IL-PONT Lulju 2022

Nu. 67 – LULJU 2022

werrej L-Editorjal

2

L-Aħbarijiet

3

Reazzjonijiet

6

L-Intervisti: Jane Micallef u Francesco P. Attard

10

L-Intervisti: Robert Busuttil u Ray Fenech Gonzi

17

L-Intervista: Fabrizio Foni

25

Kitbiet ta’ Philip Borg u Rita Gatt

28

Kitba ta’ Mario Attard

31

Kitba f’versi ta’ Victor V. Vella

33

Reċensjoni: Id-Dubbiena u Stejjer Oħra

34

Reċensjoni: Ninu Cremona (1880-1972)

36

Reċensjoni: Mumenti Klandestini

37

Reċensjoni: Ir-Rumanz tal-Fieres Safran

39

Kitba ta’ Michael Zammit

42

Reċensjoni: Spirali u Poeżiji Oħra

43

Il-Poeżiji u Versi lil hinn minn xtutna

47

Minn fuq l-ixkaffa

52

Min jixtieq jikkontribwixxi f’IL-PONT b’materjal ta’ livell, mhux twil u adatt jista’ jibagħtu direttament lill-Editur flindirizz ilpontliterarymagazine@gmail.com

1

Ħsieb dwar Malta fil-letteratura barranija: kemm hu sabiħ tisma’ barranin ifaħħru lil pajjiżna u jitkellmu dwaru mill-perspettiva tagħhom li jkunu qed jara issitwazzjoni lokali minn barra. Sabiħ tisma’ b’xogħlijiet letterarji barranin li jagħżlu lil Malta bħala l-isfond fejn isseħħ l-azzjoni tar-rakkont. Hija xi ħaġa li lili tolqotni dik li t-turisti u l-barranin li jiġu jżuru lil pajjiżna ma jarawx il-bini li tiela’ bl-addoċċ u li qed joħnoq il-ftit spazji miftuħa li għad fadlilna, lanqas it-traffiku estrem li jaħkem lit-toroq Maltin u Għawdxin f’sigħat partikolari tal-jum. Minflok, huma jinġibdu lejn il-baħar ikħal li jdawwar lill-gżejjer tagħha, iż-żoni storiko-kulturali bħall-Belt Valletta, ilKottonera, it-tempji preistoriċi u mkejjen simili. Xi wħud jemmnu li postijiet bħal dawn bħal jarmu enerġija pożittiva li lilhom tgħinhom ikunu kreattivi jew pożittivi. U dan spiss naqrawh f’xogħlijiet letterarji. Dwar dan, IL-PONT kellu l-okkażjoni jinterviata lill-kittieba Taljana Paola Mara De Maestri, jew lill-kittieba Kanadiża-Maltija Marthese Fenech, jew lill-poetessa Marokkina-Taljana Dalila Haioui, li kollha żaru lill-gżejjer Maltin u kitbu xogħlijiet letterarji ispirati minnhom.

online jista’ jidħol fil-ħolqa https://issuu.com/ patrickj.sammut, u hemm ikun jista’ jara parti kbira mill-ħarġiet.

Hija xi ħaġa sabiħa wkoll u ta’ min napprezzawha meta nisimgħu b’barranin li qed jitgħallmu lsienna u saħansitra jitkellmuh tajjeb. Dan huwa sinjal konkret min-naħa ta’ min verament ikun irid jintegra ruħu tajjeb mal-kultura Maltija. Lil dawn l-individwi għandna nuruhom rispett u ngħożżuhom, imma niftakru wkoll kemm hawn Maltin u Għawdxin, fosthom kittieba, li ilhom jagħtu kontribut qawwi lillkultura Maltija, imma għax ma ġewx skoperti minn xi akkademiku Malti jew għax m’humiex parti minn klikka partikolari, twarrbu fil-ġenb u intesew kompletament. Għandna napprezzaw lill-barrani li juri interess fil-lingwa u l-kultura Maltija, imma qabel kollox għandna nindividwaw min verament qed jagħti kontribut siewi lill-qasam letterarju - u anki kulturali - Malti b’mod ġenwin tassew. Min hu responsabbli ta’ fondi inġenti li qed jingħataw ta’ kull sena f’oqsma bħal dawn, għandu jkun verament konxju tal-istampa sħiħa biex b’hekk l-eluf ta’ ewro li jingħataw kull sena ma jmorrux dejjem u regolarment għand l-istess persuni u entitajiet.

IL-PONT jistieden ukoll lill-għalliema tal-Malti u talletteratura inġenerali biex jekk ikollhom kitbiet interessanti u fuq kollox bil-Malti li jistgħu jinteressaw lill-istudenti tas-SEC u tal-MATSEC, ma jiddejqu xejn jibagħtuhom.

Nerġa’ nfakkar li IL-PONT dis-sena qed jiċċelebra lgħaxar sena mit-twelid tiegħu fl-2012. L-Editur għadu kemm għadda numru ta’ ħarġiet hard-copy ta’ din irrivista lill-Akkademja tal-Malti, sabiex issa min jixtieq ikun jista’ jikkonsulta l-ħarġiet kollha fis-sede ċentrali tagħha, Dar Doreen Micallef, fil-Belt Valletta. Għal min jixtieq jara edizzjonijiet passati ta’ IL-PONT

Infakkar li l-idea oriġinarja ta’ IL-PONT kienet dik li tlaqqa’ flimkien qarrejja u kittieba Maltin u barranin, kittieba ma’ kittieba oħra Maltin u ta’ nazzjonalitajiet differenti, kitbiet bil-Malti ma’ oħrajn biż-żewġ ilsna l-oħra, qarrejja ma’ bosta xogħlijiet letterarji u kotba marbutin fuq kollox mal-kultura Maltija. Xi wħud mill-qarrejja jinsistu li IL-PONT għandu jkun sit ta’ polemika, xewka li tniggeż fejn hemm bżonn.

Infakkar li min irid jista’ jikkontribwixxi anki f’dan issens, basta ma nitbegħdux mill-qasam talletteratura. IL-PONT għamel mill-aħjar biex matul dawn is-snin iżomm ċertu livell letterarju rispettabbli, anki jekk l-Editur hu konxju li mhux dak kollu li jiġi ppubblikat huwa tal-istess livell. Inħallu lill-qarrejja jiġġudikaw x’jogħġobhom u x’ma jogħġobhomx. ILPONT jipprova jagħti spazju anki lil min spazju ma ngħatax minn entitajiet oħrajn. IL-PONT jemmen ukoll li l-varjetà ta’ kitbiet mhix xi żvantaġġ, imma ħaġa pożittiva tassew.

Fuq nota differenti, nixtieq infakkar il-memorja ta’ żewġ kittieba u ħbieb tiegħi li magħhom ħdimt fi ħdan il-Għaqda Poeti Maltin għal snin twal u li ttnejn ħallew din id-dinja fl-istess data: l-24 ta’ Ġunju.

L-ewwel wieħed hu r-Rev. Mons. Amante Buontempo, fundatur tal-Għ.P.M. li miet fl-2004, u ttieni hu Charles Magro MOM, għal tant snin segretarju u wara anki president tal-istess Għaqda li miet fl-2016. Insellem ukoll il-memorja ta’ tant kittieba u poeti li matul is-snin li kont attiv fl-Għ.P.M. sirt nafhom u m’għandhomx magħna, fosthom Tony Caruana, Godwin Cini, Mario F. Bezzina, Manwel Cassar (tal-Awstralja), Peter Caruana, Maurice Mifsud Bonnici, Frans Xuereb, u tant oħrajn. Dawn kollha għaddew għal ħajja aħjar u m’għadhomx preżenti fiżikament, imma żgur għadhom ħajjin, inklużi leħenhom, ruħhom, ħsibijiethom, fil-poeżiji, fin-novelli, fir-rumanzi, u kitbiet oħra li ħallewlna u li għadna nistgħu naqraw f’antoloġiji, ġabriet u kotba varji. Jistrieħu lkoll fis-sliem.

2

REBBIEĦA TAL-INTERNATIONAL BOOKER PRIZE 2022

Il-Ħaġar - Heart of Gozo, fi Pjazza San Ġorġ, ir-Rabat, Għawdex.

Geetanjali Shree hija l-ewwel kittieba Indjana li rebħet l-International Booker Prize. Ir-rumanz tagħha, Tomb of Sand, hu l-istorja ta’ familja ambjentata fi żmien meta l-Indja inqasmet fi tnejn, u jirrakkonta dak li għaddiet minnu mara ta’ 80 sena wara l-mewt ta’ żewġha. Tomb of Sand, rumanz ta’ 725 paġna, hu anki l-ewwel ktieb bil-lingwa Ħindi li qatt intagħżel fost il-finalisti ta’ dan il-premju letterarju li jiswa mal-50 elf sterlina Ingliża. Il-premju se jinqasam bejn l-awtriċi Shree u t-traduttriċi li toqgħod fl-Istati Uniti, Daisy Rockwell. Dan il-premju jingħata kull sena lil ktieb li jkun maqlub għall-Ingliż u li jkun ippubblikat fir-Renju Unit jew fl-Irlanda.

Immanuel Mifsud [Ritratt mill-paġna Facebook tal-KKM]

JINTREBAĦ IL-PREMJU STREGA GIOVANI 2022

Geetanjali Shree u Daisy Rockwell [Ritratt: bbc.com]

TAĦDITA PUBBLIKA GĦAWDEX

FIL-MUŻEW

IL-ĦAĠAR,

Nhar it-28 ta’ Mejju 2022 il-Klabb Kotba Maltin organizza taħdita minn Dr Immanuel Mifsud bl-isem ta’ “Il-Poeżiji Inediti ta’ Mary Meylak”. Mifsud tħaddet dwar xogħlijiet inediti tal-poetessa Għawdxija, fosthom poeżiji, novelli, drammi, u rumanz. Tkellem ukoll dwar xi poeżiji ta’ żmien itTieni Gwerra Dinjija ta’ Meylak li kkategorizzahom f’erba’ taqsimiet: Alla li jiddefendi lill-Maltin u lMaltin lil Alla; Erojiżmu; Qima lill-Gvern Imperjalista; u In-Niket. L-idea hija li ’l quddiem jinġabru xxogħlijiet kollha ta’ Mary Meylaq u jiġu ppubblikati mill-ġdid għall-pubbliku inġenerali biex igawdihom.

Mifsud ħeġġeġ lil dawk kollha li għandhom xi xogħlijiet tal-poetessa Għawdxija inediti biex jikkuntattjaw lilu jew lill-KKM ħalli fl-aħħar millaħħar toħroġ stampa kemm jista’ jkun sħiħa taxxogħlijiet ta’ Mary Meylak. It-taħdita saret fil-mużew

Lejn ftuħ Ġunju tbabbret l-awtriċi rebbieħa talPremio Strega Giovani 2022. Din is-sena kienet Veronica Raimo, bir-rumanz Niente di vero (Einaudi), ir-rebbieħa tad-disa’ edizzjoni ta’ dan il-premju letterarju prestiġjuż fl-Italja. Fit-tieni post ġiet Alessandra Carati bir-rumanz E poi saremo salvi (Mondadori), u fit-tielet post l-awtur Claudio Piersanti bir-rumanz Quel maledetto Vronskij (Rizzoli). Veronica Raimo twieldet Ruma fl-1978 u hi awtriċi ta’ rumanzi, rakkonti u ktieb ta’ poeżiji blisem ta’ Le bambinacce (Feltrinelli), miktub flimkien ma’ Marco Bellocchio. Niente di vero hu l-ewwel ktieb tagħha ppubblikat ma’ Einaudi.

Veronica Raimo [Ritratt: premiostrega.it]

3

IMUT ABRAHAM YEHOSHUA

Nhar l-14 ta’ Ġunju 2002 miet il-kittieb Iżraeljan Abraham Yehoshua fl-eta ta’ 85 sena. Matul ħajtu xtaq u kien jikteb sabiex Lhud u Għarab jgħixu qrib xulxin u għal żmien twil iġġieled biex iż-żewġ popli jkollhom żewġ stati. Lejn l-aħħar kien favur l-idea li ż-żewġ popli jgħixu taħt l-istess saqaf, stat wieħed imma stat Lhudi, miftuħ għall-Palestinjani. Bħala kittieb ħareġ għad-dawl fis-snin sittin bi tliet volumi ta’ stejjer qosra u l-kotba tiegħu jinkludu The Lover (1977), A Late Divorce (1982), u A Journey to the End of the Millennium (1997). Mir-rumanzi kollha Mr Mani (1989) kien l-iktar wieħed li għamel isem.

Abraham Gabriel Yehoshua twieled f’Ġerusalemm.

Missieru li kien storiku u orjentalist kien ġej minn Lhud li għexu f’Ġerusalemm għal bosta ġenerazzjonijiet. Ommu waslet fil-Palestina millMarokk erba’ snin qabel ma twieled. Abraham Yehoshua studja l-letteratura Ebrajka u l-filosofija flUniversità Ebrajka, għallem fl-Iżrael u wara għex f’Pariġi mill-1963 sal-1967. Fl-1972 beda jgħallem illetteratura komparattiva fl-Università ta’ Ħaifa u aktar tard sar professur. Fost l-aħħar rumanzi tiegħu ta’ min jitfakkru A Woman in Jerusalem (2004), Friendly Fire (2007), u The Extra (2014). L-aħħar rumanz tiegħu, The Tunnel, ġie ppubblikat fl-ilsien Ingliż fl-2020.

TAĦDITA DWAR PARLAMENT

IL-MALTI

FIL-QRATI

U

L-

L-irvellijiet tas-Sette Giugno 1919 wasslu tabilħaqq biex Malta tingħata Gvern Responsabbli? X’nifhmu bi ‘Gvern Responsabbli’? X’inhi d-differenza bejn ‘ilParlament’ u ‘l-Kamra tad-Deputati’? Il-Kostituzzjoni l-ġdida tal-1921 tat id-dritt li r-rappreżentanti Maltin fis-Senat u l-Kunsill Leġiżlattiv li jistgħu jiddibattu bilMalti, bl-Ingliż jew bit-Taljan, imma għaliex iddiskorsi damu ma bdew jiġu traskritti bil-Malti?

Robert Hamilton tal-Partit Kostituzzjonali ta’ Strickland kien l-ewwel persuna li qatt tkellmet bilMalti fil-Parlament u fl-1923 ressaq mozzjoni biex ilMalti jsir it-tielet ilsien uffiċjali. Imma għaliex ilmozzjoni tiegħu m’għaddietx? Min kien Robert Hamilton? Minn fejn u kif oriġinat il-frażi ‘il-Malti llingwa tal-kċina’? Il-Malti meta tabilħaqq ħa postu b’mod uffiċjali u bdew jidhru l-avviżi bil-Malti f’IlGazzetta tal-Gvern? Il-Malti meta sar il-lingwa uffiċjali tal-atti notarili u tal-Kors tal-Liġi flUniversità? L-ortografija tal-Għaqda tal-Kittieba talMalti meta ġiet rikonoxxuta uffiċjalment mill-istat u bdiet tiġi mgħallma fl-iskejjel tal-gvern? Dawn ilmistoqsijiet, u ħafna oħrajn magħhom, ġew diskussi u mwieġba fit-taħdita li saret fis-16 ta’ Ġunju 2020 mill-Prof. Ray Mangion f’Dar l-Ewropa. Id-diskussjoni saret bl-udjenza kif ukoll diretta biż-Zoom u millpaġna tal-Akkademja tal-Malti fuq Facebook. Din ittaħdita saret f’kollaborazzjoni mal-Akkademja talMalti. Tista’ tara l-filmat tas-sessjoni billi tagħfas ilħolqa t’hawn: https://www.facebook.com/ akkademjatalmalti/videos/813100582984801/

Il-Prof. Ray Mangion (ċentru) waqt il-lejla f’Dar l-Ewropa

TAĦDITA MALTA

DWAR

DANTE

FL-UNIVERSITÀ

TA’

Nhar is-17 ta’ Ġunju, saret it-taħdita pubblika “Dante’s Memory: From Fixity to Fluidity” minn Dr Eleonora Buonocore tal-Università ta’ Calgary. Ittaħdita ttellgħet f’kollaborazzjoni bejn idDipartiment tat-Taljan u l-Istitut għall-Istudji AngloTaljani fi ħdan l-Università ta’ Malta, u s-sit magħżul kien il-Librerija tal-Fakultà tal-Arti fil-Kampus talImsida. Dr Buonocore bħalissa qed tlesti ktieb dwar l-importanza tad-Divina Commedia fi ħdan l-istudji tal-memorja fil-Medju Evu Ewropew.

4

TMUT POETESSA TALJANA Nhar il-21 ta’ Ġunju 2022 mietet il-poetessa Taljana Patrizia Cavalli. Hija kellha 75 sena. Hija twieldet f’Todi fl-1947 u hija awtriċi ta’ għadd ta’ ġabriet talpoeżija: Le mie poesie non cambieranno il mondo (1974), Il cielo (1981), Poesie 19741992 (Einaudi, 1992), L’io singolare proprio mio (Einaudi, 1999), Sempre aperto teatro (Einaudi, 1999), Pigre divinità e pigra sorte (Einaudi, 2006), Datura (Einaudi, 2013), u Vita meravigliosa (Einaudi, 2020). Kitbet ukoll proża: Con passi giapponesi (Einaudi 2019), rebbieħ tal-Premio Campiello - taqsima Giuria dei Letterati. Ittraduċiet mill-Ingliż u mill-Franċiż xogħlijiet ta’ natura narrattiva u teatrali, fosthom Shakespeare u Molière . Fl-1968 ittrasferiet ruħha fil-belt ta’ Ruma fejn iltaqgħet mal-poetessa Elsa Morante u li bissaħħa ta’ din il-laqgħa twieledet l-ewwel ġabra poetika ta’ Cavalli. Tiddeskrivi l-perjodu ma’ Morante bħala wieħed “sublimi” u “ta’ ferħ kbir” li mbuttaha tikteb il-poeżija.

Patrizia Cavalli [Ritratt minn flickr.com]

TNEDIJA TA’ RUMANZ AMBJENTAT F’MALTA MIKTUB MINN KITTIEBA TALJANA Nhar it-23 ta’ Ġunju ġie mniedi r-rumanz Malta Bastarda (Casa Editrice ExCogita), l-ewwel rumanz tal-kittieba Taljana Emanuela Bernascone. Malta hija l-isfond magħżul mill-awtriċi għall-avventuri ta’ seba’ protagonisti li jiltaqgħu f’San Ġiljan bis-saħħa ta’ kors fil-lingwa Ingliża. Din hi storja ta’ mħabba, bilgżira bħala port sigur fejn isir possibbli tifhem lilek innifsek, tinfetaħ għall-oħrajn u għall-ħajja. It-titlu huwa logħba tal-kliem: “malta” tirreferi għal tip ta’ taħlita magħmula minn ġir u siment, simbolu ta’ dak li jgħaqqad flimkien il-personaggi ta’ dan ir-rumanz.

It-tnedija ġiet organizzata f’kollaborazzjoni mal-

Istituto italiano di cultura ta’ Malta u saret firristorant Storia & Sapori fil-Gżira.

Emanuela Bernascone (lemin) intervistata minn Marzia Cipollone (xellug)

PREMJU CAMPIELLO: NAFU MIN HUMA L-ĦAMES FINALISTI Il-Premju Campiello twieled 60 sena ilu fl-Italja, biex illum sar istituzzjoni fil-qasam tal-letteratura Taljana.

Lejn tmiem Mejju 2022 il-Giuria di Letterati ppreseduta minn Walter Veltroni ltaqgħet f’Padova, ivvutat u ħabbret il-ħames finalisti ta’ din is-60 edizzjoni ta’ dan il-premju prestiġjuż. Il-ħames rumanzi huma: La foglia di fico. Storie di alberi, donne, uomini ta’ Antonio Pascale (Einaudi); Nova ta’ Fabio Bacà (Adelphi); Stradario aggiornato di tutti i miei baci ta’ Daniela Ranieri (Ponte alle Grazie); I miei stupidi intenti ta’ Bernardo Zannoni (Sellerio); u Il Tuffatore ta’ Elena Stancanelli (La nave di Teseo). Il-premju Opera Prima ntrebaħ mirrumanz Altro Nulla da segnalare ta’ Francesca Valente (Einaudi). Li jmiss hu li tagħti l-ġudizzju tagħha l-ġurija tal-qarrejja li tħabbar ir-rebbieħ fit-3 ta’ Settembru li ġej fit-Teatru La Fenice ta’ Venezja.

[Ritratt minn metropolitan.it]

5

F'IL-PONT insib konsolazzjoni kbira. Għaliex? Għax għal ħin konsiderevoli idaħħalni bħal f'dinja oħra fejn l-hemm u t-toqol tal-ħajja bħal jidhru ’l bogħod.

Prosit tal-poeżija stupenda tiegħek u tal-editorjal splendidu. Ħadt pjaċir naqra dwar il-mibki, imma qatt minsi poeta intellettwali, direttur artistiku, edukatur, kittieb u ħafn'aktar, Mario Azzopardi, li kelli x-xorti nkun ħabibu.

IL-PONT jibqa' magażin letterarju li ngħożż u nħobb bis-serjetà. Hu wieħed mill-aqwa pubblikazzjonijiet elettroniċi kontemporanji Maltin, miftuħ madankollu għal ilsna oħra u b'letteratura varja, serja u li tattira interessi diversi. Twelid IL-PONT forsi ma kienx faċli, bħal kull twelid ieħor, madankollu rreżista lproblemi preludjarji u kkumbatta l-mewġ imqanqal kontrieh minn dawk li għadhom kontra l-Ilsien tagħna. Bik bħala poeta-kittieb-edukatur u editur ta' dan il-magażin, IL-PONT għandu quddiemu futur mill-aqwa.

Email mingħand Frances Arpa, l-1 ta’ Ġunju 2022 Għażiż Patrick, Grazzi tar-rivista letterarja IL-PONT. Nammirak tassew għall-ħeġġa tiegħek u għall-interess li tieħu fl-Ilsien Malti. Prosit ukoll talli twasslilna tagħrif dwar u xogħlijiet ta' kittieba barranin. Nista' biss nobsor kemm din ir-rivista teħodlok ħin sakemm tkun lesta biex titla' online. Kull meta nsib ftit tal-ħin naqra xi artikli u poeziji. Dawk bil-Malti naqrahom bil-qalb għaliex nifhem li kull min jibgħat xi kitba jkun għamel hekk għaliex, mhux talli ma ċaħadx lIlsien Malti iżda ra x'jista' jagħmel biex isaħħu.

Din ir-rivista IL-PONT hija wisq għal qalbi għaliex tfakkarni fir-rivista "Il-Qawsalla" tal-Moviment talMalti li kien joħroġ missieri Kelinu.

Nibgħat inselli għalik u nixtieqlek il-ħidma t-tajba.

Tislijiet.

B'imħabba, Mario Email mingħand Louise Vella, l-1 ta’ Ġunju 2022 Hello Patrick, Xtaqt ngħidlek prosit għal din l-edizzjoni ta’ IL-PONT. Qed nieħu gost naqraha, u fraħt meta rajt poeżija ddedikata lill-pajjiżi! Il-Marsa ma tantx niltaqa' magħha fil-kamp letterarju, b'hekk kull darba li tissemma, nifraħ. Prosit lil Frank Zammit tal-poeżija.

Xtaqt ukoll nibgħatlek is-sottomissjonijiet tiegħi, li bihom irbaħt u ġejt fit-tielet post fil-kompetizzjoni tal-poezija waqt Festa Frawli. Forsi tkun tista' tinkludihom fl-edizzjoni li jmiss, jekk ikollok post.

'Kantali l-Għanja tal-Frawli' ġiet l-ewwel, filwaqt li 'Ħlewwet il-Frawli' kklassifikat it-tielet.

Saħħa, Frances Arpa

Prosit mill-ġdid u grazzi tax-xogħol siewi li qed tagħmel. Inkun qed nistennih IL-PONT.

Email mingħand Mario Griscti, l-1 ta’ Ġunju 2022

Saħħiet, Louise

Grazzi, grazzi, grazzi Patrick, ħabib.

6

Tislijiet mill-qalb u mill-ġdid grazzi Patrick!

Philip Email mingħand Rita Saliba, l-1 ta’ Ġunju 2022 Għażiż Patrick, Nifraħlek għal darb'oħra għal din ir-rivista, li b'tant impenn u dedikazzjoni jirnexxilek tgħaqqad, ippakkjata b'tagħrif u avvenimenti letterarji li żgur qed iħallu l-ġid. Il-varjetà fil-ġeneri li tixpruna jolqtu udjenza wiesgħa u l-kommemorazzjonijiet tal-ġganti tal-letteratura jfakkruna fil-mixja tal-ktieb tul iddeċenni.

Nawguralek aktar ħidma fejjieda.

Prosit, Rita Email mingħand Philip Borg, l-1 ta’ Ġunju 2022 Għażiż Patrick, Qabel xejn ħajr għax-xogħol siewi li tagħmel f'din irrivista. It-tiżwiqa bejn awturi Maltin u barranin iżżidilha l-preġju. Fl-aħħar mill-aħħar kull lingwa hija biċċa mill-ħsieb universali. Nipprova naqra kollox u dejjem nitgħallem. Nitgħaxxaq niskopri kif l-istess xenarju li naħsbu jeżisti biss mill-għatba 'l ġewwa, ikun imfisser u mpitter minn angoli differenti li jirriflettu l-għaġna kulturali jew tiġrib personali ta' kittieba varji.

Ili snin nikteb, sa miż-żmien bikri tas-sekondarja f'San Alwiġi fejn kont ixxurtjat b'għalliema bħal Patri Ġużè Delia, Dun Frans Camilleri u l-Avukat Ġorġ Zammit. L-iktar li wasalt sa xi versi, novelli u essejs fil-ġurnali jew rivisti u kotba tal-festi. L-għażiż Oliver Friggieri (ħu sieħbi tal-klassi Fr Herbert SJ) kien sikwit iniggiżni nagħmel l-almu u niġborhom fi ktieb, imma l-ħin jew il-biża' żammewni lura... u iktar ma nikber iktar nara l-muntanja għolja wisq! Nammira nies bħal ħija Paul li ma jgħejjew qatt jiktbu u jxandru kotba ta' interess kbir.

IL-PONT tiegħek kull darba jħajjarni! Did-darba ċaqlaqni nibgħatlek kitba ta' xi snin ilu bit-tama li ssibilha post f'xi ħarġa li jmiss.

