Skrócona wersja przewodnika w polskiej wersji językowej by Partnerstwo dla Doliny Baryczy

Poznaj krainę: 300 stawów 270 gatunków ptaków wodno-błotnych 6 rezerwatów przyrody 700 km tras rowerowych 500 km szlaków pieszych 80 km tras kajakowych 480 km tras konnych 100 km ścieżek przyrodniczych

Tytuł: Odkryj Dolinę Baryczy Redaktor wydawniczy: Jarosław Kałucki Redaktor prowadzący: Anna Urbańczyk Konsultanci: Inga Demianiuk-Ozga, Hanna Jankowska, Zofia Pietryka, Aleksandra Wasińska, Piotr Cych, Robert Kaczmarek, Maciej Kowalski, Edmund Radziszewski, Włodzimierz Ranoszek, Cezary Tajer, Damian Żuber oraz reprezentujący samorządy partnerskie: <Cieszków – Artur Maryjowski, <Krośnice – Justyna Jarosz, Krystian Okoń, <Milicz – Aleksandra Wencek, Wioletta Owczarek, <Odolanów – Michał Walków, <Przygodzice – Agnieszka Kątna-Dolata (PIT), Dariusz Piechowiak, Tomasz Wojtasik, <Sośnie – Dariusz Berek, <Twardogóra – Andrzej Makarczuk, <Żmigród – Małgorzata Kosińska, Joanna Pilarska, Anna Skocz Mapy: © Wydawnictwo Compass Projekt graficzny, przygotowanie do druku © Fju, Fju Iwona Wiśniowska STUDIO kreacji reklamy i wizerunku Korekta: Bożena Sobota ISBN 978-83-65082-23-7 © Stowarzyszenie „PARTNERSTWO dla Doliny Baryczy”, Milicz 2021 Wydawca nie bierze odpowiedzialności za aktualność danych o dostępności obiektów. Dołożył wszelkich starań, aby informacje na dzień wydania były jak najbardziej aktualne. Bieżących informacji szukaj w aplikacji Dolina Baryczy. Wydawca: Stowarzyszenie „PARTNERSTWO dla Doliny Baryczy” pl. ks. E. Waresiaka 7, 56-300 Milicz, tel./faks: 71 383 04 32 wew. 21; partnerstwo@nasza.barycz.pl Druk: Drukarnia KiD Wrocław

Stowarzyszenie „PARTNERSTWO dla Doliny Baryczy” jest organizacją pozarządową funkcjonującą jako lokalna grupa działania od 2008. Partnerstwo dba o zrównoważony rozwoju Doliny Baryczy w oparciu o wykorzystanie walorów przyrodniczo-kulturowych, szczególnie obszaru Natura 2000. Stowarzyszenie swoim działaniem obejmuje gminy: Cieszków, Krośnice, Milicz, Twardogóra i Żmigród z terenu województwa dolnośląskiego, i Przygodzice, Odolanów i Sośnie z terenu Wielkopolski. Do naszych działań angażujemy nie tylko mieszkańców ale i organizacje, samorządy oraz przedsiębiorców. Koordynujemy m.in. Dni Karpia, system Dolina Baryczy Poleca, Program Edukacji dla Doliny Baryczy. Aktywność mieszkańców wspieramy w ramach programu grantowego „Działaj Lokalnie”. Staramy się by zintegrowane działania Partnerstwa przyczyniały się do powstania atrakcyjnej oferty turystycznej oraz lepszej rozpoznawalności marki Doliny Baryczy. PRZEKAŻ 1% wspierając zrównoważony rozwój Doliny Baryczy KRS 0000319202

Spis treści Jak czytać przewodnik – Klucz do przewodnika Położenie Doliny Baryczy NAJ w Dolinie Baryczy Historia Doliny Baryczy Historia stawów Doliny Baryczy Hodowla karpia i innych ryb słodkowodnych Obszary chronione przyrodniczo w Dolinie Baryczy Poradnik turysty Ptasi raj dla ornitologów i amatorów obserwacji Dolina Baryczy dla aktywnych – Rowerem – Szlaki piesze – Szlak kajakowy – Szlak konny – Wędkowanie Dolina Baryczy dla rodzin i rekreacyjnie Architektoniczne perły Doliny Baryczy Pałace i drewniane cuda architektury „Kolorowy Szlak Karpia” – zwiedzanie z pieczątką „Dolina Baryczy POLECA”, czyli produkty i potrawy lokalne oraz pamiątki, które edukują „Dni Karpia” w Dolinie Baryczy

4–5 6–7 6–7 8–11 12–14 15 16–17 18 19 20–25 20–21 22 23 24 24 25 26–27 28–29 30–31 32–33 34–35

ZACHODNIA część Doliny Baryczy TOP atrakcje Na weekend lub dłużej Dla rodzin z dziećmi Aktywnie

38–39 40–59 60–63 64–75

ŚRODKOWA część Doliny Baryczy TOP atrakcje Na weekend lub dłużej Dla rodzin z dziećmi Aktywnie

78–81 82–113 114–119 120–137

WSCHODNIA część Doliny Baryczy TOP atrakcje Na weekend lub dłużej Dla rodzin z dziećmi Aktywnie

140–141 142–161 162–167 168–175

PRZYRODNICZA Dolina Baryczy Kalendarz obserwatora przyrody Poradnik obserwatora ptaków Te ptaki spotkacie w Dolinie Baryczy Flora i fauna Doliny Baryczy – kompendium wiedzy – Ryby z Doliny Baryczy – Płazy – Gady – Ssaki ziemno-wodne – Rykowisko – Bezkręgowce – Chrząszcze pod ochroną – Dęby w Dolinie Baryczy – Baryczański zielnik obowiązkowy

178–179 180–183 184–193 194–205 194–195 195–197 197–198 198–199 199–200 200–201 201–202 202–203 204–205

Polecane usługi i produkty z Doliny Baryczy

206–209

Jak czytać przewodnik – Klucz do przewodnika… Przewodnik powstał z myślą o przedstawieniu turystom atrakcji Doliny Baryczy – obszaru, na którym można spotkać się z naturą, unikatowymi zabytkami i gdzie można aktywnie wypoczywać. W prosty, przejrzysty sposób przekazuje przydatne wiadomości na temat atrakcji kulturowych, historycznych, przyrodniczych z podziałem na główne opisy, atrakcje dla rodzin czy dla aktywnych.

W każdej przedstawiono informacje w takim samym porządku: < Najważniejsze TOP atrakcje:

PRZEWODNIK o Dolinie Baryczy podzielony jest na 3 części

CZĘŚĆ OGÓLNA zawiera podstawowe informacje o regonie. Prezentuje najważniejsze walory Doliny Baryczy: jej wyjątkową architekturę, możliwości aktywnego i rodzinnego wypoczynku, gotowe produkty turystyczne, jak „Kolorowy Szlak Karpia”, ideę jesiennych wydarzeń w ramach „Dni Karpia” oraz system certyfikacji produktów i usług Dolina Baryczy POLECA.

<Opisy subregionów – rozpoczynają się mapą z zaznaczonymi atrakcjami:

CZĘŚĆ OPISOWA zapoznaje z atrakcjami turystycznymi, które czekają w Dolinie Baryczy. Ten fragment przewodnika oprowadza po trzech obszarach, na jakie podzielona jest Dolina: część zachodnią, środkową i wschodnią. Numery na zdjęciach przy mapach subregionów odpowiadają numerom opisów w treści: 3 – oznacza opis atrakcji × – oznaczono miejsca TOP – oznacza miejsce z rybą na kolorowym szlaku karpia (szlak wyznacza atrakcje regionu)

<Mapki rezerwatów ze szczególnym uwzględnieniem opisów, jak się w nich poruszać – szukaj zielonej ikonki i

<Dział aktywnego wypoczynku i rekreacji (szlaki rowerowe, piesze, ścieżki przyrodnicza, kajaki, konne, wędkowanie) A w nim: 1. Schematy szlaków z danej części Doliny Baryczy

<Dział dla rodzin – rozpoczyna się mapą i opisuje najważniejsze atrakcje dla rodzin z oznaczeniem:

2. Szczegółowe mapy szlaków 3. Opisy szlaków 4. Mapy szczegółowe ścieżek przyrodniczych

ikonka czerwona – oferta dla rodzin ikonka niebieska – kąpieliska ikonka zielona – miejsca piknikowe

5. W tej części znajdziecie również wskazówki dotyczące możliwości spływów kajakowych, miejsc do wędkowania, szlaków do jazdy konno lub bryczką. Na końcu przewodnika zawarto garść praktycznych informacji: gdzie zjeść, gdzie przenocować, gdzie kupić produkty lokalne, gdzie wynająć rowery, kajaki, zamówić przejazd bryczką, przewodnika do obserwowania ptaków lub po prostu zwiedzania okolic, który poszerzy wiedzę o Dolinie Baryczy.

CZĘŚĆ PRZYRODNICZA pozwala zapoznać się z fauną i florą obszaru, którą opisuje w podstawowym zakresie, oraz najciekawszymi miejscami, z których można prowadzić obserwacje. Ważną podpowiedzią jest również kalendarz obserwatora przyrody, który pokazuje, co można spotkać na szlaku w różnych okresach.

ABC Doliny Baryczy

Położenie Doliny Baryczy

NAJ w Dolinie Baryczy

Znajduje się tutaj NAJwiększy w Polsce park krajobrazowy, który przecina jedna z najpiękniejszych polskich rzek – Barycz.

Barycz płynie płytką doliną, swój początek ma na łąkach pod Przygodzicami, gdzie krzyżują się rozwidlone cieki Baryczy, Leniwej Baryczy oraz Gnilnej Baryczy, a kończy bieg w okolicy Głogowa, gdzie wpływa do Odry. Ze względu na zróżnicowany charakter przyrodniczy i prowadzoną na bazie rzeki gospodarkę stawową na odcinku od źródeł do ok. 80 km (w gm. Żmigród) rzeka ma spójny charakter przyrodniczy i właśnie ten obszar zlewni nazywamy zwyczajowo Doliną Baryczy. Od granic gminy Żmigród do ujścia dolina rzeki ma charakter bardziej uporządkowany i nie tak zróżnicowany, jak w początkowym biegu, i ten odcinek nazywamy doliną ujścia Baryczy.

<NAJwiększy kompleks stawów rybnych w Europie

< W Dolinie Baryczy znajdziecie:

<NAJbardziej leniwie płynąca rzeka w Polsce – Barycz (spadek 0,035%)

<Drugie w Polsce pod względem wielkości skupisko starych dębów. To 54 dęby antonińskie, które rosną na obszarze 2 km2, a 19 z nich uznanych zostało za pomniki przyrody (Øwięcej o dębach s. 202–203).

<NAJstarszy park angielski na Dolnym Śląsku. Został założony ok. 1800 r. w Miliczu przy pałacu Maltzanów

<NAJwiększy park krajobrazowy w Polsce (87 040 ha)

WIELKOPOLSKA

<NAJczęściej podglądane on-line gniazdo bociana białego w Przygodzicach

DOLNY ŚLĄSK

<NAJwiększy powierzchniowo rezerwat ornitologiczny w Polsce (5324,31 ha)

Dolina Baryczy zajmuje obszar ponad 87 tys. ha leżący na pograniczu Dolnego Śląska i Wielkopolski. Rozciąga się od Antonina i Przygodzic na wsch. po Żmigród na zach., od Wzgórz Krośnickich i Twardogórskich na płd. po Wzgórza Cieszkowskie i Dąbrowy Krotoszyńskie na płn. Obejmuje dwie wielkie kotliny: Milicką i Żmigrodzką, połączone Bramą Milicką, oraz Wzniesienia Sułowsko-Krotoszyńskie i Wzgórza Krośnickie. Od ponad 15 lat we wspólną markę Doliny Baryczy angażuje się 8 gmin: Cieszków, Krośnice, Milicz, Odolanów, Przygodzice, Sośnie, Twardogóra, Żmigród. Centrum Doliny wyznacza największa miejscowość – Milicz. Odległość z Wrocławia do płd. i zach. granicznych kresów Doliny wynosi ok. 50 km, z Poznania do płn. granic – ok. 120 km. Kierowcy mogliby ją nazwać „5–15–25” od numerów dróg krajowych ograniczających Dolinę od zach. (5) i wsch. (25) oraz drogi przebiegającej przez jej środek (15).

ABC Doliny Baryczy

Historia Doliny Baryczy Kurzbachowie, Hatzfeldtowie, Maltzanowie, Reichenbachowie, Hochbergowie, ale także Gołuchowscy, Leszczyńscy i Radziwiłłowie – to wielkie rody, które kształtowały historię Doliny Baryczy. Ta, mająca ślad w źródłach pisanych zaczęła się od Piastów. XII-wieczne dokumenty mówią, że dziesięciny z lewego brzegu Baryczy były odprowadzane do kurii wrocławskiej, a z prawego do gnieźnieńskiej. Na południowych brzegach rzeki powstały grody kasztelańskie: Milicz i Żmigród – pierwszy ośrodek miejski (w XIII w.). W części wielkopolskiej z okresu wczesnego średniowiecza pochodzi grodzisko w Topoli Wielkiej, które powstało w czasach Mieszka I w ramach systemu obronnego na pograniczu śląsko-wielkopolskim.

Płyta nagrobna zmarłego w 1513 r. Zygmunta III von Kurzbach – właściciela pierwszych państw stanowych, Żmigrodu i Milicza – znajdująca się w kościele św. Jakuba Apostoła w Prusicach

Zajęcie zamku w Miliczu przez wojska króla czeskiego Jana Luksemburskiego w wykonaniu Milickiej Grupy Rekonstrukcyjnej

Od księstewek do królestwa Częścią Doliny Baryczy w XIII I XIV w. władali książęta głogowscy i oleśniccy, obie te linie Piastów uznały jednak zwierzchnictwo króla czeskiego. Natomiast wielkopolska część Doliny Baryczy w okresie rozbicia dzielnicowego przechodziła z rąk Piastów wielkopolskich do rąk Piastów śląskich. Ostatecznie powróciła do Wielkopolski, która w XIV w. weszła w skład odbudowanego Królestwa Polskiego, z wyjątkiem części płd.-zach. (dzisiejsza gm. Sośnie) przyłączonej do Śląska. W granicach Korony Królestwa Polskiego ziemie te znalazły się formalnie, gdy Władysław Jagiełło pokonał władającego nimi księcia Władysława Opolczyka.

Państwa stanowe w Dolinie Baryczy Po wymarciu książąt piastowskich z linii oleśnickiej król czeski Władysław Jagiellończyk wydzielił region milicko-żmigrodzki z księstwa oleśnickiego i przekazał go (w 1492 – Żmigród i w 1494 – Milicz) swojemu podskarbiemu Zygmuntowi Kurzbachowi. Przez to Żmigród i Milicz zostały samodzielnymi państwami stanowymi – jako pierwsze na Śląsku – i podlegały bezpośrednio koronie.

W części wielkopolskiej dominowała w tym okresie własność rycerska. Ośrodkiem miejskim był tu Odolanów, który należał do króla polskiego. Był siedzibą starostwa, w skład którego wchodziło dziesięć wsi. Rozkwit miasta nastąpił w XVI w., powstały wtedy i rozwijały się młyny, kuźnie i browary. Jednak to Kurzbachowie rozwinęli gospodarczo Dolinę Baryczy. Budowali i powiększali stawy pod kątem intensywnej hodowli ryb, zakładali przy akwenach wsie. Wystawny tryb życia i wojenne zawieruchy spowodowały tak wielkie zubożenie tego rodu, że jego ostatni przedstawiciel zmarł w przytułku. W XVII i XVIII w. powstały kolejne, mniejsze, wolne państwa stanowe w Sułowie, Cieszkowie, Nowym Zamku i Goszczu, fortun dorobiły się tu inne rody: Hatzfeldtowie (Żmigród), Maltzanowie (Milicz), Reichenbachowie (Goszcz) i Hochbergowie (Nowy Zamek – Wierzchowice). Pozostały w ich posiadaniu aż do II wojny światowej.

Jerzemu Przebendowskiemu. Jego córka Dorota Henryka wniosła je w posagu Radziwiłłom. Ci rozbudowali je i unowocześnili gospodarkę rolną, leśną i hodowlę karpi.

Dorota Henryka Przebendowska – wniosła w posagu Radziwiłłom ziemie przygodzickie. Wobe M.F., Leybowicz H., „Icones familiae ducalis Radivilianae”, 1758 Portret 24-letniego Fryderyka II Wielkiego, późniejszego króla Prus, który jako młodzieniec odwiedził Dolinę Baryczy

Cień wielkiej wojny Gdy śląska część Doliny Baryczy należała do Kurzbachów, znajdowała się w monarchii Habsburgów jako królów Czech. Reformacja, która rozlała się po Europie i dotar-

Rafał Gołuchowski, założyciel dóbr przygodzickich. Fragment obrazu Madonna „ab Igne”. Kolegiata Wniebowzięcia NMP w Kaliszu.

