, nin había nada, que alí era, era, era tranvías o que había, que non había autobuses ningunos, eran tranvías, como, como se foran trens pero tranvías que eran pola caie, había raíles e todo, andaban pola caie, que era a única comunicación que había para trasladar de un sitio a outro que aghora, aghora hai moito coche, aghora hai moito autobús, i aghora hai muito, muito ben de Dios, pero daquela non, e morríamos de fame. E nós, alí era un sitio no que había muitos tiros de Dios, porque era un barrios de obreros, tudos eran obreros, entón alí cumo, cumo os obreros decían que éramos, que eran comunistas, decían, puxeron que eran, que eran comunistas, supongo que eran de Franco se non, non eran comunistas, entón os de Franco non querían os obreros, y… toda a noite de Dios e tudo o día pin, pin, pan, pan, pin, pin, pan, pan, pan, pan a tiros, e nos durmíamos aí onde estás ti como por ejemplo, aí no suelo porque pola, pola, pola, pedra non entraban as balas, e nas, e nas ventanas puñamos un colchón de lan, de lan ou de borna que… lan non había, colchóns bos non había, que aghora hai, aghora temos de tudo i antes tiñamos unhas zapatillas para poñer e ghracias a Dios que as tiñamos, iamos as festas e tirábámo-las zapatillas e íamos descalzas e chegabamos a festa e puñámo-las as zapatillitas nos pés.

Miña naiciña quedou con catro fillos, e dous morréronlle na gherra e quedamos dúas mulleres, eu e máis miña irmá, miña irmá morreu i aghora quedén eu sola, vou fagher 86 anos e mira, xa estou aquí.

O meu irmán, xa foi como che conten o outro día, como traballaba cun home que era carpinteiro i era, i era obrero, andaban perseghidos, porque era obrero e, decían, e dábanlle que era de, era de izquierdas ou de la como lle chamaban eles, entón él co co medo que o botaban perseghido o pobriño marchou , marchou voluntario á gherra, e o outro marchou chamado pola milicia, no tempo que lle correspondía, e un morreu en Teruel ioutro morreu en Asturias, e daí a pouquiño morreu a difuntiña da miña nai co, co dolor dos fillos colleu unha depresión e, e morreu tiña 51 anos e quedén eu con 17 e

índa nus tiña, e marchén pra Vigho tamén servir, servir un amo pra ghanar pra comer, pra comer, que non había que comer.

Non había nada, nada, nadiña, os terratenientes eses que tiñan muito capaital, aghora están de montes, qu´aghora non os traballan, que habían de traballalos, habían de coller unha corda e darlle ben para que os traballaran c . Pos non é, eses tiñan, tiñan, mataban o porquiño e cullían millo, cullían patatas e cullían tudu iso, entón tiñan, cumían, eles cumían, pero nun, nun vendían, tamén non había cartos para…, que aghora temos unha pagha, aghora temos unha pagha os de antes non tiñan nada, eu tiña dous fillos e non tiña que dar de cumer, non tiña que darlles de cumer, dáballes fariña, fariña de millo do muíño, que se muía, de fariña do millo, i o óleo que quedaba o pé de ghalillado á pedra, que era óleo, o que se chamaba óleo de fariña, pra fagerlle unhas papiñas, non había azucre ni nada, tiña unhas ghaliniñas, vendía o ghueviño que me fagía falta pa comer eu, pra lle comprar azúcar e comprar un pouquiño dáceito pra fritilo peixe, e tudu iso foi o que me pasou a min na gherra, pasei muita fame de Dios, muita, é dicir, comer cumía, si non murría, pero cumía o que pudía, unhas berciñas cocidas, mataba un porquiño, un anaquiño de touciño, e así sucesivamente, porque criabas un porco, eu tiña unha ouvelliña, tiña unha cabra, tamén, pra leitiño ós rapaces, pra lle fager as papiñas, pra que comeran , e iso todo. E despois evolucionou a vida acabou a gherra no ano trinta e nove, empezou no trinta e seis, o dezaoito de julio do ano trinta e seis e terminou no trinta e nove. Eses tres anos de gherra pasaba muita fame pero despois inda pasabas más fame na porsgherra, inda había máis fame que na gherra porque na gherra índa había algho de comer pero na porsgherra non, estaba todo comisado, non había nadiña, nadiña que comer, e non había cartiños tampouco, nin había cartos , ao non haber cartos non había que cumer.

E despois fun servire, encontrén un home que me quixo e morreume oópouco tempo.e tuven que marchar pra Alemania, pra lle dar de comer os meus fillos que me morrían de fame, e pra ghobernar esta casiña, que era solo este anaquiño, isto de aquí de baixo, tiña a cuciña aghora esta cuciña é ghrande que a fixeron porque tiraron coas habitación aghora si, aghora véxome ben.

No río había muita pesca, si, había muita pesca, si e había tamén as peixeiras aí na plaza de Arbo, vendían pescado, a difuntiña da miña nai vendía pescado, que despois iba a montaña co pescado, aí á Cañiza, a Luneda, e iba e levaba peixiño, levaba peixiño e cambiaba o peixiño por fariña e por un anaquiño de pan pra nos dar de cumer a nós, éramos catro, xa che dixen.

Entón peixiños despois, peixiños daquela peixiños non faltaban cumíamos, o millor peixiño que viña era ghardado tamén pra nós pero si hoxe cumías unha sardiña enteira mañán cumías un anaquiño, ou a cabeza ou o rabo.

Andabar co contrabando que lle chamaban, levábase pra alá, levaban chatarra, andaban coa parafina, tamén co coiro do das vacas pra Portughal, e levaba unha cousa e traía outra, por aí polo río Miño, en batelas hechas así, en lanchas pero pequenas, non en lanchas como aghora que hai de motor aí no mar ou así, no, i eran lanchas pequenas de madeira de tablas e pasaban pr´alá unhas cousas e traían, levaban unhas cousas e traían outras. Iamos a Portughal e iamos a Ribadavia buscar panciño, porque era muito más barato, pa o millor de tres días, non sabes, que deixábano, sobráballe aquel

panciño e despois vendíanono, vendíanono baratiño, é a ghuardia civil, i eses hijos de puta de Franco quitábannolo panciño e eles levaban a mitad e o resto viña pra nós, roubánbannola o pan, aquí mira aquí, aquí no tempo de gherra foi unha desghracia...

Estaba un pobriño dun home con catro filliños , que tiña catro fillos, era un obrero tamén, daquí , daquí, veciño daquí ,eh? daquí cerquiña, daquí, e estaba , estáballe, eso fagíao o falanghe e os requetés iso, Franco foi, foi un criminal de gherra, porque deu carta blanca e ó dar carta blanca tu me roubas a min e tin róubanche a ti e tu mátasme porque tiñas máis ca min, que traila ghorra encarnada era un requeté i era falanghista, entón venghábanse de quen lle tiñan rabia, si tiñas unha moza e a min me ghustaba tirábacha e se non contra la pared catro tiros e quedas aí nunha cuneta e a moza, e iso pasou aquí, estaba ese homiño , ese homiño a cenar cos seus filliños e a muller e díxolle, e foron dous amighos e eran amighos del, eran amighos conocidos del, e díxolle “vente conmigho que vamos a vere, vamos, vamos ahí a un recado que ya venimos” e díxolle el “eu aghora estou a cenar coa familia home”, “pero vamos que imos a un recadiño e xa vimos, vimos enseguida” e leváronno e inda non apareceu hoxe, apareceu aí, en Fontefría, na Cañiza, nunha cuneta.

Ó principio traíanos, os primeiros que morreron na guerra traíanos, que de aí de Arbo trouxeron dous, pero como eran tantísimos que morrían, porque foi un millón e pico de homes, que, que morreron en España porque foi unha gherra civil, que foi España con España, foi pai contra fillo, e fillo contra pai, porque eu, eu pedíache a ti un cigharro e tu dábasmo e no momento de, decías ti vai pralá que eu vou praquí e tu mátasme i eu mátote se podo, porque tiña que ser así.

Foi unha gherra, unha gherra civil, que non foi un gherra, unha nación coa outra, foi unha gherra civil, España con España, pai contra fillo e fillo contra pai. E foi o que pasou aquí, aquí, aquí, eu fáloche daquí de San Juan, e de Galicia, falo de Galicia, que non falo de o estranxeiro nin de Andalucía porque eu alí non vivín, pero aquí si e sei o que paso, aquí e conforme pasou aquí, tamén pasou por esos mundo de Dios, adiante, que tuvo que pasar, porque para morrer tanta xente.

Antes non tiñamos libertad ningunha, isto é negro, ai, non é, non é é neghro que é blanco, ten é de cuadraditos, isto é neghro!, e tiña que ser neghro.

Calábamos a boquita, amén, amén, tiña que ser neghro, porque o dicía blanco e tiña que ser.

Daquela non porque si dicíalo contrario púlante contra a parede, faghía o pelotón, pu pelotón como lle chaman e raaaaaa afusighalante xa pola espalda que no nos mataban de frente, matábano de espalda, tan covardes eran que os mataban de espalda que no nos mataban de frente ala!

Queres máis agora, xa che falén da gherra.

Ves!

Veciños daquí, de non moi lonxe daí da vila, cerquiña daquí_______________ antes de chegar a Arbo, había aí dous que...? Xa lles pudían chamar polo, xa o demo os te alá, xa morreron. __________teñen que estar no inferno porque no ceo non poden estar, puxeron muitas, muitas, muitas, muitas, muitas.

A xentiña, andaba, andaba acorralada, vía a ghuardia civil era coma quen vía o lobo, que viñase detrás dun.

Non se podía fager nin isto.

Daquí do pueblo, viñan da Sela, viñan de Arbo, viñan d’Astación, viñan de Correlo, viñan de Fiqueiriños, viñan, viñan todos aquí que había, habíache muitas mozas, había un montón delas, tudas do mismo, tudas do mismo tempo, as nosas máis deberon de andar, todas andan preñadas ó mismo tempo, porque non me explico.

E tudus eramos do mesmo tempo, había máis de des ou dose, rapaces.

E eramos de bon ver, eh? Non eramos feas, a máis fea era eu, e mira inda non sei fea aghora?