Email mingħand Paul V. Vella, l-1 ta’ Ġunju 2022 Bonġu Patrick, Nirrigrazzjak ħafna tal-intervista miegħi li ġibt f’ILPONT u l-preżentazzjoni tagħha bir-ritratti. Din ser tgħin ħafna biex tkompli tmexxi l-ktieb u naħseb ta' interess għall-qarreja.

Barra minn hekk, hija edizzjoni eċċellenti oħra, mimlija u ta' interess kbir għal min iħobb illetteratura! Hemm ir-ritratt tal-ewwel ktieb talpoeżija li kont xtrajt zmien twil ilu - Dwal fil-Persjani - fl-artiklu fuq Mario Azzopardi.

Prosit tassew u nerġa’ nirringrazzjak minn qiegħ qalbi.

Saħħa u risq, Paul Email mingħand Narcy Calamatta, l-1 ta’ Ġunju 2022 Għażiż Patrick, Ħajr tal-ħarġa ta' IL-PONT ta' Gunju 2022. Nifraħlek ta' biċċa xogħol mirquma u mimlija daqs bajda, iżda xorta mżewqa tajjeb. Lili swietli l-intervista ma’ Dr Mario Pace dwar il-ktieb tiegħu Carlo Magri -

7

[Nota tal-Editur: IL-PONT iħabbat bosta bibien u l-parti l-kbira jwieġbu bi pjaċir. Naf ukoll li hemm skola partikolari li talbitni permess biex IL-PONT jittella’ fuq is-sit virtwali tagħha sabiex listudenti u dawk kollha interessati jkunu jistgħu jaqrawh meta jridu u jagħmlu anki riċerka. Kif diġà għamilt fl-Editorjal, minn hawn nistieden lill-akkademiċi u għalliema kollha jibagħtu lkontribuzzjonijiet tagħhom, dejjem f’rabta mal-qasam letterarju.]

Email mingħand Rigu Bovingdon, it-2 ta’ Ġunju 2022 Prosit sieħbi u ħabibi ta' ġewwa Patrick Sammut!

IL-PONT qiegħed jaqdi 'missjoni' wisq mixtieqa u milqugħa minna l-veri ħbieb tal-Malti filli jżomm ħaj, almenu bil-kitba, il-'qawwa', l-'isbuħija', 'is-setgħa', il-'potenzjalità, u l-'qedem' tal-kelma Maltija.

Insellimlek minn qalb ċkejkna, mifnija u miftuma mid-dinja vera Maltija tagħha f'dik il-Blata (arċipiergu) li għannejt dwarha u ħabbejt u nibqa' nħobb sa ma ttini din ħajti mwiegħra.

Drammaturgo Maltese (1617 - 1693), għaliex dan kien kiteb żewġ kummiedji stil tal-Commedia dell'Arte li qed nipprova nqajjem mill-mewt jien.

Rigu fl-Aħwija Maltija

Fraħt biż-żewġ servizzi fuq Mario Azzopardi (IlMulej). Jixraqlu ħafna iktar. Dnub li fi żmien ħajtu ma kellux għarfien iżjed wiesa’. Jien ħdimt ftit miegħu fil-perijodu ta' Politeatru. Bqajna nirrispettaw lil xulxin sal-aħħar.

Bonġu Patrick,

Jekk ma ndejqekx nixtieq nissuġġerixxi li issa inserrħu l-attenzjoni minn fuq Oliver Friggieri, Alla jtieh mitt ġenna. Qed inħoss li l-akkademici talUniversità ta' Malta qed jimlew ħafna wisgħa.

Naħseb li tajjeb li nħeggu akkademiċi oħra mill-bosta entitajiet ta' tagħlim li hawn f'Malta u Għawdex.

Min jaf kieku IL-PONT kellu jmur iħabbat il-bibien ta' dawn l-uħud? Ma nafx jekk hux qed jidhru dawk biss li jiġru warajk. Fuq il-barranin qed tagħmel xogħol siewi għaliex tagħżilhom int.

Jekk trid insiblek min joqghod ifittex lillimgerrxin biex jagħmlu l-qalb u joħorġu għan-nofs.

Nifraħlek mill-ġdid u nixtieqlek iżjed suċċess filħidma siewja tiegħek.

Sliem Narcy

Email mingħand Paul P. Borg, it-2 ta’ Ġunju 2022

Il-PONT rajtu ftit aktar bil-kalma.

Grazzi talli barra li tajt tagħrif fuq il-ktieb tiegħi Oliver Friggieri u Jien, tellajt tagħrifa wkoll dwar ir-rumanz tiegħi, It-Tifel Taħt is-Sodda.

Xorta fadal ħafna x'naqra madankollu! Forsi qabżitli... Imma għaliex f’IL-PONT m’hemmx tagħrifa dwar li Patrick Sammut issa kkwalifikat bħala Dottore tal-Letteratura? Għaliex m'hemmx tagħrif dwar dak li kiseb? Jekk nieħdu l-poeżija lil hemm mit-teknika tagħha, x'inhu dak jimbuttah jinfexx fiha? Jikteb ukoll proża, jikteb l-editorjali ta' IL-PONT, jgħarbel rumanzi u xogħlijiet letteraji kemm ta' Maltin kif ukoll ta' barranin: x'inhu dak li ma jħallihx bi kwietu u jikteb dwar dak li qiegħed jiġri? Għaliex il-poeżija fih u ħafna drabi l-proża? Jara lilu nnifsu bi dmirijiet tal-kritiku letterarju li b'imħabba jrid iżomm fil-wiċċ il-letteratura tagħna u jgħinha titbiegħed mid-dilettetiżmi u mill-medjokrità? U ma jgħidilniex xi ħaġa dwar l-attivitajiet tiegħu matul ħajtu filqasam letterarju bħala mixja li għadha sejra u li parti

8

kont naf u oħrajn li ma kont qatt iltqajt magħhom qabel. Tani lopportunità niġi f’kuntatt ma’ kotba numerużi li żgur għenuni nkun iktar sinjur kulturalment. Id-dottorat kompla jsaħħaħ dan kollu. ’Il quddiem insib ħin u nwieġeb xi wħud mill-mistoqsijiet li għoġbok tibgħatli. Ħajr tal-ħbiberija tiegħek u talli inti wieħed mill-qarrejja regolari ta’ IL-PONT.]

IS-SIĠAR JGĦANNU L-GĦANJA

minnha kienet il-kisba tad-dottorat? Fejn jara li sa tieħdu din il-mixja?

Tgħidli biex ġej dalgħodu! Imma jkolli ngħid li Patrick Sammut xi darba jrid ukoll ikollu ħin għal tweġibiet li jfittex iwieġeb bħalma l-mistiedna tiegħu wkoll iwieġbu għall-mistoqsijiet li jagħmlilhom. Il-qarrejja ta' dak li ħloqt inti jkunu jixtiequ jafu ħafna aktar!

Is-siġar jafu l-ġrajja ta’ niket u ferħ.

Is-siġar jixhdu kollox il-għeja u s-serħ.

Is-siġar jibku d-dwejjaq li jaħkmuna hekk kif jonqosna n-nifs, is-siġar ixommu l-imħabba tfuħ minn qlub il-maħbubin.

Is-siġar tgħallmu l-għanja li ngħannu aħna t-tnejn.

Is-siġar jitbissmu ħelu għall-fares żgħar li nagħmlu.

Is-siġar jegħmżulna magħhom sirna ħbieb ta’ ġewwa.

Is-siġar tħajru jinnamraw għax lilna t-tnejn jaraw, fil-bard jew fis-sħana, imdejqa u ferħana.

Is-siġar kenn tagħna, meta ntejġu nġibuhom magħna.

JESMOND SHARPLES (minn Il-Qtar li Nħobb, Horizons, 2016)

Ara li tgħidlu jagħmilha u ma jdumx dil-biċċa għażiż Patrick! Ilni nafek minn żmien sabiħ. Snin twal ilu filkulleġġ De La Salle, jien ixjeħ, konna niddiskutu lpoeżiji waqt passiġġati lejn ix-xatt tal-Kalkara ma' Stephen Cachia: rajtek tikber u ssir kritiku letterarju barra l-poeta li inti. Imma f’IL-PONT ma tistax ma tiktibx dwar dan. Mhux b'tifħir u duħħan tagħmlu, imma bi dmir lejn il-Letteratura tagħna u l-ħaddiema tagħha: dan l-akkwist ta' ġieħ lill-kittieba tal-Malti għandu jkun rifless bħala ġieħ u akkwist kbir ieħor mil-Letteratura tagħna.

Il-jum it-tajjeb u tislijiet.

Paul P. Borg [Nota tal-Editur: Ħajr Paul ta’ din l-ittra sabiħa u turija tassew ta’ ħbiberija. Kif taf u kif diġà ktibtlek privatament, jiena m’iniex wieħed li jħobb idoqq wisq it-trombi. Ngħaddi bosta mill-ħin liberu tiegħi nberraħ it-talent lokali fejn tidħol il-letteratura lokali, kemm bil-Malti kif ukoll b’ilsna oħrajn. IL-PONT tani lopportunità niltaqa’ u nsir naf bosta kittieba Maltin u barranin li

9

dixxendenti Maltin li l-lingwa nazzjonali moqrija hija diffiċli. Dan l-aħħar xogħol imbagħad qbadtu u ħdimt fuqu novella wara oħra sakemm lestejtu.

Fihom taħkem id-deskrizzjoni. Huma kitbiet li għandhom mill-kwadrett imsejjes fuq karatteristiċi rurali u lokali. Mela hemm ir-rabta bejn kitba u tpinġija. Xi tgħid dwar dan kollu?

Iva. L-osservazzjoni u d-deskrizzjoni ħakmuni niftakar sa minn meta kont għadni żgħira l-iskola u kien ikolli xi komponiment li jirrigwarda dawn iżżewġ affarijiet, speċjalment deskrizzjonijiet li għandhom x’jaqsmu man-natura. Kont nidħol għal dan l-eżerċizzju verament bil-qalb. B’hekk ukoll li tant tħabbibt mal-ambjent rurali kemm dak ta’ raħal twelidi u bnadi oħra anki bogħod minn xtutna. Din limħabba profonda tal-ambjent naturali u jekk jista’ jkun dak verġni wkoll esprimejtha wkoll kemm-il darba fil-poeżija, fit-tpinġija jew xogħol ieħor talarti. Il-qerda u l-isfruttament ta’ dan il-wirt iweġġagħni ħafna.

Liema huma t-temi li niltaqgħu magħhom f’dawn in-novelli?

INTERVISTA MA’ JANE MICALLEF DWAR IL-ĠABRA TA’ NOVELLI BILINGWI NOVELLI - SHORT STORIES, FARAXA PUBLICATION, 2021 Kif twieldu dawn in-novelli? L-ewwel tiktibhom dejjem bil-Malti, u wara taqlibhom għall-Ingliż?

Dawn in-novelli, hekk kif miktuba bil-Malti, twieldu tista’ tgħid kollha bi spazju ta’ żmien bejniethom.

Fil-fatt l-ewwel waħda li ktibt, “Concerto”, ktibtha snin ilu. Ftit ftit bdew jinġemgħu imma kont nikteb biss meta jolqotni xi ħsieb, xi fantasija jew nosserva xi ħaġa li nħossha timbuttani biex insawwar novella.

Kien meta għaqqadt ġabra ġmielha - il-ktieb fih ħdax - li ġejt imħeġġa minn Profs. Charles Briffa li qrahom, biex nippubblikahom. Inħossni grata wkoll lejh għallistudju dettaljat tagħhom li ħejja għad-daħla talktieb. Sadattant ġietni l-idea li naħdem fuq verżjoni Ingliża tal-istejjer. Dan il-ħsieb nibet meta rriflettejt dwar kemm il-ktieb seta’ jilħaq aktar qarrejja kemm hawn Malta u forsi lil hinn ukoll fost xi Maltin u

It-temi li fuqhom bnejt in-novelli huma varji. Uħud huma mibnija fuq l-immaġinazzjoni, jew immaġinazzjoni mħallta ma’ tiżwiq ta’ fatti. Kważi istintivament jiena u nikteb daħlu wkoll ’l hinn u ’l hawn xi tentufiet ta’ tifkiriet mis-snin ta’ tfuliti.

Kultant xi referenzi għal kundizzjonijiet umani huma sottili u kapaċi jqanqlu sensazzjonijiet ta’ ħasra, niket, kalma u xi tbissima ta’ umoriżmu wkoll. Laħħar żewġ stejjer tal-ktieb huma rakkonti ta’ ġrajjiet vera.

Kemm hemm li hu awtobijografiku f’dawn il-kitbiet tiegħek?

Bħalma diġà għidt, matul l-istejjer ħallejt xi ħjiel awtobijografiku wkoll. L-aktar novella li tista’ titqies f’din il-kategorija hija “L-Appostli”, li hi msawra, għalkemm b’xi tiżwiq letterarju, madwar karattri fillinja ta’ familti.

Huma wkoll kitbiet fejn tinħass ċerta nostalġija u jitfgħu dawl fuq l-imgħoddi u anki fuq partijiet mill-Istorja tagħna bħala poplu. Kemm hu veru dan?

Din in-nostalġija għall-imgħoddi li niftakar jien

10

inħossha ħafna. Mhix nostalġija għal dak li hu fiżiku biss, ta’ kif żviluppa fid-dehra tiegħu l-pajjiż, imma dik kulturali wkoll, u tal-istil tal-ħajja li biddel saħansitra kif inħoss jien is-sentimenti u rrelazzjonijiet tan-nies bejniethom. Naqas laltruwiżmu u daħlu l-egoiżmu u l-individwaliżmu.

Dan narah biddel it-tessut soċjali ta’ pajjiżna.

Wieħed bilfors jinnota u jħoss kemm naqset lgħożża, ir-rabta u s-sens ta’ dover mill-ġenerazzjoni żagħżugħa lejn dik ta’ qabilha. U dan huwa ta’ swied il-qalb.

L-awtriċi bħala dik li għandha għajn għad-dettall fejn jidħlu ambjent u bnedmin. Veru dan? X’inhu lproċess li jibdel il-waqt tal-osservazzjoni f’kitba?

hemm uħud li ħarġu b’metrika naturali bħall-poeżija għall-qalbi ħafna “Zwiemel.” Nista’ ngħid li meta ktibthom dawn il-versi, issa snin twal ilu, kienu qegħdin jesprimu b’mod spontanju l-ħsus talesperjenzi personali tiegħi fil-mixja ta’ ħajti f’dak ilħin... Insib li sa llum għadhom inisslu l-istess effett. Żwiemel ilebbtu fil-bogħod ’l bogħod, Żwiemel ilebbtu, ilebbtu bla heda; fuq ramel imdaħħan, fuq qiegħa tirtogħod; Quddiemhom is-sid li qatt ma ċeda, Tidwi bil-qilla u tobżoq in-nar Warajhom il-baħħ li qatt ma kien md-daqqa ħafifa u tikwi t’elf nagħal. sidirhom jilgħeġ għall-bidu ta’ mkien.

“Għajn għad-dettal fejn jidħlu ambjent u bnedmin” Ma nafx dan l-attribut huwiex preġju jew salib.

Nistqarr li waqt li dan it-tiftix u stħarriġ kontinwu għaddej anki inkonxjament nista’ ngħid, jipproduċi riżultati pożittivi fil-prodott finali tal-proġett li nkun għaddejja bih, dan swieli aktar minn emikranja waħda. Insibni nosserva, nassorbi, naħseb u nanalizza tista’ tgħid il-ħin kollu. Meta nikteb kif ukoll meta niddisinja, inpinġi jew naħdem xi biċċa tafal iva nfittex dejjem id-dettal. Meta noħloq u niddeskrivi karattu, dak fittizju speċjalment, fejn m’għandi xejn tanġibbli x’jgħini, nispiċċa biex f’moħħi dan jieħu ħajja sħiħa fejn mhux biss nara ċar id-dehra fiżika tiegħu li nkun sawwart flimmaġinazzjoni tiegħi, imma nkun dħalt ukoll f’moħħu u f’qalbu biex b’hekk noħroġ fl-andament tar-rakkont il-psike tiegħu.

L-unika struttura li nosserva fedelment fil-poeżija hija dik fil-versi Ħajku, li jappellaw ħafna għalija. Eż.

Inti tikteb ukoll il-poeżija. X’differenza hemm bejn il-kitba tal-poeżija u dik tal-proża għalik? Liema tippreferi? Għaliex?

Sa minn meta kont ċkejkna ħafna, minn dejjem nafni miġbuda ħafna lejn il-kuluri, kemm dawk li jidhru finnatura, bħal fil-fjuri, fil-baħar eċċ., u kemm dawk f’pitturi f’inkwadri jew illustrazzjonijiet fil-kotba.

Kont nimmaġina xbihat jew figuri fi sħab li jkun għaddej u anki f’xi tbajja’ jew irqajja’ ta’ ġir jew żebgħa mwaqqgħa. Ġietni naturali l-ħajra li nibda nħażżeż u npinġi ta’ tfal li kont, imbagħad hekk kif komplejt nikber żviluppajt din ix-xeħta fi studju speċjalizzat li wkoll wassalni biex għamilt snin għalliema tal-Arti f’livell sekondarju. Għadni sa llum, ġieli naqbad biċċa tafal f’idejja, u nibqa’ nħares lejha kważi nistenna lilha tgħidli x’tixtieq issir. X’ħin nibda naħdimħa ftit ftit inħoss l-idea ta’ dak li jkun qiegħed jifforma. Din għal skultura, għax għal xogħol ieħor jeħtieġ disinn, u ppjanar sew qabel tibda.

Fil-fatt jien ktibt ħafna iżjed poeżija qabel ma bdejt nikteb ukoll il-proża. Il-poeżija li ktibt u li għadni nikteb, nista’ ngħid li hija spontanja u ħafna drabi ftit li xejn norqomha jew aktarx ma mmissha xejn.

Għandi ġabra ġmielha ta’ poeżiji bil-Malti, bit-Taljan u ftit bl-Ingliż ukoll. Numru sew minnhom kisbu premjijiet u ġieħ f’konkorsi Malta u anki barra.

Jinstabu mxerrdin f’antoloġiji diversi iżda s’issa qatt ma ġew ippubblikati f’ġabra waħda.

Inħoss li l-poeżija għandha tibqa’ espressjoni friska u oriġinali ta’ kif inħasset minkejja xi nuqqasijiet. Ħafna mill-poeżiji tiegħi huma ta’ vers ħieles, iżda

Kemm hi kerha l-Mewt Nhar Ħadd xemxi filgħodu Nhar Ħadd l-Għid il-Kbir.

Għalija m’hemmx għażla jew preferenza bejn poeżija u proża. It-tnejn jagħmlu s-sejħa u l-ispirazzjoni tagħhom, u skont il-waqt inwieġeb.

Minn fejn u meta bdiet din il-ġibda tiegħek lejn ilkitba u t-tpinġija? Hemm kittieba jew artisti li setgħu ħallew influwenza fuqek?

Din il-mistoqsija, li hi interessanti ħafna, nista’ nikteb paġni sħaħ biex inweġibha. Nipprova nwieġeb kemm jista’ jkun b’mod konċiż.

11

Kelli x-xorti ndur mużewijiet u nħawi tal-Arti kemm f’Malta, fejn kont nieħu anke l-istudenti tiegħi, u kemm barra, bhal-Louvre u dak d’Orsay f’Pariġi, inNational Gallery f’Londra, u oħrajn. L-Arti klassika hija dik li għalija tibqa’ immortali, bħal dik li ħarġet minn idejn bħal ta’ da Vinci, Michelangelo, Caravaggio u oħrajn. Il-lista ta’ artisti Maltin hija twila, uħud forsi anqas magħrufa u apprezzati. Jien insemmi wħud li issa ħallewna, imma li għalija kienu u għadhom ta’ ispirazzjoni u għalliema bħal William Apap, Emvin Cremona, Esprit Barthet fil-pittura, Antonio Sciortino fl-iskultura, u l-aktar reċenti Gabriel Caruana fl-espressjoni moderna taċċeramika. Fil-pittura ta’ Edward Caruana Dingli ma nixbax nifli d-dettal fir-ritratti realistiċi tiegħu, birriżultat tista’ tgħid fotografiku tagħhom.

L-Arti kompliet tevolvi saż-żminijiet ta’ llum. Lili influenzatni ħafna dik impressjonistika blispontanjetà li ħarġet mill-pinzellati ta’ Van Gogh, Gaughin, Cezanne, Camille Pissarro, oħrajn, u Monet (1840-1926) li hu meqjus bħala l-fundatur tal-Impressjoniżmu. Fil-mużew d’Orsay, li fl-1900 ħa postu fl-istazzjon antik tal-ferrovija, kont issaħħart meta ġejt wiċċ imb’ wiċċ u missejt b’idejja tista’ tgħid, kemm kemm bis-serqa, ix-xogħlijiet ta’ Van Gogh u artisti oħra tal-Impressjoniżmu. Żewġ artisti oħra favuriti tiegħi huma Gustav Klimt u Marc Chagall li jien irriproduċejt pitturi tagħhom fi platti taċ-ċeramika. Waħda ta’ Marc Chagall tidher bħala illustrazzjoni fil-ktieb tiegħi f’paġna 192.

Dwar il-Kitba: Tul is-snin qrajt u kont esposta ħafna għall-qari. Sa mill-ewwel snin l-iskola (St.Joseph) salklassijiet sekondarji konna mdorrija f’sistema li nissellfu, naqraw u nibdlu ktieb mil-librerija taliskola kull ġimgħa. Niftakarni d-dar bi ktieb minn dawn jew xi ieħor miftuħ fuq irkobbtejja moħbi taħt il-mejda, b’xi pitazz u ktieb ieħor minn fejn suppost kont qiegħda naħdem miftuħ quddiemi fuq il-mejda.

Probabbli dan kien ikun ta’ xi matematika li għadni sa llum nsibha diffiċli ħafna biex nifhimha.

Qrajt numru ta’ klassiċi bħal dawk ta’ Dickens, mhux imqassrin, dawk ta’ J.R.R. Tolkien, Jane Austin u kotba ta’ awturi aktar reċenti u kontemporanji bħal John Grisham, Dan Brown u Ken Follett. Kultant inżerżaq xi wieħed roża bħal ta’ Danielle Steel. Iżżewġ kotba The Kite Runner u A Thousand Splendid Suns ta’ Khaled Hosseini ta’ min jaqrhom żgur. Imma żewġ kotba li għamlu impatt sew fuqi minħabba l-

Jane Micallef

viżjoni futuristika tal-awtur Aldoux Huxley huma Brave New World u Brave New World revisited. The Whistler ta’ John Grisham li jibbaża l-kitba tiegħu fuq temi legali, jagħti ritratt veritier tal-ħakma mafjuża u tax-xbieki tal-korruzzjoni mifruxa fl-istituzzjonijiet għolja fid-dinja. Bħala poeżiji Ingliżi, studjajna ħafna fosthom ta’ Milton, Wordsworth (kunjom xieraq!)

Keats, Browning eċċ. Jolqtuni b’mod speċjali l-War Poems ta’ Wilfred Owen.

Kittieba u poeti Maltin li influenzawni l-aktar huma Dun Karm, Ruzar Briffa, is-sensiela Rajt Malta Tinbidel tal-Avukat Herbert Ganado u l-poeżija, irrumanzi u l-kitbiet l-oħra li ħarġu mill-pinna ta’ Oliver Friggieri. Napprezza wkoll il-ġabriet letterarji u l-publikazzjonijiet tal-Prof. Charles Briffa, u lħarġiet regolari tal-Akkademja tal-Malti b’saġġi u letteratura ta’ proża u poeżija minn diversi kittieba.

Taħseb illi li tikteb bl-Ingliż hu vantaġġ għall-kittieb Malti? Għaliex?

L-ewwel ħaġa rrid ngħid li nħobb ħafna u ħafna lil art twelidi Malta u lil-lingwa Maltija. Iżda din tal-aħħar ġiet biż-żmien. Id-dar dejjem tkellimna bil-Malti, iżda fl-iskola li attendejt u anki fil-kulleġġ fejn tħarriġna bħala borders biex nilħqu għalliema konna nistgħu nitkellmu biss bl-Ingliż. Fil-fatt biex għamilt il-G.C.E.

12

fil-Malti kellha tgħini għalliema qariba tal-familja.

Barra minn hekk, għamilt mal-għaxar snin ngħallem fi skola privata fejn it-tagħlim isir kollu bl-Ingliż. Dan biex nispjega li l-lingwa Ingliża tiġini naturali wkoll għalhekk issa ma nsibhiex problema nesprima ruħi bl-istess faċilità biż-żewġ lingwi. Issa li matul is-snin, speċjalment meta sirt membru tal-Għaqdiet Letterarji tal-Malti, dort aktar għal-lingwa Maltija bħala l-ewwel għażla.

L-għan li ppreżentajt il-ġabra Novelli fiż-żewġ lingwi, Malti u Ingliż kien li b’hekk inkun nista’ nilħaq aktar qarrejja, kemm f’Malta fejn hawn sezzjoni ġmielha ta’ residenti li bil-Malti ma tilħaqhomx, kif ukoll bilpossibiltà li jintlaħqu barra mill-pajjiż ukoll. F’dan issens li tikteb bl-ingliż huwa ta’ vantaġġ żgur.

Il-ktieb tiegħek Novelli/Short Stories ikompli jagħni lkontribut min-naħa tal-kittieba nisa fil-qasam letterarju lokali. Xi tgħid dwar dan u dwar il-mara li tikteb u tippubblika lokalment? Xi tgħid lil dawk in-nisa li jiktbu imma għadhom ma sabux il-kuraġġ biex joħorġu kitbiethom għad-dawl?

Inħoss sodisfazzjon għall-apprezzament u tant kummenti pożittivi li rċevejt mall-pubblikazzjoni talktieb tiegħi. Ma kinitx biċċa xogħol ħafifa u kellhom jgħaddu tliet snin sħaħ biex jagħqad il-proġett u jgħaddi minn Faraxa Publications għal għand listampatur. Ma naqasx ukoll ċertu qtigħ ta’ qalb għaliex kont naf li l-kontenut mhux daqshekk konformi mal-istil ta’ rumanzi bħal dawk li forsi hawn fis-suq u li ħafna jfittxu. Minsuġ mal-istejjer tiegħi jien daħħalt ammont ta’ tagħrif storiku u attwali li kien jeħtieġ riċerka. L-illustrazzjonijiet talarti tiegħi abbinati mal-istejjer diversi taw kulur u valur miżjud lill-ktieb barra l-kwalità superjuri talkarta li biha ġie stampat u mitbugħ.