ła na Śląsk, stała się zarzewiem wojny 30-letniej. Miała ona podłoże religijne, ale protestancka koalicja krajów europejskich dążyła do wykorzystania jej politycznie, czyli do osłabienia wielkiego katolickiego rodu Habsburgów. Dolina Baryczy, tak jak cały Śląsk, pozostała w ich władaniu, ale prowadzona przez Habsburgów kontrreformacja wobec przeważającej tu ludności protestanckiej spowodowała, że król pruski Fryderyk II Wielki, który w 1740 r. zajął Śląsk, był w Dolinie Baryczy ciepło witany przez miejscowe rody. Inaczej potoczyła się historia wielkopolskiej części Doliny Baryczy. Od XV w. na jej rozwój wpływały polskie rody szlacheckie. Dobra przygodzickie rozpoczęli budować Gołuchowscy, a kontynuowali ich krewni Leszczyńscy. W skład dóbr wchodziły miasto Ostrów, 15 wsi i pustki. Rafał Leszczyński sprzedał kilkanaście wsi w 1699 r. podskarbiemu wielkiemu koronnemu Janowi

Jan Mikołaj Radziwiłł. Wobe M.F., Leybowicz H., „Icones familiae ducalis Radivilianae”, 1758

Od Żmigrodu do Waterloo Swój szczególny ślad w europejskiej historii pozostawił Żmigród. To tu w lipcu 1813 r. przebywali m.in. car Aleksander, król pruski Fryderyk Wilhelm III, Wielki Książę Konstanty i feldmarszałek Michaił

ABC Doliny Baryczy

Michaił Kutuzow, uczestnik spotkania antynapoleońskiego w Żmigrodzie w 1813 r. Salon w pałacu w Żmigrodzie – najprawdopodobniej tutaj podpisano antynapoleoński układ militarny – protokół żmigrodzki

Kutuzow. Podczas tego spotkania na zamku żmigrodzkim utworzono koalicję antynapoleońską, a uzgodnienia spisano jako tzw. protokół żmigrodzki. Można więc powiedzieć, że to w Żmigrodzie zaczęło się Waterloo Napoleona. Dolina Baryczy od rozbiorów Rzeczypospolitej znajdowała się pod panowaniem Prus, a potem Niemiec, z tym że jej część wielkopolska krótko wchodziła w skład utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego (1807–1815). Po kongresie wiedeńskim w 1815 r., który przypieczętował upadek cesarza Francuzów, książę Antoni Radziwiłł został pierwszym i jedynym księciem-

Fryderyk Wilhelm III, uczestnik spotkania antynapoleońskiego w Żmigrodzie w 1813 r.

Antoni Henryk Radziwiłł, właściciel dóbr przygodzickich, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, litografia L. Simona

Poseł Ferdynand Radziwiłł w Reichstagu i w Sejmie

Wielki Książę Konstanty, uczestnik spotkania antynapoleońskiego w Żmigrodzie w 1813 r. Car Aleksander I, uczestnik spotkania antynapoleońskiego w Żmigrodzie w 1813 r.

stały się Hrabstwem Przygodzickim, a w 1873 r. kolejną ordynacją radziwiłłowską i taką pozostały do 1939 r.

-namiestnikiem autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1840 r. dobra przygodzickie

Przez cały okres rozbiorów wielkopolska część Doliny Baryczy była ostoją polskości. W niemieckim Reichstagu w latach 1874–1918 Polaków reprezentował książę Ferdynand Radziwiłł (1834–1926). Po odzyskaniu niepodległości jako marszałek senior otwierał w II Rzeczypospolitej Sejm Ustawodawczy. W 1918 r., gdy wybuchło powstanie wielkopolskie, masowo wzięli w nim udział ochotnicy znad Baryczy. Jako pierwszy poległ w nim 19-letni Jan Mertka z Przygodzic. Również znaczna część ludności śląskiej części Doliny Baryczy

Ferdynad Radziwiłł, właściciel ordynacji przygodzickiej, reprezentant Polaków w Reichstagu od 1874 r.

Pałac myśliwski książąt Radziwiłłów w Antoninie, fragment litografii A. Dunckera

posługiwała się nadal językiem polskim. Powszechność używania tu języka polskiego zaważyła na tym, że obecna gm. Sośnie w 1920 r. przyłączona została do II Rzeczypospolitej, do której weszła już w 1919 wielkopolska część Doliny. W styczniu 1945 r. ziemie Doliny Baryczy zostały zajęte bez większych walk. Większość niemieckich mieszkańców uciekła jeszcze przed nadejściem frontu. Pozostała część została wysiedlona. Ich miejsce zajęli polscy osadnicy z Wielkopolski i wysiedleni z kresów II Rzeczypospolitej. W 1999 r. administracyjnie obszar został podzielony na dwa województwa: Dolny Śląsk i Wielkopolskę. W Dolinie Baryczy przyroda łączy te dwa województwa.

Walki powstańcze pod Chachalnią koło Zdun

Jan Mertka z Przygodzic – pierwszy poległy w powstaniu wielkopolskim w 1918 r.

Milicz z czasów II wojny światowej

Wspólne działania na rzecz marki obszaru oraz zachowania cennych przyrodniczo obszarów naturowych łączą dziś ludzi, organizacje, samorządy w postaci partnerstwa ponad granicami.

ABC Doliny Baryczy

Historia stawów Doliny Baryczy n Skąd się wzięły stawy w Dolinie Baryczy? To mieszanka dzieła natury i rąk człowieka. Dziś są na prestiżowej liście ONZ „Living Lakes”. Na południe od Doliny rozciągają się Wzgórza Trzebnickie – to w istocie tzw. morena spiętrzona– efekt wyciśnięcia powierzchni ziemi przez lądolód, który z północy dotarł aż na tę szerokość geograficzną. Gdy stopniał, zagłębienia zamieniły się w podmokłe bagna, rozlewiska i oczka wodne.

n Złota era stawów

Od końca XV w. tutejsze ziemie przejmuje ród Kurzbachów. Od tego momentu rozpoczyna się „złota era” stawów milickich. Wówczas to powstają największe stawy liczące po kilkaset hektarów powierzchni, n Cystersi byli często 2- lub 3-krotpierwsi nie więcej niż dziś. Wśród nich największy Spokojny nurt Baryczy jest staw Stary liczący oraz jej dopływów wówczas ponad 700 ha sprowokowały i Grabownica, która moniejako człowieka do gła pierwotnie liczyć stawiania grobli, zapór nawet 1000 ha, przed i regulowania stawów podziałem na Górną (już z przeznaczeniem na nieistniejącą) i Dolną hodowlę ryb. Pierwsze (istniejącą do dziś). wzmianki o takich Przede wszystkim działaniach pochodzą jednak Kurzbachowie z XII w., gdy właściunowocześniają hodowlę cielem tych ziem była ryb. Wprowadzają kapituła wrocławska. podział na stawy-tarliDo XIV w. powierzchnia ska, przesadki, zbiorniki zagospodarowanych kroczkowe i towarowe, tak stawów sięgała już zimochowy, stawy-maga2 tys. ha a rybaków zyny itd. zaczęto w kościelnych W czasach gdy 180 dokumentach traktodni w roku obowiązywał wać na równi z innymi post, ryby były świetnym rzemiosłami. biznesem. Ale także W tym czasie nowoprestiżowym symboczesne formy rolnictwa lem przynależności do propaguje sprowadzony elity, oznaką wysokiej na ziemie polskie zakon pozycji majątkowej lub cystersów, których społecznej, w przypierwszy klasztor na padku mieszczaństwa Śląsku zostaje założony formą niemal nobilitacji, w 1163 r. w Lubiążu. a olbrzymie (powyżej Cystersi propagują 500 ha) stawy-giganty hodowlę karpia i budują w dobrach książęcych lub pierwsze stawy, a w Domagnackich – rodowymi linie Baryczy są do tego „pomnikami chwały”. wyjątkowo dobre Takimi pomnikami warunki. Drzeworyt, praca B. Paprockiego „Koło rycerskie”, Kraków, po 1575 r. w Dolinie Baryczy stały W ten sposób posię stawy Stary (700 ha) oraz wstało największe w ówczesnej Europie skupisko stawów o powierzchni Grabownica (500 ha). ponad 2300 ha, m.in. olbrzymie stawy: Stary (700 ha), Grabownica Górna W 2. poł. XVI w. karpie stanowi(500 ha), Jamnik (360 ha). Hodowano głównie szczupaki, liny, karasie, ły już około 75–80% ogółu ryb leszcze, okonie i płocie. Dopiero z połowy XV w. pochodzą pierwsze hodowanych w stawach. Oprócz obszerne informacje o chowie karpi.

Herb Kurzbachów z wizerunkiem trzech ryb w polu tarczy, umieszczony w najstarszej części pałacu w Żmigrodzie, 1500 r.

nich hodowano karasie, miętusy, liny, piskorze, sumy, leszcze, płocie, okonie, kiełbie, jazie, jazgarze, ukleje i inne, mniej cenne gatunki.

n Karpie ważniejsze od pszenicy Od 1592 r. właścicielem dóbr milickich był hrabia Maltzan, zaś żmigrodzkich początkowo hrabia Schaffgotsch, a potem książę Hatzfeldt. To dzięki nim stawy w Dolinie Baryczy przetrwały zawieruchy wojny trzydziestoletniej. Gdy w całej Europie hodowla ryb stała się nieopłacalna, tutaj nie osuszano stawów pod uprawę pszenicy. Stawy nadbaryckie na mapie z XVIII w. F.B. Werner, „Topografia oder Prodromus Delineati Principatus Lignicenzis, Bregensis et Wolaviensis”, BUWr

Jan Dubrawiusz, autor podręcznika o budowaniu i prowadzeniu stawów w XVI i XVII w., który stał się obowiązkowym dla hodowców ryb

Burzliwą 1. poł. XVII w. baryckie rybactwo przetrwało jeszcze bez większych wstrząsów. Nie tylko nie nastąpiło wówczas zmniejszenie powierzchni użytkowej stawów i produkcji ryb, ale prowadzono na dużą skalę rozbudowę stawów w Goszczu, a od 1657 r. w okolicach Krośnic. Księgi rachunkowe z lat 1636–1680 wskazują na bardzo wysokie połowy ryb i dużą rentowność gospodarki stawowej Hatzfeldtów. Największy obszar, nie tylko na Śląsku, ale w całej Europie, stawy zajmowały w połowie XVIII w., mianowicie ponad 13 tys. ha. Jednak na początku XIX w. doszło do znacznego ograniczenia połowów, a następnie w ogóle całkowitego wstrzymania sprzedaży ryb i powolnej dewastacji oraz zarastania stawów.

n Następstwa wielkiej suszy W przypadku Doliny Baryczy na załamanie koniunktury wpływ miały długoletnie okresy suszy. W dobrach milickich zlikwidowano m.in. duże stawy: Grabownica Górna, Jaskółczy Górny, Nowy Duży i Mały (przypuszczalnie dzisiejsze: Słoneczny Górny, Wilczy Mały i Duży oraz Przelotny) oraz wiele

ABC Doliny Baryczy

Lasów Państwowych. Powierzchnia nadająca się do hodowli ryb stanowiła tylko niewielką część ogólnej powierzchni stawów ogroblonych. Akweny były zarośnięte, większość urządzeń hydrotechnicznych (np. mnichy, jazy, zapory, zastawki) wymagała wymiany lub napraw, nie było karpiowych stawów tarliskowych ani nawet karmy dla ryb. W latach 50. XX w. utworzono tu Państwowe Gospodarstwa Rybackie. Zakupiono nowoczesny, ciężki sprzęt, pogłębiano płytsze akweny, masowo usuwano szuwary, remontowano groble.

n Rezerwat, czyli stawy jak Jezioro Bodeńskie

Odłowy karpi na stawach w Miliczu, 1934 r.

mniejszych, o łącznej powierzchni 1403 ha. W dobrach żmigrodzkich zlikwidowano lub osuszono 1612 ha stawów, w tym duże akweny: Rudy, Pański, Sanie Duży i Korzeńsko-Grabce, oraz dużo mniejszych. Na wielu stawach obniżono wysokość piętrzenia wody, co dodatkowo zmniejszyło powierzchnię zalewu o 484 ha, wiele okresowo zamieniano na użytki rolne. W okresie wojen napoleońskich ta tendencja się pogłębiła. Dolina Baryczy, wówczas ziemie należące do Prus, były pod okupacją. Zboża drożały szybciej niż ryby, co doprowadziło do systematycznego przestawiania się z hodowli ryb na produkcję zbóż.

n Niemcy jadali milickie ryby Sytuacja odwróciła się w XIX w. Dolny Śląsk był głównym dostawcą ryb na cały rynek niemiecki. Wprowadzono unowocześnienia (m.in. metodę hodowli T. Dubisza), których efekty są widoczne do dziś. Powrócono do zaniechanej metody stopniowego przenoszenia jednorocznikowych ryb do kolejnych stawów, połączonego z jednoczesnym rozrzedzaniem ich zagęszczenia. Pozwalało to na skrócenie cyklu chowu ryb (z 4–5 do 2–3 lat). Dochodowość tej dziedziny gospodarki w ciągu kilkudziesięciu lat wzrosła ponad dziesięciokrotnie.

n Stawy odzyskane Po II wojnie światowej stawy przeszły pod zarząd Państwowych Nieruchomości Ziemskich i Dyrekcji

W 1963 r. powstał rezerwat „Stawy Milickie”, unikatowy pod względem bogactwa przyrody i występujących na tym terenie gatunków ptactwa, głównie wodnego i błotnego. Rezerwat ma powierzchnię 5324,4 ha i obejmuje również najstarsze stawy Rudy Milickiej, Grabownicy, Rudy Sułowskiej i Radziądza. W latach 70. gospodarstwa rybackie scalono w Dolnośląski Kombinat Rybacki Milicz. W 1990 r. uległ on rozwiązaniu, a poszczególne zakłady stały się samodzielnymi przedsiębiorstwami. Po kilku jednak latach, gdy stawy przeszły pod zarząd wojewody, utworzono Państwowy Zakład Budżetowy „Stawy Milickie”, a po dekadzie – spółkę akcyjną, będącą własnością samorządu Dolnego Śląska, zarządzającą areałem ponad 6000 ha stawów. Część popegeerowskiego majątku została sprzedana lub wydzierżawiona, a nowi zarządcy na tej bazie budują sprawnie prowadzone gospodarstwa rolno-rybackie. Średni areał takich gospodarstw wynosi 100–1500 ha, a grupują się one w okolicach Rudy Żmigrodzkiej, Milicza, Cieszkowa, Sośni i Przygodzic. Podstawą działalności spółki „Stawy Milickie” nadal pozostają hodowla i produkcja ryb słodkowodnych. Jednak w ostatnich latach niemal równorzędnym zadaniem stał się rozwój turystyki i promocja Doliny Baryczy, głównie w oparciu o tradycyjnego karpia milickiego i wyjątkowe warunki środowiskowe terenu. Przyrodnicza ranga rezerwatu „Stawy Milickie” jest na tyle wysoka, że objęto go międzynarodową konwencją ramsarską i wciągnięto na prestiżową ONZ-owską listę Living Lakes (Żyjące Jeziora) obok tak znanych akwenów, jak Jezioro Bodeńskie czy jezioro Bajkał. Rezerwat leży na terenie Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” oraz obszarów Natura 2000 – obszaru specjalnej ochrony ptaków „Dolina Baryczy” i specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Ostoja nad Baryczą”. Rybacy w trakcie odłowów na stawie Grabownica

Hodowla karpia i innych ryb słodkowodnych środowisku. W Dolinie Baryczy hoduje się karpia (wg metody Dubisza) 3 lata. Od wylęgu dokarmiany jest jedynie naturalnymi zbożami, często doglądany – a gdy rośnie 7–10 razy zmienia miejsce zamieszkania. Odławia się go i przenosi do stawów o różnej wielkości i głębokości, tak by mógł swobodnie rosnąć. Średnio w stawie jeden karp przypada na 10 m2 lustra wody. Taki sposób hodowli karpia zapoczątkowany w końcu XV w. przez właścicieli, ród Kurzbachów, a unowocześniony w XIX w. przez Tomasza Dubisza, skrócił czas od zarybienia do odłowienia karpia o połowę. Odłowy na stawach milickich

Dzięki hodowli karpia Dolina Baryczy jest krainą obfitości. Trwające od ponad 800 lat zagospodarowanie rozlewających się wód leniwej rzeki Barycz, budo-

Odłowy na stawach w Możdżanowie

Odłowy na stawach milickich

wa stawów, hodowla ryb oraz wyjątkowa przyroda, przyczyniły się do powstania jednego z najbardziej urokliwych miejsc na świecie. Jesienne odłowy karpia to uwieńczenie 3 lat ciężkiej pracy rybaków dbających o to, by najbardziej charakterystyczny produkt z Doliny Baryczy – karp – trafił na stoły, bo to ryba, która rośnie powoli w naturalnym Schemat budowy stawu

Karp jest najważniejszą hodowaną tu rybą, choć niewiele osób wie, że wraz z nim w stawach hodowane jest jeszcze co najmniej 5–8 innych gatunków ryb, takich jak karaś, amur, tołpyga, sum, lin, szlachetny szczupak czy sandacz (Ø więcej o rybach na s. 194–195). To, że karp jest smaczny, wiedzą też liczni rybożercy – ptaki, które gustują w rybach i podbierają je nam przez cały rok. Korzyść z tego jest taka, że można je podziwiać, korzystając z licznych czatowni, wież i miejsc do obserwacji. W Dolinie Baryczy spotkamy ok. 260 gatunków ptaków.