Si! E viñan todos os rapaces e piricaban aquí, e os rapaces daquí, celábanse e apedrexábanos, ós outros, que non querían que viñeran pronda nós. E nós ghustábannos millor os de fóra, porque os daquí xa os viamos túdolos días, e para nós era_______ era rapaz dafora, é así! e iamos eu cantas veces inda fagía_________ eu e unha mullerciña daí dabaixo, fagiamos as zapatillas, as zapatillas tíranlle, tirábanlla ghoma cando se gastaba a zapatilla tirabaslla ghoma, e nós colliamolas gnomo levabámolas ben lavaditas e faghíamos zapatillas.

Faghíamos unha aghulla de paraguas, hai paraghuas , que teñen un buraquiño, alí pur metíamoslle o fío por alí e faghíamos, fixemos, faghiamos unha aghulla e cosemos unhas zapatillitas de tiras, coma aghora das das señoritas, de tirñas e levábamolas na man, iamos descalciñas, daquí á... por camiños e carreiros que non había carretera eh! non había carretera! eran camiños, camiños de carro, camiños, camiños de cabritas de cabras.

E iamos descalciñas pincha aquí, pincha acolá, pincha aquí, pincha acolá, e cheghabamos á cerquiña da festa e puñámo-las zapatillitas para ir bailare, porque non había outra cousa, aghora si, aghora tendes todo, verda que si! Tendes! Entón!

Eu moitas veces ía pro Peilán alá pro monte ghrandísimo que hai alá penriba, eh!______despois tiñamos que vir á escuela, iamos ó romper o día, e despois viñamos para ir á escuelita, e como non había máis co un vestido, cheghabamos ó monte, tirabámolo vestidito, lavabámolo puñíamolo de ribar dos toxos a secar, e cando viñamos para casa xa traiamos sequiño, e limpiño para ir á escuela.

Unhas vellas, máis vellas ca nós claro, eramos raparighas, tiñan que ser nosas abuelas, seguro, e tamén, fiaban a roca, ta, ta, ta, tan, coa, coa, coa, lan de ouvella, faghiamos, e fiámo-la lan, e despois calcetabamos, e faghiamos vestiditos, chaquetitas, _______eh, tiñamos que hacer así.

E non había con que teñila, a lan, sabes con que teñiámo-la lán? con que faghiámo-los vestiditos para poñer, que faghiamos os vestiditos, eh? Todos calcetados, a faghiamos os vestiditos, con musgos dos piñeiros, non había tinte, nin? se o había non había cartos para comprar.

Entón para non andar así, cun era blanca____ da lan de ouvella, pois tiñámola con musgho dos piñeiros, non sabes que cos piñeiros teñen un murgho, murghío, pois ese murgho quitabámolo fervíamolo e tiñámola roupa.

E tamén faghía, se faghía vestidos de liño e faghíase sábanas de liño que valían muitos cartos e desas sábanas, faghíase vestido de liño, e eu acórdome que, que______ latiñas de liño porque non había_______ non había que comprar a tela, entón había que aproveitar o que tiñamos nós.

Que había aquí, había muitos muíños de Dios, aquí temos muitos__________muitísimos muíños, que muían todos, eh?

Si, si, si, si muitísmo e ir co, co saquiño ó lombo. Cando levaba o millo e iba moer, tiña cada un tiña a súas horas que lle pertenecían, si! hai muitos muitos por aí, máis de seis ou sete ou uito.

Hai o muíño empezando alá na Balouta cerca da, da Lomba, pero_____hai muíños hasta, hasta a ponte a ponte da, hasta o río Miño.

Todo son, todo son muíños, e aí no, no puente romano había tres, cuatro.

Había o muíño a fonte, a da ponte, había o muíño do ghato, había o muíño do Coto, e alá pola Maraña, había_______ o muíño do Campo, o muíño do Gallardo, o muíño d’Aduana, bueno un montón deles, eu por iso hai, hai un montón, e todos iamos, eu_________ a miña irmán, a miña irmán tiña un muíño que comprou, claro que comprou porque eso era de antiguamente dos vellos, e no comprou. Unha hora ou dúas que lle pertenecía entón aquelas horiñas iamos moer, e iamos Pral., acababas ti e moía eu, acababa eu e moía o outro. estabamos ó mellor así toda a noite a fagher unha muiñada, e despois: “ Unha noite no muíño unha noite non é nada unha semaniña enteira esa si que é muiñada” Porque, andábamos así, cada un moía o que tiña, había que moía un ferrado e había que moía dous quilos ou tres, non había máis. cada un moía o que tiña.

E aquí baixo nas cortes fixemos, que...que non había cemento nin había nada, era, era todo terra. Chalón (Salón) (Chalón) fixemos un buraco ghrandísmo, ghrandísmo e despois metiamos alí o o chatarra, un lingotes así de chatarra, e estaban aí, _______ viñan aí cargaban e marchaban para Portughal.

Era o remitente de pescado más fuerte que había, De Ross, entón traía pescado praquí, viñan cargados de pescados e despois marchaban palá e, eu ilá fun, fun con esa prima miña!

Era sobriña da miña nai, era iña prima, entón levoume, ven deixa, deixa vir á raparigha, deixa vir, ai, non vai, que non vai, que me fai muita falta, que non vai.

Era pequena, tiña catorce anos, mira que ghrande era!, deixa vir á raparigha pequena comigho pralá para Vigho, un par de días, deixa vir. E levou. E coa boa sorte que me levou e estallou a gherra. E andiven por alí _______ ata que parou a gherra, e despois_____ puiden vir pracá. Iríanme buscar claro, ou viría no mismo coche de pescado, eso xa non me acorda.

Oh, ghalegha rabuda! E nós . “ Portughés da pata redonda, fillos da puta, non podedes coa bomba”. Eles_______ “ Ou ghalegha do... da do diabo” Nós botábamos alá, querían que lles botáramos cantares. Eles botábannos cantares a nós.

“Portughal no, no, Portughal no me ronquees nin me toqueis a viola que xa fun a Portughal, Portughal non me namora.”

Son terratenientes, e como nunca pasaron fame, eles comían o pancito e cando estaban fartos coma burros tiraban con el ó chan, nós mirábamos pa eles: “ Ai! quen me dear a min” porque eu nu tiña.

Si, filliño, si, queira Dios i a virgen que non encontremos outra gherra como a de España. O mal que tuvimos aquí, pidamos a Dios, si é a Zapatero, si é a ó Rajoy pero dudo que cheghemos a ter unha gherra coma que tuvimos, porque morreron millóns de homes españoles, tudos españoles, no eran estranxeiros. Así é que pulo tanto que non haia senón.

______cantábanlle o cantar: “ Vale más un voluntario a la puerta de un cuartel que cincuenta requetés al mando de un coronel.”

Cantábanlles uns ós outros.

Eu cantares da gherra, si que che boto cancións. “ De la cabeza de Franco vamos hacer un balón para jugar los voluntarios en los campos de Gijón” “ De las costillas de Fraga vamos hacer un puente para ir los voluntarios de Pontevedra a Orense” Si, non eu si cancións de gherra seiche bastantes, entón, pero non se podían cantar, cantábanse despois.

“ Mataron Calvo Sotelo el más valiente de España en el cementerio deja muerte a Fraga Iribarne” Si, había, e nós aprendíamolos, pero cada día nós podía...se podía cantar debaixo da cama, faghíamolo exame de concencia, aprendíamolas, para, para despois entre amighas cantar. Non se podía non, non. Un homiño que vivía aquí nesa casa, era o cuartel da ghuardia civil, estaba na casa vella que está aí, que che dicen eu que comprou meu fillo.

E daquela o pobriño do home, tamén tomaba un pouquiño de pingha,!sabes! E caghouse en Dios, levou a ghuardia civil, levou a bofetada limpa dende aquí ó cuartel, déronlle unha tunda que o puxeron a pan pedir.

Por se caghar en Dios.

E aghora caghámonos hatsa en nuestras madres, Así que nós non podiamos fager nadiña, nadiña, nadiña, nadiña, estabamos nunha dictadura que non se podía abrir a boca co medo a que abrira-la boca e xa te collían por comunista e a ostias, xa, xa te mataban aí arrimado a unha pared.

As esfolladas de noite Non dan proveito a ninghén cantaban! mandei a muller a unha esfolláronma tamén Unha noite no muíño Unha noite non é nada Unha semañiña enteira Esa si que é muiñada Miña nai deumunha tuda Co aro dunha peneira Teña verghonza mi madre Que vén a xente da feira Eu queríame casare Miña nai non teño roupa Casa miña filla casa Coa perna tapa a outra Miña nai por me casare Prometeume bois e vacas Iaghora como estou casada Deumunha cunca de papas E non tiña outra cousa, é así!

Non había labra, non había nada, despois máis adiante xa había labra, xa había bois pra labrar as veighas, que aghora hai arado, hai de todo, hai fresas, hai, hai sachadoras, hai de todo canto hai, aghora nada!

Antes pra espichar o millo, andabamos deitadiños co espicho (chaca, chaca, chaca...) fagendo un buraquiño e metelo o ghran alí.

Todo un.

E cando te levantabas xa non podías do riñón, xa viñas máis morta que viva.

E ir traballare un día enteiro, unha tarde enteiriña , desde que, desde as dúas da tarde hasta que escurecía do bran, que no mes de abril xa os días son ghrandísimo, víñamos de noite pra casa, caghora levan o relo, ai! Son as oito hora, vamos pra casa, escapa!

Nos era de sol a sol.

I o mellor de merendiña, dábanos un anaquiños de pan, un anaquiño de pan o que tiña máis, e catro cereixiñas, así nunha puñada, metíamos aquí, aquí na saia ,______ xa andabamos a traballar outra ves.

Despois cantabamos: Sachadoras do meu millo Sachaimo meu millo ben Non miredes pra purteira Que a merenda logho ven.

E a merenda nunca cheghaba.

Había aquí ghuardias que eran bos, había alghúns que eran uns cabróns. Os vellos eran uns cabróns.

Unha vez estabamos no río Miño, aí, coa, con unha merenda que fixerámola juventu, os rapaces e raparighas daquí,_______con unhas roscas e todo no_______de, era o que se levaba aquí________, e cheghou alí a ghuardia civil e quíxonos levar presos, tumos que lle dar a merendiña, démoslla a merendiña, nós quedamos sen ela, e non nós levou o cuartel, se non, levábanos ó cuartel por fager esa rosca alí, era_______non, e que o millor armaban un follón porque non querían, as mozas non lle faghiamos caso, queriámolos de fóra e eles era coma quen nos mataban.