Hija sfida nammetti li tidħol għal biċċa xogħol bħal din. Però, bħalma jien sibt kuraġġ minn persuni li emmnu fija u kkonvinċewni mill-valur tal-kitba tiegħi, jien ukoll nixtieq inħeġġeġ lil nisa oħra speċjalment li jħossu sejħa li jressqu kitbiethom ’il quddiem biex jagħmlu kuraġġ, jieħdu parir u jimxu minn hemm.

(Il-ktieb fih 352 pagna biz-zewg verzjonijiet Malti Ingliż. Hu addattat għall-qarrejja kollha mil-livell sekondarju 'l fuq. Jista' jigi ordnat mingħand Faraxa Publications bit -telefon jew online. Jitwassal fl-indirizz indikat b'xejn).

L-editur, Francesco Pio Attard

INTERVISTA MA’ FRANCESCO PIO ATTARD, EDITUR TAR-RIVISTA “ILĦAJJA F’GĦAWDEX” Kemm ilha toħroġ rivista bħal din? Liema kienu u liema huma l-għanijiet ewlenin tagħha?

Ir-Rivista “Il-Ħajja f’Għawdex” taf il-bidu tagħha wara t-Tieni Gwerra Dinjija, f’Ġunju 1945, bħala ġurnal bl-isem “Għawdex”, ippubblikat mid-Djoċesi ta’ Għawdex. Fis-sittinijiet imbagħad inħasset ilħtieġa li l-format u d-daqs jinbidlu għal ta’ rivista blisem attwali, biex tindirizza iktar ix-xejriet moderni.

Kif jixhed isimha, ir-rivista jinteressaha minn dak kollu li jmiss mal-ħajja fil-gżira Għawdxija.

L-għanijiet kienu u għadhom l-istess: din ilpubblikazzjoni ta’ kull xahar għandha l-għan li twassal aħbarijiet mill-Knisja f’Għawdex, imma wkoll attwalità mis-soċjetà Għawdxija. Barra minn dan, hi tixtieq tinforma u tifforma lill-qarrejja tagħha filqasam tal-kultura u l-identità Għawdxija, b’artikli u kontenut ta’ interess dwar suġġetti varji.

Din hija rivista li toħroġ fi ħdan il-Knisja, imma hija fuq kollox rivista kulturali. Kemm hu minnu dan?

Għalkemm, kif qed tgħid int, hija rivista ppubblikata mill-Knisja, il-karattru tagħha bl-ebda mod ma hu limitat għall-qasam reliġjuż jew ekkleżjastiku, anki

13

editorjali li hi dik li tipprova tixħet id-dawl talVanġelu fuq il-ħajja tas-soċjetà Għawdxija.

Il-Bord Editorjali hu miftuħ għal kull kontribuzzjoni ta’ kitba oriġinali dwar Għawdex, ġejja minn fejn ġejja.

Kemm hi segwita rivista bħal din kemm Għawdex kif ukoll Malta? Kif intlaqtet mill-iżviluppi diġitali matul dawn l-aħħar snin, imma anki millpandemija, u x’qed isir biex iżżomm il-qarrejja tagħha?

jekk hi msejħa rivista djoċesana. Anzi, jekk wieħed iqalleb il-paġni tagħha matul dawn l-aħħar 75 sena u fuqhom, jista’ jara kif mal-medda taż-żmien ir-rivista wessgħet dejjem l-orizzonti tagħha biex żviluppat f’vera ‘enċiklopedija dwar Għawdex’.

X’tip ta’ artikli u materjal ieħor huma ppubblikati f’ “Il-Ħajja f’Għawdex”, u min jista’ jikkontribwixxi?

Parti importanti ħafna mill-materjal huma l-paġni tal-aħbarijiet, għax dawn qed jiddokumentaw minn xahar għall-ieħor il-kronaka tal-ħajja Għawdxija.

Imma barra minn hekk, wieħed isib artikli ta’ kull interess fejn jidħol Għawdex: minn storja għal arti, minn sport għal ambjent, minn folklor għal etnografija, u tista’ tibqa’ ssemmi kemm trid oqsma li għandhom x’jaqsmu mal-gżira tagħna. Minn xahar għall-ieħor fil-fatt wieħed jista’ jsegwi xi sensiliet fuq temi partikulari spiss imħejjija minn professjonisti filqasam tagħhom. Għalkemm in-natura talpubblikazzjoni mhix strettament akkademika, imma nagħtu attenzjoni partikulari li jinżamm livell biex b’dak li jidher fiha nkunu niffurmaw il-ħsieb kulturali tal-poplu Għawdxi. Ma jonqsux ukoll artikli ta’ natura reliġjuża u spiritwali, fil-linja tal-aġenda

Minn Għawdex għandna għadd sabiħ ta’ abbonati mid-diversi lokalitajiet, anki jekk hemm lok fejn jiżdiedu aktar, speċjalment fost il-ġenerazzjoni żagħżugħa. L-abbonamenti għadhom jinġabru bieb bieb minn għadd imdaqqas ta’ voluntiera, u dan jiżgura li numru tajjeb ta’ Għawdxin jibqgħu jabbonaw minn sena għall-oħra. Tinnota fejn ilġenerazzjonijiet anzjani jħajru lil dawk iżgħar filfamilji tagħhom biex ikompli jrawmu l-kultura ta’ letteratura dwar Għawdex. Mill-banda l-oħra, hu inkuraġġanti ħafna l-għadd dejjem jikber ta’ abbonati minn Malta. Fil-fatt, ir-rivista, għalkemm mgħammda b’isem Għawdex, mhijiex biss immirata għall-qarrejja Għawdxin, imma għal kull min għandu interess u mħabba għal Għawdex.

L-iżvilupp diġitali huwa sfida għal kull pubblikazzjoni stampata. Il-gazzetti u r-rivisti kollha naqqsu xi ftit jew wisq mill-bejgħ jew il-frekwenza tagħhom, għax ħafna huma dawk li llum il-ġurnata qed ifittxu pjattaformi diġitali biex jaqraw l-aħbarijiet u saħansitra kotba. Din mhix ħaġa ħażina fiha nfisha, imma taffettwa ħafna l-industrija tal-karta stampata.

F’dan il-qasam, ir-rivista għamlet xi passi żgħar ukoll, għalkemm għad m’għandhiex preżenza stabbli onlajn ħlief il-Paġna ta’ Facebook tagħha. Ir-riżorsi umani u finanzjarji huma limitati, imma l-ħsieb tagħna hu li jiġi żviluppat sit elettroniku fejn wieħed jista’ jkollu aċċess għal arkivju tal-ħarġiet kollha limgħoddija – diġà diġitalizzati u kkatalogati b’indiċi li x-xogħol fuqu wasal fl-aħħar fażi – kif ukoll għal kull ħarġa b’xi forma ta’ abbonament diġitali.

Sa issa d-Djoċesi ta’ Għawdex, li tippubblika r-rivista, għad għandha għal qalbha l-karta stampata, li tibqa’ mezz effettiv u sabiħ ta’ kif twassal l-‘Aħbar it-tajba’.

Għalhekk, bis-sapport finanzjarju tagħha u anki ta’ entijiet oħrajn, fosthom il-Ministeru għal Għawdex,

14

qed nippruvaw inżommu fuq saqajha lpubblikazzjoni ta’ din ir-rivista. Ovvjament, ma nistgħux nagħlqu għajnejna għall-influwenza dejjem ikbar li għandhom l-internet u l-midja soċjali.

Il-pandemija affettwat xi ftit, mhux tant mil-lat ta’ abbonati jew qarrejja, fejn l-interess baqa’ stabbli, imma f’dak li hu sapport finanzjarju min-naħa ta’ kumpaniji u stabbilimenti kummerċjali, li jgħinuna ħafna biex inkomplu nsostnu din il-pubblikazzjoni.

Inti ilek għal dawn l-aħħar ħames snin l-editur ta’ din ir-rivista. Għandek ir-responsabbiltà li filwaqt li ma twarrabx it-tradizzjoni, tħares ukoll ’il quddiem. Liema huma l-isfidi li ltqajt u qed tiltaqa’ magħhom?

F’dawn l-aħħar ħames snin kemm ili editur, komplejt nikkonvinċi ruħi bil-bżonn li Għawdex jibqa’ jkollu rrivista tiegħu, u li nwessgħu l-firxa tal-kontenut biex nilħqu iktar oqsma tal-identità Għawdxija li ftit inkiteb fuqhom. Aktarx jien l-aktar editur żagħżugħ li kellha r-rivista, u allura nħoss iżjed u iżjed fuq spallejja r-responsabbiltà ta’ edituri oħra li ġew qabli, b’ħafna iktar esperjenza u ħila, u li stinkaw tant biex raw titwettaq u tissoda din il-ħolma: nies bħal Patri Akkursju Xerri ofm li waqqafha, jew ilmibki Dun Nikol Ġ. Cauchi li rriformaha meta kien editur tagħha u baqa’ jissapportjaha b’kull mod bħala Isqof. Hija ħolma li jien għadni nemmen fiha, u miegħi bosta oħrajn. L-isfidi mhumiex ftit: it-tim ta’ nies li jaħdmu fuq ir-rivista, inkluż l-awturi, hu magħmul kważi kollu minn voluntiera, u l-isfidi finanzjarji jkomplu dejjem jikbru, speċjalment issa li fl-aħħar snin qlibna għal pubblikazzjoni kollha kemm hi bil-kulur. Barra minn hekk, hemm id-diffikultajiet loġistiċi tal-ġbir tal-materjal, anki jekk dan qatt ma jonqos; tat-tifsil u l-produzzjoni ta’ kull ħarġa fil-ħin; u ta’ preżentazzjoni li tkun dejjem attwali kemm filkontenut u kemm fid-dehra… Imma jekk xi kultant hemm x’jaqtgħalna qalbna, insibu ħafna iżjed x’jinkuraġġina, ibda mill-kummenti pożittivi dwar ilħarġiet u l-materjal li jkun fihom, flimkien massodisfazzjon li ftit ftit qed niddokumentaw l-istorja ta’ Għawdex, li parti minnha mingħajr din ir-rivista aktarx kienet tintilef.

Kemm hu importanti li l-Knisja tibqa’ toħroġ rivisti bħal “Il-Ħajja f’Għawdex”, anki permezz ta’ entitajiet reliġjużi diversi?

It-tweġiba forsi diġà tajt biċċa minnha taħt l-aħħar mistoqsija. Inżid ngħid li, għalkemm fil-passat kien hemm tentattivi oħra ċkejknin, fil-verità “Il-Ħajja f’Għawdex” għadha sal-lum l-unika rivista regolari minn u dwar Għawdex. Il-Knisja, fidila lejn il-missjoni tagħha, dejjem kienet aġent ewlieni mhux biss filqasam reliġjuż imma wkoll f’dak kulturali u artistiku.

Għandha wkoll il-missjoni li, imdawla mill-prinċipji tal-Vanġelu, tgħin biex insaħħu l-identità vera Għawdxija, miftuħa dejjem għall-isfidi ġodda li jiġu minn barra, u li jistgħu jgħinu lill-Għawdxin jikbru umanament u kulturalment. F’dan, din ir-rivista, għandha r-rwol tagħha x’tilgħab, żgħir kemm hu żgħir! U biex tkompli ssaħħaħ din il-missjoni, dan laħħar il-Knisja f’Għawdex ħolqot il-Fondazzjoni IlĦajja f’Għawdex, anki biex tiżgura futur għal din irrivista u pubblikazzjonijiet oħrajn dwar Għawdex. Hu pożittiv ukoll meta tara li kważi l-parroċċi kollha Għawdxin, barra komunitajiet u għaqdiet oħra, għandhom ir-rivisti jew fuljetti tagħhom, li bejniethom jiġbru tant materjal dwar il-lokalitajiet u r-realtajiet ta’ din il-gżira ċkejkna.

15

Illum għall-grazzja t’Alla l-opportunitajiet li wieħed jippubblika x-xogħol tiegħu saru ħafna, u għandna ħafna awturi żgħar li qed jiġu mħeġġa u megħjuna jippubblikaw kotba. Imma nixtiequ li permezz ta’ “IlĦajja f’Għawdex” inkomplu nħajru wkoll kittieba żgħażagħ, anki tfal, jippubblikaw letteratura oriġinali bil-Malti dwar Għawdex.

“Il-Ħajja f’Għawdex” kemm-il darba toħroġ matul is-sena u kemm jiswa abbonament ta’ sena?

Ir-rivista toħroġ 10 darbiet fis-sena: kull xahar barra fis-sajf meta jingħaqdu xahrejn u xahrejn. Kull ħarġa normalment ikun fiha 44 paġna, kollha bil-kulur.

Abbonament jiswa €21 (jew €25 sostenitur) u wieħed jista’ jikkuntattjana wkoll fuq l-indirizz elettroniku ilhajjafghawdex@gozodiocese.org jew permezz tal-Paġna ta’ Facebook biex jabbona onlajn.

FUQ L-GĦATBA TA’ GĦABEX ILSIENNA

Din is-sena Għawdex qed ifakkar il-50 sena millmewt tal-kittieb Ninu Cremona. Dan qed tagħmlu wkoll “Il-Ħajja f’Għawdex”. Kif? X’relazzjoni għandha rivista bħal din mad-dinja tal-letteratura?

Il-letteratura Maltija, speċjalment dik ġejja minn Għawdex jew dwar Għawdex, dejjem ingħatat prominenza fil-ħarġiet ta’ din ir-rivista, li tħossha wkoll missjoni tagħha tippromovi l-ilsien sabiħ tagħna u r-rabta tiegħu ma’ gżiritna. Ma rridux ninsew Għawdxin kbar bħal Agius de Soldanis, Ninu Cremona, Ġanni Vassallo, Ġużè Micallef u Ġużè Aquilina li taw kontribut indispensabbli fit-tiswir u listudju tal-lingwa tagħna.

Sa mill-ewwel ħarġiet tal-“Għawdex” bdew jidhru fuq dan il-ġurnal poeżiji, novelli u biċċiet oħra ta’ proża minn awturi Għawdxin, biċċa minnhom kienu qed jixxandru għall-ewwel darba. Kittieba u poeti stabbili kienu jiktbu regolarment. Għalhekk hu naturali li meta jasal xi anniversarju sinifikanti bħal dan ta’ Ninu Cremona, ir-‘rivista tal-Għawdxin’ tkun minn ta’ quddiem biex tfakkru.

Ilu d-dawl inin; dawl bati fuq xefaq kewnna.

Marida qalb is-siġra xiħa; itgħakkret, bla ħadd tiżbira jtiha.

Kien ilha mdardra r-ruħ imsejkna, ’mma r-rjieħ li l-ħajja jtennu ma waslux. Bħal qasba f’deżert niexef, bla wens, bla ragħaj, dbielet w għoddha nfniet.

Fuq għatbet il-għabex il-kelmiet imnaqqxa “tħallix lil min bla ħtieġa jdakkrek u f’waqagħtek jogħla hu. La tħożż tiegħek il-ħabar.”

RIGU BOVINGDON (minn Aporija Mill-Ġdid, Horizons 2019)

16

dan kien l-ewwel xogħol (fuq dan il-livell) li ktibt blIngliż. Inħossni nesprimi ħafna aktar ruħi milli bilMalti, biex inkun onest. L-ammont ta’ kotba li qrajt, kemm fuq livell ta’ studju u kemm fuq dak rikreattiv, dejjem qrajthom bl-Ingliż. Naħseb il-kunfidenza ġejja minn hekk.

Hu evidenti li l-istorja ta’ dan ambjentata fuq gżira, Malita, li jekk tixbah ħafna lilha. Għaliex mela ismijiet ta’ postijiet fittizzji bħal St. Montello, Lukketta, Scala u l-bqija?

INTERVISTA MA’ ROBERT BUSUTTIL, AWTUR TAR-RUMANZ MURDER IN ST. JUDE’S, HORIZONS, 2022 Min hu Robert Busuttil fil-ħajja ta’ kuljum?

Persuna assolutament ordinarja. Naħdem bħala Ħaddiem Soċjali, fejn full-time nispeċjalizza filqasam tat-tfal li jgħixu f’kura alternattiva u fil-parttime naħdem mall-komunità LGBTIQ. Apparti l-kitba, insib rifuġju fl-arti u d-disinn, fix-xogħol manwali u nsibni li nistrieħ l-iktar meta nsiefer... aktar ma nillarga aktar inkun seren! Intiż fil-volleyball u kemm nista’, inżomm l-eżercizzju regolari sabiex nibbilanċja r-relazzjoni li għandi mal-ħelu.

Minn fejn ġejja l-ħajra li tikteb, u għaliex bl-Ingliż?

Il-kitba dejjem kienet miegħi, sa minn żmien ladolexxenza. Ta’ 19-il sena kont diġà ktibt xi scripts għal xi programmi fuq it-TV u matul is-snin ktibt ukoll kummiedji mużikali u oħrajn f’forma ta’ short plays, għal għaqdiet voluntarji. Għala bl-Ingliż? Mela,

it-thriller hi mhix Malta, l-għażla ta’ Jude, Pinta,

Mistoqsija li jagħmluhieli ta’ spiss. Malita hija verżjoni differenti ta’ Malta li teżisti ġewwa moħħi.

Jekk wieħed jinnota sew, għalkemm insemmi postijiet li huma eżistenti ġewwa l-gżira tagħna, ilkompożizzjoni tagħhom hija waħda kemxejn differenti. St Jude’s per eżempju, huwa villaġġ li fih hemm riflessi karatteristici tal-Kalkara, f’dawk ix-xeni li fihom immorru fil-Kunvent, kif ukoll il-plajja taxXgħajra, fejn jien trabbejt u qattajt ħafna minn tfuliti ndur u nagħqad. Illum fil-fatt hija l-lokalità li fiha tfajt l-għeruq. Użajt dan l-istil ta’ kitba għax xtaqt li lqarrej ikun jista’ jidentifika mal-familjarità talpostijiet kif ukoll ikollu l-opportunità jimmagina realtà differenti. Pinġejt stampa ta’ Malta minn kif kont naraha fit-tfulija tiegħi, art wiesgħa mimlija avventuri.

Parti importanti mill-azzjoni titpoġġa f’kunvent talpatrijiet. Dan, imma anki l-kollaborazzjoni bejn lIspettur Lucio Vella u d-djaknu Marius, ifakkarni b’xi mod fir-rumanz Il nome della rosa ta’ Umberto Eco li ħareġ fl-1980. Xi tgħid dwar dan kollu? Ħadtni lura 25 sena! Ifhem, kien wieħed mill-ewwel rumanzi li qrajt fl-adolexxenza. Xi ħaġa li tajjeb insemmi, għalkemm ħa tinstema stramba, dan irrumanz ma ktibtux bi ħsieb. Kull karattru li hemm fih, inħoloq jien u nikteb. Darba fis-sajf tat-2020, waqt il-pandemija kont ta’ spiss immur nimxi. Nitla’ Smart City, ninżel il-bajja tar-Rinella, ngħaddi maxxatt tal-Kalkara u nitla’ lura mill-Kapuċċini fi triqti lura d-dar. Ta’ spiss kont inħares lejn il-Kunvent talKapuccini u xi ħaġa fis-sempliċità tiegħu kienet tispirani nikteb. Darba minnhom sibt ruħi d-dar bla xejn x’nagħmel u bdejt inħarbex erba’ kelmiet biex nesplora l-ideat dwar il-potenzjal tiegħu. 27 ġurnata wara kelli quddiemi dan ir-rumanz. Naħseb fuqha, xi kultant ma nemminx li ġrat hekk. Fejn jidħlu Lucio u Marius, li seta’ ġara hu li f’ħafna mix-xogħlijiet tal-

17

awturi li influwenzawni, bħal Agatha Christie, Andrea Camilleri u anke Dan Brown, il-protagonist dejjem kellu s-sidekick tieghu... u b’xi mod, waqt li ktibt il-parti ta’ Marius, xi ħaġa qaltli “dan jaf ikun dak il-persuna” kif fil-fatt ġara.

L-Ispettur Lucio Vella bħala mudell fejn jidħlu valuri umani: hu kontra l-użu ta’ kliem ħażin, favur ir-rispett lejn il-mara u l-ħajja umana, jaf li l-flus u r-rikkezza materjali mhumiex kollox, imma li limħabba ġġib il-vera hena. Kemm hu minnu dan u għaliex?

Bħalma ġieli aċċennajt fuq siti soċjali li fihom tkellimt fuq il-ktieb, Murder in St Jude’s ma fihx biss storja investigattiva, imma fih ukoll perspettivi mill-ħajja personali tiegħi. Ktibt dan ir-rumanz wara li sseparajt, u bħalma wieħed jista’ jimmaġina li jiġri wara esperjenzi li jafu jġibu magħhom ħafna emozzjonijiet tqal, it-tendenza hi li l-bniedem jagħmel evalwazzjoni tal-ħajja u jagħzel it-tajjeb li ha jżomm u t-tagħlim li jieħu miegħu. Ippruvajt li dawn l-istess valuri, prinċipji u filosofiji, ngħaddihom lillkarattri sabiex huma jwassluhom lill-pubbliku.

Ovvjament l-influwenza tat-tagħlim u l-esperjenza fil-qasam soċjali, jinħass sew ukoll.

Waqt dan it-thriller hemm ukoll botti jew kritika kontra ħwejjeġ li ma jagħmlux ġid lil soċjetà ċivili u żviluppata, bħan-neputiżmu, it-tqasqis, linugwaljanza bejn il-klassijiet soċjali, ilkorruzzjoni tal-Ġustizzja, il-qasma bejn il-Knisja li temmen fil-faqar u Knisja li moħħha fil-pompożità u t-turija tal-lussu u l-poter, u l-bqija. Għaliex dan fi ħdan thriller?

Inħoss li nonqos jekk ma nkunx realistiku u trasparenti fin-narrattiva tiegħi. Bħalma diġà spjegajt, dan il-ktieb jagħti opportunità lill-qarrejja sabiex jirriflettu fuq kif ċerti proċessi jimpattaw lilna lkoll. Xi drabi naħsbu fuq dawn l-affarjiet imma mhux dejjem nagħżlu li nitkellmu fuqhom. Nemmen li inqas ma titkellem aktar tkun qiegħed tagħti lok li l-inġustizzja tirrenja.

Jista’ dan ir-rumanz jinftiehem bħala pro-ħajja ladarba fih naqraw dwar it-telfa ta’ żewġ trabi?

Inkun onest ma ktibtx il-ktieb b’aġenda fuq pro-ħajja jew le. Li għamilt hu sempliċiment innarrajt lesperjenza ta’ kif telfa ta’ din il-kwalità tista’ timpatta fuq l-individwi li jgħaddu minnha. Għalija

Robert Busuttil

kull sitwazzjoni timmerita li tinftiehem fil-kuntest tagħha. Ma nemminx li hemm one size fits all, u li dejjem għandna nuru empatija lejn l-uġigħ li jgħaddu minnu, kull min jimxi din l-esperjenza.

Apparti l-element tat-thriller, tingħata importanza lill-element uman, lill-emozzjonijiet u l-ħsibijiet ta’ ċerti personaġġi, bħal Lucio u Marius innifishom.

Għandna tliet irġiel li f’waqtiet diversi jibku, inkluż Sameh. X’kien il-proċess li wassal għall-ħolqien ta’ personaġġi tant umani u ħajjin bħal dawn?

B’dawn in-narrattivi ridt nuri lill-qarrej, li għal min bħali trabba f’soċjetà fejn ir-raġel kien mistenni li ma jurix emozzjonijiet ta’ fraġilità, ma nemminx li lemozzjonijiet għandom ġeneru. Kulħadd għandu ddritt li jħoss u li jesprimi dak li jħoss bla ebda ġudizzju. Jien inħossni nikber kull darba li nitgħallem aktar fuqi nnifsi u dan normalment jiġri waqt li nipproċessa l-weġgħa. Kull darba li għaddejt minn dawn l-esperjenzi, wara nħossni ħafna iktar liberu u kuntent fil-mod ta’ kif ngħix ħajti. Meta tifhem lilek innifsek, awtomatikamet tibda tifhem iktar id-dinja ta’ madwarek. Li tiżviluppa sens ta’ għarfien fuq livell

18

personali nħoss li huwa fattur importanti immens!

Dan hu thriller fejn għandna iktar minn tfittxija waħda: hemm l-investigazzjoni uffiċjali li qed tfittex min, kif u għaliex, u hemm numru ta’ personaġġi li qed ifittxu xi jridu verament millħajja, liema huma l-uġigħat interjuri tagħhom, imma anki li jerġgħu jsibu ċerta saħħa u ħeġġa interjuri. Xi tgħid dwar dan?

Fil-ħajja ma jiġri xejn għal xejn u kif wieħed jaf sew, l-episodji li ngħaddu minnhom ma jiġrux iżolati minn xulxin, anzi xi kultant tiġri elf ħaġa f’daqqa. Il-ktieb inarra kif wieħed jista’ jindirizza aspetti varji, filwaqt li ħajtu tibqa’ għaddejja. Xi kultant it-trawmiet jimblukkawna milli nipproggressaw, u fih innifsu dak huwa parti mill-proċess, tajjeb li niftakru li meta nħossuna mwaħħlin huwa l-mument fejn fih irridu nirrikorru għall-għajnuna. Li taqsam it-toqol jgħinek tifhmu iktar, u iktar ma tifhmu iktar ikollok kontroll fuqu milli hu jkollu kontroll fuqek. Biex inkunu għidna kollox, din il-kitba hija riflessjoni tal-proċess tal-uġigħ li għaddejt minnu jien stess. Jittrasforma ruħu fis-sens ta’ telf imma fl-istess waqt, indawru fi proċess ta’ tama u pożittività.

Dan hu rumanz li jżommok sal-aħħar: ċerti affarijiet il-qarrej attent jistenniehom, imma bħal kull thriller tajjeb, hemm ħwejjeġ oħra li jissorprendu, minkejja li kollox bil-mod il-mod jibda jsib f’postu. Dan ifisser li inti qarrej kbir ta’ xogħlijiet ta’ kittieba ta’ thrillers kbar u magħrufa?

Liema jistgħu jkunu dawn?

Bħalma diġà aċċennajt, Christie, Brown u Camilleri kellhom influwenza kbira fuq l-għarfien tiegħi bħala kittieb. Il-kitba tagħhom togħġobni ħafna u minnha nħoss li tgħallimt ftit mhux ħażin. Mhux biss, ċerti shows ibbazati fuq kotba bħal dawk ta’ Harland Coben u serje oħrajn bħal The Sinner u Criminal UK (u oħrajn simili) tawni ħafna x’nomgħod ukoll.