---------Chociaż Dolina Baryczy rybami stoi, można je łowić tylko w wyznaczonych miejscach. Informacje, gdzie można łowić, znajdziecie w każdej opisanej części – zach., śr., wsch. w rozdziale „Aktywnie”.

ABC Doliny Baryczy

Obszary chronione przyrodniczo w Dolinie Baryczy Bagienne i wilgotne obszary w pradolinie Baryczy, nasłonecznione stoki żyznych wzgórz morenowych Kocich Gór oraz skrajnie suche i jałowe obszary wydm śródlądowych porastające przez bory sosnowe, dąbrowy, lasy bukowe, łęgi jesionowo-olszowe. Witamy w Dolinie Baryczy. Dolina Baryczy ze względu na wybitne walory przyrodnicze, unikatowe w skali kraju, Europy, a nawet świata, objęta jest licznymi formami ochrony przyrody. Najważniejszy to rezerwat ornitologiczny „Stawy Milickie”, Park Krajo-

brazowy „Dolina Baryczy”, który ze swoją powierzchnią ponad 860 km2 jest największym parkiem krajobrazowym w Polsce. To tu znajduje się również spójny obszar ochrony siedlisk i ptaków wpisanych w program Natura 2000.

Formy ochrony przyrody Rezerwat „Stawy Milickie” kompleks „Radziądz”

< Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy” – został powołany w 1996 r. ze względu na ochronę wartości przyrodniczych, krajobrazowych i historycznych nadbaryckiego regionu. Rozciąga się na terenie województwa dolnośląskiego i wielkopolskiego, zajmując obszar 86 336 ha, aż 70 tys. ha. leży po dolnoślskiej stronie. <Natura 2000 – to obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Baryczy” i specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja nad Baryczą”, teren zbliżony wielkością do parku krajobrazowego – oba utworzone w 2004 r.

Rezerwat „Stawy Milickie” kompleks „Ruda Milicka”

1 2

Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy”

Rezerwat „Stawy Milickie” kompleks „Jamnik” Rezerwat „Stawy Milickie” kompleks „Stawno”

< Rezerwat „Stawy Milickie” – powołany w celu ochrony

ptaków wodno-błotnych i ich siedlisk. Zważywszy na rozległy teren ponad 5300 ha oraz umiejscowienie rezerwatu, wyodrębniamy 5 oddzielnych kompleksów rezerwatowych na stawach: kompleks „Radziądz” (Ø s. 46–47), „Jamnik” (Ø s. 49–50), „Ruda Sułowska” (Ø s. 55), „Stawno” (Ø s. 95–96), „Potasznia” (Ø s. 97). Ze względu na okresy ochronne ptaków, jak i gospodarkę rybacką rezerwat ten dostępny jest tylko w określonych miejscach i na wyznaczonych ścieżkach (więcej Ø s. 18 oraz przy opisie poszczególnych kompleksów rezerwatowych w dalszej części przewodnika).

1 3

Rezerwat „Torfowisko koło Grabowna” został powołany w celu zachowania torfowiska o interesującej roślinności. Ma on powierzchnię 4,22 ha i znajduje się na płd. od Twardogóry. W skład rezerwatu wchodzą 3 torfowiska bezodpływowe (Ø więcej s. 112–113). Można się poruszać – należy przestrzegać oznakowań w terenie. Uwaga na obszary bagienne.

Rezerwat przyrodniczy (leśny) „Radziądz” – najstarszy rezerwat w Dolinie Baryczy, obejmuje ponad 8 ha lasu, z fragmentem grądu środkowo-europejskiego dębowo-grabowego z domieszką lipy drobnolistnej i buka. (Ø więcej s. 46). Można się poruszać – należy przestrzegać oznakowań w terenie.

n Czy wiesz, że… „Stawy Milickie” należą do międzynarodowej sieci „Living Lakes” („Żyjących jezior”), zrzeszającej 24 akweny z całego świata, charakteryzujące się wyjątkowymi walorami przyrodniczymi. Do tej prestiżowej listy należą również Morze Martwe, Jezioro Wiktorii i jezioro Bajkał.

Rezerwat „Olszyny Niezgodzkie” o powierzchni blisko 75 ha. Ochronie podlega tu fragment olchowego lasu bagiennego. Przeważa zespół olsu porzeczkowego o budowie kępkowo-dolinkowej. Wierzchołki kęp porasta m.in. rokiet cyprysowaty, płonnik strojny, bielistka sina i nerecznice. Pomiędzy kępami spotkamy roślinność bagienną i wodną (Ø więcej s. 47–48). Można się poruszać – należy przestrzegać oznakowań w terenie. Uwaga na obszary bagienne.

Rezerwat „Wzgórze Joanny” to ponad 24 ha obszaru, ochronie podlega 200-letni drzewostan bukowy. Runo jest tu ubogie i składa się głównie z gwiazdnicy wielkokwiatowej, przytulii, zawilca żółtego i gajowca żółtego. Na samym szczycie znajduje się zamek mysliwski z poł. XIX w., wybudowany przez hrabiego von Salich – zwany obecnie Wieżą Odyniec. (Ø więcej s. 59). Można się poruszać – należy przestrzegać oznakowań w terenie.

1 6

Natura 2000 obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Baryczy”

Natura 2000 obszar ochrony siedlisk „Ostoja nad Baryczą”

Inne formy ochrony przyrody w Dolinie Baryczy < Użytki ekologiczne dają możliwość ochrony niewielkich powierzchniowo obiektów, cennych pod względem przyrodniczym, np. staw Halina silnie zarośnięty szuwarami to siedlisko lęgowe wielu gatunków płazów oraz ptaków; obszary łąkowo-bagienne to łąki koło Osieka oraz staw Północny. < Pomniki przyrody – szczególnie wyróżnić należy okazałe drzewa, których w Dolinie Baryczy nie brakuje. Największe skupiska drzew o pomnikowych rozmiarach znajdują się w parkach przypała-

Rezerwat „Wydymacz” znajduje się na terenie nadleśnictwa Antonin, zajmuje obszar blisko 48 ha. Pod ochroną jest zespół łęgu jesionowo-olchowego, a także liczne pomnikowe dęby szypułkowe i ptaki wodno-błotne. Na terenie „Wydymacza” stwierdzono co najmniej 120 gatunków ptaków, z których około 70 to gatunki lęgowe. (Ø więcej s. 160–161) Można się poruszać – należy przestrzegać oznakowań w terenie.

cowych, w kompleksie stawów. Na szczególną uwagę zasługuje dąb Jan, o obwodzie 853 cm – piąty co do grubości w Polsce. Rośnie w pobliżu zameczku myśliwskiego w Możdżanowie. Szwedzka Górka to grupa czterech sosen o rozmiarach 203–230 cm, rosnących na niewielkiej wydmie między Sułowem a Miłosławicami. Dęby sułowskie to grupa trzech dębów o ok. 600 cm obwodu, otaczających kościół parafialny św. św. Piotra i Pawła. < Dodatkowo na potrzeby promocji zrównoważonej gospodarki leśnej na terenie nadleśnictw Milicz i Żmigród wyodrębniono

obszar pod nazwą Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Doliny Baryczy”, natomiast na terenie nadleśnictwa Antonin – Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Rychtalskie”. Leśne kompleksy promocyjne to idea promowania ekologicznego leśnictwa.

---------W ośrodkach leśnych kompleksów promocyjnych („Dom Drzewa” Nadleśnictwa Milicz, Centrum Edukacji Ekologicznej Nadleśnictwa Żmigród, Lasy Rychtalskie Nadleśnictwo Antonin) prowadzone są profesjonalne zajęcia dla grup zorganizowanych oraz wybrane dla indywidualnego turysty (więcej Øw rozdz. Dla rodzin).

ABC Doliny Baryczy

Poradnik turysty

Jak poruszać się po miejscach cennych przyrodniczo w Dolinie Baryczy?

tać, że nie wolno wykonywać niczego, co mogłoby płoszyć zwierzęta. Pozostałe zasady nie wychodzą znacznie poza standardy odpowiedzialnego turysty, który zazwyczaj przestrzega ich instynktownie. Czyli nie śmieci, nie hałasuje, nie zjeżdża samochodem czy motocyklem z dróg publicznych w głąb rezerwatu, nie spuszcza psa ze smyczy. Nie wolno mu również kąpać się w stawach, palić ognisk i biwakować poza wyznaczonymi miejscami, a także zbierać grzybów i roślin, bo wszystkie są tu pod ochroną. Wchodząc na teren rezerwatu „Stawy Milickie”, należy przede wszystkim pamiętać, że wprowadzone przepisy prawa mają na celu skuteczną ochronę dobrostanu przyrodniczego oraz zachowanie chronionych i rzadkich gatunków zwierząt, roślin i grzybów oraz ich siedlisk dla przyszłych pokoleń. To od

Dolina Baryczy niemal w całości objęta została obszarami chronionymi. To rezerwaty przyrody, park krajobrazowy, obszary Natura 2000, użytki ekologiczne i pomniki przyrody. Dlatego turyści, choć są tu mile widziani, powinni pamiętać o pewnych ograniczeniach na niezwykle cennych przyrodniczo terenach, objętych międzynarodowymi konwencjami.

n Czy wiesz, że… Największy polski rezerwat ornitologiczny „Stawy Milickie” umieszczono w polskiej Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski obejmującej najcenniejsze i zagrożone zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. W obrębie rezerwatu „Stawy Milickie” oraz w rezerwatach leśnych wolno przemieszczać się tylko po oznakowanych drogach i ścieżkach. Nie wolno tu polować i wędkować poza wyznaczonymi łowiskami oraz wchodzić na groble poza wyraźnie oznakowanymi jako udostępnionymi turystom (ścieżki i szlaki). Ignorowanie zakazów jest wykroczeniem, za które można zostać ukaranym mandatem. Warto pamięWażne oznaczenia w obszarach rezerwatowych

odpowiedzialnego zachowania każdego z nas zależy los tego skrawka dzikiej natury. Mniej ograniczeń dotyczy parku krajobrazowego, ale można w nim biwakować tylko w wyznaczonych miejscach. ----------

Na temat zasad poruszania się po rezerwacie „Stawy Milickie” więcej znajdziesz Ø w regulaminie na www.krainaniezwyklosci.pl.

Ptasi raj dla ornitologów i amatorów obserwacji W części dolnośląskiej parku krajobrazowego żyje blisko 300 gatunków ptaków, z czego ponad połowa to gatunki lęgowe. W części wielkopolskiej doliczono się 260 gatunków. Wiele z nich występuje tu w wielkim zagęszczeniu, np. gęsi gęgawy, gęsi tundrowe, żurawie, czaple siwe. Interesującym ptakiem zadrzewionych grobli i wysp jest remiz, który buduje misternie plecione gniazda, Gęś gęgawa zawieszone na końcach gałązek wierzb i brzóz, najczęściej nad lustrem wody. Coraz liczniej, zwłaszcza w okresie wędrówek, spotkać tu można łabędzie krzykliwe, a także łabędzie czarnodziobe, które regularnie przylatują do Doliny Baryczy w okresie wiosennego i jesiennego przelotu. Jesienią na stawach pojawiają się liczące nieraz nawet kilkadziesiąt osobników zgruCzapla siwa powania bielików. Młode ptaki spoza Doliny wabi tu obfitość łatwo dostępnego pokarmu – zwłaszcza podczas odłowów. W pozostałych porach roku bieliki obserwuje się rzadziej. Za to innego ptaka drapieżnego, błotniaka stawowego, spotkać można od początku kwietnia, podczas godów lub budowy gniazd. Łabędź krzykliwy Wiosna to, nawiasem mówiąc, najatrakŻuraw cyjniejsza pora do obserwacji, czas, kiedy ptaki łączą się w pary, a na drzewach nie ma jeszcze liści. Jesienią dodatkowo pojawia się szansa obserwacji ptasich przelotów. Ponadto na największych stawach rezerwatu późną wiosną i latem odbywają się tzw. pierzowiska. Łabędzie, gęgawy i kaczki gromadzą się tam w celu wymiany piór.

Najlepsze do birdwatchingu są duże stawy z wyspami z trzciny. Jako Błotniak stawowy najwspanialsze punkty obserwacyjne przyrodnicy wymieniają stawy: Stary, Jeleni III, Mewi Duży, Słoneczny i Grabownica. Więcej praktycznych informacji Ø w Poradniku obserwatora ptaków, s. 180–183. Uwaga! Należy pamiętać, że wstęp do rezerwatów za wyjątkiem dróg publicznych i tras turystycznych wymaga pisemnego zezwolenia Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Należy też uważać, by nie naruszać obrębów hodowlanych. Chcąc podziwiać piękno stawów najlepiej poruszać się wyznaczonymi trasami pieszymi lub rowerowymi albo skorzystać ze ścieżek przyrodniczych, tablice pozwolą zrozumieć otaczającą przyrodę i pomóc w obserwacji ptaków. W dalszej części przewodnika omawiamy wszystkie dostępne ścieżki Bielik przyrodnicze. Więcej o ptakach, faunie i florze z Doliny Baryczy Ø s. 180–205.

ABC Doliny Baryczy

Dolina Baryczy dla aktywnych Na obszarze Doliny Baryczy znajduje się gęsta sieć szlaków turystycznych rowerowych, pieszych, kajakowych i konnych. Szlaki turystyczne prowadzą przez najpiękniejsze miejsca w Dolinie, a ich rodzaj jest dostosowany do specyfiki terenu, przez który przebiegają. Dlatego tam, gdzie łatwo przemieszczać się rowerem, dominują szlaki rowerowe, natomiast na obszarach, gdzie rowerem poruszać się jest trudniej, a odległości do przebycia nie są zbyt duże, wytyczono więcej szlaków pieszych. Największe zagęszczenie szlaków turystycznych znajduje się wokół miejscowości często odwiedzanych przez turystów, takich jak: Milicz, Żmigród, Krośnice, Antonin, Twardogóra i Przygodzice. Dzięki turystyce rowerowej, pieszej i konnej możliwe jest dotarcie do najciekawszych zakątków Doliny, a także poznanie wielu interesujących miejsc położonych często z dala od głównych szlaków komunikacyjnych. Dolina Baryczy to nie tylko kraina

stawów, ale także mieszanka wzgórz porośniętych zróżnicowanym drzewostanem, płaskich i podmokłych łąk i lasów łęgowych oraz terenów zabudowanych, często o długiej i zawiłej historii. Stąd przebiegające po terenie szlaki mają często swój wątek tematyczny związany z historią lub krajobrazem, np. pieszy szlak archeologiczny czy zamkowy, szlak rowerowy im. Chopina czy szlak rowerowy Wzgórz Krośnickich. Więcej o szlakach Øw poszczególnych częściach przewodnika oraz w mapkach na Ø www.dolinabaryczy.travel

Rowerem przez Dolinę Baryczy

Blisko 700 km oznakowanych szlaków rowerowych, do tego specjalne, asfaltowe ścieżki rowerowe i drogi lokalne o małym natężeniu ruchu, a także trasy w lasach i wiodące przez pola – Dolina Baryczy to według rowerowych ekspertów jeden z najbardziej atrakcyjnych obszarów do przemierzania go na dwóch kółkach, zwłaszcza że po drodze co rusz można spotkać ciekawy zabytek, wieże i czatownie do obserwacji ptaków albo po prostu malowniczy krajobraz. Największe zagęszczenie szlaków rowerowych znajduje się w okolicach Żmigrodu, Milicza, Twardogóry, Odolanowa i Przygodzic. Poniżej skrótowa charakterystyka najważniejszych w Dolinie Baryczy turystycznych szlaków rowerowych (opis od zach. na wsch.).

Pomarańczowy rowerowy szlak Doliny Baryczy to najważniejsza arteria, która wiedzie wzdłuż rzeki Barycz. Szlak przebiega przez ziemie trzech województw: lubuskiego, dolnośląskiego i wielkopolskiego. W obrębie Doliny Baryczy zaczyna się od granicy gm. Żmigród, a kończy się w Odolanowie i ma długość 93 km.