AURELIA ACUÑA GARCÍA CONSTANTE FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ MONTSERRAT FERNÁNDEZ PRESSAS LEIRADO ARBO Aurelia:

Pero acordo, que...que decían que non había nin pan pra comer, nin roupa pra vestir.

Eu, casou uns familiares meus e i, eu. Mamá queríame dar unha chaqueta ou así, había que ir a comprar de estraperlo antre o monte.

Constante: Aurelia: Constante:

Un traxe de saco dalpillera.

De eses sacos que veñen hoxe as patatas neles, deses sacos.

Laváronno ben lavado e leváronno a unha costureira e preparome un traxe pintado de azul e como se vestía a xente? Con roupa, e, en que durmía na cama? Con toda a roupa de tea, dos teares, aghora hai os teares pra tecer.

A tea.

Roupa moderna. E antes era de liño que se botaba na finca, pero...había que amarrarse.

Pra arrincalo.

Pra arrincalo e pra traballalo, porque había que sembralo, rigalo e amarillo coa coca, é o que dá a liñaza que vai pra muitos medicamentos.

A liñaza.

Aurelia: Constante: Aurelia: Constante: Aurelia:

Aurelia:

Constante: Aurelia:

Constante: Aurelia:

Bueno, e despois, facían sábanas e mantas, sábanas pra bota, como hoxe botárona sábana de alghodón ou de.... É malísimo o... as sábanas que hai hoxe na, que se venden, non sei se haberá boas, haberainas, pero han de ser moi caras.

A sábena que hai de..., de estas de, de terghal e de esa porquería, diso que, é todo que leva o ghaso, e todo.

Esa sábana é malísima pa, pa piel e pa salú e pa todo.

Antes era todo. Facían uns teares na casa, aghora ha de haber poucos que nos teña, pero ó lado da miña casa donde eu nacín, había unha señora que faiba desde la mañana hasta la noche.

E tecía.

E tecían ela e as fillas.

E por baixo unha sábana de liño, e por riba outra, e despois as mantas de lana de farrapos.

Cu liño facíana ordiñeira, o forte do liño!, e despois cunha...como lle chaman á lanzadeira? Que bota, vai dun lado proutro.

Que era pequena e iba pralí.

Lanzadeira, lanzadeira, era a que tiraban así polo baixo da...do...tear, pra que iba...

Pero era pra ir tapando, era pra ir tapando. Era mara, era bonito. Inda hai alghunhas desas.

Eu tiña unha manta ou dúas, non sei sa terei.

Aurelia: Constante: Aurelia:

Constante: Aurelia:

Constante: Aurelia: Constante: Aurelia: Constante: Aurelia:

Constante: Aurelia: Constante: Aurelia: Constante: Aurelia: Constante: Aurelia: Constante: Aurelia: Constante: Aurelia: Constante: Aurelia:

E así u panhe, collíase, pero traballábase muito.

Pan de maíz.

Pan de millo, pero cando non había pan de millo e escaseaba, comprábase de estraperlo.

Os panadeiros en vez de llu dar pu ración Había pan ------------.

Eu acordo a ir buscar o aceite, o azúcar, de racionamento.

Dábanlle aquilo pra xente que había na casa. E fun a unha panadería que hai aghora, no, aninda a hai en Santa Cristina, aí arriba, i había praí centos de persoas.

Acolá.

E sacábanllu ó que lle había que dar e despois vendíano ó estraperlo Anos de muita miseria. Porque...

Que famiña pasamos e muitas mazás rillei eu.

I aghora non sabes...

Non, non digho mentiras, E aghora non sábeloque has de come, nin nu que has de vestir, nin nada.

O estraperlo pasaba polo río.

Despois andubemos no café, ultimamente.

No café e na chatarra.

No estraperlo, aí no río Miño! Nas patelas!

Como facíamos nas patelas?

Nós atravesábamos aquel coto, aquel coto, que atravesa. Atravesábamos cargados por aí abaixo.

O mellor con dez ou doce homes carghados.

E víñamos dende vide. Dende Vide! É... de cerca de Arbo.

Despois, viñan a buscar café aquí, á outro lado, e levábanno ós tostaderos de, aquel chico de Porriño que viña muito aquí, Luís...

Si. Levábano ó tostadero que hai por aí cerca..., eran de...

Eran de café, para...

Pero..., xa o teño debaixo da memoria, non me vén.

Xa cambia de..., de, de, xa cambai de.

O crudo, io outro viñan en bolsas de, como se virun falar, pero bolsas de papel e nada de plástico.

Había café Sical, i o outro, había moitas , como era, había moitas clases de café.

Non, quen me dera a min tanto miles de euros, como miles, de euros, como miles de bolsas.

Constante: Aurelia: Constante: Aurelia:

Se o paghábamos, era seghún, seghún houber ocasión de pasalo O café había que paghalo. Viña en patelas, e despois traelo paquí.

E tamén lles había que paghar ós ghuardias.

Si! Inda, inda.

Tódolos meses! E despois salían na mitad do camiño e tiñan que levar un par de bolsas, pra justificar que traballaban.

Un no papo i outro no saco.

Constante: Aurelia: Constante:

E nos saíron aí a nós, alá.

Cantas veces!.

Por Rubiós, nos saíron aí atravesando, que víñamos hacia o San de Medio e nos saíu un, un ghuardia que iese sabía que nós que paghábamos e rompeu unha perna e tuvemos que de darlle uns kilos de café pa que llo arreglara un curandeiro que había alí nas Nieves.

Aurelia: Constante:

Tiña que vivir, non roubar, nin matar Non! Roubar, roubábannos a nós, que viñan a tras de nós e vigilaban donde pousábamos, e enseguida xa nós viñan roubar un saco ou calquera cousa, bueno.

Aí adiante, aí, escondíamolo case sempre pra cheghar e almorzar e despois ir a repartilo.

Aghora, Cando cheghábamos alá xa non estaba.

Aghora, O que!

Aquilo era unha vida, unha vida, eh! nun eh. Dicen que fan, que fan, pero... levan feito, pero muito non levan feito, nin u deles...nin u deles, si o fan? Se buscan é pra eles non pra nós.

Aurelia: Constante: Aurelia: Constante: Aurelia:

Montserrat:

Aurelia: Montserrat:

Aurelia:

Eso pasoule un señor riquísimo da miña terra, que... foi de fianza dun señor a un banco, daquela que non había caixa de ahorrros. E dixéronlle, pero usted a donde vai? E menos mal que chegou alí un señor, todo rachado ele, todo rachado, sabe dios como, pero, era o máis rico que había no pueblo, en...en esto...

Non, pero papa non lle dixo de rico nin de nada.

Este non lle dixo tampouco El botábano fora da caixa de ahorros ou do banco, e cheghou un señor, outro señor, outro, un terceiro, e dixo: eh! Eh! ate caladiño que inda ten pra comprar todo o banco, eh!

Mira, pero meu pai faloulle máis ben, non é porque fora meu pai, a conducta dos homes non estaba na chaqueta.

Aurelia:

Montserrat: Aurelia:

A miña abuela, a nai do meu pai, que se chamaba Mercedes, acórdome que tiña ás saias que se cheghaban aquí (ós pés), i por baixo as inaghuas, hoxe non tran nada, tran a fajita e a braga, ou iso, a inaghua acompañabaá tamén.

I outra cousa que pasaba antes, que llo había que explicar aghora, que la mujer, que..., tenía que ir virgen al altar, Bueno! Eso era antes.

Ai, si!

Aurelia: Montserrat: Aurelia: Montserrat: Aurelia: Montserrat: Aurelia: Montserrat:

Pero bueno, aquí arriba, pra ampara-lo corpo, com lle chamaban ó colete?

O corsé.

O corsé, aquí a apretalo peito e cheghaba aquí abaixo.

No, cheghaba aquí, No, tanto no.

Eu teño un.

Bueno!

Que cheghaba derdaquí, derde baixo das tetas, hasta aquí.

Aurelia: Constante: Aurelia: Montserrat: Aurelia: Montserrat: Aurelia:

Bueno, eu inda rompín alghúns.

Era como un saca pola cabeza.

No, no, no.

No, no, no.

O picote era un pedazo de, de..., era de lán, Lan, liño mezclada.

Si, era de lan tinido en neghro e facíanlles todo ó redor, unha moldura no mismo tear.

Si. E aquí fruncía, e aquí facía un lacito.

ARTURIO MANUEL FERREIRA XOSÉ ANTONIO RODRÍGUEZ FREGUEIRÍA (PAÇO) I levei unha carga d’aquí da...da (corga) do río, da fronteira, _________bicas quentes e frescas, de corenta quilos, en drecto, ah, outras ah..pra esa España, pra esa España foi a foi até até até cair, ah, pra outros non, non era pra min, ou fose españois ou fose galego ou foses quen foses, ou portugués, eu levábaas, e eu gañaba o meu.

Eu levei en drecto de corenta quilos as bicas quentes e frías a Orense, d’aquí da Raia, du resto ma nada. I ocupeime sempre do traballo meu porque era albañil e saquino o que que ás noches a_______.Aquí eh... aí en _______ da parte d’España á parte de Portugal faguía quince, vinte cargas, até horas da cena, adepois pasando da hora da cena ía pra cama, comía e ía pra cama, e pro outro día traballo, e despois pro outro día outras tantas, até có cabo da semana traguía os cartos que traguía do das cargas, e, non precisaba do outro, daba pra pra mantere seis filhos. _______________máis nunca collín un carabinero á miña frente, eu andaba sempre, traguía que foi aquí ó couto, ó Couto, aquí a Pontevedra, aquí ó Couto, e cheguen unha noite, unha noite que como faría, perdime no camiño antón cadrei até mañán adeitado _______ era xiada por un lado xiada polo outro, aquí en Quintela, non apareceu nin carabineiros, nin nada, nin coisas, eu tranquilo. Pro outro día daban eles de volta, daban eles de volta i eu paguei, digo si agora como é coa miña carga coño, máis eu claro como...chimfraba i eu vía a xiada_____ pra min___________saleume así, i agora como vai ser isto? ai, vai un contigo, ah entón veña, i lá fomos y levámola mías perto i eu gañei a carga, tiño moitas coisas disas.