Dan hu wkoll rumanz dwar vjolenza, tixrid taddemm, u iktar minn qtil wieħed, Imma hu anki dwar imħabba u sens ta’ tama. Xi tgħid dwar din it-taħlita bbilanċjata?

Il-ħajja hux, hekk hi. Ċiklu ta’ episodji sbieħ u oħrajn inqas sbieħ. It-tama hija kunċett li permezz tagħha aħna nibnu r-reżiljenza neċessarja sabiex nibqgħu mixjin, is-saħħa biex naffrontaw il-mumenti ibsin u lgħarfien li napprezzaw is-sabiħ kollu ta’ madwarna.

Jien qaddisi, jew aħjar is-simbolu astroloġiku tiegħi,

huwa l-miżien... seta’ jonqos li l-personalità tiegħi tirrifletti dan ukoll.

Lejn tmiem ir-rumanz wieħed jista’ jifhem li jista’ jkun hemm sequels marbutin mal-Ispettur Lucio Vella. Kemm hu possibbli dan?

Jien ftit ġimgħat ilu għalaqt ir-raba’ rumanz fis-serje.

Ovvjament, il-pubblikazzjonijiet futuri ħa jibbażaw fuq kemm jimxu r-rumanzi attwali. Aktar ma jkun hemm interess, aktar il-probabbiltà hi li naraw iktar.

Fil-proċess rajt maturità anke fil-kitba tiegħi stess.

Murder in St Jude’s huwa l-aktar rumanz kalm fosthom kollha, fl-opinjoni tiegħi dejjem. Fih niskopru l-karattri, waqt li niddeskrivu ftit aktar ilgżira. Ta’ warajh ser ikollu pass kemxejn iktar mgħaġġel u ta’ warajh iktar minnu. Komplejt ukoll nesplora u niżviluppa l-ħajjiet tal-karattri prinċipali u nista’ ngħid li ha naraw ħafna affarjiet ġodda li ser jiġru fil-ħajja tagħhom. Nittama ħafna li nibqa’ b’xi mod nilħaq aktar qarrejja biex l-esperjenza ta’ Lucio u l-kumplament, ma tiqafx ħesrem!

TAL-MIRAKLI It-tiżrid taż-żmien għattabli moħħi u keffen tfuliti fis-snin muċpara biex irażżan kull ma llum jista’ jfakkarni l-hena li kienet ġewwa qalbi tħeġġeġ, imkebbsa bil-ħmura ta’ demm il-peprin, waqt li f’Tal-Mirakli kont nofroq l-għelieqi, jew imxaħxaħ f’dagħdigħa tas-silla fewwieħa, bil-vrus ta’ missieri iġelbnu minn fommu, jitriegħdu ħolliema mal-bewsa lubiena ta’ żgħożet il-ħolqien.

Iżd’għax ma nistax issa nħoss ġo qalbi, dik l-hena li kienet spiss tferraħ lil ruħi, meta minn wara l-bieb Tal-Mirakli l-maqdes inlissen kont wara missieri t-talba li twennes ir-ruħ?

MAURICE MIFSUD BONNICI (minn Mill-Bikri għall-Imwaħħar, 1996)

19

many sagas during his lifetime, he had the freedom to write whatever he wanted without the Church’s censorship deciding what was acceptable or not.

Dun Karm was a priest and for this reason, this fact must have surely kept him from writing things which would not have been suitable or appropriate by Roman Catholic Church standards. Briffa’s poem, “Tfajla Toħlomx“ was my favourite because when I was still a teenager, I realized that dreams do not always turn into reality, and on the contrary many times, they delude young people who are still naïve.

In other words, at that age I was more vulnerable to pain and grief.

IL-PONT JINTERVISTA LIL RAYMOND FENECH GONZI DWAR IL-ĠABRA TA’ POEŻIJI BROKEN INNOCENCE (2000) - LEwwel Parti When and where did your love for poetry begin?

Are there any poets or poems which left a mark on you any our poetry?

My love for poetry began during childhood when my mother used to recite nursery rhymes. My favourite was, “Twinkle Twinkle Little Star”. The musicality of the poem and my mother’s beautiful voice proved magical. My mother was a concert pianist so I always associated poetry with music.

That being said, I always had a special gift for “spontaneous rhyming”. I do this both in English and Maltese. I do not need to strain myself too much to do this, it just happens. Sometimes, I hardly notice I am actually rhyming words, even when I am having a simple conversation. My friends, especially my wife find it rather amusing.

I studied Maltese, English, French and Italian literature, so, during my school days, I became acquainted with a number of poets. My favourite Maltese poet was Ruzar Briffa and in my humble opinion, I believe he should have been the national Maltese poet, not Dun Karm Psaila. Whilst Briffa was a medical doctor who undoubtedly had come across

However, my favourite poet was John Keats. I loved his poem, “Ode to a Grecian Urn” and the deep thought behind it, portraying people as being happy, only when they are expecting something beautiful or good to happen. A great expectation is always a magical moment but once that particular event arrives and is fulfilled, it loses its magic. People survive in this jungle we live in because they are unconsciously always hoping for the best. Without this “something” to look forward to, their body and minds would not survive.

Keats was the first poet who inspired me to write.

That being said, I had always been addicted to reading books, mostly adventure stories. When I was seven, Enid Blyton was renowned for the famous, Secret Seven and The Famous Five book series. I loved reading her stories but also classic books such as, The Three Musketeers, Ivanhoe, Robin Hood, Jules Verne’s Twenty Thousand Leagues Under the Sea, Rob Roy, Treasure Island, and Robinson Crusoe. These books proved to be the foundation for my writing career, and this “reading addiction” started to show when I was still in primary school. In fact my compositions attracted the attention of my teacher who started to doubt how a seven-year-old could possibly have such a good grasp of the English language and was capable of using so many adjectives and detailed descriptions.

As I grew older, I discovered American and Canadian poetry, and the one poet I would single out for being responsible for finding my voice was Canadian poet, Milton Acorn, founder of “The People’s Poetry Movement” in Canada. Blake, Frost, Tennyson, Goethe, Apollinaire, Elana Wolff, Patrick Connors,

20

Norma West Linder, Katherine Gallagher, Thomas Hardy, and so many others also gave me a very good platform and a variety of poetry styles to choose from. Then, I came across Pablo Neruda thanks to the famous Italian film, Il Postino. His love poems were the ones that impressed me most. Neruda’s most famous poems are emblematic of his ability to express deep passion and sensuality and find vibrant life and majesty in mundane foods like fruit.

My favourite Italian poets included Gozzano, Leopardi and Foscolo. Later I was introduced to Johann Wolfgang von Goethe’s, The Sorrows of Young Werther in sixth Form, who in his time had a huge following of jilted lovers. Romanticism then dictated that if a young man’s love was rejected the ultimate heroic thing to do was to commit suicide.

The supernatural was always a favourite subject which initiated with my mother and aunt’s ghost stories that kept me quiet for a few hours especially during the long summer nights. So eventually, Edgar Allan Poe, Sir Arthur Conan Doyle, Denis Wheatley, Bram Stoker, Dacre Stoker and Stephen King also inspired me to research and write my own stories or articles. By then, I was studying the supernatural and reading books written by both professional paranormal investigators some of who were scientists or works by parapsychologists. Among the latter were, Dr Dean Radin, author of Real Magic, Dr Stephen Braude, a parapsychologist and paranormal investigator, who wrote, The Gold Leaf Lady and Other Parapsychological Investigations, The Psychic Investigators Casebooks by Archibald A. Lawrie, Vol l and Vol ll, Vampires Among Us by Rosemary Ellen Guiley, An Exorcist tells his Story by the late Chief Vatican Exorcist, Fr Gabriele Amorth, and What Happens After Life, by international best-selling author, Migene Gonzalez Wippler.

Then I was asked to write the biography of renowned Maltese exorcist, Fr. Elias Vella, who was a friend and collaborator of Fr Amorth. The 500page book, The Rite to Fight Satan took me over two years to complete and is currently being considered for publication by top Roman Catholic publishers, Sophia Institute. That book was definitely the most difficult to write. I can only say the book is not for the faint-hearted!

Poetry as a way of venting the poet’s different

emotions regarding different issues: the past, love, the environment, death, other daily experiences.

What are your thoughts about all this?

Speaking about venting one’s emotions reminds me of poetry therapy which is a profession which licensed poetry therapists in the USA where it started would describe as “exorcising one’s demons”. So, probably, like myself, many young people have used poetry or therapeutic journaling to exorcise their demons. I was lucky to come across a book on this subject by Fiona Sampson in 2004. I was fighting cancer during that period and found this book at the right time. I was so intrigued about the subject after reading it that I wrote to Professor Sherry Reiter who is a licensed poetry therapist, a clinical psychologist, writer and lecturer at the Creative “Righting” Center, Hofstra University in New York.

At that time, I was reading for my bachelor’s degree in creative writing and wanted to write my short thesis on poetry therapy. Since I knew nothing about

21

this subject, I asked Professor Reiter if there was a short course available to help me gain some knowledge about it. She sent me a guide book which made my heart sink. The tuition fees were $375 per credit hour and I would require 180 credit hours to complete the course. At that time, I couldn’t travel because of the chemotherapy treatment and simply didn’t have the funds. So, I replied explaining my situation in detail. After two weeks, Dr Reiter replied with an official email from Hofstra University, informing me that the admissions board had decided to award me an open scholarship.

All the above themes you mentioned, which I have written so profusely about are all the roots of the pain, strife and grief humans have to learn to live with during their short sojourn in this merciless world. I remember my father used to tell me since I was a little boy: “Life is a bitch, expect the unexpected, at every corner you turn and trust me, not all of them will be pleasant.” Of course, at such a young age I was still quite unaware I would discover this at my own expense.

I dwell on the past when I started losing family and friends. It’s only memories that were left to give me some sort of reprieve. Love is always loss. I can guarantee from personal experience that as one grows older, one’s health becomes more fragile, and more sensitive to my surroundings.

Probably the daily experiences which have inspired the majority of my poems were thanks to my working career as a journalist. Writing and journalism in the seventies were not even considered a profession. I embarked on my writing career as a trainee parliamentary reporter at 17, and subsequently joined The Times of Malta as a journalist at 20. When I left journalism after ten years, I worked for a variety of advertising agencies.

However, all my designations were always related to my writing. All the positions I held were advantageous because I met many people, and heard and experienced several first-hand sagas.

Especially as a journalist, I could feel the pain because I was actually so close to the victims. I experienced many upsetting moments in my life.

Suicide was one of these. It was the first shock I received early one morning when I was 18. My aunt drank concentrated sulphuric acid and passed away after four days in hospital. I experienced at least

eight other suicides when I was a journalist and several others during my lifetime. At such a young age, it took everything I had to keep focused. I was traumatised for several months. I also encountered some gory accidents, at work places and murders.

These were hard to write news stories about, and as a journalist, I had to learn how to approach the family’s victims. This was probably the most difficult task to get used to - keeping focused, and avoid letting my emotions from taking over. I also met many homeless people and families who suffered from drug or alcohol addiction. I always took notes of these moments. It was hardly possible to ignore them because they kept haunting me for many years. That being said, I learned a great deal from all these sad and tragic events. Young as I was, I realized every single person had a story to tell. For this reason, I developed a philosophy of my own: It really doesn’t matter how long one lives, but more importantly what matters is the manner in which one lives.

I would recommend to any aspiring writer to start off his career as a journalist. Journalism has a lot in common with basically every other writing genre, especially poetry. In journalism, the first thing one learns is to write as concisely and accurately as possible, keeping a lookout for details. This is most useful for example when on a crime scene. A poet is pretty much like a journalist and should write poetry to inform and to educate. Today journalism has been cannibalized in more ways than one: news is being sensationalised, gossip is being mistaken for news and now we have the famous, “opinionists” mistakenly considered as “experts”. Journalists in my time were always on site to investigate any sort of incident and unless we were 200% sure about the facts, we would write ONLY what hard evidence.

Accuracy was a MUST. Our motto was: “When in doubt leave out!”

In the case of poetry writing, one has to learn how to avoid cliches, unnecessary adverbs, repetition of words, making sure the language is crisp. The use of imagery and creativity are also very important. A Poet should show readers not tell. Poems coming directly from experience would probably attract more readers because they like to feel they are not alone in this troublesome world, and any of the poet’s experiences will bring them closer and make them feel more intimate with the poet. Writing in

22

the late Professor and former rector of the University of Malta, Fr Peter Serracino-Inglott, included these three books saying, “With the variety of poems chosen, the author achieved great prominence.”

everyday language helps, and those who do are sure to find their own voice much quicker. A poet has to find the courage to write the truth, even if this might seem offensive to prude people.

Mention some of your poetry collections and the year they were published. What feedback do you get from your readers? Where are your poems appreciated most?

I published my first book in 1994. Within the Edges of Immortality was sponsored by Pro-Marketing International Ltd and printed in Malta. This was followed by, Poignant Voices (1st Books Online Publishers, USA - 1999) and Broken Innocence, published by Forward Press Publishers, UK - 2000.

In an article about Maltese authors who wrote in English, published in the Encyclopedia of PostColonial Literatures in English, 2nd Edition, edited by Eugene Benson and L,W. Conolly, (Routledge Publishers, Taylor and Francis Group, London, UK),

Blood Lines, another poetry collection was published in 2012, by Sandcrab Books, Cuba, a subsidiary of Hidden Brook Press, Canada. The most recent books were another collection of poems, Growing with the Shadows, published by Adelaide Books, New York, USA, Lisbon, Portugal. Adelaide Publishers also published a bi-lingual monthly literary magazine which in 2018 was awarded the accolade as the top US literary magazine. This poetry collection was closely followed by another of short stories, The Incident of the Mysterious Priest and Other Stories.

The two book publishing contracts were the reward for winning the first prize in the publisher’s annual writing competition. The story which earned me the prize and a Pushcart Prize nomination was, “The Mysterious Priest”. It was based on true supernatural events which occurred in 2004 whilst I was battling Cancer Lymphoma. Four months after the first Pushcart Prize nomination in July 2017, I received a message from the Los Angeles based literary magazine, “Poetic Diversity”, that my poem, “The Electric Storm” published in one of its issues was also being nominated for the same prize. Prior to this most important period in my career, I published thousands of news stories, articles, essays, poems, short stories individually, in newspapers, journals, literary magazines and hundreds of anthologies in 15 countries. It is easier to publish an individual piece of work in a literary publication than to publish a whole book.

Unfortunately, whereas in my younger days, the most favourite past-time of most people was reading, today they spend more time on computers and on social media.

I know for a fact that despite I gave most people free copies of my books, I got very little or no feedback. This is typical because in this modern age, if you want to become popular, choosing to be a writer is the last profession which will make you a VIP. That kind of popularity is reserved for musicians, singers, dancers, models and footballers.

Besides, I wasn’t really ever taken seriously as a writer from the start, except by a few scholars like,

23

Charles Magro, Mario Azzopardi, Prof Serracino Inglott, Dr Peter Mayo, and my English teachers Ms. Kay Cardona and the late Mr. Charles Borg when I was at college in Form III and IV. Some of the local writers seemed to think that just because I wrote in English, and not in Maltese, this was some kind of treachery. Truth be told, I never wrote in Maltese because I loved the English language and wanted to compete with the very best writers. Besides, during that period, in Malta there were no literary magazines, except a couple that accepted only works written in Maltese.

However, since 2017, when I was nominated for The Pushcart Prizes, and later I was appointed an associate poetry editor of Adelaide Literary Magazine, and Adelaide Books, some people realized they had to admit they had undermined me.

In 2018, I was invited to attend the international book fair, Expo-America in Manhattan, New York for both book signings with seven other US authors and to meet my future editorial colleagues. I was given coverage by Media Link, The Times of Malta, TVM and Radju Università among others.

In late 2018, BBC in the UK invited me to their studios in Kensington, London to be interviewed live by fifteen regional radio stations about my book of short stories, The Incident of the Mysterious Priest and Other Stories.

The Canada Cuba Literary Alliance also contacted me and asked me to compile and edit their annual members anthology, consisting of both poetry and short stories by Canadian and Cuban authors.

Despite this anthology was intended only for authors of both those nationalities, I had quite a few pages of my work included. The two-hundred-andsixty-two-page anthology, The Dream the Glory and the Strife, published by Hidden Brook Press, Canada, included some of the most renowned poets, including poet laureates, best-selling writers and academics from Canada, and Cuba. I was the only one representing Malta.

In 2019, leading Canadian author, publisher, poet, editor and translator, James Deahl compiled a very important anthology Tamaracks: Canadian Poetry for the 21st Century, comprising 136 poets. I was quite surprised he asked me to write a lengthy

review about the book because there were so many other Canadian academics that could have done it.

The anthology review ended as a twenty-fivethousand-word article. The anthology, turned out to be a great success, and my review was praised by the whole Canadian literary community. The review is being serialized and published by a leading Canadian literary Journal, “Canadian Stories”.

In 2020, I launched a project consisting of a magazine, “Literature for the People”, specifically intended for Canadian, American, Cuban, English and Maltese authors. I was overwhelmed with submissions but more impressive was not the quantity but the quality, and the names of the authors that graced the 135-pages of the first issue.

Among them were two poet laureates from Canada, including John B. Lee and George Elliot Clarke, Robert Priest, the most popular Canadian poet, singer and musician, Don Gutteridge, Elana Wolff, Patrick Connors, James Deahl and Norma West Linder, Canada’s best-selling novelist and poet.

Canada always seemed very disposed to give me the first opportunities I badly needed towards becoming known as a poet and writer and in fact, my first poems were actually published by The Canadian Association of Poets, The Federation of Canadian Poets and the Canada Cuba Literary Alliance.

I remember, once I received a telephone call from a reporter working for Il-Mument asking me if I would mind if she interviewed me. I had worked for Independence Press years before as a trainee parliamentary reporter however, I was sure there couldn’t have been any connection from all those years back. So, I asked her politely how she got to know about me? She replied saying: “Well I was surfing the internet and I came across the Federation of Canadian Poets. The first thing I noted was the Maltese flag next to your name and a biography together with your poems. To be honest, I was curious how a Maltese poet had ended up on a Canadian literary web site.”

[It-tieni parti ta’ din l-intervista tidher f’IL-PONT ta’ Settembru 2022. Għal min hu interessat jista’ jara wkoll dan is-sit elettroniku: www.rayfenech.com]

24

potesse trattarsi dell’editore adatto. E così è stato.

Almanacco dell’orrore popolare e Almanacco dell’Italia occulta. Come si differenzia un volume dall’altro?

INTERVISTA MA’ FABRIZIO FONI, KOEDITUR MA’ FABIO CAMILLETTI TA’ ŻEWĠ VOLUMI DWAR L-ORRUR POPOLARI FL-ITALJA Due anni consecutivi e due volumi individuali ma complementari. Quando e come è nato questo doppio progetto?

Un dialogo con l’altro curatore Fabio Camilletti circa ciò che, seppur con le proprie peculiarità, potesse corrispondere in ambito italiano al cosiddetto folk horror britannico (e relative diramazioni geograficomediatiche) risale almeno al 2017. Uno scambio che, sul finire del 2018, ci ha indotto a elaborare una prima proposta editoriale per un volume che, data la quantità e la natura dei contributi raccolti, ha in seguito portato alla realizzazione di due libri.

C’è una ragione specifica per cui sono usciti per Odoya?

La casa editrice Odoya è nota per essersi specializzata in volumi di saggistica profusamente illustrati, con un approccio definito esplicitamente “psicogeografico” e un occhio di riguardo per la cultura popolare in generale. Poiché Fabio Camilletti aveva già pubblicato con Odoya una Guida alla letteratura gotica (2018), abbiamo pensato che

Semplificando (parecchio) si potrebbe dire che il primo volume si focalizza sull’“orrore popolare” partendo maggiormente dalla fonte, cioè la matrice leggendaria, senza trascurarne però gli approdi e i risvolti mediatici. Il secondo volume compie più che altro un’operazione inversa, senza tuttavia perdere di vista l’origine folclorica e rurale di certa industria culturale. Con l’espressione “orrore popolare” (già utilizzata da Fabio Camilletti durante un convegno padovano nel 2018) abbiamo voluto evocare un’ambivalenza che ci pareva tipicamente italiana.

Benché linee di demarcazione troppo rigide non abbiano mai senso nello studio di fenomeni spontaneamente metamorfici, va osservato che la sfera britannica tende perlopiù a separare il soprannaturale e il leggendario rurali da quelli più precipuamente cittadini, adottando le rispettive ‘etichette’ di folk horror e urban wyrd (si potrebbe in realtà discutere a lungo di come miti antichissimi abbiano attraversato il tempo e lo spazio fino a propagarsi oggi come fake news… ma ci porterebbe – letteralmente – troppo lontano). Il mondo anglofono impiega anche termini diversi per ciò che è popolare nel senso di ‘tradizionale’ (folk) e ciò che è invece popolare nel senso di legato a un’acculturazione di massa (pop). Ecco, in Italia una distinzione così precisa è nella maggior parte dei casi inattuabile. Già studiosi come Richard M. Dorson si sono interrogati sul labile confine tra folklore e fakelore; e Gene Bluestein, coniando l’espressione poplore, ha mostrato come la cultura pop possa facilmente infiltrarsi nel folclore. Nel panorama socioculturale italiano tale meticciato è spesso statutario: la stessa dimensione urbana e persino metropolitana, infatti, deve fare i conti in Italia con irriducibili caratteristiche provinciali e rurali. “Orrore popolare” quindi riflette questa ambiguità: è simultaneamente folk e pop, tradizione e industria, periferia e centro.

Chi sono gli autori? Sono tutti accademici? Quali sono i loro interessi?

Gli autori sono molti: se includiamo l’altro curatore e me si arriva a quarantuno firme. E se si esclude il filo

25

rosso dell’“orrore popolare”, sono autori molto diversi per età, interessi e competenze professionali.

Alcuni autori sono anche accademici, ma non è quella la ragione per cui sono stati coinvolti nella realizzazione del progetto. Anche se, data la vastità del campo, eravamo da subito consapevoli dell’impossibilità di tracciare una cartografia esauriente, volevamo fornire un mosaico rappresentativo e perciò variegato. Gli autori dei due libri, ciascuno a suo modo, hanno procurato preziose tessere.

Perché la scelta dell’occulto e dell’orrore popolare?

Perché interessano tanto a non pochi lettori?

Perché l’occulto è il mistero per eccellenza ed è profondamente archetipico, pertanto vivo sotto la cenere anche in quelle società che lo hanno messo ufficialmente al bando. L’interesse per l’occulto è ciò che accomuna certi articoli di cronaca sensazionalistica (o cronaca-spazzatura a tutti gli effetti) ai visionari e raffinatissimi film di Federico Fellini, che si circondava di maghi, sensitivi e cartomanti.

I due volumi hanno una presentazione attraente.

Tante informazioni, ma anche tante illustrazioni, foto, immagini. Cosa ha a che fare tutto questo con l’idea di un almanacco?

All’inizio la casa editrice, pensando a un volume maggiormente in sintonia con altre sue proposte, avrebbe preferito come titolo Guida all’orrore popolare. Fabio Camilletti ed io abbiamo insistito con Almanacco. La parola, infatti, richiama i vecchi almanacchi, pubblicazioni popolari inerenti alla meteorologia, all’astronomia e all’astrologia (non dimentichiamo che, per molto tempo, le due cose sono essenzialmente confuse), alla coltivazione dei campi e all’allevamento degli animali, ai santi del giorno e alla liturgia, ai proverbi, calendari, lunari, ricettacoli insomma di inesauribili aneddoti meravigliosi. Un sapere collettivo tradizionale, antico, spesso ciclico. Opere non di rado anonime, o compilate sotto pseudonimo, corredate di illustrazioni. Poi c’è l’Almanacco del giorno dopo, trasmesso dalla prima rete RAI tra il 1976 e il 1994 (anche se con una sospensione nel 1992). E – guarda un po’ – nel programma, che in pochi minuti giornalieri adattava per la televisione il formato dell’almanacco cartaceo, non sono assenti incursioni

spiccatamente pop (ad esempio un breve ma efficace ricordo di Bela Lugosi, icona del cinema horror). È interessante come, dallo scorso 6 giugno, RAI 2 stia offrendo una nostalgica rivisitazione dell’Almanacco del giorno dopo. Infine, “almanacco” nel titolo dei due nostri volumi vuole omaggiare dei supplementi annuali delle serie a fumetti Martin Mystère e Dylan Dog, ovvero l’Almanacco del Mistero e l’Almanacco della Paura, rispettivamente inaugurati nel 1987 e nel 1991. La formazione di Fabio Camilletti e mia – ma siamo in buona e numerosa compagnia – deve davvero molto a queste pubblicazioni divulgative. Una miniera di informazioni, quando il World Wide Web non esisteva ancora per l’uso personale.

All’interno dei due almanacchi si parla di cinema, letteratura, musica, graphic novel, arte e tanto altro ancora. Si tratta quindi di un’esperienza enciclopedica per il lettore. Reazioni?

L’obbiettivo era per l’appunto quello. Bisognerebbe però chiedere ai lettori.

Due volumi così si legano tanto all’antico, al passato, ai nostri avi che vissero in spazi e situazioni diverse. Le fonti sono copiose e composite, orali soprattutto e provenienti da varie regioni della penisola italiana. Quanto è vero

26

riporta un po’ provocatoriamente James G. Frazer in The Golden Bough, facendo notare che, se si prendesse alla lettera tale sentenza, la magia potrebbe annoverare rispetto alla chiesa cattolica un numero maggiore di fedeli.

Il familiare e il perturbante, ma anche il legame con la terra e lo spazio dove si nasce e si vive.

Leggere questi due volumi significa anche conoscere meglio la natura umana, forse anche quello che c’è oltre, ma anche la propria terra. Le tue reazioni?

questo?

Come dicevo prima, non era possibile attraverso due soli libri documentare sistematicamente e in maniera esaustiva la diffusione, le stratificazioni e le permutazioni incessanti del patrimonio folclorico della paura e del soprannaturale in Italia. Abbiamo per questo allestito un campionario che, per quanto ampio, non è che un piccolo assaggio.

L’occulto e l’orrore popolare qui vengono discussi in un contesto italiano. Eppure questa è materia dalle frontiere molto permeabili. Cosa ne pensa?