Ścieżka rowerowa prowadząca trasą dawnej kolejki wąskotorowej jest najlepiej przygotowana pod względem infrastruktury rowerowej. 40-kilometrowa ścieżka od granicy gm. Żmigród do Grabownicy biegnie po dawnym nasypie wąskotorówki, a na trasie znajdują się miejsca przystankowe stylizowane na stacje kolejowe. Szlak Stawów Milickich ma blisko 29 km i jest jedną z najciekawszych tras rowerowych, gdyż daje możliwość podglądania z bliska fauny i flory stawów rybnych. O Dolinę Baryczy zahacza też Trzebnicka Pętla Rowerowa, łącząc Żmigród, Rudę Sułowską, rezerwat „Olszyny Niezgodzkie”, Rudę Żmigrodzką, Jamnik i staw Sieczkowski. Jej długość na terenie Doliny to 57,6 km. „Baryczański” odcinek Międzynarodowego Szlaku R-9 Bałtyk– Adriatyk o długości 17 km (na terenie Doliny). Od płn. z Baranowic

prowadzi przez Olszę, Grabówkę, Rudę Sułowską, łącząc się z innymi, lokalnymi trasami rowerowymi. Czarny szlak „W Dolinę Baryczy” – rozpoczynający się w Jutrosinie

(poza obszarem Doliny), a kończący w Krośnicach – prowadzi turystę głównie po płn. części Doliny Baryczy, przecinając jej teren z płn. na płd. Wielka pętla Wzgórz Krośnickich to także jedna z dłuższych tras rowerowych biegnących w całości na terenie Doliny Baryczy. Pętla ma całkowitą długość 63 km i w większości prowadzi po zalesionych wzgórzach wokół Krośnic. Inna długa trasa to Szlak rowerowy „Dookoła Powiatu Ostrowskiego”. Z ogólnej długości ponad 200 km aż 70 km prowadzi przez teren Doliny Baryczy. Ostrów Wielkopolski z Antoninem we wsch. części Doliny Baryczy łączy Transwielkopolska Trasa Rowerowa, której fragment także znajduje się na terenie Doliny.

Szczegółowe opisy tych i pozostałych szlaków umieszczono w dalszej części przewodnika Ø w rozdz. „Aktywnie”. Poglądowa mapka rowerowa z oznaczonymi szlakami również na Ø www.dolinabaryczy.travel Pobierz aplikację Dolina Baryczy Ø nawiguj szlaki.

ABC Doliny Baryczy

Szlaki piesze

rzadko spotyka się innych turystów, a przepiękna przyroda i architektura wiejska są niemal na wyciągnięcie ręki. Wybierając się na trasy nie należy zapominać o lornetkach – przydają się szczególnie na spacerach w pobliżu stawów. Wszystkie szlaki poprowadzono tak, by wiodły przez największe atrakcje Doliny Baryczy. Część z nich jest tematyczna. Istnieje możliwość przejścia szlakiem zamkowym (Żmigród – Milicz) – Ø s. 67–68 i 124, archeologicznym (Bartków – Grabowno Wielkie) – Ø s. 67 i 124, szlakiem barokowym fundacji Hatzfeldtów (okolice Żmigrodu) – Ø s. 67 lub szlakiem rezerwatów przyrody (Zduny – Skoroszów) – Ø s. 125. Dodatkowo wiele szlaków lokalnych łączy dwie gminy lub prowadzi po terenie jednej z nich. Wszystkie szlaki zostały szczegółowo opisane w rozdziałach charakteryzujących poszczególne części Doliny Baryczy (zach., środ. i wsch.). Turysta pieszy może skorzystać także z innych form ułatwiających mu poznawanie piękna Doliny Baryczy.

Do dyspozycji turystów jest aż 500 km tras pieszych

Dolinę Baryczy można zwiedzać i poznawać pieszo, czemu sprzyja gęsta sieć szlaków turystycznych o łącznej długości blisko 500 km, a także liczne ścieżki przyrodnicze, rekreacyjne (biegowe i nordic walking), dydaktyczne, historyczne i trasy adresowane do miłośników orienteeringu (przemieszczania się z mapą w formie biegu lub marszu na orientację). Turysta pieszy nie będzie się tu wcale nudził, gdyż szlaki i trasy prowadzą często groblami między licznymi stawami, przez lasy o zróżnicowanym drzewostanie, przez łąki i pola czy pomiędzy pochowanymi wśród lasów wioskami. Spacerowanie po Dolinie Baryczy daje możliwość bliskiego kontaktu z przyrodą. Przemierzając kolejne kilometry szlakami pieszymi,

Są to ścieżki przyrodnicze, które najczęściej wytyczone są w rezerwatach przyrody, a 19 z nich opisanych jest szczegółowo wraz z dokładnym przebiegiem w dalszej części przewodnika. Poglądowa mapka piesza z oznaczonymi szlakami również na Ø www.dolinabaryczy.travel Pobierz aplikację Dolina Baryczy Ø nawiguj szlaki.

Szlaki piesze często biegną w miejscach dogodnych do obserwacji ptaków

Budowle hydrologiczne podzieliły rzekę i szlak na atrakcyjne, przyrodniczo zróżnicowane, odcinki. Szlak z powodu poboru wody do stawów nie jest spławny na całej długości przez większą część roku. Najwyższy poziom wód jest wiosną oraz jesienią, kiedy rybacy spuszczają wodę ze stawów (wrzesień-październik). Kajakowy szlak Doliny Baryczy zaczyna się w Odolanowie, a kończy w Żmigrodzie. Biorąc pod uwagę specyfikę rzeki Barycz, podzielono szlak na 10 odcinków – 8 na Baryczy, 2 na kanale Młynówka Sułowska. Na szlaku znajduje się 15 jazów, z czego 4 (Bolko, Sławoszowice, Sułów i Niezgoda) nigdy nie są do przepłynięcia i wymagają przenoszenia kajaków. Przez pozostałe można przepłynąć, gdy śluzy są podniesione. 80 km tras kajakowych w Dolinie Baryczy

Szlak kajakowy Doliny Baryczy 80 km wiosłowania z prądem lub pod prąd. Bez specjalnego wysiłku, bo Barycz, prawobrzeżny dopływ Odry, ze spadkiem 0,035 % należy do najleniwszych rzek w Polsce. Szlak kajakowy to wizytówka regionu i jedna z ciekawszych form spędzania czasu wolnego blisko przyrody. Obszar zlewni rzeki w większości objęty jest programem Natura 2000. Idealnie nadaje się dla amatorów, rodzin z małymi dziećmi. Z kajaka można w wielu miejscach podziwiać przyrodę i dziewiczy charakter Doliny.

Spływ kajakiem po Baryczy na terenie Natura 2000

Do dyspozycji w Dolinie Baryczy jest 10 tras kajakowych

Na trasie znajdują się znaki informujące o niebezpiecznych palach, jazach i możliwości ich przepłynięcia bądź nie, miejscach wysiadki i wodowania kajaków, elektrowniach wodnych, dopływach oraz kilometrze rzeki. W zależności od stanu wód i oczekiwań można samemu decydować o długości spływu, a przystanki wodowania i dobijania na bieżąco ustalić z wynajmującym kajaki. Więcej na temat odcinków szlaku kajakowego znajdziecie w dalszej części przewodnika. Poglądowa mapka kajakowa z oznaczonymi szlakami również na Ø www.dolinabaryczy.travel Pobierz aplikację Dolina Baryczy Ø nawiguj szlaki.

ABC Doliny Baryczy

Szlak konny Doliny Baryczy

wariantów przejazdu, które możemy sobie dowolnie konfigurować. Szlak konny biegnie głównie przez tereny leśne nadleśnictw: Milicz, Oleśnica Śląska, Żmigród, Antonin i Krotoszyn.

n Czy wiesz, że… Pod Miliczem, nad stawami, w miejscu o nazwie „Ostoja”, znajduje się jedna z pięciu w Polsce hodowli rezerwatowych konika polskiego? Więcej o szlakach konnych przeczytacie w dalszej części przewodnika. Poglądowa mapka konna z oznaczonymi szlakami również na Ø www.dolinabaryczy.travel Pobierz aplikację Dolina Baryczy Ø nawiguj szlaki.

Wędkowanie 480 km tras ułożonych w 6 pętli wytyczono w obrębie 8 gmin i największego w Polsce Parku Krajobrazowego Doliny Baryczy, od Żmigrodu na zachodzie po Odolanów na wschodzie. Wiodą traktami i ścieżkami, dzięki czemu można w ten sposób dotrzeć niemal w każdy zakątek doliny. Obecnie spora część tego obszaru objęta jest programem Natura 2000. Na tym terenie ekosystem jest chroniony dzięki licznym rezerwatom i użytkom ekologicznym. Rośnie tu wiele pomników przyrody, a także znalazły schronienie zagrożone wyginięciem gatunki zwierząt i roślin. Na trasie jest wiele pętli lub łączników prowadzących do interesujących miejsc, stajni, agroturystyk, miejscowości czy miejsc styku z innymi szlakami konnymi: Gościnna Wielkopolska, Wzgórza Trzebnickie, Dobra Widawa. Dzięki temu istnieje wiele

Nie tylko karp może być wędkarskim trofeum w Dolinie Baryczy. Na haczyk da się tu złowić jesiotra, szczupaka, amura, okonia, płoć, lina, karasia… Największy w Europie kompleks stawów to wymarzone miejsce do wędkowania. Pod warunkiem, że będziemy to robić na wyznaczonych łowiskach. Na ogromnych akwenach stawów hodowlanych wędkowanie w niewyznaczonych miejscach jest surowo zabronione. Ale na szczęście mamy do dyspozycji oficjalne łowiska. W przewodniku opisujemy te najbardziej popularne. Bez obaw, na każdym jest po kilkadziesiąt stanowisk wędkarskich, pomostów itp. – splątanie z żyłką z wędki sąsiada jest raczej wykluczone. Na większości łowisk nie ma obowiązku wylegitymowania się kartą wędkarską, na wielu można wypożyczyć wędkę, a w razie niepowodzenia w wędkowaniu – zjeść

Na obszarze Doliny Baryczy odbywają się cykliczne imprezy konne. Rajd majowy (długi weekend majowy) – rajd gwiaździsty, na który uczestnicy zjeżdżają się z różnych stron (nie tylko z Doliny Baryczy) w jedno umówione miejsce, a następnie kilka dni „rajdują” po pięknych zakątkach regionu. Festyn Koński w Potaszni, gm. Milicz (sierpień) – dwudniowa impreza plenerowa organizowana przez mieszkańców końskiej wsi tematycznej – Potaszni. Hubertowiny w Przygodzicach (wrzesień) – jednodniowa impreza dla jeźdźców oraz miłośników koni bez własnych wierzchowców – zawody sprawnościowe w siodle, wyścigi koni i zaprzęgów, pogoń za „lisem”. Kulminacyjnym wydarzeniem jest tradycyjny wyścig „Galopem po karpia”. Hubertus w Hucie, gm. Odolanów (na przełomie października i listopada) – tradycyjny bieg myśliwski na cześć św. Huberta, patrona jeźdźców, leśników i myśliwych. Hubertus w Piotrkosicach, gm. Milicz (II poł. października/listopad) – tradycyjna impreza konna ku czci patrona koniarzy i myśliwych – św. Huberta. Wyjazd w teren kawalkadą bryczek i koni.

świeżą rybkę w smażalni czy restauracji, bo często przy łowisku znajdziecie takie obiekty. Zapalony wędkarz może wybrać się nad wodę z rodziną. Nie tyko okolica, ale nawet same łowiska zapewniają również inne atrakcje. To place zabaw dla dzieci, minizwierzyńce, stanowiska do grillowania. Jeśli chcielibyście połączyć wypad na ryby z noclegiem, nie ma problemu. W okolicy wielu łowisk funkcjonują gospodarstwa agroturystyczne, hotele i pola namiotowe. Informacje, gdzie można łowić, znajdziecie w każdej części przewodnika – zach., śr., wsch. – w rozdziale Aktywnie. Poglądowa mapka rybna z oznaczonymi łowiskami również na Ø www.dolinabaryczy.travel Pobierz aplikację Dolina Baryczy Ø nawiguj punkty.

Dolina Baryczy dla rodzin i rekreacyjnie Region oferuje wyjątkowo dużo atrakcji typu slow tourism. Jego osią jest, jakby nawiązująca do tej formuły wypoczynku, Barycz – jedna z rzek najbardziej leniwie toczących wody w Polsce. Penetrowanie Doliny Baryczy nie tylko z wody jest lekkie, łatwe i przyjemne. Ten największy rezerwat przyrodniczy w Polsce poprzecinany jest setkami kilometrów szlaków pieszych i ścieżek przyrodniczych. Jest tu mnóstwo tras rowerowych, zarówno dla wytrawnych rowerzystów, ale również takich, których pokonanie nawet z kilkuletnimi maluchami jest możliwe bez wysiłku (Ø informacje w poszczególnych częściach przewodnika). Slow tourism to nie tylko sprofilowana aktywność fizyczna, lecz również odkrywanie regionu w niebanalny sposób. „Kolorowy Szlak Karpia” (Ø s. 30–31) wiodący przez największe atrakcje Doliny Baryczy to dla młodych turystów świetna okazja do ich poznawania, a także doświadczania. Na szlaku możliwe jest zwiedzanie zabytków architektury, jak Muzeum Rybactwa (Ø s. 62), wiatrak i „Bronisław” (Ø s. 94), czy obiektów uczących – jak np. „Dom Drzewa”, gdzie można dowiedzieć się, jak się wyłuszcza szyszki (Ø s. 96, 114), czy KOM mieszczący się w pomieszczeniach po dawnej fabryce bombek, gdzie można samodzielnie wykonać bombkę choinkową, z których słynie Dolina Baryczy (Ø s. 92–93). Miłą pamiątką dla dzieci będzie mapka z zebranymi pieczątkami z poszczególnych punktów na „Kolorowym Szlaku Karpia”. A dodatkową radość sprawi nagroda, jaką można

wygrać w cyklicznie organizowanych konkursach (Ø informacje znajdziecie na facebook.com/szlakkarpia, i www.kolorowyszlakkarpia.barycz.pl). Nie tylko dla młodych turystów atrakcją będzie przemierzenie ścieżki zmysłów albo niecodzienna wycieczka bryczką, połączona z obserwowaniem ptaków na stawach milickich pod okiem doświadczonego ornitologa. Atrakcyjny, aktywny wypoczynek w postaci przemierzania parku linowego, tras biegowych, nordic walking i miniquadami to domena ośrodka Campus „Domasławice” (Ø s. 115–116). W Rodzinnym Parku Rozrywki i Edukacji „Górecznik” (Ø s. 164–165) oferującym pobyty w atmosferze wesołego miasteczka można nie tylko zwiedzić park dinozaurów, zjechać tyrolką czy poszaleć na gokartach, ale także, w strefie edukacyjnej, przejść ścieżkami: owadów, grzybów, dawnej wsi i rybactwa, zajrzeć do skansenu sprzętu gospodarstwa domowego. Na zamówienie

rodzinne zwiedzanie Doliny Baryczy w towarzystwie animatrów oferuje firma Usługi Turystyczne – Włodzimierz Ranoszek w postaci magicznej gry terenowej „Bajowa Dolina Baryczy” czy zwiedzania zamku w Żmigrodzie „Z Napoleonem” (Ø s. 61). Liczne atrakcje, jakie oferują parki przygód, pozwalają zaplanować atrakcje dla dzieci nawet na cały dzień. W wielu miejscach podczas letnich wypraw rodziny mogą zażywać kąpieli. W stawach tego robić nie można, ale do dyspozycji są liczne baseny i aquaparki. W przewodniku w części rodzinnej opisujemy każde z nich.

ABC Doliny Baryczy

Architektoniczne perły Doliny Baryczy Ruda darniowa, pruski mur, budowle hydrologiczne, drewniane budowle i dawne pałace – to najważniejsze elementy architektury charakterystycznej dla Doliny Baryczy. Ale znajdziecie tu również imponujące drewniane budowle, które przybrały postać kościołów i pałacyków. Występująca niemal powszechnie ruda darniowa to skała osadowa, najuboższa ze wszystkich rud żelaznych, która wytrąca się z wód na bagnach i podmokłych łąkach. Tych w Dolinie Baryczy jest co niemiara, wszak niektóre ze stawów w Dolinie Baryczy powstały w wyrobiskach Ruda darniowa po eksploatacji rudy, wiele powiększano, pozyskując przy okazji ten ciekawy materiał budowlany. W oparciu o lokalne złoża działały tu małe huty. Skamieniałą rudę stosowano do budowy domów. Dzięki jej właściwościom były suche i bezpieczne, bo jest ona naturalnym piorunochronem. Najbardziej okazałe domy z rudy darniowej znajdziecie w Krośnicach, a dokładnie w osadzie zwanej Rudą Krośnicką (za przejazdem kolejowym, przy drodze do „Stawów Krośnickich”). „Żelazne domy” znaleźć można w Czatkowicach. Zachowała się tu zabudowa

z XVIII w. – oprócz domów z rudy darniowej można podziwiać we wsi m.in. dawny zespół folwarczny, dzwonnicę. W poszukiwaniu tradycyjnej architektury Doliny Baryczy warto zajrzeć do Rudy Milickiej. Dokumenty z pocz. XVII w. mówią o zakładzie

Dom w tradycyjnej zabudowie, Ruda Milicka

hutniczym przetwarzającym rudę darniową w tej wsi. Dziś w miejscu huty stoi młyn, a na rzece Prądni – zabytkowy jaz. Warto podejść na granicę rezerwatu „Stawy Milickie” do XIX-wiecznej malowniczej leśniczówki zbudowanej w konstrukcji zwanej pruskim murem. Budowle z rudy darniowej to nie tylko wiejskie domy czy zabudowania gospodarcze. W Miliczu ten budulec jest elementem ruin XIV-wiecznego zamku, najpierw rezydencji księcia, gdy przebywał on w Miliczu, a potem siedziby właścicieli tzw. wolnego państwa stanowego (w latach 1494–1590 Kurzbachów, a w latach 1592– 1797 Maltzanów). Znacznie bardziej imponująco niż ciemny

Kościół ewangelicki Trójcy Świętej w Twardogórze

pasek we fragmencie muru zamku wygląda grobowiec z rudy darniowej w stylu rzymskim (wys. ok. 1,8 m) w pobliżu ogrodzenia, naprzeciw ruin zamku. To miejsce spoczynku pani von Kurzbach, a według legendy – zabójców Jadwigi Zarębianki, córki kasztelana milickiego. Najpiękniejszym dowodem wykorzystania rudy darniowej była Brama Pokoju (Triumfalna). To brama wjazdowa do pałacu, zbudowana według projektu Leonarda Schatzela dla uczczenia zwycięstwa nad Napoleonem. Jej wierzchołek wieńczyła ogromna rzeźba lwa. Niestety w latach 70./80. XX w. brama została częściowo rozebrana i pozostał po niej niewielki cokół, jedyny ślad po oryginalnych murach obronnych Milicza. Do dziś nie zachowała się niestety w całości

Wodne zapory

Ruiny zamku w Miliczu

Charakterystycznymi elementami lokalnej architektury są obiekty związane z Baryczą, jej dopływami oraz stawami. To jazy, tamy i śluzy, regulujące poziom wody i pozwalające na przemieszczanie się drogą wodną na Baryczy oraz doprowadzające i odprowadzające wodę ze stawów. Na odcinku z Odolanowa do Żmigrodu znajduje się 9 jazów (Uciechów, Wróbliniec, Potasznia, Gądkowice, Bolko, Sławoszowice, Sułów, Niezgoda, Osiek). Najważniejszy obiekt to jaz „Niezgoda”, zwany również Tamą Göringa. Warto obejrzeć również zabytkowy, drewniany jaz „Bolko”, zwany Białą Tamą, jeden z dwóch najstarszych w Polsce jazów walcowych.