Eu cheguei naquele tempo, de de ganar unha noite aquí só até ó río ah, desde Lourdes, na capela que hai alí á frente, até alí as _______frente a Quintela, eu cheguei a tere trescentos, trescentos escudos eh, trescentos escudos escudos naquele tempo, cuidao eh, eh, das cargas que botaba.

Só tiven un aviso co tinente, co tinente, había aquela aqueles carrosos de tren, eu collía e trasía o chofer que era un un guardia non é? i... i el viña tamén unha moto, unha moto daquelas de tres, tres coisas, i eu claro, como estaba documentado, antonces eh...cheghei alí á, aquí a... pralá de, pralá de d’aquí de...quen vai pra...caraio_____________entón ía cuns homes pra ir pra outra obra, non é? e entón díxome así o...paráronnos como daquí ata acolá aquel portal, i eh, eh eh! __________entón alá ven, alá ven ele, o guardia, o xefe, o tinente, alá ven i eu perdérame, pa Deva d’acá, non pa Frieira de Deva, pa Deva d’acá, entonces di el así: “ Ei!, eh...vente pacá”, parei, eu i tres homes, entón venhe: “Documentos” aquí os ten, i di así ele, di así: “ I aqueles, aqueles inda non ganaron pa eles, cando eles ganen pra ieles, au vou con eles a Orense, porque non sei se quedan, se se van. Temos que le dar unha semana, i dixen así: “ Unha semana si” Pronto, alá fumos, o traballo non se resolveu que había alá unha pega alí en Deva, había había unha pega alá cun, cun veciño isto aquelo, ______, un carabineiro i o veciño, que nós íamos, e agora, ai si! entón como é, ahora vente pa bodega, lá fomos pa bodega,

comemos e bebemos e digo eu si ben, o traballo fica así porque ese ese ..., que era o carabineiro, entón colle_______que vai el ate p’ao caraio, lle digo así pronto, pois olla dèixao alá, eu pra min non me fardes partido porque teño na Frieira o traballo, solo que non teña o material mais se non é hoxe é á mañán, e agora, pronto, alá viñemos embora, nin carabineiros nin o carallo, nin cousa, nunca máis, me preguntaron máis nada.

E xa tivo un carabineiro, un caribineiro, que era malo e, o negro, o negro xuntámonos, xuntamos aquí ______alí no comercio, dunha taberna, i era o outro carabineiro, máis estaba reformado, i entón ele dixen así o... o novo, o novo carabineiro novo, inda traguía a porocha, e dixo el así: “ Quen i este?”, e dixo el así “quen é este?” e digo eu así, e dio eu así: “ Ou, este é francés”_______este, este é máis galego co cura, foi a resposta que ele deu.

Eu son máis daquí de Galicia, queu de duce años, de doce anos, comezei alá, a traballar que fora pra aquí meu pai, nunca mais larguei na España, a Españo foi a que me deu o diñeiro pa eu ter algo, tache bó, Tache bó o conto eu con doce anos gañaba, gañaba tres pesos, ora tres pesos aquí, ora aquí un artista valia, valia no día dez escudos, dez escudos i iun peso, aquí en trocalo valía tritaisete quinientos, eran cuatro, tres, cuatro, cuatro días dun artista y eu gañaba tres mantidos, entó_____________da tía Carmen, agora xa morreu tudo aquilo, mais ten, tiña a fábrica igora, eu gañaba tres, tres pesos mantidos si cadra. cun duze anos, con doze anos, a dar serventía o meu pai e o outro e os da vila.

Entereime por que os falanguintas, os falanguistas y o meu pai, como claro eu non tiña documentos, ou isto ou aquilo, e fomos pra Friáns de Deva y entón o pai do, do don Arturio que era o meu nome, o Don Arturio e... de Friáns de Deva o do polosia, o do polosia era Don Arturio, iera Don Luis i era Don Arturio, e despois viñeron praquí pra ponte, ese pasounun cun certificado pro meu pai podere traballare, y cuando vias a los falanghistas, ou isto o aquilo a preguntar unha coisa, era presentar aquels papeles, e nós fomolos falaguer la un traballo a il, i ele quedou, claro, quedou contente co traballo, o artista, o artista tamén era bó, o meu pai cuidado eh?, e intonces pasou un certificado.

Cuando eu ía a pasar o regato e vén o carabineiro o Aghustín Dagra, ía ía,unha, unha veciña nosa daquí de baixo cun ovos que as outra recuaron, así que viron ó carabineiro a pasar o, __________bueno di , buenos tardes, i ele buenas, apaña amigo, o carabi, o outro colega estaba esima das almiñas, chicotada, partiu aqueles ovos todos ela ata se mixou a entrar pola casa adentro dun que está alí que é fillo, Don Xuliu__________farruco, mixouse toda e chegou el alí e quería entrar e dixo el eh, eh, eh, aquí quen manda son eu, na casa, mais mixou na casa toda, con tanta chicutada que levo coa alcallata.

Aquí pra ribeira de Pontevedra levei eu cargas, eu a toma conta de, de cuatro ou cinco homes en lugar de patrón, naquel tempo.

Con oito anos, pasaba por baixo das pernas dos grades, dos grades, só trasía unha carga de cada vez, de bananas, maças xa non.

Inda andei alá moitos anos, mais era cuando había máis de quinse, vinte, aquela canechiña era muito estreita, e os outros claro eran máis fortes, era máis fortes, claro trasian máis cargas, entón eu trasía unha de bananas, que de mazás xa non traía, que a trampa era apañalas pro saco.

Apañaron máis foi aquí as, aquí as dois salidas, alí antes de chegar a Quintela, aquí as dois que eran dois vellotas, entón fixeron traser as cargas todas dende o regato, que alí o cascarrón dalí , descargar todo alí, y nós escondidos apañei alí un frío naquela noite, estaba (estaba coma força do pai), que frío apañei!

REGINA OTERELO SOTO QUEIMADELOS-MONDARIZ Fun coa miña nai a mondariz, i antes claro, a vida estaba mal e non había diñeiro pra ghubernala plaza i ela luvaba vinte quilos de ghran pra vender, e claro, alí naquela beira da plaza estaba aquela xente con aqueles sacos de ghran pra vender, e se non.... naquel día ninguén vendeu, só sentiron uns tiros pola plaza a diante e i entón.... .Habíache antes no medio da plaza no sitio onde venden as peixeiras, tíñanche as peixeiras . Como o diñeiro era ese en monedas e non había de papel como hai aghora, púñancho pousado enriba do banco. E despois vén un parviño a ghritar por alí a diante, como sentiu aqueles tiros, Fuxir! Fuxir! Fuxir! Fuxir! As peixeiras escaparon todas e nin sequera, nin sequera colléronos cartos, deixáronos quedar, e claro por aquelas escaleiras a baixo pinchaban por alí abaixo e tiraron con unha mullerciña e xa lle romperon un brazo, e naquel día foi cando estallou entón a gherra, xa estallara en Vigho seica o mismo día, pero en Mondariz tamén.

Acórdome que eu tiña doce anos.

Un daquí de, de Mondarize, era de Queimadelos e casou en Mondariz, viñérono buscar a casa e leváronno por aí a diante e matárono, pintáronlle un Jesú Cristo, e ,mataron!

Mataron! E mataron un este .... aí chamámoslle nós aquí, aquí cerca de Mouriscados para riba da fábrica de Villasobros ---------Sentíanse aquí os tiros, e mataron alí unha cheia de xente.

E outra veze estaba unha tía miña, en...no muíño alá en baixo, entroulle un home pola porta pra dentro e ela asustouse, dixeron Jesús Dios mío! Que ven facer este home, Ai señoriña! Non me descubra que eu veño escapado, veñen a por min pa me matar, pois mira! Déixate estar aquí! Queu vou a casa tráioche a roupa do meu fillo e vistes coa roupiña e márchaste e xa ninguén te conoce. E... vén a casa, levoulla roupa do fillo, il cambiou a roupiña e despois marchouse, e despois no se soubo máis del.

E aí no, no matadeiro, aí, de Mondariz, mataron aí unha cheia de xente.

Chámanlle o pan do racionamento, pasabas unha fame neghra, nós nunca pasamos fame! Porque...na nosa casa sempre se colleu muito, muito millo, collíamolos dous canastro de millo, entunces us de...acórdome. Que? Había unhas do Balneario que viñan pra compralo ghran, entón dábanlle patadas os sacos e decíanlle. ai! Canto queres pur isto? Eh? Naquel tempo, mira! Valía...dúas pesetas un saco de ghran, mira tu canto valía, e dábanlle patadas, e a miña nai pegháballe a rabia.

Entón elas claro como era un tempo malo levaban un anquiño de pan de millo de aquí e cumíano alá cando tiñan fame, entón dicían: Mira, cumelo pan dus cans! Decíano estas dous do Balneario. E pur sorte cando houbo a gherra, viñeron as mismas pedirlle pan a miña nai a porta, mira tu as cousas como son.

A miña nai deulle moito, moito pan os pobres, inda macorda que viña unha dalá de Celeiros.

Inda non hai muito que me conoceu unha filla de tal mulle, que... non tiñan nada con que se manter, claro! Non había ghranciño ningún, requisábano todo e... viñan a nosa casa palle ... miña nai lle vendese o ghran, e naquel tempo xa iba o ghran no... naquel tempo iba xa o ghran a doce pesetas, naquel tempo, claro! Era un estraperlo que era de medo e miña nai só o vendía a seis pesetas, entón viña aquela mullerciña e por sorte cando viña aquela mullerciña tiña un revaniño de fillo, miña naie cocera naquel día, abríalle a porta o forno e dáballe de comer e fartábaos aquí de pan e despois inda lle mandaba unha bola de pan pra casa.