Certamente: occorre sempre un approccio multidisciplinare, con sguardo comparativo. Per quanto riguarda il radicamento endemico del pensiero magico a tutte le latitudini e la sua ostinata persistenza, benché spesso dissimulata, nella nostra modernità basterebbe citare quanto asserisce il Professor Milius in Suspiria di Dario Argento: la magia è “quoddam ubique, quoddam semper, quoddam ab omnibus creditum est”. Vale a dire: ciò che ovunque, sempre, da tutti viene creduto. La massima non è un’invenzione del film, ma ripropone con qualche cambiamento un’affermazione di san Vincenzo di Lerino, riferita al cristianesimo. La

Riscoprire l’Italia ‘occulta’ significa compiere un’esplorazione del passato e acquisire uno sguardo diverso, una nuova consapevolezza, sul presente.

Non c’è nucleo familiare o località che non possa vantare storie di fatti prodigiosi, insoliti, scientificamente inspiegabili.

I presunti insegnamenti del leggendario mago Ermete Trismegisto (rappresentato tra l’altro sul pavimento del duomo di Siena) sono parte integrante dell’Umanesimo, tappa fondamentale dell’evoluzione del pensiero occidentale.

Nell’autobiografia di Benvenuto Cellini non manca il racconto di una terrificante evocazione notturna compiuta all’interno di uno spettrale Colosseo. Il Risorgimento flirta regolarmente con cerimoniali di derivazione magica e con la dottrina teosofica. Si potrebbe diffusamente proseguire con l’elenco.

Questi due volumi sono solo per adulti? Ho l’impressione che vogliano fare appello al ‘fanciullo’ dentro ognuno di noi. È vero questo?

Verissimo. Nel corso di altre interviste o presentazioni ho apertamente dichiarato che questi due almanacchi sono pubblicazioni in cui avrei voluto imbattermi da bambino o da adolescente. Le avrei amate alla follia.

Chi è Fabrizio Foni nella sua quotidianità?

Rubando una celebre battuta di Robert Bloch: nonostante la mia macabra reputazione, possiedo in realtà il cuore di un ragazzino. Lo conservo in un barattolo sulla scrivania. A dirla tutta, mia moglie sostiene che io abbia molte delle caratteristiche di Peter Griffin. Ma a questo proposito penso sia meglio soprassedere.

27

ILJIELI

SĦAN

Kitba ta’ Philip Borg

Is-sħana ħeddlitni, filġitni. Jum jaħraq t’Awissu li kewa r-raba’, il-ftit ħbula raba’ li fadal madwar ixxagħri ta’ din il-gżejra msejkna tagħna. Xemx li kwiet il-blat u r-ramel li fadal verġni madwar il-kosta u xxtajtiet, fejn għadhom m’attakkawx il-gafef tqal, fejn għadha ma faqqgħetx il-gwerra bil-bajliet tal-konkos, fejn għadhom ma sserdqux sulari għoljin li l-eluf jagħmluhom miljuni, fejn kull roqgħa b’biċċa mitraħ tal-lasktu taħleb il-liri… fejn boqq’ilma mirduma f’kaxxa silġ saret tiswa daqs kieku kellek tagħmel borma minestra…

Lejl ieħor ma jintemm qatt meta l-lożor donnhom ħerġin minn taħt il-ħadida tal-mogħdija u l-mitraħ bħal forn iħeġġeġ… bl-imħaded jinbarmu u jduru biex jixxuttaw l-għaraq mill-għonq sa l-ispallejn…

Qilla ta’ sħana li tifni l-moħħ u tgħejji l-ġisem mifluġ u miklub biex jintelaq għar-raqda mistħoqqa u flistess waqt irid jibqa’ mqajjem jissara biex ma jiddakkarx mis-sħana ta’ ġisem jaħraq imfattar fuq mitraħ, saqqu-forn!

Lejl jaħraq fejn il-moħħ jimraħ bi ħsibijiet jikwu… għal tul il-vjaġġi twal fil-qilla ta’ xmux fis-sakra u qmura jixxenglu bis-sokor u t-tbaħrid ta’ ljieli sħan ta’ tmiem il-ġimgħa…

Kien jum ieħor jikwi bla ħjiel ta’ żiffa li ttaffi l-qilla taħraq… qilla li kwiet il-bajja mrammla u mdewda bil-folol jitħalltu, jixxemmxu, jitbasktu... fejn l-eluf imorru jitperrċu – min biex itaffi s-sħana qalila, min biex juri x’ikollu sabiħ imma moħbi taħt il-ħwejjeġ tqal tax-xitwa.

Is-sajf donnu maħluq għalihom, għall-wirjiet bla ħlas ta’ koxox midlukin u isdra ta’ kull ġmiel u daqs ileqqu bi dlik maħsub li jiskansa l-ħruq ta’ ġilda li ma tarax dawl ix-xemx ta’ barra għal xhur sħaħ… għajr f’dawk

l-iljieli ta’ tmiem il-ġimgħa meta tifla tal-iskola tippoppa kollox u ssirlek tfajla mibruma kollha rtokki u t-tifel isirlek ġuvnott b’xagħru midluk u mqajjem… f’dawk l-iljieli meta l-mobajl isir l-aġenda u l-mezz tat-tlaqqiegħ bl-istedina ta’ xarba tajba, imqar talqamel, u pirmla jew tnejn, u mbagħad… sodda mifruxa, jew sufan, jew tapit… f’xi appartament fejn anqas jibqgħu jiftakru min raqad ħdejhom, maġenbhom jew taħthom… jew fuqhom… mank jafu x’lewn kellu l-bieb ta’ barra!

Jafu biss li f’dak il-lejl imteddew, ma jiftakrux raqdux tassew, safejn jistgħu jiftakru, jaħsbu li straħu sew… forsi straħu u serrħu, mhumiex ċerti… imma millgħada x’ħin itaffi x-xorb u jimxi d-duħħan u jerġa’ jisbaħ, il-moħħ jibda jgħarrex fl-arkivji friski talkantina ċkejkna ħa jsib fejn kien u x’għamel…

Jittanta jfannad fil-bjar tal-memorja kienx lejl fejn kien imdawwar bl-anġli… Tgħid kienet ħolma jew ġrajja?

Jittanta jiftakar dak li xamm tul il-lejl, dak li daq jew ħass… jekk lagħabx u ma’ min lagħab u kemm ħa gost, jisforza jiftakar x’għamel u x’għamlulu, ma jiftakarx kemm ixxabbat, kemm iddendel… jew sa liema xifer kien għoddu wasal… imma t-tifwiqa taxxorb imranġat fl-istonku issa ttambarlu kemm ħa gost, kemm ixxala, kemm kellu ħila juri x’jaf jagħmel… li m’għadux tifel imma sar raġel…

Sħana tax-xemx tikwi li tkebbes daqshekk ieħor ilqamar ġwejjed ta’ ljieli li ma jafux ibassru x’għad jagħtuhom dawk l-iljieli sħan sa ftit xhur oħra…

Qamar li nħeba wara sħab ta’ dħaħen imma s-sħana li wiret mill-jum ta’ qabel nifdet it-twieqi sa fuq tapit jew sodda… le, le, dak mhux tbaħrid, dak mhux sokor, dak biss il-jedd li t-tifla libset ta’ tfajla… libset jew neżgħet?

U t-tifel sar tfajjel u nħall għad-dehra ta’ tifla mneżża’ fi tfajla, fejn dawl il-qamar kien biżżejjed biex seta’ jħoss bla ma jara, iteftef bla ma jifhem, jaħtaf bla ma jiżen, iduq u jiggosta bla ma jtiegħem… fejn ix-xenqa ttaffiet, fejn xufftejn peprin ġennewh… ma jiftakarx kif u għaliex… fejn dawl il-qamar jaħraq issaħħar u żżewweġ mal-mitraħ… u dik u dawk li nqabdu bejniethom saru vampa bħal forn li jsajjar u jsaħħan togħmiet mill-isbaħ…

Imm’issa sebaħ sewwa… għaddew sigħat u pirmli, taffiet il-qilla tas-sħanat! Min jitmattar, min jittewweb… isma’, ħi int x’jismek? L-oħrajn fejn

28

qegħdin?

Issa sebaħ sewwa… illaħwa daqt nofsinhar… dan kif bqajt rieqed? Int ukoll bqajt rieqda, għax ma qajjimtnix?

Issa jridu jaraw kif se jterrqu lura lejn id-dar… iħammu kif se jbenġluha li baqgħu lejl sħiħ barra … u x’għamlu … u fejn raqdu … u ma’ min kienu… Issa jaslu d-dar, sparati għas-sodda, għajjenin… iridu jistrieħu mir-raqda ta’ bil-lejl! M’hemmx ħin għallparoli, għall-priedki… dawk moffa, dawk kallu, dawk kollha għanqbut ta’ min ma jifhimx għax baqa’ jgħix fi żmien il-brodu meta l-lejl – x’għarukaża – kien jiġi biex torqod…

“U ħallini Ma, ħa ttellifni l-gost kollu! Sirt qisek innanna kemm tgerger… jaħasra Ma, taf kemm jien għajjien? istraaa… kemm se ddum tredden?! Iwa, aqtagħha Pa, int ukoll issa… ħalluni ħa norqod għax tassew għajjien u … istra…, għada skola!”

Iva, kos! Għada skola! Għada t-tfajla mneżżgħa tilbes l-uniformi ta’ tifla fil-klassi… għada l-ġuvnott, jinża’ l-moda tad-ditta ta’ kważi raġel u bħas-soltu jitmantar fuq fuq u jsir tifel bħall-oħrajn… Għada skola, imm’għada se jkollu x’jirrakkonta, se jkollu biex jiffanfra… Hi wkoll se jkollha x’tgħid lil sħabha!

Min jaf x’se tgħidilhom….! Forsi turihom ukoll, min jaf? Forsi ftit xhur oħra se jkollha x’turihom aktar, min jaf? Jew…? Forsi ma jarawhiex iktar! Tgħid!?

Min jaf….?

Kulma tiftakar li l-lejl kellu qamar jaħraq daqs ixxemx ta’ binhar… kien sufan komdu… il-bieb jinfetaħ bil-buttuna, ma tafx liema kamra kienet, ma tiftakarx kienx hemm twieqi… ma tafx jekk neżgħtex, taf biss li mteddet… u safejn tiftakar, straħet sewwa minkejja li s-sħana għamlet tagħha! U dak… emm… x’kien jismu? … dak… emm… insomma, dak kien hemm ukoll, insejt x’jismu, imma niftakar li kien hemm… u ħelu xi ħaġa! Jew? Żomm ftit… ħa nara…

Ma nafx kienx hemm sħabu wkoll… insomma hu żgur kien hemm, eħe niftakar li kien hemm hu żgur… u nsomma, imbagħad ta, mur ara…

Imbagħad! Kelma tqila! Imbagħad kelma li ttaqqal… ittaqqal il-ħsieb, it-thewdin, il-moħħ imtaqqal… mistoqsijiet tqal… daqs il-gafef tqal li stupraw ilbajja… kurżità, tregħixa ddur mal-ġisem kollu…

Donnu kollox tqil, m’għadux żvelt daqs dak il-lejlmisteru… Donnu m’għadux jonfoħ bis-sħana, bħal bired, bħal kesaħ, qisu mirżuħ… jistenna tweġiba… jistenna tweġiba qabel jasal sajf ieħor…

IL-PAL TAL-BAJTAR U JIEN Kitba ta’ Rita Gatt Inħossu jwennisni, inħossu qiegħed jipproteġini, inħossu qiegħed iħarisni mill-periklu... inħossu jgħallimni nkun kuraġġuża... u kull meta ħarsti tieqaf fuqu, ifakkarni kemm fi tfuliti kif ukoll fil-ġrajja ta' ħajti...

Nibda nħares lejh mistur f'dik id-dalma bikrija ta' qabel tlugħ ix-xemx, kultant bla ma jitħarrek u drabi oħra jitbandal u jiżfen mat-taħrik tar-riħ, saħansitra jitgħawweġ 'l isfel minkejja l-kobor u t-toqol tiegħu meta jkun riħ qawwi...

U kif jixirfu l-ewwel imrieżaq tax-xemx, u kif l-isħab jibda jiddawwal ħamrani bi trufijiet fiddiena... ħarsti terġa' tinżel issib lilu... geġwiġija ta' weraq weqfin leqqiena bħalma kienu llum jew drabi oħra mxarrbin bin-nida... qatra ħdejn qatra... il-qtar jiltaqgħu waħda mal-oħra. Qajl, qajl ninżel iktar fil-qrib biex nara l-qtar fuq il-pal tal-bajtar jingħaqdu flimkien u jqattru fuq xulxin... il-qatra t’ilma leqqiena milquta mill-imrieżaq ta' xemx ġdida...

U waqt li l-qtar jingħaqad u jiżżerżaq ħelu ħelu minn pala għal oħra, jintlaqtu mir-raġġi tax-xemx u jsiru msielet dehbija ta' qtar, nistħajjilhom qegħdin jisqu lil xulxin... kull pala taħseb fl-oħra.. bħal aħwa li jaħsbu f'xulxin... kull pala f'liwja differenti... min wieqaf dritt fil-għoli, min donnu nofsu mimdud, jew mimdud għalkollox... min mgħannaq ma' ta' ħdejh... min qiegħed jissara biex jerfa' rasu ftit 'l fuq... pal kbir mimlijin ħajja u saħħa... mimlijin ilma imma anki mimlijin xewk...

29

U għal ftit mumenti dawk li jkunu jħarsu lejn ix-xemx jieħdu lewn ħamrani jleqq jew lewn fiddien ... ilponot tax-xewk ikunu jidhru iktar ileqqu bix-xemx fuqhom... u iktar ma titla' x-xemx u tibda tiddi filgħoli tas-smewwiet, iktar tara dak ix-xewk jiddritta, qisu ħajta safranija rqiqa dritta wieqfa...

U nħoss ferħ kbir ġo qalbi, kważi naqbad nibki bilpaċi li nħoss... nagħraf u nintebaħ u napprezza kemm jien xortija tajba li qiegħda qalb dak il-ġmiel... ħemda... skiet... paċi... miksurin biss mill-għana talgħasafar... minn xi serduk jidden.... u nerġa' nħares u nara l-kampanella mdawra mal-pal tal-bajtar... mgħannqa sewwa mal-pal... tibda tiftaħ qajl qajl, tqum mir-raqda ta' mal-lejl biex twarrad kaħlana nir fid-dawl tax-xemx... u nogħxa nħares lejn dan ilġmiel, kważi kważi nkun nixtieq li jieqaf l-arloġġ u nibqgħu hekk għal dejjem f'dan is-sliem... il-pal talbajtar u jien.

U bla naf kif, ħsibijieti jmorru fi tfuliti meta kont tifla żgħira, ħdejn il-bieb tal-istalla tal-ħmara fil-bitħa mimlija galletti u qsari tar-razzett tan-nanniet, u nara lin-nannu Pawlu, jqatta' il-qatgħat tas-silla u jitma' lill-ħmara li kellna... u wara nerġa' mmur fejnu flgħarix narah iqatta' l-pal biċċiet, biċċiet bil-mus biex jitma' lill-mogħoż u n-nagħaġ bih... niftakar fil-ħarsa ġwejda li kien iħares lejja n-nannu... ħarsa minn għajnejn koħol sbieħ, xagħru folta bajdanija tagħti fil-griż, geddumu ftit maħruġ ’il barra u bid-daħka fuq fommu kien jgħidli... "bħal-lum mitt sena ma nkunux hawn sabiħa." Kos hux ... tgħid dan il-pal talbajtar, dak li hu l-aktar xiħ, jiftakru lin-nannu Pawlu?!

U nerġa' nħares lejn il-pal tal-bajtar, u nistħajjel li bħal qtar li kellu fuqu... hekk ukoll ħajti... kif ukoll ħajjitkom... qatra qatra... kull waħda tingħaqad maloħra u tibqa' nieżla fuq pala oħra... bħal kapitli ta' ħajjitna lkoll... paġna wara paġna... u bħal pala kull paġna jkun fiha ftit xewk... in-niket u l-iskolli u ssaram ta' ħajjitna nistħajjilhom xewk niggieżi u kiefer fil-paġni ta' ħajjitna...

Imma kultant ix-xewk ikun hemm biex jgħallimna, ixxewk ma rridux nibżgħu minnu, jinħtieġ li niffaċċjawh... u hekk kif il-bajtra tax-xewk naqbduha bil-qabbada biex ma tniggiżniex, hekk ukoll ix-xewk ta' ħajjitna rridu nitħabtu biex ma jweġġagħniex ħafna... biex nieħdu l-benna tal-frotta tal-bajtra jinħtieġ li nissieltu max-xewk... daqstant ieħor

f'ħajjitna rridu nemmnu b'fidi ferma li kbir kemm huwa kbir s-saram, wara li nkunu ffaċċjajnieh u għamilna l-almu tagħna biex nirbħuh, għad ingawdu l-frott u nduqu l-benna tal-ħajja... induqu l-paċi, ilferħ u s-sliem ġo qalbna.

U b'dawn ir-riflessjonijiet, erġajt ħarist lejn dan il-pal tal-bajtar sabiħ, ftit minnu mgħobbi bis-snin u misjur sew, u tajt ħarsa lejn ħajti, lejn ħajjet il-familja għażiża tiegħi u ftakart kemm-il xewka kiefra niggżitna u weġġgħetna, xewk kattiv taħt kull forma ta' saram... imma dejjem emmint u nibqa' nemmen li hemm frott bnin fit-tarf tal-pala tal-bajtar... u dan il-frott niksbuh ilkoll flimkien jekk nibqgħu dejjem nittamaw u nħarsu 'l quddiem b'kuraġġ u nafdaw dejjem fil-Ħallieq.

JIENA LE! Ħafna nies qatgħu jieshom li tasal is-siegħa tal-ħolm, li żammithom mistrieħa fil-qalba tal-ġlied għall-jedd ta’ ħelsienhom; imma jiena, jiena le, ma qtajtx jiesi.

Għadni nistenna bis-sabar il-ħaqq jagħmel tiegħu ma’ min jemmen u ma’ min ma jemminx.

Għax jiena le, ma norbotx fuq xi ħajt tas-sejjieħ li jaqa’ ma’ xita qawwija.

Jien norbot maż-żonqor tat-tama li bnejt fuq twemmini.

Jien nemmen fi kliem il-Mulej, mhux fil-għajta maħnuqa ta’ bniedem li jimraħ fil-baħħ ta’ saltnatu.

Jiena le, ma nibżax mill-kliem fieragħ ta’ tellief li xejn ma baqagħlu ħlief li jirbaħ ir-rìmi tal-ħerba li għamel minn wirtna.

Il-ġlieda mhix tiegħi mal-għadu; imma dik tas-sewwa mad-dalam: u jirbaħ id-Dawl!

AMANTE BUONTEMPO (minn Mix-Xquq ta’ Qalbi, 1987)

30

WENŻU L-KANOLLA Novella ta’ Mario Attard Id-daqq tal-balomba tefa’ liż-żewġ moti tal-kwarti u lit-tliet moti tas-sigħat li daqq il-kampnar talparroċċa. Mal-ewwel tinwiħ tal-balomba, il-bieb kbir tat-Tarzna nfetaħ beraħ u bdew ħerġin il-ħaddiema li donnhom ma riedu jispiċċaw b’xejn. Ilkoll ħaffew saqajhom min biex jilħaq postu bla tfixkil f’tal-linja pparkjati f’ringiela twila mal-bankina tal-ħajt tatTarzna u min biex ifittex jaqbad it-triq lejn daru għax ma kellux bogħod mill-post tax-xogħol tiegħu.

Barra l-bieb tat-Tarzna bil-wieqfa, b’ħarsa miżera u b’idhom miftuħa, eks-ħaddiema kienu jinsabu jistennew il-ħniena. Bieb it-Tarzna issa dera lil dawn l-imsejknin jittallbu dik ix-xi ħaġa li trejjaq lilhom u lil familthom għax li tispiċċa bl-età kien ifisser daqshekk dħul finanzjarju.

Dakinhar ħabat il-Ġimgħa. Nofs siegħa wara d-daqq tat-trapassjoni li l-knejjes idoqqu f’dil-ġurnata, ilħaddiema tat-Tarzna jippanċjaw u jitilqu lejn darhom imbissima u sodisfatti li f’buthom għandhom dik il-qabda li għaliha ġelben il-għaraq minn fuq ġbinhom.

Kull nhar ta’ Ġimgħa tat-Tarzna kienu joħorġu nofs siegħa qabel. Fil-pjazzetta li tmiss mas-Suq il-Qadim, jarma suq liema bħalu: bejjiegħa tal-pasti, pastizzi, ħwejjeġ, fajjenza, gaxin... Imbagħad, il-ħaddiem bissold fil-but, arah jagħlaq kemm kemm għajnejh u jdaħħal idu fil-but ħalli jagħmel kapriċċ ċkejken.

Mhux xi kapriċċ ta’ barra minn hawn imma minnu tiggwadanja l-familja.

Bil-qiegħda fuq bankina għolja maġenb il-bieb tatTarzna, il-Kanolla kien jifli kull ħaddiem bit-tama li sa fl-aħħar jilmaħ lil missieru. Imbagħad, kif jagħmel issoltu, jaqbadlu idu, ibushielu u jħarislu bi tbissima.

Mhux l-ewwel darba li missieru ma tfaċċax għaliex kien jibqa’ jishar.

“Bis-sahra l-lejla missieri,” kien jgħid il-Kanolla u fuq wiċċu jxidd ħarsa ta’ dwejjaq. Is-soltu, kull nhar ta’ Ġimgħa jmur is-suq ma’ missieru u joqogħdu jduru.

Missier il-Kanolla kien iħobb jieqaf fejn tal-ħamiem u l-qofsa. Rari kien jixtri, imma kien jieħu l-ideat għax huwa kien jaħdimhom u xogħlu kien irfinut.

Għajnejn il-Kanolla kienu jixegħlu hekk kif joqorbu ħdejn il-vann sħun tal-pastizzi. Kull Ġimgħa missieru

kien jixtri sitta tal-ħaxu u sitta tal-piżelli. Il-Kanolla u l-ħames ħutu kienu jkunu qed jistennewhom u pastizz ma’ tazza te kien jinżel għasel!

Meta lil missieru ma kienx jilmħu, il-Kanolla xorta waħda kien imur sas-suq idur kull bejjiegħ. Jekk missieru kien jintilef wara l-qofsa u l-ħamiem, dak ittfajjel kien iqatta’ ħin twil ħdejn raġel qsajjar b’ħafna kotba mifruxa fuq luna mdaqqsa. Arah imbagħad lillKanolla jinżel kokka jifli bir-reqqa kull ktieb.

“Dal-ktieb kemm hu sieħbi?” kien jistaqsih.

“Jekk tieħu tnejn oħra nżommlok sold kollox”, kien iwieġbu r-raġel il-qsajjar.

Għajnejn il-Kolonna kienu jixegħlu imma ħsiebu kien iġiegħlu jrażżan lilu nnifsu. “Kemm nixtieq li għandi mqar sitt ħabbiet biex dak il-ktieb ikun tiegħi!” kien jaħseb imbagħad jitilqu kontra qalbu imma mhux qabel ma’ ħarstu u wiċċ il-ktieb bħal isiru ħbieb.

Ir-raġel tal-kotba mhux darba iħenn għall-Kolonna.

“Ara ibni, titkellem xejn ma’ ħadd. Ħudu daqslikieku ħallastni. Il-Bambin iberikulek!” U l-għaxqa ta’ dak irraġel jara wiċċ il-Kanolla jixgħel bil-ferħ u jitlaq jiġri sparat lejn dar ommu u missieru daqslikieku f’idu qiegħed iġorr balla liri u mhux ktieb li flok ma

31

ntrema, inġabar minn dak ir-regettier bit-tir li jaqla’ xi ħaġa żgħira minnu.

Dakinhar il-Kanolla reġa’ lura d-dar waħdu. Dan ittfajjel dejjem kien jibża’ li missieru jmut b’xi diżgrazzja kif b’xorti ħażina mietu ħaddiema oħra, imma mbagħad kien jagħmel il-qalb. Missieru baqa’ ma xirifx mill-bieb tat-Tarzna. “Siegħa sahra ma nitlifhiex!” Hekk ġieli sema’ lil missieru jgħid lil ommu. Lura għand ommu ma marx b’idu vojta.

F’idejh kellu ktieb, użat veru, imma l-espressjoni ta’ sodisfazzjon f’wiċċ dak it-tfajjel ikkonfermat li kien għal qalbu. Tal-anqas jekk ma telax lura d-dar minn fejn it-Tarzna ma’ missieru, kellu l-kumpanija ta’ ktieb kif kien iħobbu huwa. Arah issa mbissem jirfes il-għatba tad-dar, idawwar il-pum tal-boxxla u jibqa’ dieħel dritt mill-intrata għal ġol-kċina ħdejn ommu.

Il-Kanolla fakkar lil ommu: “Tinsiex Ma, illum tatTbatija, għax il-Ġimgħa”.

“Hekk hu, ibni, tat-tbatija... u ħabat tajjeb biex aħna niftakru kemm missierek ibati għalina sabiex bilgħajnuna ta’ Alla nkunu nistgħu ngħixu komdi kemm jista’ jkun.” F’nofs il-posta li fiha jitfakkar is-swat li qala’ Kristu għand Pilatu, Kunċett waqfet biex timla l-kitla tal-misħun u titfagħha ttektek fuq ta’ bi tlieta.

Mat-tkomplija tal-ħames posta semgħu l-bieb ta’ barra jħabbat. “Mela għadek ma tlajtx torqod, Ċett?”, imbagħad intebaħ li Wenzu wkoll kien jinsab ma’ ommu jistennieh. “Ara ż-żgħir tagħna! Int ukoll Wenz bqajt imqajjem ma’ ommok biex tistennieni.

Int m’hawnx għalik!” U taptaplu tnejn ħfief ħafna fuq rasu.

Dakinhar il-missier iddawwar sewwa. Ma kinetx xi ħaġa ġdida li jishar għal sigħat sħaħ. Illum kienet se tkun waħda minn dawk! Għalhekk, wara li rat li l-ħin kien sar u barra d-dlam kien satar kullimkien, ħasbet biex taqleb platt minestra għaliha u għal uliedha, u ħalliet il-borma bil-bqija tal-minestra ttektek fuq lispiritiera ta’ b’waħda. B’hekk, ħasbet l-omm, jiġi x’ħin jiġi żewġha, dejjem se jsib platt sħun jistennieh.

Il-missier osserva wkoll lill-kuruna tal-missjoni li kienet fuq il-mejda. “Jaqaw kontu qegħdin tgħidu rrużarju? ... Fejn wasaltu?”