(pozostały jedynie boczne elementy) również Czarna Brama przy klasycystycznym pałacu z XVIII w., w którym mieści się obecnie Zespół Szkół Leśnych.

Bożej w Twardogórze, ponieważ aż do końca XIX w. odprawiano tu popołudniowe nabożeństwa w języku polskim (Ø więcej s. 109).

Mur pruski, szachulec

n Czy wiesz, że…

To drugi, oprócz rudy darniowej, charakterystyczny dla Doliny Baryczy element architektury. Konstrukcję szkieletową ścian, gdzie elementy nośne (słupy i rygle) wykonane były z drewna, a przestrzenie tak powstałe wypełniane gliną zmieszaną ze słomą (szachulec) lub cegłą (mur pruski), wykorzystywano najczęściej przy budowie budynków gospodarskich jako mniej trwałą i dużo tańszą technikę. Z tych powodów stosowano tę technikę konstrukcyjną przy wznoszeniu wiejskich kościołów czy kościołów Pokoju lub Łaski. W przypadku tych ostatnich edykty cesarskie zezwalały na zastosowanie jedynie takiej nietrwałej techniki. Najważniejszym i najpiękniejszym przykładem jest kościół Łaski w Miliczu (Ø więcej s. 89–90), wzorowany na wpisanym na listę UNESCO świdnickim kościele Pokoju. W Sułowie znajdziecie aż dwa takie XVIII-wieczne kościoły (Ø więcej s. 54), Matki Bożej Częstochowskiej oraz św. św. Piotra i Pawła, ale też XIX-wieczny spichlerz. Ostoją polskości nazywany był kościół Świętej Trójcy i Matki

Istotnym elementem zachowania walorów architektonicznych Doliny Baryczy jest od lat promocja i wspieranie budownictwa bazującego na tradycjach architektonicznych, dotyczy to budynków publicznych i małej architektury, np. świetlic wiejskich, wiat, przystanków turystycznych, ale też hoteli czy restauracji.

Dom z rudy darniowej w Krośnicach

ABC Doliny Baryczy

Pałace i drewniane cuda architektury W architektonicznym krajobrazie Doliny wyróżniają się pałace schowane najczęściej w pięknych, starych

parkach i budowle drewniane, sakralne i świeckie – niemi świadkowie burzliwych dziejów Doliny Baryczy.

Zespół Pałacowo-Parkowy w Żmigrodzie – ruiny pałacu, któremu ostateczny, klasycystyczny kształt nadał twórca Bramy Brandenburskiej. W tej imponującej siedzibie Hatzfeldtów miał miejsce początek końca Napoleona Bonaparte, gdy w lipcu 1813 r. car Aleksander, król pruski Fryderyk Wilhelm III, Wielki Książę Konstanty i feldmarszałek Kutuzow zawiązali koalicję przeciw Napoleonowi (Ø więcej s. 43–44).

Pałac Maltzanów w Miliczu – niegdysiejsza rezydencja rodu, dzięki któremu Dolina Baryczy przeżyła gospodarczy rozkwit – gościł cara Rosji Aleksandra, pyszni się wspaniałą salą rycerską. Otoczony imponującym parkiem z egzotycznymi drzewami i ruinami średniowiecznego zamku, gdzie znaleziono najstarszą deskę klozetową w Polsce (Ø więcej s. 90).

Pałac rodziny von der Recke von Volmerstein w Krośnicach – renesansowo-barokowa siedziba, element zespołu pałacowo-parkowego Krośnice– Wierzchowice, który łączy wspaniała aleja dębowa (w Wierzchowicach ruinę pałacu rozebrano w 1988 r.) (Ø więcej s. 100–101).

Ruiny rezydencji pałacowej rodu von Reichenbach w Goszczu – imponujące swoim rozmachem założenie architektoniczne otoczone parkiem, porównywalne z pałacem w Wilanowie (Ø więcej s. 110).

Drewniany kościół św. Macieja Opata w Trzebicku to jeden z 15, które przetrwały z grupy ok. 300 drewnianych świątyń, jakie wybudowano na Dolnym Śląsku. Zbudowany w konstrukcji zrębowej i oszalowany deskami zwraca uwagę swoją sylwetą. Zwłaszcza wnętrze zachwyca przepychem ludowego baroku (Ø więcej s. 85). Kościół św. Barbary w Odolanowie o dachu krytym gontem (Ø więcej s. 152).

Pałac myśliwski znajdujący się w wiosce Moja Wola k. Sośni, opodal Antonina, posiada niezwykle malowniczą bryłę z elewacją pokrytą korą dębu korkowego, sprowadzoną z Portugalii oraz miejscowo korą dębów rodzimych – jedyny taki w Polsce i jeden z nielicznych w Europie (Ø więcej s. 146 –147).

Pałac myśliwski księcia Antoniego Radziwiłła – modrzewiowy, oszalowany deskami, na podmurówce z rudy darniowej, zbudowany na planie krzyża greckiego. Po wejściu zaskakuje trójkondygnacyjnym holem z ozdobnym stropem wspartym na grubej kolumnie skrywającej przewód kominowy (Ø więcej s. 159).

ABC Doliny Baryczy

„Kolorowy Szlak Karpia” – zwiedzanie z pieczątką To inspirowane rysunkami najmłodszych mieszkańców Doliny Baryczy najciekawsze miejsca w tym regionie – historyczne, rekreacyjne, widokowe i inne,

a wszystkie warte odwiedzenia. Atrakcje, zlokalizowane na terenie 8 gmin obszaru, oznakowane są kolorowymi rzeźbami karpia – symbolem Doliny

Więcej o „Kolorowym Szlaku Karpia” na Polub Facebook.com/szlakkarpia POWIADOMIMY CIĘ o aktualnych konkursach na szlaku

Wszystkie obiekty i miejsca, w których można zdoBaryczy, wykonanymi przez profesjonalnych artystów. „Kolorowy Szlak Karpia” to nie tylko ścieżka poznawcza, być pieczątkę, znajdziecie w rozdziałach przewodnika, ale również gra terenowa. Polega na zebraniu pieczątek a oznakowane są logo kolorowego szlaku. z wszystkich 30 miejsc na specjalnej mapce, sfotografowaniu jej i wysłaniu zdjęcia na wskazany w regulaminie adres. Uczestnicy gry biorą udział w losowaniu atrakcyjnych nagród (szczegóły na F/szlakiem karpia po Dolinie MIEJSCA na kolorowym szlaku karpia: Baryczy i www.kolorowyszlakkarpia.barycz.pl).

ABC Doliny Baryczy

„Dolina Baryczy POLECA”, czyli produkty i potrawy lokalne oraz pamiątki, które edukują Zrównoważony rozwój brzmi zwykle abstrakcyjnie i urzędowo. Ale w Dolinie Baryczy świetnie konkretyzuje się w przypadku produktów i potraw lokalnych. Największy park krajobrazowy w Polsce, rozległe tereny podlegające rygorom programu Natura 2000 – takie czynniki określiły nie tylko kierunek rozwoju Doliny, wykluczając uciążliwy dla środowiska przemysł, ale narzuciły również tradycyjny, przyjazny środowisku sposób upraw i hodowli. To wprost przekłada się na jakość tutejszych regionalnych przysmaków. Lokalny certyfikat „Dolina Baryczy POLECA” to stempel doskonałej jakości produktów regionalnych i usług. To nie tylko potrawy i wyroby rzemieślnicze, ale także produkty i usługi rekreacyjne, edukacyjne oraz noclegi i restauracje. Dolina Baryczy POLECA < RYBY. Tu króluje karp. Prócz karpia, warto polecić m.in. lina, amura, tołpygę, karasia, szczupaka czy suma. Podczas imprez regionalnych warto spróbować zwłaszcza wędzonych i smażonych karpi. Oryginalna propozycja to pasta z karpia milickiego oraz lokalnych warzyw z dodatkiem specjalnej mieszanki przypraw, doskonała na kanapki czy grzanki. < WYPIEKI. Prawdziwe smakołyki to wypiekane tradycyjnymi metodami chleby i ciasta. Najbardziej znane to „Baryczok” i „Komyśniak”, ale certyfikatem szczyci się też pieczywo żytnie piekarni „Familijna”. Wiele z nich powstaje na bazie źródlanej wody i na naturalnym zakwasie.

Zbiór winogron z winnicy w Krośnicach

< COŚ DO CHLEBA. Dolina Baryczy znana jest z doskonałych wędlin. To szynka domowa, ligaweczka, ziołowa, kiełbasa staropolska, krucha, bartosiówka i wiele innych – wędzone metodą tradycyjną, bez konserwantów i tzw. polepszaczy, modyfikowanych białek, soi, błonnika. Warto położyć na kromkę chleba plaster pachnącego pomidora, który rośnie tu w szczególnych warunkach. < WARZYWA I OWOCE. W sadach na Wzgórzach Krośnickich rosną owoce, z których w tradycyjny sposób wytwarzane są soki (głównie jabłkowe) i babcine przetwory (głównie z malin, truskawek, jabłek i śliwek) – syropy, dżemy, konfitury i powidła. Często smażone są w emaliowanych garnkach na kaflowym piecu opalanym drewnem, ręcznie mieszane drewnianymi kopyściami, ręcznie nalewane, zakręcane. Smakołyki wytwarzane są według starych, rodzinnych receptur, a jeśli dosładzane, to cukrem trzcinowym. Oprócz „klasyków” z warzyw, robi się tu syrop z mniszka lekarskiego, musztardę z gruszki, zaś sezonowo pojawia się też woda z brzozy i sok z młodej pokrzywy. Zasłużoną sławą cieszą się kiszone metodą niezmienianą od 60 lat warzywa z gospodarstwa w Karnicach. W samoczynnej fermentacji, bez konserwantów i przyspieszaczy, bez octu i bez słodzików kiszona jest kapusta biała i czerwona, ogórki, ale też kalafiory, czosnek, rzodkiewki i buraczki. Z tych warzyw tłoczone są też zdrowe soki. < MIODY. W Dolinie Baryczy, gdzie przeważają tereny chronione przyrodniczo, powstają wyjątkowo ekologiczne miody: mniszkowy, lipowy, wielokwiatowy, nawłociowy, akacjowy, malinowy, faceliowy,

spadziowy iglasty i liściasty, gryczany, rzepakowy i wrzosowy.

Przetwory owocowe z Wierzchowic

< OLEJE – lniany, rzepakowy, rydzowy, słonecznikowy, z wiesiołka, konopny, z ostropestu – tłoczy się na zimno i nie poddaje filtracji, a jedynie samoczynnej sedymantacji. Rozlewane są do ciemnych, szklanych butelek, by nie traciły swoich drogocennych wartości, dlatego proces produkcyjny jest wydłużony. W przeciwieństwie do olei rafinowanych mają wyrazisty smak i aromat właściwy dla danego ziarna. Mają one krótszy okres przydatności do spożycia, gdyż jest to produkt w 100% naturalny. < WINA. Łagodny i ciepły klimat wzgórz w okolicach Krośnic i Żmigrodu sprzyja uprawie winorośli, dlatego powstają tu winnice i wytwórnie cydru, a trunki doczekały się prestiżowych nagród w konkursach winiarskich. Właściciele szczycą się produkcją wina bez stabilizatorów, konserwantów, różnego rodzaju dodatków. < RĘKODZIEŁO. Suszone rośliny to doskonały materiał do wytwarzania ciekawych pamiątek w postaci wianków, stroików z czosnku,

bukietów, ozdób świątecznych itp. Prawdziwe cuda z suszu powstają w Odolanowie. Rękodzielnicy i rzemieślnicy coraz częściej dostrzegają potrzebę wytwarzania ciekawych praktycznych pamiątek, powstają np. worko-plecaki i torebko-saszetki z motywem karpia czy roweru. Oprócz produktów regionalnych certyfikatem „Dolina Baryczy POLECA” szczycą się również lokalni usługodawcy. Klimatyczne miejsca noclegowe, restauracje, karczmy i zajazdy, gdzie coraz częściej podawane są lokalne produkty, w tym potrawy znane gościom z kolacji „Ryba do syta”, organizowanych w ramach „Dni Karpia”. Obiekty przyciągają wystrojem nawiązującym do tradycji rybactwa i tutejszej architektury. Usługi rekreacyjne, przewodnickie, liczne wypożyczalnie oferują profesjonalną pomoc w przygotowaniu wyprawy rowerowej, kajakowej czy przejażdżki konnej lub bryczką itp. Rozwijająca się oferta wędkarska daje szansę na spotkanie się z taaaką rybą na łowiskach „no kill” lub ze złowieniem i konsumpcją na miejscu. Ciekawym pomysłem może być wynajęcie certyfikowanego przewodnika po Dolinie Baryczy, który przygotuje indywidualną trasę zwiedzania. O produktach i usługach turystycznych z Doliny Baryczy znajdziesz więcej na: www.DBpoleca.barycz.pl – to największa i najbardziej aktualna baza producentów i usługodawców turystycznych. Szczególnie polecamy certyfikowane Znakiem „Dolina Baryczy Poleca” USŁUGI i PRODUKTY charakteryzujące się związkiem z regionem, wysoką jakością, dbałością o ekologię, wzajemną współpracą.

NAJwiększa baza ofert z Doliny Baryczy WIĘCEJ

DBpoleca.barycz.pl

Pamiątki, które edukują Ciekawą pamiątką z Doliny Baryczy są gry, puzzle, atlasy, kolorowanki czy karty edukacyjne, a dla najmłodszych – legendy powstałe na bazie pomysłów nauczycieli szkół z Doliny Baryczy. Bogato ilustrowane, kolorowe, wysokiej jakości produkty zachęcają do wspólnej zabawy rodziców i dzieci. Przez kolejne miesiące przypominają o wycieczce w Dolinie Baryczy i pomagają poszerzyć wiedzę o obszarze, przyrodzie, ekologii. W internetowym sklepie www.SKLEP.barycz.pl zamówić można również gadżety związane z obszarem, np. breloki, t-shirty, magnesy, kubki. Pamiątki dostępne są w coraz liczniejszych punktach sprzedaży oraz informacjach turystycznych na obszarze. SKLEP.barycz.pl

Wyroby z suszu z Odolanowa

Wykaz PRODUCENTÓW i uSŁUGODAWCÓW wyróżnionych znakiem „Dolina Baryczy POLECA” Ø s. 206-209

ABC Doliny Baryczy

„Dni Karpia” w Dolinie Baryczy Uczestnicy wydarzeń biorą udział w NAGRODObraniu. Za każdy zakupiony bilet lub bon otrzymany na wydarzeniu nieodpłatnym uczestnicy wybierają pamiątkowy gadżet lub produkt lokalny, przekazywane przez podmioty z certyfikatem „Dolina Baryczy POLECA”.