E despois puxeron unha lei, puxeron unha lei de... as nove da noite, de non poder estar fóra da casa e nin se podían ter as luces encendidas na ventana, nin ter as ventana abertas, era unha lei mala que puxeron. E despois unha ves fumos alí pra unha veigha que onde está aghora o ghrupo escolare, tiñamos alí unha veigha e íamos, e tíñamos alí centeo e fúmulo buscare, e meu pai era alcalde de barrio e viñemos de noite, eu e miña irma andivéramos a sachar tudo o día de Dios, e despois fumos onde meu pai e miña nai pra trailo, pra trailo centeo pra casa, e claro viñeron uns poucos de mozos pra ahí que viña, sentábanse aí que ó tempo non había carretera que había un camiño e despois fumos onde meu pai e miña nai para trailo, para trailo centeo para casa, e claro, viñeron uns poucos de mozos para aí que viñan sentábanse aí, que ó tempo non había carretera que había un camiño, e puxéronse alí a falar con nós, e niso...., puxéronse alí a cantar, a cantar que éramos raparighas, a cantar os mozos a cantar con nós aí e non sei como miro, vén a ghuardia civil, sentíronnos a cantar alá en Villasobroso e ven a ghuardia Civil. Alá preguntaron quen era o alcalde de barrio e dixémoslle que era o meu pai, e claro entráronlle pola porta pa dentro o meu pai, meu pai mollara os pés e estábale descalzare, e díxolle meu pai: Ai, Dios mio! Esto?

Usté é alcade de barrio?

Son Posi, díghanos nome deses que están aí, que... o van pagar unha multa ou van ir presos.

E díxolles meu pai: Non home non, paghar unha multa non , sacúdaos pro aí adiante.

Eles fixérono, foron pro aí arriba, cun verghallo a bater na xente, nós escapamos, fomos todo por aí de roda, escapamos, escondémonos aí abaixo na chouza, e i uns que había aí, uns que aghora xa morreron, marcharon, escaparon todo pro acolá adiante, e había unha cereixeira cortada e a ghuardia civil a correr a por deles, pero a ghuardia civil non contaba coa aquela, coa aquela cereixeira que estaba caída no chan, amañáronse alí e mentres eles escaparon. Eu non si, eu seiche historia do demo.

Nin serán ! Oie!, Bueno aquí, aquí o serán deixábano facer, deixábano facer, porque eiquí, nesta parroquia sempre tivo moita sona de...de non facer gherra, que aghora xa somos máis, uns revolucionarios, pero o tempo non.

E a nós deixábanos deixábannos facer serán, e os outros non, praí adiante, nesas parroquias non.

I nós, si facíamolo serán sempre, ia nós deixábannos.

Ai! Pero despois cando, cando viñeron, entún eles a correr de por de nós, pois fixéronos ir.

Nós fixéramos un serán aquí na, nunha casucha que hai ahí diante, e viñeron eles tamén, firéronnos inda tocar máis e todo, e despois que fixeron! Denunciáronnos, leváronnos o cuartel pra pa paghar unha multa. Pero alghunhas qui eran compañeiras nosas, si no saber pagaron a multa e nós quixemos saber, pero nós, quixemos saber de paghar, nós non paghamos nada, e despois víñamos, víñamos todo por onde o cuartel prarriba a cantar dalto, canto máis eles rabeaban máis nós cantabamos.

Mira tú o demo! Se é hoxe un no faría.

“A lúa mal criada Conrompe na virasa Dos cuartos de dormir Os bandos dus casais Que namurais Que collen descuidaos E fican a sonrir De madrugada De lonxe eu vin Deixa lúa mal criada E olla para min.”

JOSÉ, LINO, ANTONIA ARBO José: Antonia: Lino: José:

Lino: José:

No trinta e catro non recordo nada porque... porque naceche ó tempo.

Do trinta e catro no recordas nada.

Eu arrecordo por ejemplo no...cando tiña na edade de seis anos pois si, arrecordo que, que, que o pasei mal, que pasei moita fame e que estou sobrevivindo, que vivo hoxe gracias ao a un xornal que ghanaba miña nai no campo si non pois estaría morto.

Ecantas pesetas ghañabades?. que? Cantas pesetas ghañabamos?

Ghañaba túa nai, dous reales?

Ghañaba seis, seis reás.

Non sei se os ghañaría eh!.

Ghañaba, ghañaba seis reales ghañaba Porque ía pra, pra _________ e eu creo que non ghañaba eses cartos si, si que ghañaba seis reales si, bueno máis ou menos pero... o asunto era crítico, o asunto era moi crítico, despois si que empezou a mellorar un pouquiño a cousa pero... eu hasta a edá que tuven catorce anos pasei moitísima fame, as orellas...

Púñanse blancas!

Bué...e aquí os huesos dos tornocelos e...de pasar, de pasar fame.

Lino:

Eu nacín no ano vinte un

Lino:

a gherra si a recordo, recordo eu, eu nacín no ano vinte un e fun incorporado a filas o corenta e dous o cuarenta e dous do...vamos do ano cuarenta e dous, foi, foi cuando eu fun pra o, pra o servicio militar

Lino:

o pan da ración, o pan da ración aquelo traía cordeles, traía caghalletas de rato a de Dios si, si, si, si i era amarelo, era amarelo porque o que non peneiraba na, nas panaderías o pan conforme viña cos sacos botábano dentro da... me dá a ghana de reir. non, non, non, non, non, non ría, non ría, non ría, non ría, non ría. non, non río que eu ben sei que é verdá, entón eu non ía________ buscar o pan da ración botábana dentro da, das outras amasaban aquelo todo, aquelas farrelas, aquelas caghalletas, aquela... aqueles...cordeles

Antonia: José: Antonia: José: Lino: Antonia: Lino: José:

Antonia: Lino: José: Lino: Antonia: Lino: Antonia: Lino:

José: Lino: Antonia: Lino: José: Lino: José: José:

Antonia: José:

Lino: Antonia: Lino:

Antonia: Lino:

Lino: Antonia: Lino: José: Lino:

pero e non che acordas que... co co cordeles dos sacos, todo iso alí ma nalí e despois viñan i an despois viñan mangados aquelo no pan, partías unha boliña de pan unha desghracia, unha des... partías unha boliña de pan que daban unhas boliñas re… redondiñas e partíalas así e partían aqueles....

I era amarillo, era un pan amarelo más malo... o pan, o pan que hoxe os cans non o queren. si...

E, e nas tiendas había un, unha fariña que se lle... unha fariña que se chamaba algharroba, entonces e nós os rapaces, como tiñamos fame, cando o tendeiro daba a espalda, era algharroba non é que soupera pero como había fame sabería algho a dulce, entón metiala man e...cullíaslle unha pouca de algharroba Comías unha manada dela coma se fora de azúcar.

Claro.

I o pan alí entraba, un carro de pan pero despois un sinverghüenza de un alcalde Alá, alá...

Que había do da estación, aqueles pasaban o pan pa dentro, pasaban pa dentro e repartían alí cousa de un par de un par ducias de pan, éramos douscentas ou trescentas personas e un par de ducias de barras de pan e o resto marchaba pra o… pra o estraperlo, e para… pra Xan e pra Pedro e pra a puta que os pariu a todos.

Ai! Ese alcalde como viva pobre de usté.

Aquilo... No o alcalde aquel era, era mui amigho dos dos ricos non era, non era dos pobres, aquilo era unha verghüenza.

Houbo, houbo, houbo, houbo un señore que estaba en Vigo, e estaba nunha, nun...como cho vou decire...

Nos astilleros Taba naunhe... bueno e que non me acorda aghora ...nun...

Hombre a min matáronme a un tío.

Nun ,nun partido, nun partido e e escapou pra casa dos pais, io, io escapar pra casa dos pais esto foi xunto a un veciño pedirlle unha máquina da pra afeitalo e pra se afeitar, ios mismos veciños foron quen foron dar parte a ghuardia civil e o pobre en enghanchárono e o levárono pra aquelas voltas que hai alá, na tu has de saber diso tamén, pra aquelas voltas de, de----- e sen lle facer xuicio nin quen era nin cousa ninghunha pegháronlle cuatro tiros a ghuardia civil, peghoulle cuatro tiros e que e ia quedou alí porque entón había requetés e falangistas destes que eran vellos comunistas e metéronse falangistas pra, pra salvar o pelighro...entiendes?

José:

Lino:

José: Lino: José:

Lino: José: Lino:

José:

Lino: Antonia: Lino: Antonia: Antonia:

Antonia: José: Antonia: Lino: José:

os viciños, os viciños chamábanse, tiñan que ir facer guardia de noite, non sabes? Entonces os que tiñan ideas de...que chamaban rojos, tiñan ideas que eran rojas pois estaban vigilados polos outros, que estaban ca guardia civil e co clero con eso todo pois ... os que non iban a misa nin iso xa eran comunistas e eses coma os puideran enganchar xa os mataban.

E despois renciñas, renciñas se usted me quería mal a min marchaba alá a dar coñecemento de mire fulano dixo isto, isto, si xa te viñan buscar e...rauuuu, entendes? pero iso, iso son tódalas dictaduras, iso son tódalas dictaduras son tódalas nacións fan fan ighual, entendes? Quen son os matóns, son os, os jefes ia io pequeno pois apre, aprétanlle o arco bucal jejeje.

El traballaba nos Astilleros en Vigo e e viñera...

Estaba nun partido como hoxo en día aquí un sindicato ou unha cousa así-----E viñera pa aquí, pa aldea, porque pensaba que estaba a cousa millor pero...eiquí o pescalo pois matárono sin juzgalo nin nada, e despós botárono o río e fixéronlle firmar a, a nai que como aparecera afoghado.

Como que aparecera afoghado, home e habíao de facer senón tamén lle pasaba a ela ighual. E unha, unha, unha, unha...

Unha tragedia--Unha camarilla de caciques e de sin verghüenzas pero iso son tódalas dicta, dictaduras iguales.

Viña, viña, viña por ejemplo café de Portugal, palá, palá iba almendra, iba moitas productos, entonces e había, había ghuardias ,había, había ghuardias civiles que se deixaban sobornar, non sabes?, o sueldo deles tamén era pequeno, tamén era pequeno, os pobres non era que quixeran tamén, porque eran ghuardia civiles non era que foran malos nin moito menos pero o sueldo tamén era pequeno de aquelas entonces o millor se se levaban, falaban co eles e para pasar unhas carghas desas pois eles cobraban un tanto e vivía todo o mundo, non sabes?

Viña café, viña chapa, pescado...

O pescado viña de alá pa acá, eh!

O que? escadilla a pescada, a pescada importante marchaba de aquí pra alá E despois cheghaban alí adiante e quitábano e prunto.

Bueno...

Si fumos algho, si.

Algho? Muito...

A -------- con caixas de cuarenta quilos e cincuentas ás costas desde a, desde o desde o Pino Manso que se chamaba e...