“Konna se nibdew il-litanija tal-Madonna,” weġbitu martu.

“Mela ejja Ċett, ejja ngħidu l-litanija flimkien.”

“Mela mhux se naqliblek?” bħal inħasdet martu.

“Ma jimpurtax, ejjew illestu flimkien il-litanija u wara niekol.”

L-arloġġ bl-istim li kellha fuq il-posambrella fl-intrata kien ilu li daqq l-għaxra. Ladarba żewġha kien għadu ma tfaċċax, ħasbet f’xi faċendi li kienet baqagħlha. Żbarazzat il-mejda tal-ikel, firxet fuqha kutra doppja u żewġ lożor, ġabet il-ħadida tal-mogħdija u marret tniżżel minn fuq il-ħwejjeġ li kellha biex jitgħaddew.

Dak il-lejl Wenzu kien fejn il-bieb tat-Tarzna. qalb ħafna nies imħassba. Ħsejjes kontinwi tas-sireni nstemgħu resqin... Wenzu qam bilqiegħda fuq soddtu jfittex lil missieru.

“Hawn jien Wenz, orqod.” Wieġbu missieru.

Wenzu ħa r-ruħ u tgħatta kollu bil-liżar!

Kunċett: qatt ma kienet tagħlaq għajn ma’ għajn qabel ma tara lil żewġha miġbur. Il-Kanolla wiret din id-drawwa mingħand ommu, għalkemm, ġieli fallieha l-aktar meta jkun tħabat iżżejjed. Minn ħutu huwa biss kien jibqa’ mqajjem ma’ ommu sakemm jirritorna missieru. Normalment Kunċett kienet tixgħel xemgħa żgħira quddiem xbieha mdaqqsa tarRedentur li kellhom. Il-ħdax u nofs kienu qabżu sewwa u l-ħwejjeġ kienu lkoll imgħoddija.

“Newwilli l-kuruna mill-portmoni, Wenz.” U Wenzu l-Kanolla dlonk ġabilha l-kuruna tal-missjoni.

“Issa, Wenz, ejja ngħidu posta rużarju sabiex ilBambin u l-Madonna jieqfu ma’ missierek u jtuh lgħajnuna kollha li jeħtieġ ħalli jkun jista’ jieqaf ma’ xogħlu u jbegħduh minn kull diżgrazzja.”

32

TAF X'RIDT NGĦIDLEK...

Kitba f’versi ta’ Victor V. Vella Ara lili tgħidli xejn ...

Issa ma nafx biex ġej imma int tajjeb biex tkellimni meta jkollok bżonn ta’ xi ħaġa ... ara jien ma għandix ... la għandi aptit noqgħod nisma’ xi trid tgħid u lanqas għandi ħin ...

Dalwaqt jiġu t-tfal b'ċorma tfal oħra ... u la naf x'ħa nsajjar u fil-friġġ ma baqa’ xejn u ħa ngħidlek Inti ’lbieraħ dak x'ridt toqgħod tgħid li għandi xagħri donnu qiegħed jeħfief. ... għax ma tarax tiegħek u toqgħod tgħid m'oħti li hekk u hekk ma hu ... dak x'jimpurtahom biex imbagħad toħroġ tgħidi li jien se niġġennen ... u mhix ħaġa kbira li moħħi sejjer ... ara kemm ilni miżżewġa miegħek ... u jien jaħasra ma nafx x'fettilli ... ma nafx ... kemm qaltli ommi biex naħsibha għax dak ħsiebu fiċ-ċajt u ma jistax jara dublett u lanqas jekk isib ruħu l-ġenna ma joqgħodx għax m'għandux kwiet ... dejjem jikkritika u ma jogħġbu xejn u qatt ma jasal biex jagħmel xejn ...

Ara kemm ilni ngħidlek hemm dak il-vit ilu jqattar qisu għandu minnek ... imbagħad tistagħġeb kemm qegħdin naħlu ilma jew dik il-bozza ta’ ħdejn it-t.v. dik għaliex tħalliha on lejl u nhar ... ma nafx xi tkun tara ... jew l-istess għal dawk il-batteriji sewwa għax hemm xi tnejn jew tlieta dawk jaħasra iva tar-remote ... dawk kif iservu daqshekk dejjem tagħfas fihom ... ma nafx ... għax ma taqbadx stazzjon u toqgħod nofs siegħa ... almenu f'nofs siegħa tkun taf biex ħerġin ... u taqliblu jekk tara li kulħadd se jibqa’ bil-ħwejjeg fuqu u ma jiġrix demm ... id-demm tħobbu ... jew xi waħda ... ara jien ukoll kemm għandi x'nagħmel u qiegħda hawn nitwi dawn l-imkatar ... ma nafx għaliex għax dalwaqt nerġa’ naħsilhom ...

naħseb li ommok kienet tafek sewwa u kienet taf x'kienet tgħidli ...

Ma nafx kif iġġeninnt għalik jaħasra u ħa ngħidlek, kemm kelli minn iridni. kien hemm dak ... kien it-tifel tal-president tal-każin ... kien idoqq il-klarinett.

Jaħasra għadni niftakru sewwa ... kont niġġennen x'ħin narah b'dak il-ferq fin-nofs ta’ rasu ... dritt daqs is-seqja tan-nannu ...

Imbagħad ... niftakar ... meta konna mmorru fuq is-sur wara l-festa ... iva dak iż-żmien ma kienx hemm dawl ... għax ilum dan id-dawl jgħammxek ... ma tista’ tagħmel xejn u mhux għax konna nagħmlu imma xejn xejn tillarga ftit minn man-nies ...

U bilħaqq kemm se ddum ma tirranġa s-saqaf ... tiftakar kemm-il darba għedtlek ... li issa ilu jqattar żmien u inti dejjem twaħħal fir-riħ ... ħa ngħidlek riħ u mhux meta tagħmel ix-xita l-ilma jidħol għax donnu jieħu pjaċir ġewwa

33

hekk ikun magħna bħal familja jew jieħu pjaċir jarana ngħumu hu u nieżel missaqaf ...

AĦJAR MA NGĦID XEJN! Taf x'ridt ngħidlek ...

Le le aħjar ma tgħidli xejn.

Aħjar ngħidlek jien l-ewwel!

Bilħaqq għandek dak il-kont meta se tħallsu dak tad-dawl. naħseb sakemm jaslu biex li jaqtgħulna d-dawl u niġu koppi ...

Ara jiena ħierġa ħalli mmur nimxi naqra għax saqajja se jħalluni jew ħallewni diġà ... u widnejja donni għandi l-leminija għajjiena ... mela meta tkellimni żomm fuq il-lemin ... xejn xejn ma noqgħodx nisma’ xi trid tgħidli ... għax naf li dejjem toħroġ b'xi skuża, xi taparsi ċajta.

Imma jien issa drajtu ċ-ċajt tiegħek: dejjem l-istess ... ħa nghħidlek mhux ta’ b'xejn dejjem tfakkarni biex ma tghidx li issa se jgħidlkhom il-joke iva dik tal-imhallef ... Naħseb smajtuha kemm-il darba ... imbagħad taqbadha fuq id-dinja u tgħid u taħseb li se jkollna gwerra ... qisek l-għaref Salamun jew xi profeta tatTestment l-antik ... għax ma tarax x'għandek u xi jmissek tagħmel u tħalli d-dinja ddur għall-affari tagħha ... ara ħa mmur kif mhix xita ... inġib ħobża u qabel ma jiġu t-tfal ... imbagħad li għandek tgħidli għiduli l-lejla x'ħin jidlam ...

Iva iva kollox sew ... mur mur u ara tkorri.

Qabel tmur ... taf x'ridt nghidlek ... issa sewwa nsejt jien ...

Eh iva bilħaqq. ridt ngħidlek ... li l-ħwejjeġ li ħsilt ... daħħalthom għax ... nixfu.

ID-DUBBIENA U STEJJER OĦRA ta’ Carmel Scicluna, Horizons 2022 Jikteb Patrick Sammut Dan il-ktieb ġdid ta’ Carmel Scicluna jiġbor fih 11-il rakkont li jtulu mal-170 paġna. Dawn ta’ Scicluna mhumiex rakkonti għal kulħadd għax joħorġu għaddawl l-ossessjonijiet tal-bniedem moħbijin fil-kantina tal-inkonxju, ossessjonijiet li mhux kulħadd jammetti li jistgħu jkunu tiegħu wkoll. Hemm drabi meta Scicluna ma jiddejjaq xejn jiddeskrivi realtajiet skomdi - issimbolizzati mid-“dimonji” li jara tifel f’wieħed mir-rakkonti -, anki permezz ta’ lingwaġġ li jista’ ma jinżilx tajjeb ma’ wħud.

F’dawn il-11-il rakkont, hemm waqtiet meta titħaddem l-intertestwalità – il-ħrafa ta’ Goldilocks – biex l-awtur jittratta problemi li jolqtu liż-żgħar, bħall-bullying, ġenituri b’diżabbiltà, xewqat marbutin mal-imħabba, imma anki inċidenti fuq ilpost tax-xogħol. Huma tfal adulti li minħabba t-tiġrib tal-ħajja jimmaturaw u jiġu wiċċ imb wiċċ mal-uġigħ uman sa minn kmieni. Hemm frażi ripetuta li torbot flimkien missier u iben, id-dubbiena fitta li taqta’ ftit mis-solitudni ta’ min jinsab waħdu. Il-qarrejja jistaqsu x’tissimbolizza d-dubbiena eżattament, insett li naraw li hu preżenti kważi fir-rakkonti kollha f’din il-ġabra. Iktar kemm naqraw iktar nindunaw li d-dubbiena tista’ tirrappreżenta dak kollu li jiffrustrana, jirritana u jdarrasna fil-ħajja ta’ kuljum.

Fil-proża ta’ Scicluna hemm drabi meta jinħass ħafna l-element poetiku. Dan ifakkar li Scicluna jikteb ukoll poeżija validissima. Jinħass f’ċerti mumenti sens ta’ enerġija li tinġema’ u tinħeles, sens ta’ liberazzjoni fi tmiem ċerti rakkonti. Dawn huma rakkonti li jitkellmu dwar “tiċrit” varju, dwar perversitajiet umani, sigrieti li ftit qatt smajna bihom, innoċenza mitlufa. Jaħkem ċertu simboliżmu. Apparti ddubbiena, hemm ix-xquq tal-vaska bl-ilma jiskula, oġġett ieħor li jissimbolizza qagħda eżistenzjali xejn sabiħa. Hemm il-fjuri tal-plastik f’kull appartament, lidea tal-ġnien tal-Eden mitluf, il-ġnien kontra lappartament tal-konkrit li jirrendi l-flus, xejn iktar, bl-għajta “Aħjar li ngħixu... Aħjar li nkunu. Mhux li jkollna!” Hemm it-trakkijiet għaddejjin ma jiqfux barra fit-triq. Hemm is-siġra bi zkuk niexfa, simbolu ta’ żwieġ u mħabba li m’għadhomx.

Spiss naqraw dwar sitwazzjoni fejn iż-żwieġ hu fi kriżi, jew intemm għal kollox, mela familja b’ġenituri

34

rakkonti, waqt djalogu bejn missier u iben li jiltaqgħu f’bar biex jgħidu kelma kull tant żmien: “Nimxi għallgost. B’pass kajman. Mhux b’pass mgħaġġel biex naħraq ix-xaħam fid-demm u nħoll is-sonża ta’ żaqqi.

Nimxi bil-mod biex nosserva sal-iċken dettalji naturali madwari. M’hemmx isbaħ mill-passiġġati biex tkun taf li qed tgħix.” Jinħass li hemm xi ħaġa li qed tinbena bil-mod il-mod u dan iġiegħel lill-qarrej ikompli jaqra biex jasal għaliha. Drabi oħra t-tmiem jaħsad sewwa lil min qed jaqra.

Dawn ta’ Scicluna huma rakkonti li għandhom millauto-fiction, ladarba jberrħu t-tiġrib ta’ “raġel li żbalja ħafna f’ħajtu; ma felaħx jissokta jitgħallat iktar...” Imma min jgħid li dawn huma elementi awtobijografiċi biss? Letteratura tajba hi dik li titlaq mill-individwali biex fl-aħħar mill-aħħar tmiss luniversali. Hemm l-element metaletterarju fejn naqraw dwar kittieb u poeta stabbilit li kulma jixtieq hu li jikteb u jitħalla fis-sliem. Hemm l-awtoironija, fejn l-awtur jgħaddi bi żmien lilu nnifsu. Mill-ġdid lintertestwalità, b’referenza għad-drammi ta’ Ionesco. F’waqtiet oħra l-ħajja tinftiehem bħala ħabs li minnu l-magħkus irid jeħles lilu nnifsu.

mifrudin; naqraw dwar il-bżonn ta’ djalogu bejn ilmiżżewġin li spiss ma jwassal imkien. L-ellissi jew flashback jgħinu lill-qarrejja jifhmu xi jkun seħħ, anki jekk l-awtur ma jgħidx kollox direttament. Hemm irrealtà li tweġġa’ ta’ wlied b’ġenituri separati - u din hi rikkorrenti f’din il-ġabra - li jimpikaw bl-aħrax ma’ xulxin, mela sitwazzjoni kaotika li taqta’ nifs ilqarrejja.

Hemm karattri li minkejja li jinsabu fi knisja waqt ilfuneral ta’ kollega tagħhom, nifhmu li fihom ma fadal xejn mid-Divin. Forsi għalhekk li bosta minnhom jingħataw laqam marbut mad-dinja talbhejjem jew tal-insetti; toħroġ l-idea li llum diffiċli ferm issib bniedem sensittiv, u jekk issib, dan jitwarrab, jiġi mgħoddi biż-żmien, jitqies bħala miġnun, piż fuq is-soċjetà. Dan hu l-bniedem li jifhem ir-rabta li hemm bejn kull ħaġa fil-ħolqien, mill-iċken sal-ikbar, imma minħabba f’hekk jitqies miskin.

Scicluna jirrakkonta stejjer komuni, imma minn perspettivi differenti, stejjer li jikxfu kemm ilbniedem jaf ikun dgħajjef u jitlef is-sħiħ għar-riħ.

Wara dak li naqraw hemm fatti xejn sbieħ li jġorru piż kbir u li jinkixfu bil-mod il-mod. Għalhekk huma novelli li b’modi diversi jixħtu dawl fuq in-naħa skura tan-natura umana, u Scicluna jdaħħalna fl-iktar imkejjen imdallma tal-psike u ta’ ruħ il-protagonisti tiegħu. Dan kollu biex jgħinna nifhmu xi tfisser meta tkun f’tarf l-irdum minħabba d-disperazzjoni. Dan kollu biex nifhmu wkoll li f’soċjetà mimlija b’ġid materjali, il-bniedem mhux kuntent, anki għax waqqa’ l-ġebla fuq saqajh bla ma induna. Kemm hu faċli jew diffiċli nieqfu mill-ġirja li tefgħetna fiha lħajja liberali, kapitalista u post-moderna, nitgħallmu nieħdu nifs, noħorġu għall-ftuħ tan-natura, u nirriflettu dwar dak li verament huwa importanti f’ħajjitna bħala bnedmin tad-demm u l-laħam?

Quddiem dan kollu hemm il-pajsaġġ naturali li jista’ jserraħ ftit lill-imġarrab. Hekk naqraw f’wieħed mir-

35

NINU CREMONA (1880-1972) -“wieħed mill-kolonni l-kbar tal-Ilsien Malti”, ta’ Joe Camilleri, Kumitat Ċelebrazzjonijiet Nazzjonali u Reġjonali (Ministeru għal Għawdex), 2022 Ninu Cremona (1880-1972) -“wieħed mill-kolonni lkbar tal-Ilsien Malti” hu t-titlu ta’ ktejjeb li ħejja Joe Camilleri fl-okkażjoni tal-ħamsin anniversarju millmewt ta’ dal-filologu, grammatiku, u awtur Għawdxi. Ninu Cremona rabat ismu mal-kawża talIlsien Malti. L-akbar rigal li ta lil Malta kien sehmu fit-tfassil ta’ alfabett u ortografija uniformi li taw stabbilità u fetħu t-triq għal aktar żvilupp lingwistiku u letterarju.

Bħala wieħed mill-fundaturi tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti (illum l-Akkademja tal-Malti), Ninu Cremona ħabrek biex ilsienna jikseb il-post li jixraqlu bħala l-medju tal-komunikazzjoni fl-oqsma tal-ħajja, fl-edukazzjoni, u fl-amministrazzjoni pubblika. Fuq kollox, bħala l-għodda valida tal-espressjoni artistika ta’ Nazzjon. Il-pubblikazzjoni tifli lil Ninu Cremona bħala filologu, grammatiku u studjuż xjentifiku, u lkontribut siewi li ta bil-grammatika tiegħu Tagħlim fuq il-Kitba Maltija (l-ewwel u t-tieni ktieb) li swiet mitqilha deheb billi pprovdiet manwal u għenet filkonsistenza tal-forma miktuba tal-lingwa.

Biss, il-ħidma ta’ Ninu Cremona ma kinitx limitata għall-qasam lingwistiku. Minbarra ħarsa lejn ilkarattru ta’ dal-ġentlom u patrijott, il-pubblikazzjoni tinkludi ħames taqsimiet oħra dwar il-ġeneri letterarji u fergħat ta’ riċerka xjentifika li fihom ħadem Ninu Cremona. Is-Sur Nin kien poeta u drammaturgu li tana l-ewwel dramm letterarju bilMalti - Il-Fidwa tal-Bdiewa, dramm epiku-pastorali miktub b’versi endekasillabi. Bħala folklorista kiteb studji bil-Malti, bit-Taljan u bl-Ingliż li fihom wasal għal konklużjonijiet korretti. Kien kittieb ta’ proża narrattiva b’rumanzett u għadd ta’ novelli. Kiteb ukoll saġġi ta’ xejriet storiċi, xjentifiċi u soċjokulturali, flimkien ma’ editorjali u bijografiji. L-aqwa bijografija li tana Ninu Cremona hi dik ta’ Mikiel Anton Vassalli.

Il-Prof. Ġużè Aquilina kiteb li “is-Sur Nin mhux bniedem ordinarju; is-Sur Nin hu studjuż li x-xogħol tiegħu jirtu l-pajjiż.” Ninu Cremona għandu jitqies bħala figura nazzjonali. Kien għalhekk li l-awtur Joe

Camilleri ħejja din il-pubblikazzjoni biex tilħaq firxa wiesgħa ta’ qarrejja ħalli jitfakkar dan il-patrijott, u tqanqal għarfien tal-wirt lingwistiku u letterarju li ħallielna s-Sur Nin. Il-ktejjeb hu mżewwaq b’għadd ta’ ritratti li juru lil Ninu Cremona fi żminijiet differenti tul għomor ta’ 92 sena, kif ukoll okkażjonijiet importanti u persunaġġi marbuta ma’ ħajtu.

Ninu Cremona (1880-1972) -“wieħed mill-kolonni lkbar tal-Ilsien Malti” hu pubblikazzjoni tal-Kumitat Ċelebrazzjonijiet Nazzjonali u Reġjonali fi ħdan ilMinisteru għal Għawdex. Mitbugħ b’qoxra ratba flIstamperija tal-Gvern, Malta. Jitqassam mingħajr ħlas.

ĦAJJA TAĊ-ĊIPRESS Ħajti siġra taċ-ċipress.

Twemmini: ponta ’l fuq u sod.

Il-qlib tal-istaġun ma jagħmilx bija.

Frigħeti mifruxin għall-bard u s-sħana. ’Mma ġrali bħaċ-ċipress: għalkemm inħaddar dejjem tefgħuni f’ċimiterju, fejn nisma’ biss, kultant, il-krib.

CHARLES MAGRO (minn Mal-Ħmura ta’ Filgħodu, Ħeġġa Lettererja ’82, 1992)

36

MUMENTI KLANDESTINI, POEŻIJI 20182021, ĠORĠ BORG (pubblikazzjoni Horizons, 135 paġna) Fehma ta’ Tarċisju Zarb Hemm ħafna naħiet f’personalità, jew forsi wkoll hemm biss naħa waħda. Traċċ qawwi ewlieni li jibqa’ jinxitel u jixxettel u jxettel lilu nnifsu b’dehwa, saħħa u enerġija. Għax din tal-personalità tagħna hija wisq aktar minn fenomenu singlu kif forsi jidher u jinħass fid-deher, imma f’qiegħ qiegħu hemm naħiet oħrajn li l-ħin kollu qegħdin jgħidu, iraħħmu u jtennu listess ġakulatorja. L-istess ġakulatorji. U dawn ilġakulatorji fihom il-mistiċità tagħhom. Fihom ilmistifikazzjoni tagħhom. Fihom it-twerriq tagħhom, għax dejjem ġejjin u għalhekk dejjem ġodda, anke jekk forsi wieħed jista’ jieħu l-impressjoni li huma qodma.

Le. Ir-ripetizzjoni ma teżistix. Teżisti biss lispirazzjoni. It-turija minn barra ta’ dak it-thewdin ġewwieni li jwarrad u jiffjorixxi bil-ħoss li ma jinstemax, u li jibda sa minn għeruqna, fl-infanzja imgħoddija tagħna. U dan, dak l-esseri li ngħidulu poeta, għandu saħħa jerġa’ jwelldu u jagħtih ħajja ġdida. U fil-fruxxju ta’ dan it-titriq, il-poeta jerġa’ jinstema’ ġdid u mġedded bl-ilma fejjiedi ta’ din ilfenomenoloġija hekk mgħammda bħala poeżija.

U dan il-kliem, fl-idea tiegħi jgħodd u jgħodd sewwa għal Ġorġ Borg, jew forsi aħjar għal dak is-sotterran li hemm għaddej jiffruxxja u jġelben il-ħin kollu f’qiegħ din il-personalità siekta, ħiemda, riflessiva tiegħu. Il-linji poetiċi għaldaqstant, minkejja li huma fis-sottovoce jitkellmu jgħajtu, biex lilna li niltaqgħu magħhom fl-itinerarju tagħhom, iwassluna biex nintebħu. Nintebħu b’dak in-nebħ li huma lversifikazzjonijiet lieżma, siekta u ‘voċiferi’ flinsistenza tagħhom, li jgħidulna: Ismagħna.

Ismagħna. Ismagħna. Għax aħna wkoll nagħmlu parti mill-vuċijiet tiegħek.

U b’dan il-mod versi bħal dawn ta’ Ġorġ Borg jgħinuna biex fil-mumenti klandestini tagħna nsibu kumpann/akkumpanjatriċi li sseħibna u titkellem magħna. U li sservi bħala l-persona tagħna. U hemm għadd bla tarf ta’ personae. Huma dawk il-personae li l-ħin kollu jitkellmu mingħajr ma jinstemgħu. Għax leħinhom huwa sottomess. Huwa sielem. Sieket. U meta jitkellem il-vuċi tiegħu ma tippruvax tidħol

baraxx ġo fik, imma ssieħbek fil-waqtiet lieżma tiegħek daqskemm fid-deżolazzjonijiet u ssolitudnijiet tiegħek. Għax hekk u hekk biss jitkellmu l-poeti. U Ġorġ Borg, il-poeta puer per eċċellenza talpoetika Maltija, dan jagħmlu u jagħmlu b’naturalezza li kisibha mill-ewwel jiem torja ta’ tfulitu.

Hemm djalogi għaddejjin. Hemm monologi għaddejjin. Hemm solilokwi li l-poeta jgħid u jtenni.

Hemm konvrazzjonijiet. Indirizzi. Apostrofijiet u tiklim ieħor, li jindirizzana u jkellimna. U jgħallimna mingħajr id-dittatura ta’ min jaħseb li jaf. Għax issottosfond ta’ dawn il-poeżiji huwa sottosfond sielem, kiebi u empatetiku mhux biss mal-poeta nnifsu, imma wkoll mal-fenomenu indirizzat – malbqija tal-umanità li magħha l-poeta jinstema’ jgedwed it-tgedwid intimistiku tiegħu. It-talb tiegħu.

Il-weġgħat tiegħu. L-apostrofijiet evokattivi u vokattivi tiegħu.

U dan hu l-pajsaġġ ta’ Ġorġ Borg, pajsaġġ li issa ilu jagħni lill-fenomenu tal-letteratura Maltija għal snin

37

L-istennija ta’ mument tant delikat.

Il-ħin twil, konfuż ta’ qabel ma jingħata r-riżultat. (Stennija, p. 15) 2.

Meta billejl il-qalb tiżgiċċa ma tkunx qed tagħmel hekk biex tittradini.

Jien issa drajthom sewwa dawk il-mumenti klandestini.

Xħin qalbi terġa’ lura nifhem li tkun marritli f’post imwarrab biex titlob u tadura. (Meta l-qalb tiżgiċċa, p. 37) 3.

Kelma mielsa minn fomm għasli ta’ xi ħadd li jersaq lejja taf issemma’ bħal daqq ħelu għal widnejja. Ġorġ Borg

twal, u li miegħu xxierku għadd bla taf ta’ għalliema u studjużi u studenti ta’ lsienna. U ta’ dan jistħoqqlu ħajr. Ħajr, għax mingħajr ma huwa invażiv fi kliemu, fi ħsiebu u fi ħsusu, huwa jfewwaħ lill-madwar bi ġmilijiet ta’ dak kollu li huwa rett u sewwa. U j’Alla poeżitu mhux biss tgħin lilu, imma lilna lkoll biex filwaqtiet intimistiċi tagħna, aħna nissieħbu ma’ dawn it-traċċi ta’ lingwa li jiftħulna l-bieb tagħna mhux biss fuq l-umanità tagħna, imma wkoll fuq l-etern, li miegħu Ġorġ Borg jinnamra b’saħħa, ħila u spiritwalità unika.

Dawn li ġejjin huma xi eżempji minn din il-ġabra, li jagħtuna idea dwar din il-vuċi unika fil-firmament poetiku Malti.

1.

Fl-antikamra. Arja tqila.

Swaba’ jtektku. Ma jiqfux.

Jagħmlu bħalhom Ġewwa l-menti Swaba’ oħra. Ma jidhrux. Ħars fil-vojt bħal dak ta’ wieħed inkwetat.

Kelma iebsa minn fomm tosku ta’ xi ħadd għaddej minn ħdejja taf kif tislet kemm-il demgħa minn għajnejja. (Kuntrast, p. 84) 4.

Illum li tlaqt irsaqt lejn min ħabbejt u xtaqt.

Kien ġa fil-bieb qed jistenniek.

Imbagħad hu ħaddnek miegħu waqt li bil-bews imliek.