Zawody wędkarskie na Góreczniku (gm. Przygodzice) podczas „Dni Karpia”

To wyjątkowy cykl wydarzeń, zaplanowany na jesienne weekendy od września do połowy listopada. W Dolinie Baryczy prowadzona od ośmiu wieków gospodarka rybacka wyznacza rytm współistnienia człowieka i przyrody. Jesień to czas odłowów, które ściągają rzesze ptaków, ale też zainteresowanych turystów i miłośników przyrody. Na „Dni Karpia” składa się blisko 80 wydarzeń zachęcających do odkrywania i kosztowania smaków Doliny Baryczy. To liczne zawody wędkarskie, spływy kajakowe, wycieczki rowerowe, obserwacje ornitologiczne, wycieczki konne i bryczką i – cieszące się chyba największą popularnością – kolacje rybne „Ryba do syta” w restauracjach i karczmach Doliny Baryczy. Wydarzenia połączone są z kosztowaniem ryb i lokalnych przysmaków przygotowanych według unikatowych przepisów. Najlepsze dania stają w szranki do konkursu „Mistrz Karpia” i często znajdują stałe miejsce w menu restauracji. Wiele imprez jest szczególnie przyjaznych rodzinom. To m.in. familijne gry fabularne, objazdowe wycieczki z przewodnikiem. Ornitolodzy, edukatorzy, miłośnicy przyrody i historii w ramach spacerów, przejażdżek bryczką, wycieczek czy dni otwartych w centrach edukacji w interesujący sposób opowiedzą o Dolinie Baryczy. Szczegółowy program aktualnej edycji znajdziecie na www.DNIkarpia.barycz.pl (serwis czynny sezonowo, zapowiadając jesienne wydarzenia) Polub Facebook.com/dnikarpia Powiadomimy Cię o aktualnych wydarzeniach podczas „Dni Karpia”. DNIkarpia.barycz.pl

Obrady jury w konkursie „Mistrz Karpia”, gdzie wyłaniane są najlepsze potrawy z karpia

Zbierane w zamian za pamiątki opinie pozwalają na podnoszenie jakości organizowanych wydarzeń. Dają obraz grupy odbiorców (skąd są, jakiej oferty oczekują), a co najważniejsze pozwalają stwierdzić, że ponad 60% wraca na wydarzenia po raz kolejny.

Stargany z produktami lokalnymi na Imprezie plenerowej na Ostoi (Milicz) podczas pokazowych odłowów

Miarą popularności „Dni Karpia” jest ponad 60 tys. odwiedzających turystów i mieszkańców, ponad 5 tys. sprzedawanych biletów, ponad 100 wystawców, producentów i gastronomii lokalnych, a także ponad 50 organizatorów realizujących poszczególne imprezy.

Ze względu na wielość i różnorodność – wydarzenia na „Dniach Karpia” podzielone są na poszczególne kategorie, aby łatwiej można było odnaleźć te interesujące.

< Kolacje rybne – to uczty rybne przygotowywane przez najlepsze restauracje w Dolinie Baryczy. Sprawią, że można rozkochać się w potrawach z karpia i innych ryb słodkowodnych. Ryby ze stawów Doliny Baryczy pochodzą z lokalnych gospodarstw, które są hodowane w cyklu trzyletnim na naturalnych zbożach.

Wydarzenie edukacyjne w KOMie w Miliczu podczas „Dni Karpia”

< Wydarzenia edukacyjne – o tym, co stanowi największe bogactwo Doliny Baryczy – unikatowe w skali Europy, można dowiedzieć się, bez względu na wiek, w ramach oferty edukacyjnej. Ornitolodzy, edukatorzy, miłośnicy przyrody i historii w ramach spacerów, przejażdżek bryczką, wycieczek, dni otwartych w centrach edukacji, w interesujący sposób przybliżą tajemnice Doliny Baryczy.

Zawody wędkarskie w Goszczu na „Dniach Karpia”

< Zawody wędkarskie – mogą oderwać od codziennego pośpiechu i przeniosą w inny wymiar – wielkiego wyczekiwania, aż ryba połknie haczyk – szczególnie wczesnym rankiem, kiedy Dolina Baryczy jest najpiękniejsza.

Spacer z ornitologiem w Rezerwacie „Stawy Milickie” kompleks Stawno Zawody rowerowe podczas Rajdu Hajstra (gm. Sośnie)

< Wydarzenia aktywne – dają możliwość poznania dzikich i pięknych miejsc, do których można dotrzeć bryczką, rowerem, kajakiem, biegając lub po prostu maszerując. Odłowy pokazowe na stawach w Krośnicach

< Wydarzenia plenerowe – pyszne lokalne produkty i potrawy, koncerty talentów, biesiady i wyborne towarzystwo mieszkańców regionu oraz dobra zabawa to wszystko znajduje się na wydarzeniach plenerowych organizowanych w wyjątkowych miejscach Doliny Baryczy.

176

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

Żurawie w rezerwacie „Stawy Milickie” kompleks Stawno fot. A. Florczyk

177

Dolina Baryczy to jedno z najlepszych miejsc w Europie do obserwacji przyrody. W tej części przewodnika oprócz informacji o bogactwie tutejszych roślin i ptaków, ssaków, gadów, płazów i owadów przekazujemy również praktyczne informacje, gdzie i kiedy je obserwować. Jeśli nie macie sprecyzowanego miejsca lub pomysłu na wycieczkę, proponujemy rozpoczęcie planowania od zajrzenia do kalendarza obserwatora przyrody na s. 178–179.

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy Kalendarz obserwatora przyrody .................................... 178–179 Poradnik obserwatora ptaków ........................................ 180–183 Te ptaki spotkacie w Dolinie Baryczy .............................. 184–193 Flora i fauna Doliny Baryczy – kompendium wiedzy ...... 194–205 – Ryby .............................................................................. 194–195 – Płazy .............................................................................. 195–197 – Gady .............................................................................. 197–198 – Ssaki ziemno-wodne ..................................................... 198–199 – Rykowisko ..................................................................... 199–200 – Bezkręgowce ................................................................. 200–201 – Chrząszcze pod ochroną ............................................... 201–202 – Dęby w Dolinie Baryczy ................................................ 202–203 – Baryczański zielnik obowiązkowy ................................ 204–205 Polecane usługi i produkty z Doliny Baryczy ................... 206–209

178

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

KALENDARZ obserwatora przyrody Styczeń Pary bielików odbywają loty tokowe, podczas których, wzajemnie się nawołując, sczepiają się szponami i wspólnie koziołkują. Na zaśnieżonych brzegach wód można zobaczyć tropy wydry, a przy przeręblach na zmrożonych rzekach i stawach również i nią samą.

Luty W lasach liściastych i starych parkach zakwitają pierwsze przebiśniegi i śnieżyce wiosenne. Zaraz po przylocie z zimowisk żurawie i gęgawy zajmują swoje terytoria lęgowe. Nad rozmarzającymi wodami bobry zaczynają wiosenne naprawy wokół swoich nor i żeremi.

Marzec Żaby moczarowe rozpoczynają swoje gody, podczas których samce przybierają błękitną barwę. Samce bąków zajmują terytoria lęgowe, o czym oznajmiają donośnym buczeniem. Z hibernacji budzą się pierwsze nietoperze – borowce wielkie, które w tym czasie latają również przy świetle dziennym. Lasy rozbrzmiewają godowym bębnieniem dzięciołów. W grądach dno lasu pokrywa się kwietnymi dywanami ziarnopłonów wiosennych, zawilców gajowych i żółtych oraz złoci żółtej.

Kwiecień Pisklęta gęgaw wykluwają się z jaj i pod opieką rodziców opuszczają gniazda. Na stawach rozpoczynają się toki perkozów dwuczubych. Ptaki wspólnie „tańczą” na wodzie i przekazują sobie z dzioba do dzioba kawałki roślin wodnych.

Maj W koloniach mew i rybitw oraz w bocianich gniazdach pojawiają się pierwsze pisklęta. W parkach, lasach i zadrzewieniach słychać o świcie wielkie ptasie koncerty. Na łąkach wieczorami i w nocy słychać monotonne skrzeczenie derkaczy. W olszynach zakwitają okrężnice bagienne i kosaćce żółte, a na łąkach storczyk kukułka szerokolistna.

Czerwiec Wśród dębów rozpoczyna się rójka chronionego chrząszcza kozioroga dębosza. Nad stawami i rzekami słychać śpiew dziwonii – jednego z najpóźniej przylatujących ptaków. Rozpoczyna się okres aktywności dorosłych form husarza władcy – największej ważki. Na łąkach chroniona paproć nasięźrzał pospolity wytwarza swój charakterystyczny kłos zarodnionośny. Stawy pokrywają się różowymi kwiatami rdestu ziemnowodnego.

179

Lipiec Perkozy wodzą swoje pisklęta, często wożąc je na własnym grzbiecie. Na polach i spuszczonych z wody stawach zbierają się po odbyciu lęgów stada czajek. Na żółto zakwita rzadki i chroniony grzybieńczyk wodny. Rozpoczyna się okres największej aktywności bardzo rzadkiego chrząszcza pachnicy dębowej. W pobliżu czuć wtedy charakterystyczny śliwkowy zapach.

Sierpień Po przekwitnięciu czermień błotna wydaje swoje charakterystyczne czerwone owoce. Rozpoczyna się okres zarodnikowania wodnej paproci salwinii pływającej. W borach sosnowych pojawiają się różowe kwiaty wrzosu. Na stawach z płytką wodą zatrzymują się na żer stada ptaków siewkowych, a wśród nich obecne są sieweczki, biegusy, brodźce i wiele innych gatunków.

Wrzesień W płytszych miejscach na stawach gromadzą się przed odlotem bociany czarne. Wieczorami na rozległe trzcinowiska zlatują się na grupowe noclegowiska stada żurawi. W lasach rozpoczyna się rykowisko jeleni szlachetnych.

Październik Od końca września przez październik i listopad w Dolinie Baryczy trwają odłowy karpia, podczas których dno stawów staje się znakomitą stołówką dla wielu gatunków ptaków. Podczas spuszczania wody ze stawów na płyciznach zbierają się setki czapli białych. Na stawach zatrzymują się podczas przelotów najmniejsze i najrzadsze spośród łabędzi – łabędzie czarnodziobe.

Listopad Na stawowych noclegowiskach i polnych żerowiskach zbierają się wielotysięczne stada przelotnych gęsi. Na spuszczonych z wody stawach z powodu trwających odłowów gromadzą się stada młodych i starych bielików, liczące nawet do 100 osobników.

Grudzień Na niezamarzniętych wodach żerują stada gągołów i nurogęsi, wśród których można wypatrzyć bielaczki – przybyszów z dalekiej północy.

180

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

PORADNIK obserwatora ptaków

Obserwacje ptaków

Zostać obserwatorem ptaków, czyli birdwatcherem, wcale nie jest trudno. Jednak na początek wymaga to przyswojenia podstawowej wiedzy. Do każdej, nawet najkrótszej wyprawy trzeba się solidnie przygotować. n Co zabrać? Lornetka do obserwowania ptaków będzie niezbędna, najlepiej o powiększeniu 7–12 razy i o średnicy obiektywu 25–50 mm. Jeśli planujemy obserwacje z dużej odległości, warto zaopatrzyć się w lunetę, najlepiej o powiększeniu między 20 a 50 razy. Ale wiele obserwacji można przeprowadzić również go-

łym okiem. Atlas do rozpoznawania ptaków może być w formie papierowej, ale warto zainstalować aplikację do rozpoznawania ptasich głosów, która zawiera również opisy poszczególnych ptaków. Przeciwdeszczowa kurtka i obuwie terenowe, często, nie tylko na mokradłach, przydają się gumowe buty, bo poranna rosa też może skutecznie przemoczyć nogi. Nie musimy zakładać maskujących ubrań, ale zbyt jaskrawe i kontrastujące barwy sprawią, że będziemy widoczni z daleka. Ptaki są wzrokowcami, więc kolorowy strój łatwo je spłoszy. Na ogół wystarczy maszerować spokojnym krokiem, unikając gwałtownych ruchów. W obserwacjach bardzo pomaga zachowanie ciszy i powstrzymanie okrzyków, nawet tych zachwytu.

n Kiedy obserwować ptaki? Zima to najlepsza pora, by zacząć przygodę z birdwatchingiem. Ptaki są w tym czasie mniej płochliwe, często też zbliżają się do miast i wsi.

181

Czatownia „Pod Rdzawoszyim” nad stawem Starym

Późna zima i przedwiośnie oznaczają dla wielu ptaków początek przelotu wiosennego. Warto wtedy bacznie rozglądać się na polach, na których odpoczywają i żerują pierzaści wędrowcy. Późną wiosną, najlepiej o świcie wybrać się na wycieczkę do lasu lub parku, które rozbrzmiewają śpiewem ptaków. Latem i jesienią szukajmy stawu ze spuszczaną wodą, który jest wspaniałą stołówką dla gromad małych i dużych ptaków odpoczywających po wychowaniu młodych i nabierających sił przed jesiennym odlotem.

n Jakie ptaki o jakiej porze? Leśne obserwujemy wczesnym rankiem, kiedy intensywnie śpiewają. Drapieżne, zwane fachowo szponiastymi, najłatwiej zauważyć od południa, kiedy mogą wznosić się w powietrznych kominach, czyli „bąblach” ogrzanego powietrza. Ludzie, podpatrując ptaki drapieżne, wykorzystują to zjawisko termiczne do lotów szybowcowych. Ptaki wodne, czyli te najciekawsze w Dolinie Baryczy, można podglądać przez cały dzień. Są również gatunki aktywne nocą, i wbrew pozorom nie są to tylko sowy. Należą tutaj skryci mieszkańcy trzcin, czyli BĄCZEK NIV–IX, WODNIK NIII–XI i ZIELONKA NIV–X, leśny łowca owadów, czyli LELEK NIV–IX, oraz żyjące na polach i łąkach DERKACZ NIV–X i PRZEPIÓRKA NIV–X. Znaczenie ma również pogoda. Na obserwacje najlepiej wybrać dzień z lekkim lub nawet dużym

zachmurzeniem, ale bez deszczu (ptaki też nie lubią, jak im kapie na głowę). Nawet szczelna warstwa chmur wysokiego i średniego piętra przepuszcza wystarczającą ilość światła słonecznego, a dzięki niej unikniemy obserwacji pod słońce, które często kończą się niepowodzeniem. Ponadto przy takiej pogodzie ptaki są często bardziej ospałe i mniej skore do ucieczki.

n Gdzie obserwować? Tak naprawdę wszędzie. W Dolinie Baryczy powstały jednak specjalne miejsca ułatwiające podglądanie życia ptaków. To wieże i czatownie, w których obserwator może nie tylko schować się przed deszczem, ale też pozostaje niewidoczny dla zwierząt.

Obserwacje ptaków w kompleksie „Radziądz” (zachodnia część Doliny Baryczy)

n STAW STARY Staw Stary leży w gm. Żmigród, między Radziądzem a Niezgodą. Jest największym stawem w Dolinie Baryczy. Na jego płn.-wsch. brzegu znajduje się piętrowa wieża obserwacyjna. Dojście: na skrzyżowaniu w Niezgodzie kierujemy się na płn. drogą asfaltową w stronę Olszy; po 750 m skręcamy na zach. w polną drogę za znakami niebieskiego szlaku dojściowego lub wędrujemy niebieskim szlakiem ok. 2,5 km od parkingu przed świetlicą wiejską.

Podczas obserwacji trzeba zawsze pamiętać, że ptaki to czujące, żywe stworzenia, do tego w większości prawnie chronione. Płoszenie powoduje u nich nie tylko stres, ale też zmienia zachowanie na nienaturalne. Szczególną ostrożność powinniśmy zachować w okresie lęgowym, kiedy ptaki zakładają gniazda i wyprowadzają pisklęta. Przebywanie blisko gniazda (nawet z czystej ciekawości) może spowodować porzucenie lęgu.

182

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

Czatownia nad stawem Niezgoda

n STAW NIEZGODA I

n STAW SŁUPICKI STARY

Położony w okolicy Niezgody w gm. Żmigród, nieopodal wygodnego parkingu, gdzie znajdziemy tradycyjną, zadaszoną czatownię „Pod Kormoranem”. Dojście: w centrum Niezgody spod świetlicy wiejskiej (parking z tablicami) do widocznego wybetonowanego brzegu stawu, następnie kierując się oznaczeniami, groblą przy stawie ok. 100 m.

Przed wjazdem od strony Milicza do miejscowości Ruda Milicka stoi czatownia „Pod Rdzawoszyim”. Jej nazwa związana jest z występującymi na stawie perkozami rdzawoszyimi. Dojście: z Rudy Milickiej drogą w stronę Milicza; 350 m na zach. od ostatnich budynków po płn. stronie drogi stoją tablice edukacyjne i czatownia nad stawem.

Obserwacje ptaków w kompleksie „Stawno”

n STAW POLNY

(środkowa część Doliny Baryczy)

Czatownia znajduje się na płd.-wsch. brzegu stawu Polnego. Dojście: spod gospodarstwa rybackiego w Stawnie na wsch. drogą na Dyminy po 1,2 km, po lewej stronie dostrzec można tablice edukacyjne i czatownię.

n STAW GRABOWNICA Nad stawem Grabownica, koło miejscowości o tej samej nazwie, stoi wieża obserwacyjna nazwana „Wieżą Ptaków Niebieskich”. To konstrukcja o niemal 15-metrowej wysokości z platformami widokowymi na trzech piętrach. Dojście: opuszczając Grabownicę w kierunku Czatkowic, idziemy drogą asfaltową; na zakręcie przy jazie, kierując się oznaczeniami ok. 100 m ścieżką do widocznej z drogi wieży na brzegu stawu.

n STAW GADZINOWY DUŻY Czatownia, będąca jednocześnie elementem ścieżki przyrodniczej, zlokalizowana jest na płd.-wsch. brzegu stawu. Dojście: w miejscowości Nowy Zamek na wysokości szkoły drogą gruntową na zach. (razem z zielo-

183

nym szlakiem pieszym i ścieżką przyrodniczą). Po ok. 300 m widoczna czatownia na grobli nad stawem.