Moitos quilómetros o despós e máis na estación das Nieves por ejemplo como se metían era cerquiña o río e entonces alí carghaban nos vaghóns dos trens coma quen dicía que viña de Portughal, carghaban xa nos vaghóns.

Lino: José: Lino: José:

Lino:

Antonia: Lino:

Lino:

José: Lino: José:

Antonia: José: Antonia: José:

Antonia: Lino: José: Lino: Antonia: José: Lino: José: Lino: José: Lino: José: Lino:

Barcas---Barquichuelas pequenas, ba batelas de esas coma veñen aghora os...un pouquiño máis...

Os caiucos...

Si, si. Eran barcos de pesca, entonces dedicábanse os barcos de pesca, dedicábanse a pola noite a transportar eses esa mercancía dun lado pra outro.

Despois se pasaba pan, un pan mara marabilloso de Portughal pra acá, e andaban varias, varias mulleres a… a traelo pra acá e viña a ghuardia civil e tiráballe o pan, unha patada no cú, e un marchaba e eles quedaban co pan.

E co aceite.

A ghuardia civil, os era ó tempo eran os carabineros non, pero.. pero era toda, era toda a familia ighual.

Non, porque eu total pra dúas veces que fun sólo, marchei marchei pra alá con, cunha cargha de manises e viña pra acá con outra de café e chegharon a casa e ti te tuveron que sacarme a roupa das costas que ,que eu non pudía de mulladiño que estaba e desde entón dixen non, non,non xa non quixeches ir máis...

Vale máis comer pan sólo e mandar fuder isto que, isto que, isto non é non é aquelo era coma pullino habeos, aquelo era de medo.

E iba merluza pa Portughal tamén, caixas de merluza, iso si que era malo, porque tiñas que levar un saco na cabeza entón despois as caixas de merluza ás costas e botaba un fedor e unha friaxe que...

E e mollada, e mollada.

Molladas, claro,claro, viñas pa casa a feder coma un, coma un pulpo igual.

Era merluza---Pero non había donde ghanar nada meu amigho, había que pa levar unha caixa de merluza desas tiñas que andar o mellor dende alí pois eh… tres, como tres quilómetros e dábante doce pesetas daquela.

Casi da, paghábanvos ben.

Doce pesetas, como?

Por, por transportar a, a caixa.

De donde?

Iso non llo digha que iso o sabe el, eh!

Eh? Eran catro pesos, coño.

Ah eran catro pesos bueno oh, primeiro...

Eran catro pesos.

Pero ó primeiro eran doce pesetas entón non foi o--Despois, despois eran do, catro pesos pra alá e catro pesos pra acá. si, porque despois subiu, o contrabando aquí pois...que che vou dicir debeu durar polo menos de vinte anos, eh!

Ouuu durou moitísimos anos ho, o contrabando...

Antonia: José:

Lino:

Antonia: Lino:

Antonia: Lino:

Lino: José:

Lino:

José:

Durou máis porque nós índa derde, desde que casamos índa anduvemos no contrabando e...

Vinte anos duronos ben, entonces e... pois claro, iba subindo a vida, pois iban pagando eso tamén.

Oooo nunha volta, esto incluso, un, un viciño meu tróuxomo un saco de de café a casa eie e ieu trughera outro foi cuando me sacaran o--- e despois luveno a casa e luveno a funeraria e luvena no carro que ia o carro i os bois e botei unha pouca de palla por riba ós sacos, chego á casa do Lara encóntrome cunha ghuardia civil ieu botei e boteime a asubiar díxenlle eu...ala vai, ala vai!

Alá vai o carro, i os bois e tudu.

Naquel momento, naquel momento se me meten un ferro no cú arredouro cortan, córtoo porque marchaba o carro i os bois i a multa, eu seghín pa diante sempre, a ghuardia civil non me fixo caso, eu ía a asubiare e seghín i eu ve veña a ver si chaman , a ver si chaman, a ver si chaman que estaba con un ollo adiante i outro atrás para ver si chamaban --- a ghuardia civil non me fixo caso eu luveno e dixen, non Lino, Lino non o pillan aquí máis, fóra que tome polo cu isto que isto é unha mierda pero muita muita xente fixo cartos con iso, alghúns fixeron diñeiro i outros morreron arrebentados...

Bueno, e matáronos.

Outros de tundas da ghuardia civil, dos carabineros e despoós dicíanlle o o, os carabineros decíanlle ó ós fulanos, como lle dixeron ó Manolo das Pías dice “que queres como che dé as ostias sentado ou ou de rodillas?”

Aínda enriba de viren de cobrare de cobrar os cartos que pasaban pra Portughal porque a ghuardia civil cobraba polos pases, tanto a caixa, entendes? E despois de cobrare viñan e e aínda enriba a patadas no, na xente que andaba a carrexar, iso era unha verghüenza home, era unha sinvergüencería que... Dios... válghame Dios...válghame Dios...

Eu non, non na nosa casa cuando eramos non, non pasamos fame, non pasamos fame porque, porque había unhas veighas...e despois e...

Porque ti tiñas capital, tiñas aquí, tiñas eso das veighas pero o que non tiña, como non tiña miña nai que non tiña nada bue... vivía do xornal pois pasaba, pasabamos fame. os meus hermanos traballaron, traballaron nunha, nunha tilleira, tellera a facer ladrillo e tella e todo iso entonces pois ghanaban un peso pero había casas que non que non ghanaban nada porque non, non había xornal porque os dueños do capital estaban, tiñan sobráballe xente, sobráballe xente pra, e muito, muita xente fixo o burro a traballar de, de, praqueles sirvenguenzas eh... inda enrriba mal tratados.

Sabedes quen quen sacou esto a delante, quen sacou España aiqui a delante? A que non, eh?... se pasara muita fame. foi un general que había

Antonia: José:

Lino: José:

en Francia que se chamaba “ de “Gault”, ese levou a xente pralá, confome veñen aghora eses... tamén alá pasábanar neghras.

Bueno pasábanas porque algún ía se documentación muito tempo, conforme veñen ahora estos que veñen aquí pra España, ibamos nós daquí pralá eu non fun pero, daquí foi xente así, cheghaban a Francia a Francia a Suicia, Suiza, Alemania e toda esas partes de aí. había que traballar no campo, e vivir se facía falta nos coches vellos e facer de comer,e non ir a un bar, nin ir a nada pra poder aforrar unha peseta porque o cambio favorecíalle ¿comprendes? entonces eles alá non ghastando aforraban e aquí o cambio favorecíalle e que pasa que aquí en España cundíalle tamén porque a divisa daba moitos cartos aquí entonces dende alí dende que o general de Gault levou xente pra Francia foi cando se empezou a vivir un pouco millor aquí en España, coa inmigración, ahora a inmigración trouxo moita ruina porque hoxe en día xente da miña idá foron pa Francia daquelas e aghora os fillos casáronse alá e unha cousa toda e ahora os pais non poden vir, o millor fixeron alí unha casa e non poden vir vivir pa aquí.

FELICIDAD DA SOUSA ENRIQUE DA SOUSA FRAGUESÍA, PRADO (MELGAÇO) Felicidad:

Enrique:

Meu tío tiña un ghrande hotel na un hotel na na Baiona era o hotel de Palma, onde se hospedaban --------chegou a ser onde se hospedase alá o presidente noso portugués nese hotel é un ghrande hotel veu a guerra ficou ficou sem nada -------Se llamaba, se llamaba Antonio Gómez De Xoldra

Enrique: Felicidad: Enrique: Felicidad: Enrique:

La esposa era, era gallega Era Se llamaba Pepita Jusefa Jusefa, pero máis conocida por Pepita ela foi a a Madrid porque él estaba condenado a muerte y fue y se arrodillo perante Franco para que no le matara el marido. Depois él murió aquí en en el asilo

Enrique: Felicidad: Enrique: Felicidad:

Si,si.

El vei pracá.

Si porque El tiña tiña un filho atravesar atravesar u río aí en Monçao tamén io mataron d’un tiro mataronlhe o filho, ficou sem filho e sem nada.

Felicidad:

Ah, foi un rapas d’aquí vesiño noso, q’ía cunha carga ás costas de xabón, unha carga grande, pesada, ao escapar a fuxir do__________ foi ao fondo río, un rapas novo.

Enrique:

Depois de la guerra hubo las persecusiones no?, donde los franquistas perseguían a los... los que eran comunistas, y entonce ellos atravezaban y venían por aquí y ze escondían, ze escondían el las cazas se escondían, bueno, donde donde podían parar, porque...

Ah... si soubesen onde estaban viñan a buscalos.

Venían a buscarlos, si.

Viñan buscalos, si señor. Pra pra fusilare, matare.

Y eso foi lo terrible de la guerra civil de España foi la venganza, depués, al final no? cuando ya los los franquistas habían ganao depués la persecución a los, luego vinieron pacá muchos ahí, e no fue ahí no penso ahí no _____________que se se hospedaron muchos ahí Eh...iso no sei, sei que _________andaba a cara cun rapas fuxido alí_____aquí mismo d’Arbo, d’Arbo, que era subriño, primo do tío Américo, chámabase el Isolino, e tivo q’escapare i anduvo aquí fuxido

Felicidad: Enrique: Felicidad: Enrique:

Felicidad:

escundido muito tempo. Viviu, os pais vivían alá máis el o rapas tivo que fuxir, senón matábano. É así, coisas da guerra.

Felicidad: Enrique: Felicidad: Felicidad: Enrique: Felicidad:

Enrique:

Felicidad:

Había varias, varias coisas, entre ielas como te digo era xabón, aseite, café, era unha das prinsipais coisas, era o café Se pasaba el café de aquí para allá Eh, dacá pralá, i xabón, barras de xabón, i varias coisas___________.

Trasían entón eran o aseite, d’alá era aseite, café d’alá non tiñan, viña d’acá pralá, eh.

Non traían, trasían os cigarros.

Eu de sigarros como non os fumaba, máis eh había, había contrabando de tudo, o que había alá máis barato, viña pracá.

No, no se vivía bien porque, porque Franco, perdón Salazar, tenía un compromiso de mandarle todo lo que pudiera aFranco, ayudar a Franco no? ya que los dos eran, la política era misma, eran, eran amiguitos y y compartían la misma política, eran dictadores, y entonce este de aquí ayudaba a Franco con comida y con otras cosas no? entoce le le quitaba a los portugueses la comida pa mandársela a su amigo allá, no fue?