Fuqek minn issa ’l hinn il-ħars etern.

(Lil Oliver – Fil-laqgħa ma’ Alla tiegħu, p. 108) 5.

F’xi lejla ta’ qamar ileqqu bħal mirja l-għadajjar.

U nħossni nitħajjar li nkun il-wennies għal xi nies bid-dawl li noffrilhom biex minnu b’riflessi ħelwin tingħeleb id-diqa

38

ta’ ljieli mdallmin. (Il-wennies, p. 121) 6.

Xi kultant bħal jaqa’ ċ-ċpar u xejn aktar ma jkun ċar.

Bil-viżjoni fqira tagħna ċertu biża’ jeħel magħna.

Ma nafux kemm fadal ħin ’mma qajl qajl nibqgħu mixjin.

Dment li t-tama ma tbattix qalbna tibqa’ ma ċċedix. (Matul il-vjaġġ, p. 134)

Minn dan kollu ħadna ħjiel tal-poetiċità unika flistess konċiżjoni tagħna, kif ukoll l-esperjenzjalità umana, filosofika u spiritwali, ta’ bniedem li sa minn tfultiu ssieħeb ma’ dak kollu li hu sabiħ u tajjeb u dan bis-sottosfond uniku ta’ lingwistiċità li taf tatihulna biss il-poeżija. Għaldaqstant nirrikmanda dan il-ktieb lil kull min jaf jagħraf is-sabiħ u t-tajjeb. L -istudenti u dak kollu li huma filosofikament u estetikament impenjati, hawnhekk għandhom isibu dak li jista’ jgħinhom jagħrfu d-dimensjoni tagħhom f’dawl ġdid u uniku.

IR-RUMANZ TAL-FIERES Alfred Sant, 2022

SAFRAN, ta’

Jikteb Patrick Sammut Kemm minna qraw xi rumanz tat-tip kavalleresk ta’ żmien ir-re Artur u l-ifirsa tal-Mejda t-Tonda b’xi ilsien ieħor li mhux dak tagħna, il-Malti? Alfred Sant jagħtina dan b’ilsien art twelidna, b’ton li għandu mill-ħrafa, mil-leġġenda, mill-avventura, b’deskrizzjonijiet ħajja immens, anki permezz talappell għas-sensi u tal-attenzjoni għad-dettalji. Ittemi ttrattati huma dawk tal-poter, tal-aljenazzjoni, tad-destin, tal-imħabba u tat-tradiment, b’kurrenti li jidhru, oħrajn li ma jidhrux, mistoqsijiet, dubji u suspetti.

Jinħass sew il-kuntrast bejn il-ħajja statika imma storbjuża fil-qorti ta’ Artur, u l-ħajja movimentata imma kkaratterizzata minn silenzju, nuqqas ta’ umanità u villaġġi f’rovina hekk kif jibda l-vjaġġ talFieres Safran, Markald. Jinħass ukoll li qabel żmien ilħakma t’Artur kienu jeżistu żminijiet imbiegħda filpassat meta eżistew renji ħafna ikbar, imma li nqerdu minħabba gwerer li ħallew warajhom biss rovina. Mistoqsija importanti li tixref waqt dan ir-

39

rakkont hija din: minkejja l-paċi apparenti fil-qorti ta’ Artur, “fejn jinsab l-imkien li fih il-ġustizzja dejjem treġi?” (p. 26) Matul il-vjaġġ twil Markald iżur numru ta’ postijiet.

Hemm l-iskoperta mill-ġdid f’Benedikte talimportanza tas-sala tal-parċmini f’rabta mal-istorja ta’ belt jew pajjiż sħiħ. Iva, il-vjaġġ jintrabat sew mat-tiftixa, imma l-isbaħ hu l-vjaġġ stess u liskoperti, il-laqgħat u l-avventuri matulu.

Ir-rakkont tal-wiċċ hu mexxej, sempliċi u pjaċevoli, imma l-qarrej attent il-ħin kollu jistaqsi jekk wara dak li qed jaqra hemmx kurrenti mtaħħta jew tifsiriet moħbija li l-awtur jixtieq iwassal rigward kwistjonijiet li jintrabtu ma’ tmexxija, politika, relazzjonijiet bejn poplu u ieħor, kummerċ, ekonomija, u l-bqija. Żgur li f’partijiet tar-rumanz jispikkaw id-diplomazija u l-importanza tal-kelma li tingħata u li trid tinżamm.

Hemm rikorrenti l-idea li jekk poplu jitlef il-memorja ta’ ġensu, jitlef dehnu u jsir ġifa, ma jafx jiddefendi ruħu u jġiegħel lilu nnifsu jiġi rispettat minn ħaddieħor. Dan hu rakkont fittizzju li jmur tant lura fiż-żmien imma jirrakkonta ħwejjeġ li l-bniedem għadu jġarrab sal-lum: invażjonijiet, gwerer, mard, imxiji, ġuħ, u l-bqija.

Il-vjaġġ tal-fieres Malkald lejn in-Nofsinhar imbiegħed iwasslu lil hinn minn Trinacria (Sqallija), sa fuq il-gżejjer Melite u Gaulos, artijiet il-għasel u żżebbuġ, imma li żgur raw żminijiet aqwa. Il-villa talħakem saċerdot ewlieni ta’ Gaulos b’xi mod tfakkar fil-fasla diżordinata (p. 119) tal-bini kif tiela’ llum ilġurnata fuq il-gżejjer tagħna.

Element li jirrikorri hu l-għajta tal-kokka li Markald jisma’ f’okkażjonijiet u mkejjen differenti. Xi tfisser din? Ir-Rumanz tal-Fieres Safran iżommok attent: jirrakkonta anki stejjer ta’ sħaħar, allat, dimonji; hu rakkont fejn jissieltu t-tajjeb mal-ħażin. Matul ilvjaġġ u t-tiftixa hemm il-fidi u t-tama li t-‘teżor’ imfittex jinsab xi darba jew oħra. Hu anki vjaġġ ta’ għerf u laqgħat ma’ sitwazzjonijiet differenti u personaġġi li lesti jgħinu u oħrajn opportunisti.

Hemm bnadi fejn il-qarrej jiġi indirizzat direttament: (F’dal-punt tar-rakkont, hi meħtieġa nota. Ilmanuskritti li kkonsultajna dwar il-ġrajja tal-fieres

safran, kif miġbura mill-istudjużi, jinqasmu fi tnejn...) (p. 156).

Tintuża l-“aħna”, mela l-ewwel persuna plural, u jissemmew manuskritti li ġew ikkonsultati dwar ilġrajja tal-Fieres Safran. L-istess f’paġna 157, fejn insibu nota li tinforma lill-qarrej li din li għadu kemm jaqra kienet silta minn manuskritt miktub bl-ilsien Provençal li jinsab fl-Università ta’ Toulouse. Jista’ jkun dan ir-rumanz li qed jikteb Sant tip ta’ parodija ladarba jitlaq minn ipotesti li minnhom imbagħad jikteb l-ipertest tiegħu? Hu evidenti li n-narratur extradijeġetiku – mela mhux parti mill-azzjoni tarrakkont preżenti – qed jirrakkonta dejjem skont manuskritti-sorsi li qara (p. 164, imma ara anki ssiltiet mogħtija wara tmiem ir-rumanz stess). Innarratur hu konxju li dan mhux l-uniku rumanz li qed jirrakkonta l-ġrajja tal-ifirsa tal-Mejda t-Tonda: M’hemmx għalfejn hawn nidħlu fl-irqaqat talavventuri li għadda minnhom, għadilli mhux hekk qiesu l-kittieba li qabilna, irrakkuntaw ir-rumanz tiegħu. (p.186)

F’paġna 237 jingħad li skont numru ta’ skulari parti kbira mit-tagħrif dwar il-Fieres Safran ġejja minn rakkont li ħalla warajh is-saċerdot Anselmo. Mela hawn għandna personaġġi li huma fittizzji u fl-istess ħin għexu fir-realtà; hemm ir-rakkont fir-rumanz ta’ Alfred Sant li hu bbażat fuq rakkonti bbażati fuq għejun ta’ tagħrif differenti li jmorru bosta sekli lura fiż-żmien. F’paġna 252 jerġa’ jissemma font ieħor għal dan ir-rumanz: għadd ta’ rumanzi miktubin bilProvençal “matur”. Fl-istess ħin il-vuċi narranti tammetti li mhux ta’ min iżżomm ħafna fuqhom, u tinsisti li tippreferi żżomm ma’ dak li hu veru milli toqgħod taqla’ minn żniedha. Dan kollu jagħti iktar piż u sens ta’ awtentiċità lil dan ir-rumanz li qed naqraw.

Inklużi huma wkoll partijiet erotiċi li jfakkruna li lFieres Safran ma kienx biss gwerrier qalbieni imma qabel kollox raġel bit-tqanqiliet tiegħu. Hu xieraq ukoll li fir-rumanz ingħata spazju liż-żwiemel ta’ Markald - Bolkan u Polon - ladarba dawn il-bhejjem kienu ħaġa waħda mas-suldat-kavallier li kien jirkibhom f’waqtiet u sitwazzjonijiet mill-iktar differenti.

Filwaqt li t-tieni parti tagħlaq b’mod pożittiv, it-tielet parti bħal taħsad, anki għax tintrabat direttament

40

IMM’ISSA Jien għada xħin jisbaħ żgur nieqaf mill-ġdid, biex naqdef bħal robot mikdud bis-sadid.

Bil-wajers bħal qfieli imħabbla f'xulxin, bir-ritmu ta' qalbu li jbatti u jnin.

Alfred Sant ma’ kif jimxu l-politika u l-poter. Li hu ċar hu li lgwerra ma ġġib xejn tajjeb. Kliem il-poplu f’Kamelott wara li l-fieres safran jiġi lura mill-vjaġġ twil tiegħu, hu ta’ natura politika wkoll. Hemm żewġ tipi ta’ tmexxija - Artur kontra Mordred – imqiegħda f’konfront: waħda moħħha fil-gwerer biex iżżomm lifirsa okkupati u fl-istess ħin il-ħwienet tax-xorb u tad-divertiment mimlijin; l-oħra tinvesti fil-paċi, imma s-sitwazzjoni hi kajmana; soċjetà liberali kontra waħda iktar mgħassa mill-awtoritajiet.

Tinħass l-idea li fejn tidħol it-tmexxija ta’ pajjiż mhux dak kollu li jleqq hu deheb: hemm l-abjad fl-iswed, u l-iswed fl-abjad.

Ir-Rumanz tal-Fieres Safran hu xogħol li għandu jaffaxxina u jsaħħar lil dawk kollha li forsi diġà qraw il-ġrajjiet tar-re Artur u l-kavallieri tal-Mejda t-Tonda f’ilsna oħra, imma anki lil kull min iħobb storja ta’ avventura u qlubija. Issa Sant jagħtina parti minn dilġrajja b’ilsien art twelidna stess, il-Malti, u dan jagħmlu b’sengħa u b’mod effettiv, tant li kif jintemm il-qari tar-rumanz il-qarrej diġà jibda jħoss vojt kbir fih. Xogħol bħal dan żgur ifakkar fir-rakkonti affaxxinanti li meta konna żgħar - żmien meta linternet ħadd ma kien sema’ bih - l-anzjani kienu jirrakkontawlna oralment biex jgħaddulna ż-żmien.

Għal waqtiet konna nidħlu ġo dinjiet fantastiċi li għandhom mill-mitoloġija, mil-ħolm, mil-leġġendi u mill-ħrejjef, mill-biża’, mill-kuraġġ, mid-demm imxerred u l-bqija, u konna niddejqu ferm meta flaħħar nindunaw li r-rakkontatur kellu jieqaf biex forsi jkompli darb’oħra. L-istess dan ir-rumanz.

U jħożż huwa u jimxi fl-inżul u fit-tlajja', tbissim, dmugħ u biża' fl-inkwatru tal-ħajja.

Imm'issa ħa norqod u nogħdos fil-fond, f'benniena arzella nitbandal bil-mod.

Ħa nduq l-ilma mielaħ li ġġedded maż-żmien, li nixef u nħalaq f’ritwali bla tmiem. Ħa nbus qrolla ħamra li tkebbes dagħbien, u niġbor dmugħ perli li nżergħu maż-żmien. Ħa ninxef mal-alka fuq gżira miknusa, f’nofs sodda leqqiena min-nida milbusa. ... Ninbidel imbaskta fis-fosdqa misjura; intir farfett ħieles, nitgħannaq ma’ fjura.

JANE MICALLEF (Poeżija li rebħet konkors tal-Għaqda Poeti Maltin u li ġiet mogħtija t-trofew Mons. Amante Buontempo fl-2008)

41

AVVIŻI KLASSIFIKATI B’DIFFERENZA ...

U BLA ĦLAS! Kitba ta’ Michael Zammit

Ġieli toħolmu mqajmin? M’intomx waħedkom tafx!

F’waħda minn dawn il-ħolmiet, rajt edizzjoni stampata ta’ gazzetta ġdida “Il-Pont” li fiha hemm xmara ta' kitbiet interessanti. Laqtitni l-paġna talavviżi klassifikati. Xtaqt naqsam magħkom xi ftit minnhom!

Jinħtieġu: Ħaddiema aktar onesti li jagħtu l-ġurnata tax-xogħol tagħhom bil-qalb u sidien li jħallsu kif jixraq lill-ħaddiema tagħhom.

Rabbi: Xi kelb, qattus jew għasfur… iżda fuq kollox … l-għaqal.

Nibdel: Dar lussuża bl-inkwiet ma’ dar fqajra filpaċi ... nibdel id-drawwa ħażina tal-vandaliżmu maddrawwa tajba li nibża’ għall-affarijiet u nsebbaħhom.

Irbaħ Irbaħ Irbaħ! Aħrab it-taparsi ħbieb u agħti widen għall-pariri ta’ min iħobbok tassew.

Tikketti: Aqla’ dawk it-tikketti ħżiena li dendilt ma’ dahar ħaddieħor u flokhom dendel dik ta’ Kristu: “Inħobbok!”

Rigali! Rigali! Rigali! Maħfra lill-għadu, sabar lil min imegħrik, eżempju tajjeb lill-oħrajn.

Offerta speċjali: Tħossok qalbek maqtugħa? Tħabbatx bibien is-sħaħar u dawk li jippretendu li jaqraw ix-xorti.

Kristu joffrilek imħabbtu kuljum. Aċċetta din l-offerta speċjali u ma jiddispjaċikx żgur!

L-aqwa insurance: Ħu x-xogħol bis-serjetà u aħdem bil-qalb għal ħajtek kollha.

Nixtieq niltaqa’: Ma’ min hu onest, sinċier, ferrieħi li miegħu taf fejn int qiegħed.

Tiswijiet: Għal kull xorta ta’ tiswija, irrikorru għand il-ġenituri, l-għalliema, is-saċerdoti.

Nislef: Ftit tal-paċenzja lil dawk li mix-xejn titlagħlhom il-mustarda.

Nikri: Kamra ċkejkna ħdejn il-baħar, għall-kwiet u larja friska. Inħallas kemm hemm bżonn.

Aerials: Jekk trid li jkollok stampa ċara qatt tisma’ qanpiena waħda.

Nixtri: Imqass li jaqta’ l-ilsien twil.

Inpartat: Il-ferħ meta nirbaħ xi tern bl-għeniebi malferħ u l-innoċenza tat-tfal Sbuħija: Il-qalb kbira tal-Malti li tneħħilu t-tikmix minn wiċċu.

Korsijiet: Matematika: kif innaqqsu l-ħela, kif inżidu l-għaqal, kif nimmoltiplikaw l-imħabba u kif niddividu t-tajjeb li għandna.

Divertiment onest: Mal-familja u mal-ħbieb Intilef: is-sens tal-mistħija ... min isibu jingħata rigal xieraq.

Roħsu: Il-valuri li xrobna ma’ ħalib ommna.

Skarsaw: Iż-żejt mill-wiċċ, il-melħ minn xi mħuħ, izzokkor minn xi qlub.

Għal raqda mistrieħa: Jekk trid torqod mistrieħ ixtri s-saqqu PAĊIMIJAK. Ingħaqad magħna: Segwi b’attenzjoni l-kitbiet f’“IlPont” ... dak li titgħallem ma jista’ jisraqulek ħadd.

ĦALLINI NTIR Ħallini ntir, nibqa’ nittajjar; għaliex bilfors int trid tjassarni, tagħlaqni bħal għasfur ġo gaġġa, għax min għalik li qed tħajjarni?

Imbagħad bħal xi nassab taqbadni?

Hekk qiegħda tagħmel kull xħin rajtek, bis-sens ta’ ħtija, jew bil-biki, jew tgħid illi rvinajtlek ħajtek.

Għalhekk, ħallini nibqa’ waħdi, intir; bħal xi għasfur tal-passa, ukoll jekk għad vittma nispiċċa ta’ fuq minn bħalek għad niċċassa.

ALFRED GRECH (minn Petali f’Wiċċ l-Ilma, Għawdex, 2014)

42

to weave into the perfect poem, and just because he never published his poems does not mean that he wasn’t writing whatever inspired him to do so.

Michael was always a typical Romantic poet, so it is no surprise his book brings back to the fore some of the long-forgotten Romantic forms of poetry with a very different touch, the nostalgia for traditions, some of which have become extinct, as well as the deep Roman Catholic religious values and principles that are slowly disintegrating from our country once called, the centre of Christianity in the Mediterranean.

All these ingredients in his poems, leaving out the religious themes can be associated with the style of poetry writing in Canada known as, the people’s poetry. Perhaps at this point, it is imperative to remind the superficial and materialistic world of today how, why and where Romanticism started.

“SPIRALS” BRINGS BACK ROMANTICISM SPIRALI U POEŻIJI OĦRA, a new collection of verse by Maltese Poet Dr Michael Tanti-Dougall, 2019.

Jikteb Raymond Fenech Gonzi BA, MA, PhD Spirali u Poeżiji Oħra (Spirals and Other Poems), is a collection of poetry written by Maltese lawyer and poet Michael Tanti-Dougall. Some might think Michael is a late vocation in this field but it’s not the case because in actual fact, he has been writing poetry since he was eleven years. Before becoming one of the top lawyers in Malta, he was actually a teacher. Sometimes, people postpone using a naturally gifted talent which they might have mistaken for a hobby. In Michael’s case he waited until he realized time doesn’t wait for anyone and couldn’t continue ignoring his inspiration for the muse.

Words for poets like Michael come naturally ready

Romanticism was born in Germany and its architect was Johann Wolfgang von Goethe who wrote a very short novel, The Sorrows of Young Werther. It was a seminal early Romantic work which became a hallmark of German Romanticism and an instant success. Young people all over Europe were so influenced by this new Romantic style that it brought about a huge wave of suicides in every country where the book was sold. Young Werther, the hero in this novel committed suicide because his union with the woman he loved was not possible.

Besides Michael’s poems being Romantic, they are also unmistakably people’s poetry, not only because the poet uses everyday Maltese language but because of the simple and uncomplicated themes he speaks about. Perhaps there was no better time than the present for the poet to compile this book.

As a writing therapist, I find his poems ideal as therapy especially to all those thousands of people who are affected by stress. The poems seem to have the power to mesmerize all those who read them because the tone and themes seem to spin that kind of positive magic which relaxes the mind and gives people the reprieve they need so much in a world where life has become like a racing car.

This collection delves on a variety of subjects and whilst its poems follow a Romantic pattern, each will take readers on a roller-coaster ride back in time.

43

They inevitably force them to compare the virgin country-side, clean environment, and all those old villas and houses of character that once oozed of natural beauty, unique architectural heritage, the very identity of our island with the unfortunate uglification of Malta now well on its way into being turned into a concrete jungle.

Spirali u Poeżiji Oħra is an eye-opener intended to compel all to realize that our current and future generations will never experience such a wealth of beauty ever again. It is inevitable not to think that in the last five decades, both our natural habitat and the environment have been time and again, raped mercilessly and relentlessly by building developers.

Most of that beauty the poet speaks about is now buried under tons of tarmac and concrete. This book does not criticize, nor condemn, but it will definitely induce all authorities concerned to do some serious soul searching. Undoubtedly, this laissez faire attitude was made possible because those that had the power to stop this rampage, have given money more importance than their country’s historic identity and abused their power before looking at the greater good of the Maltese people and this little island.

Being a lawyer, the author’s first poem is more than suitable when he points out one of the evil hobbies of bigoted people who seem to indulge themselves in trapping birds as a ‘hobby’, among them probably the most popular, the Red Breasted Robin. These beautiful birds which we used to enjoy seeing in house gardens chirruping happily away are slowly disappearing because of bird trapping, and the relentless war being waged on our country-side and trees. The selfish practitioners of this illegal ‘hobby’ imprison these birds in tiny cages until they inevitably die. In his poem by the same title, IlPitirross (The Robin) the poet recounts how these birds are so cruelly caught by special nets, even though this practice is illegal, so much so that this issue has been under the scrutiny of the European Union for many years.

Every year, in the month of October a tiny bird comes to visit our garden with red feathers on his chest, not knowing his days of freedom and happiness will soon come to an end.

Michael’s staunch Roman Catholic upbringing comes

clearly to the fore in his longest religious poem dedicated to Our Lady of Sorrows, Marija (Mary).

The last stanza is the most impressive because the poet puts himself in the shoes of Our Lady who has just experienced the pain, and grief of loss after the cruel death of her son: Can one even imagine you witness The painful grief you must have felt As your son breathed his last breath His limp body hanging from the cross lifeless.

Each poem might seem to speak about an insignificant detail, but so many seemingly small trivialities, when put together represent the glorious beautiful island of Malta, as it used to be. A virgin island “where time stopped still” and was so well known especially with foreigners who could only imagine such unique fascination in their dreams.

With each poem, the poet urges readers to do some real serious soul-searching because each poem is like a defibrillator attempting to bring back people to their senses. Romanticism is like a religion, not just a poetic, artistic and philosophical movement because it reflects, focuses and brings to the attention of humanity all those details which affect the emotions, the sensibility, and finally triggers off both the imagination and creativity. It also inspires the exaltation of the primitive and the common man, an appreciation of nature all of which make life worth living. This is how great man have managed to make their dreams come true. Perhaps, the goal of Romanticism was never more needed in the world than it is now. Well, Dr. Tanti-Dougall has brought to light a book that might awaken that spark the world so badly needs to try and recuperate what it has lost and safeguard what’s left.

Dr Tanti-Dougall, is a well-known lawyer and senior visiting lecturer at the University of Malta, yet despite his busy schedule he never forgot his humble origins and that he had always had a great affinity for poetry, since we were both students at Stella Maris College Sixth form, 45 years ago. In fact, he is among a few exceptional friends I admire for his indomitable fighting spirit, intelligence, subtle sense of humour and optimism, no matter how bad things might seem to be. Whilst Covid-19 wreaked havoc around the world and economies collapsed, or had to struggle to adjust to a new normal, undeniably people like Michael got the break they

44

had been waiting for so badly to do what they always had intended to do, but never found the time to do it. This resulted in this collection, Spirali u Poeżiji Oħra which he dedicated to his beloved late parents and his uncle, Charles Magro, an educator, trade unionist and a poet himself.

Romantic literature promoted a new wave of ideas by recounting stories based in emotion, nature, idealism, and the subjective experiences of common men and women. Those who have been acquainted with the Canadian popular people’s poetry movement and have read poets like Milton Acorn, James Deahl, George Elliott Clarke and Mick Burrs could easily assimilate their work to Romanticism as well. So, Romanticism is far from being outdated because people’s poetry in Canada and other parts of the world is imposing its presence on the current literary scene.

One such poem which definitely falls in this category is called, Jirrakkonta Ċensu (Vincent Recounts a Story): Ċensu always recounted to his mates How his mother during WWII made him load his cart With all her furniture to escape from air raid bombings on the three cities where they lived and were finally forced to depart.

Ċensu’s story had a happy ending because his family finally decided to cross over to Gozo, where the German Luftwaffe’s air raids were not as intense as they were on Malta. Whilst in Gozo, Ċensu was introduced to a girl, named Mary who eventually became his wife. Ċensu’s story is so simple, perhaps even a common happening but people have forgotten that their ancestors were happier than we are and that’s because beauty, good quality life and good health are found in simplicity, where the word ‘stress’ was non-existent.

This book will most certainly make readers ask all the more the one-million-dollar questions: Where is the quality of life in Malta in this century? Why are there so many suicides of people aged between 12 and 30 years old? Undoubtedly because the quality of life has been lost somewhere along the wayside.

People are totally oblivious of what’s really good for them and think that material things like wealth, money and power are the ingredients for happiness.

If there are any humans who have some grey matter

Michael Tanti-Dougall

left in their brains, they only need to have a real good look around themselves and see if this is the truth. The fact is nature, the environment, Malta’s heritage, our Christian values and traditions, including God have been wiped out by a handful of people who have stolen away all the beauty found in these important factors which once made Malta so unique. Unhappiness reigns where there is no quality of life and this alone has affected people so negatively, they are now unable to hear themselves think and to dream the impossible dream.

The poet’s continuous reference to nostalgic moments in his life are the epitome of what children and young people are missing today. When people start losing touch with the past, they lose their ability to contrast and compare. Can we bring Malta back to what it used to be environment-wise – clearly not because those who govern have their eyes only set on more greed for power and no longer think about those in need.

If you wish to visit the past and remember what Malta and the real Maltese people stood for, dream and fantasise, enjoy an idyllic sunset, nature and a healthy environment, or think of the real family values and Christian principles which this book makes so much emphasis on.

Another impressive and vivid descriptive poem is, Fuq l-irdumijiet (On the Cliffs). Clearly the poet feels

45

ecstatic joy when he visits this very special place, taking time off from his busy mundane schedules as a lawyer and drives from the capital city to his favourite quiet sojourn. What he finds here on Dingli Cliffs is in complete contrast to all the claustrophobic and noisy towns and villages from where he escapes to watch the beauty of nature, found within the confines of this idyllic place. His regular visits there are not casual but I believe Michael feels he needs to continue to remind himself that there is still some beauty left in his country which needs to be conserved and protected: Beneath the majestic cliffs No matter if you walk or drift, Nothing disturbs the silence Except for the bird’s singing.

The poet ends this quatrain poem, one of his favourite styles in synchronization with his sad mood. He knows he will have to tear himself away from this place which over the years has inspired in his mind various thoughts, poems and undoubtedly his wish to have lived his life in this place. The last stanza is like his moment of extasy switches off with the setting sun, like a red sizzling ball of fire sinking into the sea which wakes him up rudely from a dream and brings him back to reality: When the sun’s diminishing light Is in its last phase and slowly fades, The blue silvery waves Turn invisible into twilight.