Obserwacja ptaków w części wschodniej Doliny Baryczy n STAW TRZCIELIN NOWY Przy stawie Trzcielin Nowy w pobliżu miejscowości Trzcieliny, stoi niewielka wieża widokowa. Dojście: ze wsi Trzcieliny drogą asfaltową na płd.; 100 m od ostatnich budynków skręcamy na płd.-wsch. w drogę do Dębnicy; po 150 m widoczna będzie wieża nad stawem.

„Wieża Ptaków Niebieskich” nad stawem Grabownica

Czatownia nad stawem Słupickim Starym

Miejsca do PTASICH OBSERWACJI Wieże obserwacyjne | staw Stary – kompleks „Radziądz”; staw Grabownica „Wieża Ptaków Niebieskich” (przy wsi Grabownica) – kompleks „Stawno”; staw Trzcielin Nowy (przy wsi Trzcieliny) Czatownie | staw Niezgoda czatownia „Pod Kormoranem” (przy wsi Niezgoda); staw Słupicki Stary, czatownia „Pod Rdzawoszyim” (przy wsi Ruda Milicka) – kompleks „Stawno”; staw Gadzinowy Duży (przy wsi Nowe Grodzisko) – kompleks „Stawno”; staw Polny (przy wsi Dyminy) – kompleks „Stawno”

184

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

TE PTAKI spotkacie w Dolinie Baryczy W Dolinie Baryczy występuje blisko 300 gatunków ptaków, z czego ok. 170 obecnie regularnie tu gniazduje. Rozległe szuwary, trzcinowe i ziemne wyspy, ciche zatoki, niedostępne olsy i stare dęby na groblach – to idealne miejsca do założenia gniazda i chowania potomstwa. n Ptaki lęgowe Z gatunków regularnie lęgnących się w Dolinie Baryczy najłatwiej zauważyć ŁYSKI NI–XII, które nie boją się ludzi tak bardzo, jak inne ptaki. Dlatego dość często budują gniazda z wodnych roślin w całkiem

Krzyżówka

niemal znikła z naszych akwenów, naukowcy zaś nie potrafią ustalić, dlaczego tak się stało. Podgorzałek jest tak mało, że niekiedy trudno im znaleźć partnera. Dlatego często krzyżują się z krewniakami innych gatunków. Łyska

odkrytych miejscach, blisko grobli. Te ptaki o czarnym upierzeniu i łysince nad dziobem (stąd wzięła się ich nazwa) często myli się z kaczkami, z którymi w ogóle nie są spokrewnione. Łyski należą do rodziny chruścieli, dalszych kuzynów żurawi.

Cyranka

W Dolinie Baryczy lęgną się również: pospolita KRZYŻÓWKA NI–XII oraz znacznie rzadsze (choć wciąż spotykane na wszystkich ważniejszych kompleksach stawów): KRAKWA NI–XII, CYRANKA NIII–X, CYRANECZKA NI–XII i PŁASKONOS NI–XII. Kaczki

Głowienka

Dolina Baryczy to jedyne miejsce w Polsce, gdzie nigdy nie przestała zakładać gniazd PODGORZAŁKA NIII–XI. Niełatwo ją zauważyć wśród podobnych i dużo liczniejszych CZERNIC NI–XII* i GŁOWIENEK NI–XII. W całej Polsce żyje zaledwie kilkadziesiąt par podgorzałek, z czego aż połowa na nadbaryczańskich stawach (w kompleksach „Radziądz”, „Stawno”, „Ruda Sułowska”, „Żeleźniki”, „Goszcz” oraz na stawie Rudym). Ta kaczka, o niezbyt rzucającym się w oczy upierzeniu,

Płaskonos

185

Gęsi

ze swymi maluchami pływają po stawach od późnej wiosny aż do końca letnich wakacji. Kaczory zupełnie nie przejmują się swoim potomstwem – ich rola sprowadza się do przekazania własnych genów. Cały trud wychowania spada na samice, te zaś często wodzą nie swoje pisklęta. Zdarza się nawet, że ich maluchy pochodzą od innych gatunków kaczek. Dużo bardziej opiekuńczy są ojcowie małych GĘGAW NI–XII, czyli jedynych gęsi gniazdujących w Polsce. Razem z matkami wodzą pisklęta wśród trzcinowych archipelagów i zatok. W Dolinie Baryczy

też czasem wożą maluchy na swoich grzbietach. W Dolinie Baryczy gniazdują cztery gatunki tych świetnie nurkujących ptaków – oprócz pospolitego PERKOZA DWUCZUBEGO NI–XII i PERKOZKA NI–XII spotkamy tu rzadszego PERKOZA RDZAWOSZYJEGO NIII–XI, o głosie do złudzenia przypominającym świński kwik (występuje na małych, płytkich, zarośniętych stawach narybkowych, m.in. w Saniach, Rudzie Sułowskiej, Stawnie, Potaszni i Drożdżęcinie oraz na niewielkich stawach pod Wierzchowicami, Możdżanowem czy w rezerwacie „Wydymacz” koło Antonina), oraz ZAUSZNIKA NIII–XI, który swoje gniazda zakłada zwykle w koloniach mew i rybitw (ostatnio tylko w kompleksach „Stawno”, „Żeleźniki” i „Goszcz”). Na ptasią młodzież czyha jednak niebezpieczeństwo. To BŁOTNIAK STAWOWY NIII–X, jedyny spośród naszych ptaków drapieżnych tak ściśle związany z wodami. Nawet gniazda nie buduje na drzewie, tak jak jego kuzyni, lecz w trzcinach. Błotniaki to prawdziwi powietrzni akrobaci. Ich fantastyczne ewolucje nad

Perkoz dwuczuby

mieszka ponad 400 rodzin gęgaw, co jest największą lęgową populacją tej gęsi w Polsce i jedną z większych w Europie. Wyjątkowo troskliwi są natomiast rodzice małych perkozów. Nie tylko podają swoim pociechom wprost do dzioba małe ryby, żabki i inne wodne przysmaki, ale

Trzciniak

stawami najłatwiej zobaczyć w kwietniu. Wtedy samiec, popisując się przed samicą, próbuje zdobyć jej względy.

n Mieszkańcy szuwarów

Perkoz zausznik

Wiosną dobiega stamtąd zgrzytliwy śpiew TRZCINIAKÓW NIV–X, TRZCINNICZKÓW NIV–X i ROKITNICZEK NIV–X, niepozornych ptaków z rodziny pokrzewek. Do tej grupy należy również dużo rzadsza BRZĘCZKA NIV–IX, której jednostajny, przeciągły terkot jest tłem dla „prawdziwego” śpiewu innych gatunków.

186

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

– podobnie jak łyska – do rodziny chruścieli. O ile WODNIK NIII–XI i KOKOSZKA NI–XII należą do gatunków dość pospolitych w naszym kraju, to ich bliska kuzynka, ZIELONKA NIV–X, jest bardzo rzadka i wymieniona w Czerwonej Księdze opisującej gatunki rzadkie i zagrożone wyginięciem na terenie Polski. Najłatwiej spotkać tego niewielkiego i bardzo skrytego ptaszka w kompleksie „Stawno” oraz na stawie Starym koło Radziądza.

Samiec wąsatki

Wśród ptaków wróblowych, do których zaliczane są również pokrzewki, najciekawsza jest WĄSATKA NI–XII. To niewielki ptaszek o charakterystycznym długim ogonku i głosie przypominającym dzwoneczki. Ponieważ rzadko występuje w Polsce, został wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Liczebność wąsatek jest bardzo zmienna. W dobrych latach w kompleksie „Stawno” notowano nawet 50 par lęgowych, a lęgowe wąsatki obserwowano również pod Radziądzem, Rudą Sułowską, Potasznią i Przygodzicami. Po ostrych zimach gatunek ten potrafi całkiem zaniknąć na pewien czas. Trzcinowiska zamieszkują również dwa bardzo skryte i tajemnicze gatunki z rodziny czaplowatych. Wiosną i latem wśród stawów wszystkich głównych kompleksów rozlega się donośne buczenie BĄKA NI–XII, do

n Ptaki kolonijne

Czapla siwa

Mniejsze lub większe stada gromadzą się podczas żerowania w okresie przelotów. Również w koloniach niektóre gatunki budują gniazda i wychowują młode. Co ciekawe, w koloniach nie zawsze mieszka jeden gatunek ptaka – często sąsiadami na tych zatłoczonych osiedlach są bliscy lub dalecy kuzyni. Jedną z takich par, która występuje wspólnie w Dolinie Baryczy, jest CZAPLA SIWA NI–XII i KORMORAN NI–XII. Oba ptaki najczęściej budują gniazda na wysokich drzewach i jedzą głównie żywe ryby. Ta dieta

Para bączków

złudzenia przypominające odgłos dmuchania w pustą butelkę. Znacznie trudniej usłyszeć jego mniejszego kuzyna, BĄCZKA NIV–IX, który wydaje dźwięki brzmiące niczym zduszone szczekanie psa. Bączek jest nieco rzadszy od bąka, ale i tak występuje na większości głównych kompleksów (brak go jedynie w rejonie Goszcza i na stawach w części wielkopolskiej). Jeszcze kilkanaście lat temu w rozległych trzcinowiskach kompleksu „Stawno” zdarzały się lęgi CZAPLI PURPUROWEJ NIV–X, gatunku blisko spokrewnionego z pospolitą czaplą siwą, lecz skrytym trybem życia przypominającego bąka. Również po głosach można stwierdzić obecność trzech innych mieszkańców szuwarów, należących

Kormoran

187

Rybitwy czarne

przysparza obu gatunkom sporo problemów, bo na stawach hodowlanych traktowane są przez ludzi jak szkodniki – często płoszone nie mogą zakładać gniazd, a część osobników jest odstrzeliwana. W Dolinie Baryczy ludzie pozwalają czaplom i kormoranom na rozmnażanie tylko w nielicznych miejscach. Ptaki skupiają się w kolonie, bo tylko w ten sposób mogą się bronić przed drapieżnikami. Kormorany i czaple potrafią być bardzo nieprzyjemne dla potencjalnego wroga, zwłaszcza od maja do lipca, gdy z jaj wyklują się już pisklęta. Każdy intruz jest „traktowany” nadtrawionymi kawałkami połkniętego przez młode pokarmu, czyli, w tej akurat sytuacji, niezbyt miło pachnącymi szczątkami ryb. Te mało przyjazne dla nieproszonych gości osiedla gniazd można znaleźć w Dolinie Baryczy tylko w kilku miejscach – w ostatnich latach przy stawach Jelenich w kompleksie „Radziądz” (największa kolonia – żyje tam ponad 100 par kormoranów i dwa razy tyle czapli siwych), nad stawem Górnik w kompleksie „Potasznia” oraz w lesie Pardalin koło stawów przygodzickich (ostatnia kolonia zasiedlona tylko przez czaple). Nielęgowe osobniki obu gatunków obserwuje się nad każdym stawem, w którym są ryby. Dobrym miejscem do obserwacji kormoranów jest staw Słoneczny Górny w kompleksie „Stawno”, gdzie setki tych ptaków przesiadują na zadrzewionej wyspie. Zarówno czaple, jak i kormorany możemy podglądać właściwie przez cały rok. Tylko w ostre zimy, kiedy wody zamarzają, większość z nich opuszcza Dolinę Baryczy – choć i wtedy najbardziej wytrwałe osobniki zostają przy nawet niewielkich oczkach rozmarzniętej wody.

n Mewy i rybitwy Na wyspach stawu Rudego koło Rudy Żmigrodzkiej możemy zaobserwować lęgi MEW i RYBITW RZECZNYCH NIV–X. Większość tutejszych ptasich mieszkańców stanowią MEWY ŚMIESZKI NI–XII. W 2006 r. ornitolodzy naliczyli na trzech wyspach

łącznie ponad 3000 gniazdujących par tej naszej najpospolitszej mewy. Wśród nich od niedawna do lęgów przystępuje tu również kilka par podobnej, lecz znacznie rzadszej MEWY CZARNOGŁOWEJ NIII–XI. W miejscach, gdzie wyspy wciąż pozbawione są wyższej roślinności, swoje gniazda zakładają rybitwy rzeczne. Gnieździ się ich tu około 400 par. Kiedy nadchodzi zagrożenie, pisklęta mew i rybitw chowają się we wszelkich możliwych miejscach, a cały ciężar odgonienia nieproszonego gościa przejmują rodzice. Zazwyczaj frontalny atak dziobiących i wrzeszczących gospodarzy kolonii skutecznie przepędza drapieżnika. Warto jednak pamiętać, że na tych samych wyspach gniazdują wielkie MEWY BIAŁOGŁOWE NI–XII, bardzo podobne do upiornych tytułowych bohaterów filmu Hitchcocka Ptaki. Są one w znacznym stopniu drapieżne i często same porywają młode mniejszych gatunków, które gniazdują po sąsiedzku. Nierzadko postrachem kolonii są bociany białe, które lecą po pisklęta jak do własnej spiżarni.

Dymówka

n Dziwne domki jaskółek Nad stawem Rudym często pojawiają się stada JASKÓŁEK BRZEGÓWEK NIV–IX. Te bliskie krewne powszechnie znanych i występujących w sąsiedztwie człowieka OKNÓWEK NIV–X i DYMÓWEK

188

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

NIII–X również gnieżdżą się w koloniach. Wybrały jednak niezwykły sposób budowy gniazd. Kopią norki w wysokich piaszczystych skarpach. Przez lornetkę dostrzeżemy, że strome brzegi wysp są podziurkowane otworami jaskółczych norek niczym sitko. Swoje kolonie brzegówki zakładają nie tylko na wyspach lub brzegach stawów, ale też w piaszczystych skarpach z dala od większych wód. Miejsca takie w Dolinie Baryczy znajdziemy koło wsi Gatki pod Radziądzem czy też koło Niezgody.

Łabędź niemy

n Łabędź Może ważyć ponad 20 kg i jest najcięższym polskim ptakiem. W obiegowej opinii to wyjątkowo wierny partner, stąd opowieści o łabędziach, które po stracie „małżonka” popełniają samobójstwo. Ale to legendy. Przede wszystkim bywają agresywne, dlatego nie należy się do nich zbytnio zbliżać. Na stawach często widać pary wodzące swoje małe. Samiec na ogół płynie pierwszy z wysoko podniesionymi skrzydłami. Stopień, z jakim są skierowane do góry, to wyraźny sygnał, który mówi o nastroju głowy rodziny. Nie należy wtedy podchodzić zbyt blisko, a już szczególnie, gdy skrzydła samca są prawie na wysokości głowy. Oznacza to, że samiec może zaatakować i np. boleśnie uderzyć skrzydłem. Trzeba pamiętać, że tak zachowuje się ŁABĘDŹ NIEMY NI–XII, ale w Dolinie Baryczy można spotkać także ŁABĘDZIE KRZYKLIWE NI–XII i najrzadsze CZARNODZIOBE NII–IV, X–XII. Niemy jest jednak najpospolitszy. Łatwo go zobaczyć, ale jeszcze w poł. XX w. trzeba było wiele szczęścia, żeby spotkać tego pięknego ptaka. Łabędź występował wtedy w kilku miejscach w Polsce. Zaraz po II wojnie światowej gniazda na terenie naszego kraju zakładało zaledwie 50 par tych ptaków. Większość z nich gnieździła się na mazurskich jeziorach, natomiast na południu kraju lęg jedynej (!) pary zaobserwowano na milickich stawach, a dokładnie w kompleksie „Stawno”. Dlaczego? Łabędzie znalazły się pod ochroną dopiero po zakończeniu II wojny światowej. Wcześniej były celem polowań dla mięsa, piór do pisania, drobnych kości na haczyki rybackie, a nawet dla skóry z szyi, która używana była do produkcji pudru

kosmetycznego. Dzisiaj tylko w samej Dolinie Baryczy gniazda zakłada 70–80 par łabędzi niemych. Latem zbierają się w ustronnych miejscach na pierzowiskach, gdzie w ciągu kilku tygodni wymieniają upierzenie. Łabędzia krzykliwego jeszcze 40 lat temu można było spotkać w Polsce tylko na przelotach. Od lat 80. XX w. zaczął dość niespodziewanie gnieździć się w naszym kraju. Pierwsze populacje lęgowe zaobserwowano na Dolnym Śląsku – początkowo nad Odrą, a następnie także w Dolinie Baryczy. Obecnie gniazda zakłada tutaj do 10 par tych ptaków, a podczas przelotów spotkać można stada liczące nawet kilkadziesiąt osobników. Łabędzie krzykliwe możemy odróżnić od ich niemych kuzynów po dziobie – jest on inny, żółty u nasady z czarną końcówką, podczas gdy łabędź niemy ma dziób pomarańczowo-czerwony. Na ważną cechę rozpoznawczą wskazują nazwy obu gatunków – podczas gdy łabędź niemy niemal nie wydaje dźwięków, krzykliwy często i głośno odzywa się trąbiącym głosem. Łabędzie krzykliwe najłatwiej zaobserwować na stawach kompleksów „Stawno”, „Ruda Sułowska”, „Krośnice” i „Goszcz” oraz na stawie Rudym, a także na wiosennych rozlewiskach Baryczy (np. na łąkach odolanowskich lub koło stawów Jamnik).

n Bielik Gdy siedzące na wodzie ptaki wzbijają się nagle w powietrze całymi chmarami i kołują nad taflą stawu, warto spojrzeć w niebo. Prawdopodobnie pojawił się bielik – nasz największy skrzydlaty drapieżnik. Dorosłego ptaka łatwo poznać po świecącym z daleka śnieżnobiałym ogonie, żółtym dziobie oraz jasnej głowie. BIELIK NI–XII wywołuje popłoch wśród innych ptaków i trudno się temu dziwić. Jego potężne, wyglądające w locie jak dwie szerokie deski skrzydła mogą mieć rozpiętość nawet 2,5 m. Z daleka rzuca się w oczy ogromny dziób, zdolny rozerwać każdą ofiarę. Tylko łabędzie oraz ptasia drobnica, niegodna spojrzenia władcy, mogą czuć się bezpiecznie – każdy inny

Bielik

189

wodny ptak jest potencjalnym daniem w bielikowym menu. Główny posiłek to jednak ryby. W czasie jesiennych odłowów na spuszczonych stawach, gdzie zostaje sporo martwych ryb, bieliki czeka prawdziwa uczta. Ten wielki drapieżnik nie pogardzi żadną padliną – równie chętnie je martwe ryby, jak też ptaki i ssaki. Chodzący po dnie stawu bielik przypomina bardziej wielkiego indyka niż potężnego orła.