Fue, fue. Había uniao entre ieles, os dois presidentes, quen sufría era o pobo, i, ficaba ficaba a xente sen as coisas para ir pralá.

DOLORES PÉREZ ALMEIDA CASTRELOS (VIGO) Yo cuando íbamos a la escuela, cuando era ni..., chiquilla, que..fue el primer día de la guerra, el 20 de julio a media mañana, ese día, fuimos, íbamos a la escuela, y en seguida al llegar a pereiró dijeron: no se puede pasar, no se puede pasar que están los falangistas en pereiró y dixen yo: entón porque, porque non se podía e máis ta xa non abría a porta siquera, e vinme pa casa claro. E despois cheghamos e xa foi cando xa a xente empezou a decir que había gherra na Porta do Sol e que mataran ó Doctor Carreró, ó Capitán Carreró, que non miras que ese, ese é o primeiro que mataron. Aquí en Vigho foi o primeiro home que mataron na Porta do Sol. Se disía que iba ó pesca, a buscar peixes a tal ou así tiña q’ir por detrás de de, da fábrica de saco.

Eu traballaba na fábrica de Albo, i unha mañán levaba os cartos, e iba despois á fábrica, á de..., á ribeira a buscalos bonitos, que estaban alí os bonitos, sardiñas a tres perras o kilo, a tres perras a... o sento, e xoubas, e e bonitos a nove reales cada bonito.

Dúas, dúas con vintesinco, dúas pesetas con vintesinco séntimos eran nove reales.

E a difunta de mamá disíame ela: Mira Lola, se síntedes os avións escondédevos nun sitio que ten un A e unha hache, e sentíamos os avións, como íbamos por baixo, que despois xa puxeron un hospital alí ó lado de, máis pa diante das Carmelitas, puxeron alí un hospital de...pos pos, os que lastimaban... porque nin todos mataron, alghúns escaparon...Ai!Amparo de Borja estuvo sinco anos presa, sinco anos polo menos, presa na como lle chaman na...nas Síes non non no outro sitio que hai aí...

Eso é en la Isla de San Simón estuvo Amparo cinco anos presa, porque decía la gente que tenía hombres que eran de Beade muchos murieron porque vinieron... fueron a casa y... ya los cogieron porque...mi padre también le revisaron varias veces la casa pero mi padre no le encontraron nada porque...porque mi padre era...hablaba pero no... no tenía nada de sociedades desas.

Y entonces ella tiene como tenía taberna, claro los venían a la taberna de ella, porque ella también estaba viuda y ya sabes que los hombres van a donde hay...y entonces y ella empezó a guardarlos allí, entonces fue cuando empezaron a buscar a esa gente y algunos los mataron, otros...aún viven y otros murieron, pero por ellos no no no los cogió, no los cogieron.

Mientras que en Pereiró detrás del cementeiro, nosotros íbamos pa bajo y decían: en Pereiró mataron tantos homes na na... na de Xaneta, e nós íbamos a mirar. Pero os, as policías, os ghuardias que xa había falangistas pero por montes eh, non te penses que

había dous nin catro nin seis, xa non nos dejaban pasar para pra’lá, pero ibamos e...porque os homes poñíanos así todos a fila e enseghida cun couso: shshshshshshshshsh xa iban, xa mataban todos, e enseguida levábamos pa Pereiró.

Naquela esquina que hai alí que fai coa...coa do porteiro, alí había, botábanos así como estaban vestidos...E viña a xente, claro, as familias e desían: ai Dios mío mataron! E claro había a miralos e xa non non...miraban non sabían se eran eles, moita xente non sabía se llos mataran, se estaban presos, se...se como era o conto, porque claro eh...tirábanos alí á... sin caixas e sin nada... eu non sei se ahora os levantarían ese sitio aí, non... desde logho ahora non... Pero, despois entonses empesaron a matar de noite, collíante pola carretera e xa non contaras vir pa casa porque o Parque de Castrelos era...coma...unha inspesión de polisía, había moitos falangistas, moitos...moitos policías, ghuardias, ghuardias d’asalto, daquela era:

“Mamá yo quiero ser guardia de asalto no quiero trabajar porque me canso sesenta duros dan y una pistola y una porrita bien castigadora”

Entón os rapases quirían ser ghuardias d’asalto, e fasían falta moi altos os ghuardias d’asalto, e... e claro os rapases tiñan q’ir traballar porque que comíamos? Había que...non había pan, non había de to... bueno, hasta o, hasta o, hasta o cuarenta aínda menos mal, aínda se foi comendo algho, pero despois do cuarenta ó cuarenta e nove, foi unha fame neghra. Había q’ir á cola do pan, eu estaba embarasada de tu abuela entonses eh...despois de que me...me díxenlle á do pan que estaba embarasada, dixo: “Pues no espere cola usted”. Pero un bollo que me daban, tiña q’ir a catro ou cinco panaderías, porque o difunto de meu pai era vello e mais miña nai e eu tamén tiña...compráballe pa eles e máis para min, porque se traía tres bolos dáballe un a eles e dous pa nós. E a difunta da miña soghra tamén traballaba nun hotel e traía... e estaba nun hotel, e traía a roupa pa lavar e eu lle ía axudar a lavar a roupa porque despois dábame...ela no hotel dábanlle muito pan e así. Mira o que era a vida de antes, a fame que pasábamos, había unha fame neghra. Despois cando teu abuelo xa viu pa... non viu pa Vigho, inda foi pa Coruña, despois dábannos un litro de aseite cada mes, un quilo de arros e outro de azúcar, e eu repartía entre miña soghra, e meus pais e pra nós. Repartía porque claro, non había...non había pa comer, non había nada e iso non se podía comprar, había q’ir ó... había q’ir ó extraperlo a...a Portughal. E, e cando viña un barco a Vigho, eu cando viña un barco a Vigho, cando traballaba no almasén de bacalao pois unha señora iba alí a venderlle ó jefe meu, e a nós tamén nos ofresía e íbam...e comprábamos.

Eu cando me casei non estrenei nada, fun con...fun coa roupa que...sólo estrenie un traxe de chaqueta que me comprou teu abuelo, que eu a combinación e a roupa que tiña a tiña eu de comprarlla ás extraperlistas, non, a min non me non... non había donde comprar tampouco, non había nada donde comprar.

Despois entonses foi cando empesou a... empesaron a... a min matáronme un primo ahí en Símil, que viña borracho, pero fasían cada cousa... matárono, tiraron con el, no borde da asera e cortáronlle as súas partes e metéronllas na boca eos dedos cortáronlle os dedos por aquí e metéronllos na boca. E claro, como faltaba, faltaba e eles morrían, morría moita xente do pulmón, coa fame porque había moita fame, entonses faltaba da casa e dixo a difunta da miña tía díxolle á miña nai: “ Eu non sei o José, non viue “ e vai o difunto do meu paie dixo el, díxenlle eu: “ Heille de preghuntar eu...” Porque eu tiña moita amistad cos ghuardias, porque eu era alta e era así mui... mui...metíame con eles tamén e eles comigho, e lle preghuntei, e dixo el: “ Si, ese, ese, ese venía borracho y lo llevamos, lo llevaron a Samil, ya no lo trajeron a Castrelos, lo mataron allí...” Porque despois fomos, fueron a buscalo e pero no nolo dejan coller, non, a xente da...das familias iba buscalos pero xa había un cantar que disía: “ Al día siguiente llegan sus amadas todas enlutadas pero no lo dejan porque están de guardia nuestros patriotas sin Dios y sin alma”

Meu irmán Parito por estar...por mexar alá na Plasa de Portughal tamén o levaron preso, pero eu como así mui...pois disíalle, eh... chamáballe, un chamábanlle...como é, Alfonso e outro chamábanlle... San... San Miguel. e desíalle eu: “ Oye, San Miguel hoy llevastes un chico que... un chaval, porque era un chaval meu irmán, eu era... moito máis vella ca eles, que eu era a máis vella, meu irmán Pepe o máis vello e despois eu: “Llevastes a mi hermano, donde lo tenéis” e dixo el: “ Tu hermano?” e dicen eu: “Si, en la Plaza de Portugal que estaba meando en los jardines” e dixo el: “ Ai si, aquel chaval, cabrón, le dijimos que no, que no... hiciera eso ahí y lo hizo, y lo llevamos pal parque” e dixen yo: “ Ai Dios mío, es mi hermano, a ver si lo soltáis” (Guardia) “Pues ven que está allí, a ver que...” e soltárono. Despois outro día ________ ó meu irmán o Pepe, alá na peluquería de ismael, a peluquería... ó lado do Casino, ó lado do Casino Obrero había... a que ten, a que tiña o comersio eh, a... a muller, o home da que tiña o comersio dese de Cándida Loureiro, e... e tamén lle dicen e tamén mo soltou.

Mataron muita xente muitísima, pola Porta do solo xa non pudías ir porque como houbera esas mortes, despois alá en Policarpo Sans tamén houbera... dous días ou tres, en Vigho solo foi dous días ou tres eh! Despoise mataron moita xente seghida si, mataron moita xente seguida.

Pero despois había moitos cantares dos falangistas eh... bueno os falangistas eran os... arriba España, no.... nadie, non disían viva españa, arriba España: “ Arriba España, arriba España, arriba España hasta morir, y gritando arriba España entraremos en Madrid ”.

Xa digho, eu a gherra a gherra de todo, claro, aquí moitas cousas desas de por aquí, pero claro meu irmán foi á gherra, pero a gherras a todas gherras, a todo, meu irmán estuvo, pues todo durante toda a gherra e que _______ e xa o colleu o primeiro da guerra porque el era do trinta e seis, el naseu vamos el era do, coma min, una ano maior ca min, e que, el tiña q’ir, no no ano siguiente ou así, cando, cando cumplira vinte, alá era cando se cumplían vinteun anos, pero ó vir a guerra xa chamaron a todos. na casa do teu abuelo colleron os dous irmáns, na guerra. Meu irmán o máis vello era así un pouco...