One of Michael’s shortest poems is, The Wave which recounts how rocky bays are formed over thousands of years: A bluish wave turns into milky foam kisses hard rocks with its soft swelling lips, then leaves quietly in a frothing tone like a virgin’s dissolving naked hips.

Each wave follows faithfully its master caressing the naked stone, it gently batters, so, thousands of centuries after alcoves are sculpted by nature’s hammers.

This book is an ideal read to clear the mind and to wander away outside the conventional and stressful lives where dreaming is impossible, whilst time itself fugit and before we know it, it’s all in the past. Then, we wonder how people die of so many diseases at

their prime, and why so many end their own lives.

Whilst most think happiness is all about wealth, fame and superficiality, the poet knows joy can only be achieved from good quality life and a healthy environment. It’s what Michael dreams about and most certainly would want to see his daughters and grandchildren relish.

William Blake celebrates nature and its aweinspiring majesty in these simple four lines: To see a world in a grain of sand, And heaven in a wild flower, Hold infinity in the palm of your hand, And eternity in an hour.

This is the real world in which the poet wants to live and his poetry picks all those missing details depicting what real beauty is all about in his poems so sadly missed in this third millennium.

PINNA POETIKA Ersaq lejja pinna għannejja; inti l-għodda tal-poeta; ħalli tgħanni bl-ibnen ħlewwa kemm fis-sewwa kemm fid-dnewwa.

Bħall-pittur l-ilwien iżżewwaq jew in-noti sbieħ issemma.

Ejja ħdejja pinna għannejja u sakkarni bl-oħla għana sa ma qalbi tnin u tegħja.

Ejja ħdejja Pinna Għannejja.

ANTHONY FARRUGIA

46

KANTALI L-GĦANJA TAL-FRAWLI Kantali l-għanja tal-frawli, kif kont tilgħaq subgħajk imdellka bil-benna tal-frott, kif kont taħrab is-skiet u tfittex il-ħanġra tal-baħar.

U ma jimpurtax.

L-għalliem tiegħek jgħix fi skietek, fi dmugħek, studenta tiegħi.

Mhux fi kliemek.

U anki hu kien falla.

Kantali l-għanja tal-frawli, CARMEL SCICLUNA kif kont tinżel il-wied u toqmos bil-kannestru f’idejk, kif kont tiekol frottiet imżewqa bl-imluħa tal-baħar.

Kantali l-għanja tal-frawli, ta’ kemm fi tfulitek il-Ġnejna ħaddret u nixfet, ta’ kemm fittixt dud ħa ’ttihom il-ħajja mill-ġdid.

Kantali l-għanja tal-frawli, ta’ żmien li ma ġiex, avolja sal-lum għadek tfittxu, ta’ ħolm iffjurit bit-togħma ta’ sajf għadu frisk.

Kantali l-għanja tal-frawli, tal-ġiri fl-għelieqi tal-Ġnejna, tad-dbieben tas-sajf tarantella, ta’ wrieżaq fix-xemx qabel l-għabex, ta’ frawli mrassin, ħoxnin,

(minn Il-Kalċi Qed Ifur, Horizons, 2017)

Il-ĦAMIEMA TAL-PAĊI Ħamiema bajda, ħelwa u ħanina, ibża’ min-nar li t-tajr jirvina, inżel ittawwal x’hemm qalb in-nies: ilpup, xakalli, jaħtfu bla qies.

Ieqaf ħa sserraħ f’ventilatur, issemma’ tajjeb damdim is-sur b’ilsna qarrieqa, li tul is-snin, żergħu il-firda fostna l-Maltin.

Kif hemm tiddejjaq, tir lejn il-ħruġ, mur dawra fittex fergħa żebbuġ.

F'kull raħal idħol, xerred l-aħbar, fi qlub għatxana, mgħargħra fl-imrar.

Jekk tilħqek ċomba ta’ xi miġnun tispiċċa mnittfa f’borma misħun.

JOHN MALLIA

togħma ta’ tfulitek.

LOUISE VELLA (Din il-poeżija rebħet l-ewwel post fil-kompetizzjoni Festa Frawli 2022)

L-EŻAMI Tqil kundanna das-skiet tiegħek b’qalb tħabbat bħal dmugħek sabiħ iqattar sollenni fuq dil-biċċa karta.

Tibżax billi teħel f’dan l-eżami, studenta tiegħi.

Ma jfisser xejn kliemek imlaqlaq jimla dal-linji vojta tal-verdett tiegħek.

Se terġa’ tfalli, tirrepeti s-sena.

ĦOLQIEN U … wara li ħalaq il-baħar u imlieh bil-ħut u fired is-sema mill-art u mliehom bl-għasafar tal-ajru u bis-siġar u bl-annimali ...

Qallhom, “Ejjew nagħmlu l-bniedem xbieha tagħna u nagħtuh is-sbuħija u l-immaġinazzjoni li jkun jimxi fl-art imma b’moħħu jaqsam magħna id-dehen u l-bilanċ u l-morali u jkun kapaci jħares lura u ’l quddiem u jirraġuna …”

Instema l-Arkanġlu Mikiel iqaħqaħ u lissen minn taħt l-ilsien “Nispera li taf x’qiegħed tagħmel!”

VICTOR V. VELLA

47

TAĦT SATRA LWIEN

ORFNI

Il-buffu qed idaħħaq bi pjaga tuġa’ fih, u tigdem qalbu d-diqa sa tqattar demm fil-qiegħ.

jimxu mal-protokoll tal-iżventura: tal-aħħar nett fl-appartenenza jittallbu f’bieb il-qlub tal-barranin għal nitfa mħabba

U meta xofftejh koħol iġebbed għaż-żuffjett, iħoss il-weġgħa tagħfas ġo rasu, fil-fond nett.

isangtu jew ifallu skont l-almu u l-illużjoni -riżorsi bla bilanċ -

U tkompli n-nies allegra, tgħaddih kif taf biż-żmien, għax buffu, hekk iridu, baħnan taħt satra lwien.

in-nuqqas ipassi magħhom f’kull dipartiment tal-eżistenza CHARLES BEZZINA

TĦALLINIX WAĦDI F’nofs baħar, deżert ta’ ramel dehbieni, waħdi ninsab fis-skiet u solitudni.

Ma nisma xejn għajr riħ ivenven.

Ma nara xejn ħlief iġmla mexjin, wara xulxin, fil-bogħod, bil-mod, il-mod.

ix-xorti tilgħab bihom il-passju tal-passjoni xi wħud ifendu, oħrajn jegħrqu THERESE PACE

IMĦABBA Fil-għoli tas-smewwiet idamdam kiebi l-alla tar-ragħad.

Ma jistax qed jaħseb biex jifridna ...

Għax aħna magħqudin fl-imħabba!

JOHN A. CONSIGLIO

Hekk qed inħossni jien, waħdi, f’deżert ta’ ħsibijiet.

Ma nara xejn, ma nisma’ xejn għajr karba ta’ mara muġugħa, tistenna li tfiq bil-mod, il-mod.

FIL-GWERRA BIL-WARDA TAL-PAĊI bil-warda tal-paċi, fil-gwerra, milqut minn kull naħa għaddej, is-snien isserrati u bl-herra il-ħarsa fuq għarib feddej, mitluqa fuq art bumbardjata, kadavri ta’ nisa u tfal, ta’ irġiel tal-familja, suldati, klieb imgħaddma ifittxu għall-fdal,

Inħares fejn inħares ma nara ’l ħadd li jista’ jfarraġni.

INTI biss u tħallinix waħdi.

JOSEPH SCIBERRAS

ktieb imqatta’ bil-karti nfilsati, f’xi paġni bit-truf mikulin, fost in-noti poeta li ffirma, bl-ilma ħiereġ minn ġrieħi mberrħin.

48

m’hemmx x’tiggosta f’di’t-triq kollha ntiena, m’hemmx x’iferraħ fl-isqaq kollu fdal, m’hemmx x’tiggosta fil-misraħ imbattal, m’hemmx x’iferraħ din l-art bla sinjal, ta’ speranza, li ċajpret futurha, art daqshiex illi mardet, titherra, għax minflok il-ħamiema tal-paċi, marret tagħżel il-barri tal-gwerra. u qed tibki żagħżugħa u armla, taħt id-dmugħ illi xxerred kometa, u qed jibki missier, bint u iben, u qed jibki ma’ dawn, il-poeta. għaliex tagħżlu t-tbiċċira tal-gwerra? għaliex taslu li toqtlu ’l xulxin, din mhix għanja, din mhix poeżija, għarukaża mill-kbar, kull mhi din.

tisma’ biss l-eku ta’ mnifsejk; għal dan ħadd ma jista’ jifhmek.

Huwa biss il-ħsieb li jiġi, speċjalment id-dehen f’meditazzjoni, fejn dan jagħlaq il-fomm għall-aħjar kontemplazzjoni.

B’hekk il-ħalq jintefa’ f’muta u tanbur tal-widna trux fi skiet ma jaqta’ xejn meta f’telqa fonda jew mhux.

Iżda wara ħafna storbju, il-kwiet tas-silenzju trid, ħalli b’hekk tistrieħ u tikkonċentra, fejn il-moħħ ma jkollux tixrid, biex isib is-soluzzjonijiet li qatt ma wasal għalihom, għax meta s-silenzju tkisser, dawn bla tifsira, u f’taħwid ħallihom.

JOSEPH BONNICI

waqqfu l-armi, ġġammjawhom, warrbuhom, għibu l-ilsien ħażin u t-theddid, u bħal san franġisk minn assisi, morru xerrdu, il-paċi, il-ġid.

MARIO GRISCTI IS-SILENZJU Skiet, bla l-iċken ħoss, xejn ma tisma’ madwarek, bilkemm in-nifs tiegħek stess, meta waħdek fl-imwarrab tkun f’darek.

Tista’ titkexkex jew tifraħ b’dal-kwiet, għax jekk f’dal-ħin bħal ħasda tistenna, f’dan is-silenzju li jwaħħax, biha xejn ma tithenna.

Is-silenzju bil-lejl joħloq biża’ għax ma tafx x’jista’ jiġri: bil-ħemda tifnik bil-ħsibijiet, u rasek b’dawn tibda tiġri, tant li f’raqda ħafifa ma tistrieħx għax il-moħħ jhewden bla waqfien u jintilef fil-baħħ ta’ madwaru, daqstant li f’dal-ħin m’għandux ħelsien.

Imma tridu meta b’nagħas għajjien mejjet, għalkemm ma tħossux f’dil-qagħda, għax b’qalbek biss tibda titkellem li ma tiftakar xejn l-għada.

Is-silenzju jitfgħek f’solitudni, u m’hemmx min isejjaħ ismek;

THE GIRL ON THE FERRY BOAT Her stare into a void of blue, a sea of salt, breezes blown, unceasing, wave after wave of white foam.

She stood there, a magnificent specimen of the human race, half naked, suntanned flesh, hips bare, curves showing each time teasing winds rose.

Her face, shadowed profile, her gloomy pensive mind, withdrawn, aloof, in search of something, happiness?

Joy is an elusive dream.

RAYMOND FENECH GONZI (minn Broken Innocence, 2000)

L-IMĦABBA Ilu fejn darba tgħaxxaqna bi mħabbitna fuq ramla watja, bagħ’d ġiet l-imwejġa u ħassret il-kontorn

49

ta’ tifkiritna,

qed jaqilgħu pjaċiri għal ħajjithom.

Illum intradam fil-ħerba tal-konkrit li mingħaliha

Il-ħajja ħabel qed jinġibed bejn l-abjad u l-iswed bejn l-iswed u l-abjad.

Bejn il-bniedem iż-żgħir li jibqa’ farka bejn l-ardit il-kbir li jħalli l-marka.

Il-fakra teqred biex tħalli din l-imħabba bla epitaffju.

AMANDA BUSUTTIL JOSEPH W. PSAILA

MHUX LI KONT

(minn Ħajku ta’ Hi u Hu, 2022)

L-ISKOLA Bla qjies, ferm kbir, is-siwi tal-iskola.

Fiha l-bnedmin jitħarrġu minn ċkunithom, fiha maż-żmien jingħata s-seħħ f’għanithom, fiha, b’li jseħħ, ħajjithom tinżel, togħla.

Għalihom tkun ta’ ħidma issinn bħal mola, tgħinhom ineħħu t-trab, sadid... Ħżunithom, l’hi l-injoranza, l-agħar fost tant ħjiniethom, b’tagħlim fejjied issinnhom: dan hu xogħolha.

Tagħlim fejjiedi f’kitba u kliem irawmek, fis-snajja’ jħarrġek, f’għerf tinqeda b’għodda. tagħrif jagħtik, igħinek tħobb ’l-art ... Niesek!

Tagħlim fejjiedi lilek qatt isawmek minn taħriġ; ħajtek daqs imqaddsa tgħoddha, lilha b’valuri sbieħ tibniha b’qisek!

Mhux li kont inħalli l-kelma ssirli tiben hawn f’idejja, jew ġarġir li jgelgel jiġri b’kant sabiħ idur f’widnejja.

Mhux li kont dil-qalb miftuħa nagħtihielek kif inhi, storja waħda li bikkietni bla ssaqsini ta’ min hi.

Għadni nfittex, iva nfittex, għax m’hemm xejn li nista’ nsib, jekk mhux f’dak li huwa l-qofol, il-misteru tas-salib.

Mhux li kont għal darba waħda nħoss il-ferħ mistur fl-irwiefen jaħkem fija bla waqfien.

Dak li jiġri mit-tbatija, u t-tbatija li ssir jien.

FELIĊJAN BEZZINA

JOHN BUTTIGIEG

(minn Bil-Linka Tfawwar Poeżiji, miġburin minn Charlò Camilleri, Horizons, 2022)

(minn Jifridna Biss is-Skiet, Horizons, 2021)

BIĊĊTEJN

KELLIMTEK

Ġo rkejjen mbiegħda tad-dinja hemm salt idejn jixtiequ jibdluha moħbijin fis-skiet, bla ma jaqilgħu ċapċip bla ma jaqilgħu ċertifikati bla ma jaqilgħu pjaċiri għal ħajjithom.

Kellimtek l-aħħar darba mingħajr il-ħsieb ta’ qalbek kellimtek l-aħħar darba mingħajr il-ħsieb ta’ mewtek.

Ġo pjazez maestużi tad-dinja hemm salt idejn jixtiequ jibilgħuha, mberrħin fl-istorbju ppubblikati fil-gazzetti mqanżħin f’ritratti foloz

Illum il-kliem ma jiswa propju xejn u ngħożż u biss niftakar dawk l-għajnejn.

JOHN P. PORTELLI (minn Taħt iċ-Ċirasa/ Under The Cherry Tree, PEG-BOV, 2008)

50

DANZAI

una ghirlanda di astragalo e brindisi di congedo.

Come maestri…

Nello scorrere e nel cadere

Danzai nelle viscere di un sentimento all’ombra de’ tuoi occhi.

DALILA HAIOUI

Poi l’amore s’irradiò in rivoli di tempo.

Il-Marokk/L-Italja (minn Il sibilo dello zafferano, Volturnia Edizioni, 2019)

«Che sia la vita!», urlava il nostro dio (o soltanto noi).

CI RINNOVIAMO COME POLVERE

Ma si sbagliò (o soltanto noi sbagliammo perché non c’era null’altro da fare) e fu il tempo (o continuò… ) PIETRO PANCAMO L-Italja

A TOUCH OF GREY There is so much to say about this touch of grey barefooted steps wading through ashes of regret unable to forget all the bridges burnt leaving me here shedding a tear

Ci rinnoviamo come polvere sui libri, cenere sparsa sulle acque del santo Gange. Il grembo tace contemplando l’iride.

Inventiamo emozioni che ci legano alla vita e avvertiamo i passi della non presenza.

Incatenati alle cornici, sguardi e voci s’affacciano dai quadri.

L’aroma del caffè appena pronto tàcita il rumore della parola in fuga.

MARIA TERESA LIUZZO L-Italja (minn Danza la notte nelle tue pupille, A.G.A.R. Editrice, 2022)

on this side of the poem

PERCEPTION S. LIBELLULE

L-Istati Uniti (minn Footprints through the Ash, Ed. Kevin Watt, 2022)

PERLE Oh mio popolo…

Nei miei occhi le lacrime sono diventate perle di ghiaccio che abbracciano completamente le cavità.

Non mi riconosco più...

Giudico l’impudenza dell’anima che non lascia il mio recinto affastella nel mio giardino bramoso d’erba e illuminato da un fulmine.

Ogni volta mi libero con noncuranza.

Poiché ha vinto in una gara

Explore into the sunset; test if wild streaks can bear weight as earthly corps flash on through then watch in awe as indigo blends with pink banana with crimson in breath-taking, plum loco fuchsia and peach and wonder why anyone can say this is the end when one can clearly see it’s the beginning.

JUNE SALMON Il-Kanada (minn Borderless Skies/Cielo sin fronteras, Eds. Manuel Velázquez León & Katharine Beeman, CCLA, 2007)

51

DISGĦIN MINUTA ta’ Charles Casha, KKM 2021 Din hi ġabra ta’ 90 rakkont, kull wieħed ta’ madwar 150 kelma, li jirrakkontaw esperjenzi mill-ħajja u mill-fantasija tal-awtur. Kull rakkont jieħu madwar minuta biex taqrah, imma żgur li jieħu iktar ħin jekk il-qarrej jieqaf biex jirrifletti dwar dak li jkun għadu kemm qara, ladarba l-moħħ jaf jieħdok lura flimgħoddi u jfakkrek f’xi ġrajjiet li tkun għaddejt minnhom jew smajt bihom. L-istejjer frott limmaġinazzjoni jistgħu, jekk tħallihom, jeħduk fiddinja maġika tal-fantażija. Fi kliem Rita Saliba, “Stħajjiltni qed inqalleb album ta’ nies li ma nafhomx iżda li l-istorja tagħhom intrigatni. [Dal-ktieb] joffri dettalji minn ġrajjiet, xrar tal-ewwel imħabba jew imħabbiet li ntilfu bla ħadd ma jaf għaliex. Kultant sibt ruħi nosserva sitwazzjoni ironika, umoristika jew tat-tkexkix mir-rokna tiegħi “tan-naħa l-oħra” tarrakkont … Dawn l-istejjer jinqraw malajr, huma qosra u addattati għall-ħajja mgħaġġla li qed ngħixu fiha. Madankollu hemm pawsi fejn nieqfu naqraw dwar x’jgħidu żewġ ħabbatiet jew lampier solitarju ġo knisja mudlama. Kull rakkont … jibda hekk kif tinkiteb l-aħħar kelma.”

DUN KARM: GĦADU RILEVANTI?, Knisja Elfejn Nru. 140, Publikazzjonijiet Dumnikani, 2022 Din hija ħarġa speċjali ddedikata interament lillpoeta nazzjonali Dun Karm Psaila (1871-1961).

Apparti l-Editorjal mill-editur, Patri Raymond Gatt OP, insibu inklużi għaxar kontribuzzjonijiet li jittrattaw aspetti differenti tax-xogħlijiet ta’ dan ilPoeta. Charles Briffa jikteb dwar it-testment poetiku tiegħu, Josette Attard dwar Dun Karm minn perspettiva estetika-letterarja, Andrè P. DeBattista dwar l-element patrijottiku u nazzjonali. Adrian Grima jagħtina l-istudju “Is-Soċjetà Gwejda ta’ Dun Karm”, Mario Cutajar jikteb dwar l-element ġeografiku, u David Callejja jikteb dwar il-pajsaġġ u lambjent naturali fil-poeżiji tal-Poeta. Patrick Sammut jikteb dwar l-element reliġjuż, Wayne Farrugia dwar l-element femminili, u David Torpiano dwar ir-rilevanza dejjiema tal-versi Pawlini ta’ Dun Karm. L-aħħar kontribut hu ta’ Tarċisju Zarb li jirrifletti dwar iż-żewġ poeżiji ta’ Dun Karm Waħdi u Wied Qirda. Min jixtieq jakkwista kopja ta’ dan ilktieb jista’ jikkuntattja lil P. Raymond Gatt OP, fuq lemail gattray@yahoo.com.

52

ĦAJKU TA’ HI U HU ta’ Joseph W. Psaila, Għawdex 2022

FUQ IL-PALK TAL-ĦAJJA ta’ Alfred Massa, BDL 2022

Dan hu ktieb sabiħ immens ta’ 168 paġna, b’qoxra iebsa u b’illustrazzjonijiet ta’ George Scicluna. Issottotitlu jgħid “L-Ambigwità Sagra u Skandaluża talImħabba”, proprju għax il-versi li jagħtina Joseph W. Psaila joħorġu l-elementi kuntrastanti ta’ dan issentiment daqstant importanti fostna l-bnedmin. Issabiħ u l-oriġinali, apparti l-illustrazzjonijiet senswali u li jolqtu l-għajn tassew, huwa l-fatt li l-versi kollha huma miktubin fl-għamla tal-ħajku, mela l-istrofi huma kollha magħmulin minn tliet versi, bl-ewwel u t-tielet kwinarji u tan-nofs settenarju. Il-ktieb għandu Daħla tal-poeta stess, u huwa maqsum f’taqsimiet differenti: Il-Grazzja; Il-Ħorma; LImħabba; Il-Firda; u Il-Fejqan. Huma taqsimiet li jiddistingwu d-dimensjonijiet tal-imħabba sħiħa, sintesi ta’ eros, sentiment u spirtu. Psaila stess jammetti li dawn huma frott “tqanqil introspettiv u [...] sindikajr tas-suġġett ‘Hi u Hu’” li wara rreveda u wara ġew ingastati f’qafas kemxejn erudit. Il-qari ta’ dawn il-ħajku huwa pjaċevoli immens: il-kliem huwa sempliċi filwaqt li s-suġġett huwa profond.

Dan hu ktieb ta’ 191 paġna li jiġbor fih 20 rakkont.

Il-kittieb isostni li dawn huma kontinwazzjoni tannovelli li dehru fil-ktieb Nisġet il-Ħajja (Horizons, 2016). Il-ktieb iħaddan temi differenti, uħud pożittivi u oħrajn negattivi, li flimkien jagħtu stampa sħiħa tal-ħajja tal-bniedem kontemporanja. Bħalma Massa għamel f’xogħlijiet oħra minn tiegħu, fosthom rumanzi, novelli u poeżiji, hawn jittratta temi bħallimħabba, is-solidarjetà, it-tjubija, il-ħniena fuq naħa, u s-superstizzjonijiet, il-krudeltà, it-tradiment, ilqerq, il-vjolenza, l-abbuż u l-isfruttament tal-persuni fuq l-oħra. Anki hawn Massa jżomm leali għall-istil tiegħu: wieħed sempliċi, nadif, u dirett. Hu ktieb immirat għal min irid jaqra bla tbatija jew uġigħ ta’ ras, imma fl-istess ħin jimbotta lill-qarrej biex jifhem dak li qed iseħħ madwaru. Fl-aħħar mill-aħħar dawn huma kitbiet pożittivi li fihom Massa - li ma jonqosx milli jgħaddi l-kumment personali tiegħu - ried juri ssabiħ tal-ħajja meta tkun imsejsa fuq l-imħabba li hi l-qofol tal-perfezzjoni.

53

L-IMĦALLEF GIOVANNI BONELLO - ĠABRA TA’ KITBIET, editur Sergio Grech, Horizons 2021

BIL-LINKA TFAWWAR POEŻIJI, ta’ Feliċjan Bezzina, miġburin minn Charlò Camilleri, Horizons 2022

Dan hu ktieb ieħor - ta’ kważi 300 paġna - missensiela “Bejn Storja u Miti”, editjat minn Sergio Grech. Din id-darba għandna 19-il kontributur, inkluż l-editur, li kollha jiktbu dwar dan il-bniedem interessanti immens li bosta jafuh bħala ħabib, għażeb, avukat, difensur tad-drittijiet tal-bniedem u mħallef, riċerkatur tal-arti u l-istorja, fotografu, ħassieb, patrijott, ikona kulturali, u ħafna iktar. Dwar dan kollu jiktbu persuni li jafuh mill-qrib: akkademiċi, riċerkaturi u għalliema fl-Università ta’ Malta u istituzzjonijiet edukattivi oħrajn, avukati u politiċi, storiċi tal-arti, awturi u artisti, librara, fotografi, ambaxxaturi, ġurnalisti, nutara, imħallfin, kuraturi ta’ mużewijiet, u oħrajn. Kollha jgħidu tagħhom dwar dan il-bniedem li tista’ tħares lejh minn mitt direzzjoni differenti u tiskopri daqstant aspetti diversi fih. Inklużi fil-ktieb hemm sensiela ta’ ritratti bil-kulur, kemm ta’ xi xogħlijiet fotografiċi ta’ Bonello kif ukoll ta’ waqtiet differenti minn ħajtu.

Huwa inkluż ukoll Indiċi alfabetiku fl-aħħar parti, flimkien ma’ lista u tagħrif dwar il-kontributuri varji.

Dan huwa ktieb massivta’ 750 paġna, b’qoxra iebsa.

Għandu Kelmtejn Qabel minn Charlò Camilleri O. Carm. li għoġbu jiġbor dawn il-poeżiji ta’ P. Feliċjan Bezzina O. Carm. Issegwi parti mdaqqsa bl-isem ta’ “Daħla. Sensiela ta’ fehmiet u tifsiriet fil-qosor”, millpinna ta’ P. Feliċjan stess. Il-poeżiji magħżula, li huma ħafna, huma organizzati f’taqsimiet differenti: Poeżiji Teoloġiċi, Poeżiji Assjoloġiċi, u Poeżiji Kożmoloġiċi. Il-volum jinkludi wkoll Werrejja Ritmiċi, fejn naraw li P. Feliċjan ħaddem versifikazzjoni u metrika varjatissima, mit-trisillabu sal-endekasillabu, fi strofi ta’ tulijiet differenti (distiċi, terzini, kwartini, sestini, saffiċi, u sunetti). Fl-aħħar paġni huma inklużi wkoll għadd ta’ ritratti bw ta’ P. Feliċjan f’waqtiet differenti minn ħajtu. Ta’ min jgħid li dawn mhumiex kollha poeżiji faċli, b’uħud minnhom itulu aktar minn paġna waħda, filwaqt li l-ħsieb hu profond, ta’ natura teoloġika u filosofika. Imma kull poeżija hija stedina biex il-qarrej jinġabar għalih għal ftit minuti u jirrifletti.

54