Meu home foi a toda a guerra todo o tempo, todo o tempo de guerra, hasta que quedouno, no frente de... de Teruel, quedou sin un ollo. Foi cando lle deron un tiro nun ollo, e quedou sin un ollo, pero inda tuvo q’ir pa Coruña eh! hasta que que non o deron ido útil para servicios ausiliares. Pero no, despois de que levaba xa tempo na Coruña, despois de falar, faláramos cun, cun irmán do señor Avelino, que estaba alí na cársel dalí, no alí nun, nun sitio deses donde había presos, e... entonses déronlle o... o pa servicios ausiliares e despois entón xa viu pa casa. pero, na casa...despois déronlle... si que despois pagháronlle, pero el correu muito porque claro, el xa o colleu alía a guerra, había seis meses que estaba alí, e pa máis en Bilbao, que el estaba en Vitoria, e é onde o colleu, porque o teu ti Pepe...

La madre de mi cuñada, la de i, la... la que murió, la hermana de la mujer, la suegra de mi hermano, iba a la Farrapada, trabajaba en la fábrica de Portante, y depués de noche iba a la Farrapada, y traía pa vender, y le vendía a mis tías, le vendía sábanas, y ropa porque no había donde comprar nada, aquí non había nada donde comprar nada, non había nada nos comersios nin nada, y entonses, iba ós comersios, iba alá, e ás noites viña, viña por onda miñas tías, non ves que cando morreo a difunta da miña tía, a última que morreo era... disía todo o mundo: “ Ai, era moi boa persona, era moi paghadeira, a min, eu muito lle vendín...” Claro, tiña seis ou sete fillos, e vendíalle a pouco a pouco.

Nós no, porque nós como meu pai era sastre sempre estábamos máis ou menos.

De Portughal traían xabón, traían... inada ahora, inda á tarde falou ahí unha que estuvo presa por unha barra de xabón, que estuvo presa por unha barra de xabón, que... dixo: “ Eu andaba a vender” e tiña sentaseis anos, e disía ela: “ Eu fun á, eu fun a Portu, fun iba a Portu, eu iba ó extraperlo a Portughal “ de Portughal traíase xabón, e roupa, roupa de tódalas clases, trapos e sábanas, e, pero sábanas, bue, sábanas pequeniñas, antes que era o que había.

Antes non había nada que comprar, daquela non había nada que comprar xa che digho eu, e non, si quirías comer un bocadillo, non había donde comprar o bocadillo, non era como, coma, coma ahora. Nin coma, eu cando viu teu... ai, Dios mío! cando,cando, cuando nos casamos pasamos unha fame neghra. cantas veses eu comín o caldo xa... antes dáballe de senar á nena, que era Piruca, e disíalle me... viña teu abuelo: “ Xa senaches? “ “Si, si, xa tes alí a sena, xa senei” porque viña, porque el fasía traballos así.

E traían cousas...

... nos daban, sien gramos de de azúcar, cien gramos de de arroz, pa cada uno de casa no, nosotros éramos siete, e tal, bue, aceite, un poquito también, un cuarto, un cuarto de de litro a lo mejor pa, pa cuatro o pa cinco. Mucha hambre, había mucha hambre, mucha.

Porque despois morría muita xente, e claro a xente tamén cheghaba e, e... porque se, por si se lastimaban, estaban en el hospital, cheghaba xente ó hospital e era coma se non cheghara nadie, porque non, non los dejaban mirar, com habían dejar mirar, se se tiñan aquel, naquelas cousas tan ghrandes, como, tan ghrande coa unha fosa, coma este couso, e estaba aberta e tiñan unha tapa de, unha tapa de...de lata tapada de vamos, de lata de...

E estaba tapada e alí non, non podías nada, non podías había un guardia noite e día alí a mirar, non se podía entrar alí no cementerio, eh! E cando mataban a alghien, nós ibamos ó cementerio a mirar como fasían, pero non fasían, os falangistas non fasían máis ca correrte, os falangistas eran malos coma inda peores que os ghuardias.

“El veinte de julio a media mañana la ciudad de Vigo el facín más alta a bombo y platillo la guerra anunciaba y a la voz de fuego disparan metralla Donde el Carreró fue asesinado...”

“Anda vira, vira senón viro eu teu pai é meu soghro teu amor son eu teu amor son eu teu amor son eu anda vira, vira senón viro eu Miña nai e maila túa miña nai e maila túa foron a unha romería miña nai viña borracha ia túa non se detiña ia túa non se detiña ailalelo ailalelo”

“As mosas de Vinsios cando van co ghando espichan a vara e beillan o tango e beillan o tango e a muiñeira as mosas de Vinsios non hai quen as queira” Tuven vistidos de saco, sa saco pero de ute, saco de iute, non saco dos blancos do... dos blancos despoise ghardabámolos pa faser sábenas.

No, nós ghastábamos porque daquela, eu xa... entonses ghastábamos e... tíñamos, tiñamos comprábamos sacos do asúcar dúas perras, ou, ou un real ou así, e comprábamos tres ou catro e fasíamos vestidos e saias, eu tiña un traxe de chaqueta mui mui mui bunito, mui bunito i outra chaqueta que comprara meu pai de tela e rompíno por aquí pero claro, eu quería ir ó baile coma a xente, quería ir de paseo, e rompino por aquí a chaqueta e máis non me podían comprar outro e botáronmuns...unhas coderas así e tiña asul marino...

Eu anduven descalsa e... nós ibamos á fábrica en socas, non eu nunca ghastei un uns sapatos -------pa ir á fábrica non, nin pa ir á fábrica despoise cando fun á de Evaristo si e... e ibamos en socas, cando chovía ibamos cansadas que mima chegábas alá cansada, coño porque en socas, as socas pesan muito. E despois eu tiña unhas sapatillas blancas e túdolos días, túdolos días de Dios levábaas hasta a fábrica e aunque sea na fábrica se miraba que tiñan algho manchado lavábaas e coma eu traballaba no taller e había as máquinas de... de faser as as latas eu puñía alí as sapatillas e e xa me secaban.

E á noite chegaba muitas veses ás dúas da mañán e ás tres de.de velar porque cando velaban as da fábrica tiñan que velar todas e iba alí á ffffff...ó regheiro do Carballo, iba a mamá conmigho, lavaba o vestido e despois ela ensendía una lumarada na cusiña, na lareira e alí puñía unha silla e puñía o vestido e a mañán estaba seco e así todas esas cousas.

“A túa muller Farruco éche unha complementeira co rabo dunha sardiña comeche unha bola enteira E vai de rumá, e vai de rumá, vai de rumá nena a noite todá, a noite todá., a noite todá e vai de rumá, e vai de rumá”

Nós era na fábrica, viñamos de noite: “ Qué campana es aquella que toca tan dolorido es la campana del cielo que toca porque te olvido Anda vira...ai Rabea, rabea rabea Pedró senón tes tabaco chupa no dedó, chupa no dedó, chupa no dedó, rabea, rabea, rabea Pedró” Po, porque había que entretener o tempo: “ Naquella ventana hai luz, allí se están acostando, allí está el bien de mi vida, y yo por aquí penando” Cantábamos todos cantares que sabía, eu, eu sabía, eu sabía cantares, eu, eu aprendía todo mira que miña nai dábame cada tunda, a min peghábame con toda, porque ó millor chegaba de traballar e ó millor había un vello a había antes e na en Vigho, había homes a vender coplas, seghos, e vindían coplas e ieu xa compraba unha, ó mellor unha perra, unha copla eu xa ó cheghar a casa, eu xa no outro día xa a sabía, eu despois cantaba tódolos días, e o difunto do teu abuelo si que sabía cantighas, ahora que o difunto do teu abuelo cantaba... cantares de... o abuelo sabía muitos de tangos, os tangos cantábaos que bueno...pero e os que máis mérito teñen cando íbamos así eran eses cantares cando víñamos de traballar porque, porque naquella ventana luz, allí me están, se están acostando allí está el bien de mi vida, y yo por aquí penando... “ Miña nai díxome o...

O meu amor díxome onte, que me había de vir hoxe anque veña índa non tarda cádralle o camiño lonxe” Este...

“Se queres que vaia e veña de noite pulu lunar anda prender a cadela que non fai máis que ladrar” Eu e...

“Tengo un novio que es un chulo, es un chulo, es un gitano, todos los días lo veo con la gorrita en la mano” Porque era, era lo... antes era... non había... nós antes e... xa éramos mosas de desaseisete anos e así, e aí na Fonte Alvitre xughábamos a ghalopar e fasíamos así esas cousas.

Aquí en Vigho había moita fábrica, moita xente nas fábricas, a xente de noite, de noite e de día, xente traballaba hasta deshora da mañán, hasta deshora da noite, a xente, moito peixe, moito peixe, moita sardiña, hasta traiamos nós as sardiñas que lle viñan ó medio cabalas e así na fábrica dábannoslas para... ti estabas a cortar as sardiñas e tomabas traíalas ti que non ...cousas que non se...que non se... podían, que non se podían non se podían antes non se, ahora faise todo de de conservas, pero daquela sólo era sardiñas e bunito.

“ Los cabellos de una rubia, dice que tienen veneno aunque tengan sulimán, cabellos de rubia quiero.”

No, pa Portugal, os escapados andaban...pa Portughal e pa onde podían, os escapados escapaban, non iban... non iban coller un barco, porque estaba todo o muelle desocupado, polisías e ghuardias e de todo. Non se pudía ir pola calle, non se pudía ir a Vigho de día, non se pudía, non había unha festa, non pudía habela, e é así, os falangistas eh... inda peor, muito peor os falangistas que os ghuardias, os ghuardias dasalto, cando viñeron os ghuardias de asalto que eran malos coma chispas. E...porque non non se paraba un polas calles, pero nós cando tiñamos a tenda hasta, fasíamos moitas festas á noite, con Marina a do Víctor e...e cantábamos e todo, fasíamos a... sempre cando tíñamos alghún... fasíamos sena, porque como era cousa de... de que non, claro, non era familiar, entón despois cantábamos, bue!, eu cantar eu, eu pra min ghustábame sempre cantar, muitos cantares. Eu na misa, porque eu iba, eu iba a misa túdolos domingos eh! de raparigha claro, de chavala, de maior xa, de raparagha, de raparigha, despois de casarme no, hasta que morreu meu pai, pero eu desde raparigha fun a catequesis e...todo, e eu cantaba na ighlesia, a min encantábanme os cantares da ighlesia, aprendía pa diante, eu eu, eu todo, eu bueno, pero claro, tantos anos... xa che digho que cando estou sola si que me acordo de todos.