Baryczy zakłada gniazda. Wśród gęsich bywalców zdarzają się również przedstawiciele rzadszych gatunków, takich jak BERNIKLA BIAŁOLICA NX–IV, GĘŚ MAŁA NX–III czy GĘŚ KRÓTKODZIOBA NX–IV. Poranne przeloty gęsi na żerowiska to wspaniały spektakl. O świcie, czasem jeszcze przed wschodem słońca, tysiące ptaków z łopotem skrzydeł i głośnym gęganiem wzbija się w powietrze. Okrążają staw kilka razy, formując klucze, po czym rozdzielają się na stada i odlatują na żer na okoliczne pola i łąki. To niezwykłe zjawisko obserwujemy w lutym i marcu oraz październiku i listopadzie. Gęsi, nie znajdując pożywienia na stawach, żywią się trawami i resztkami po żniwach. Zbiorniki wodne są dla nich jedynie noclegowiskiem. Łagodniejsze zimy sprawiają, że w niektóre lata część gęsi pozostaje w Dolinie Baryczy przez cały grudzień i styczeń, choć ich liczebność nie jest wtedy tak imponująca, jak wiosną i jesienią. W tym czasie ła-

Bielik

Bielik na lądzie, zbyt powolny, nie jest już taki groźny jak w powietrzu. Obfitość zwierząt, które mogą trafić do jadłospisu bielików, oraz wiele miejsc dogodnych do budowy gniazd czyni z Doliny Baryczy wspaniałe miejsce do życia dla tych drapieżników. Choć lęgi wyprowadza tutaj tylko kilkanaście par, to w okresie odłowów na stawy zlatują się bieliki również z innych regionów. Najlepszymi miejscami do wypatrywania tych drapieżników są kompleksy stawowe „Jamnik”, „Radziądz”, „Ruda Sułowska” i staw Rudy w zach. części Doliny, a także stawy Stawno i Potasznia w części środkowej. Większość badaczy naszych dziejów jest zgodna co do tego, że bielik jest pierwowzorem orła znajdującego się w polskim godle państwowym. Bielik ma pióra opadające na skoki, a orzeł przedni nie. Wystarczy spojrzeć na polską monetę, żeby zobaczyć, który z ptaków ma opierzone skoki.

n Migranci Wiosną i jesienią stawy w Dolinie Baryczy stają się sceną wspaniałego widowiska. Na tutejszych zbiornikach upatrzyły sobie miejsce na odpoczynek dzikie gęsi, podążające szlakiem, który łączy lęgowiska w tundrze i zimowe ostoje w Europie Zachodniej. Niewiele gatunków tworzy tak ogromne stada, jak dzikie gęsi. W czasie przelotów zbierają się w ogromne, liczące czasem po kilkadziesiąt tysięcy osobników, grupy. Gęsi w tych skupiskach należą do jednego z dwóch najliczniejszych gatunków – GĘSI TUNDROWEJ NI–XII i GĘSI BIAŁOCZELNEJ NI–XII. Są to bliskie krewne gęgawy, która na stawach w Dolinie

Gęgawa

two spotkać rybożernych kuzynów kaczek – GĄGOŁA NI–XII i NUROGĘŚ NI–XII. Wiele ptaków Europy należy do zwierząt wędrownych. Nierzadko pokonują tysiące kilometrów między lęgowiskami a zimowiskami. Dlatego ważne dla nich są nie tylko miejsca, gdzie budują gniazda i wyprowadzają pisklęta, lecz także ostoje podczas wędrówek i zimowania. Na stawach w Dolinie Baryczy regularnie zatrzymuje się ponad sto gatunków ptaków wodno-błotnych. Kiedy po jesiennych odłowach ryb gospodarstwa spuszczają wodę z części stawów, płytka woda zamienia się w bogatą stołówkę dla ptaków. Wśród nich kró-

Czapla biała

190

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

BRODŹCE PISKLIWE NIV–X, BIEGUSY ZMIENNE NIII–XI i BATALIONY NIII–X. Wprawne oko wypatrzy wśród nich dużo rzadsze (choć regularnie tu spotykane) KULIKI MNIEJSZE NIV–IX, BIEGUSY RDZAWE NVII–X, SIEWNICE NIV–V, VIII–XI czy PŁATKONOGI SZYDŁODZIOBE NVII–X. Coraz częściej pojawiają się niegdyś bardzo rzadkie: SZABLODZIÓB NIV–XI i BRODZIEC PŁAWNY NIV–IX.

n Egzotyczne gatunki Biegus zmienny

luje CZAPLA BIAŁA NI–XII. Wygląda jak nasza czapla siwa, tyle że kolor piór jest zdecydowanie jaśniejszy. Do niedawna czapla biała była w Dolinie Baryczy, podobnie jak w całej Polsce, bardzo rzadkim gościem. Czaple te były ofiarami polowań. Strzelano do nich dla pięknych piór noszonych przez nie w okresie godowym. Pióra te, zwane rajerami, stanowiły bardzo pożądaną ozdobę damskiej fryzury czy kapelusza. Obecny wzrost liczebności czapli na lęgowiskach w południowej Europie sprawił, że ten piękny ptak częściej pojawia się w Polsce. Choć czapla biała nie zakłada gniazd w Dolinie Baryczy, można ją tu spotkać przez cały rok. Jej największe skupiska obserwujemy jesienią. Wtedy, na dużych stawach z płytką wodą, łatwo zaobserwować stada nawet 300 żerujących osobników. Gdy schodząca woda staje się za płytka dla czapli i innych typowo wodnych ptaków, błotniste dno stawów opanowują siewkowce. Te stosunkowo mało znane ptaki spotykamy w Dolinie Baryczy wiosną i jesienią. Najpopularniejsze z nich to ŁĘCZAKI NIV–X, BRODŹCE ŚNIADE NIV–XI, KWOKACZE NIV–XI, SIEWECZKI RZECZNE NIII–X i OBROŻNE NIII–X,

Siewnica

Czasem stają się ofiarą burzy. Kiedy lecący do ciepłych krajów ptak wpadnie w środek szalejącego nad Atlantykiem sztormu, wiatr porywa go w zupełnie inne miejsce. Na przykład do Europy. Zdezorientowany podróżnik błąka się po obcym kontynencie i niekiedy trafia do Doliny Baryczy. Ale to tylko jedna z przyczyn nieoczekiwanych wizyt egzotycznych gości nad naszymi stawami. Czasem ptaki po prostu mylą kierunek, przez przypadek wydłużają trasę albo kiedy się zgubią, podążają za innymi stadnymi gatunkami. Dolina Baryczy już nieraz gościła takie zbłąkane ptasie dusze. BIEGUS PŁOWY (ptak siewkowy wyglądający jak miniatura bataliona) i CZERNICZKA (bardzo podobna do naszej czernicy i blisko z nią spokrewniona) przybywały tu z drugiej strony Atlantyku. Z arktycznej tundry pochodzi płatkonóg płaskodzioby SIEWKOWIEC, który ma rzadką w tej grupie umiejętność pływania na głębokiej wodzie, BIEGUS ARKTYCZNY i WYDRZYK TĘPOSTERNY – dalszy krewniak mew o zwyczajach ptaka drapieżnego. Znad Morza Śródziemnego przyleciała nad Barycz TAMARYSZKA (kuzynka naszej rokitniczki). W 1853 r. stwierdzono po raz pierwszy obecność znanego z zoo PELIKANA RÓŻOWEGO, który

191

Dzięcioł czarny

mieszka nad Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim. Z tamtych rejonów przyleciały też MEWA ORLICA, SZCZUDŁAK (kolejny ptak siewkowy, wyglądający jak miniaturka bociana) i zagrożona całkowitym wytępieniem CZAJKA TOWARZYSKA. BERNIKLA RDZAWOSZYJA, najbardziej kolorowa i równocześnie najrzadsza spośród gęsi pojawiających się w Polsce. Gatunek ten zakłada gniazda w syberyjskiej tundrze, a zimuje w płd.-zach. rejonach Azji. Bernikle w drodze na zimowiska często gubią się i dołączają do innych stad zmierzających w kierunku Europy. Dlaczego ptaki migrują? Przyczyną sezonowej wyprowadzki jest brak pokarmu i skracająca się długość dnia. Wędrują zatem gatunki, które zimą nie znajdą pożywienia, a więc ptaki żywiące się latającymi owadami lub płazami. Sama temperatura tylko pośrednio wpływa na migracje. Dobrym przykładem są rybożerne ptaki wodne, jak kormoran, czapla siwa czy perkoz dwuczuby. W normalne, środkowoeuropejskie zimy większość wód pokrywa się lodem, co sprawia, że gatunki te nie są w stanie zdobyć pokarmu. W czasie łagodnych zim wody przestały zamarzać, a ci trzej rybożercy zaczęli zostawać w naszym kraju przez całą zimę. Gęsi natomiast żywią się pokarmem roślinnym, który zdobywają na lądzie. Dlatego nawet mroźna zima nie jest dla nich problemem, o ile nie ma zbyt dużo śniegu – w takich warunkach gęsi zostają u nas aż do wiosny. Jeśli jednak pokrywa śnieżna stanie się zbyt gruba, ptaki te nie są w stanie dokopać się do jedzenia. Wtedy muszą odlecieć tam, gdzie będą mogły się wyżywić.

n Ptaki leśne W baryczańskich lasach żyje siedem gatunków dzięciołów, wystawia to Dolinie Baryczy bardzo dobre ekologiczne świadectwo. Przyrodnicza wartość lasu jest tym większa, im więcej jest w nim starych i obumierających drzew. To siedlisko owadów, grzybów i mikroorganizmów, które są dla ptaków naturalną stołówką. Większość naszych dzięciołów nie potrafi wykuć dziupli w zdrowym, młodym drzewie. Dlatego potrzebują do tego drzew wiekowych, a także chorych, gdzie zawsze mogą znaleźć pożywienie. Choć w Polsce dość rzadko spotyka się DZIĘCIOŁA ZIELONOSIWEGO NI–XII, można go obserwować właśnie w liściastych lasach Doliny Baryczy. Gniazduje również w starych parkach i w alejach na groblach. Ponieważ jego przysmakiem są mrówki, częściej niż inne dzięcioły widywany jest na ziemi. Najłatwiej znaleźć go w olsach i łęgach w rejonie Żmigrodu, ale też przy stawach kompleksów „Stawno”, „Krośnice” czy „Ruda Sułowska”, a nawet w parku pałacowym w Miliczu. Bardziej pospolity DZIĘCIOŁ CZARNY NI–XII występuje praktycznie we wszystkich większych lasach nad Baryczą. Co roku wykuwa dla siebie nową dziuplę lęgową, a stare, opuszczone lokum zajmuje zwykle inny ptak, wiewiórka, nietoperz borowiec wielki czy też rodzina szerszeni. Długość ciała dorosłego dzięcioła czarnego osiąga nawet pół metra długości, wykuwa więc duże dziuple tylko w starych i szerokich drzewach. Może to być dąb, sosna lub inne drzewo. W kolejnych latach w takiej dziupli mogą składać swoje jaja bardzo różne gatunki, jak choćby mało znany leśny GOŁĄB SINIAK NII–XI czy też GĄGOŁ NI–XII – dziuplak wśród kaczek.

192

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

Żurawie

Na obecności dzięcioła czarnego korzysta bardzo rzadka WŁOCHATKA NI–XII – jedna z naszych najmniejszych sów, dorosły ptak ledwie osiąga wielkość drozda. Gatunek ten określany jest mianem borealno-górskiego, ponieważ występuje na płn. Polski oraz w górach – tam, gdzie rosną świerki. Dolina Baryczy leży poza zwartym zasięgiem występowania tej sówki, lecz całkiem niedawno w borach między Sułowem a Jamnikiem odnaleziono kilka par. Jest to gatunek typowo nocny, co wbrew pozorom wcale nie jest normą wśród sów. Lasy iglaste zasiedla również inny tajemniczy ptak nocy. LELEK NIV–IX, bo o nim mowa, żyje tam, gdzie lasy sosnowe rosnące na piaskach poprzecinane są porębami i młodnikami. Takie miejsca odnajdziemy w rejonie Radziądza, Sułowa czy przy kompleksie „Ruda Sułowska”. Właśnie w takich bardziej otwartych miejscach w ciepłe letnie noce lelki polują na owady. Dawniej często ludzie widywali je latające wokół pasących się zwierząt gospodarskich, gdzie zawsze kręci się więcej owadów. Nocny tryb życia, cichy lot oraz wielka „paszcza” z krótkim dziobem (służąca lelkowi właśnie do połykania latających insektów) wydawały się dawniej pasterzom bardzo podejrzane. Uznano zatem, że ten dziwny ptak wypija mleko zwierząt hodowlanych. Ów zabobon znalazł odbicie w staropolskiej nazwie lelka, która brzmi kozodój. Wiele lasów Doliny Baryczy do dzisiaj zachowało podmokły charakter, a część z nich bywa wręcz podtapiana przez cieki wodne. Takie miejsca, zwykle rzadko odwiedzane przez ludzi, upodobał sobie BOCIAN CZARNY NIII–IX. Ten leśny krewniak bociana białego, w przeciwieństwie do kuzyna, zwykł unikać ludzi, gniazda zaś budował na starych

drzewach, z dala od osad. Ostatnio jednak badacze zaobserwowali, że ten gatunek przełamuje lęk przed człowiekiem, przez co częściej można go obserwować. W diecie bociana czarnego bardzo istotne są ryby, dlatego boćki łatwo spotkać również na płytkich stawach w okresie, gdy spuszczana jest z nich woda. Najłatwiej zobaczyć go w rejonie kompleksów „Radziądz”, „Ruda Sułowska” i „Stawno”. Wydaje się, że ludzi nie obawia się już tak bardzo płochliwy ŻURAW NII–XII. Do niedawna zwykł zamieszkiwać niedostępne olsy i śródleśne bagna. Wielka ostrożność tego ptaka powodowała, że łatwiej było usłyszeć jego donośny głos, zwany klangorem, niż go zobaczyć. Teraz coraz częściej żurawie widać w pobliżu wsi. Ptaki nauczyły się zakładać gniazda również w trzcinowiskach na stawach, a w czasie przelotów można je spotkać na polach uprawnych. Dolina Baryczy, która obfituje w bogate siedliska i żerowiska, jest wymarzonym domem dla żurawi, dlatego gniazda zakłada aż 100 par, a na przelotach zatrzymuje się tutaj aż kilka tysięcy tych dostojnych ptaków. Wczesną wiosną ostrożny obserwator może być świadkiem wspaniałego tańca godowego żurawi. Latem żurawie stają się niezwykle skryte. Jeśli wtedy uda nam się spotkać tego długonogiego mieszkańca mokradeł, to ucieknie przed nami na piechotę, gdyż wtedy właśnie wymienia wszystkie lotki w skrzydle i traci możliwość lotu. Żurawie spotkać możemy właściwie w całej Dolinie Baryczy, podczas migracji, często na zwykłych polach uprawnych. Wspaniałe widowisko wieczornych zlotów tych ptaków zobaczymy jesienią na stawach Jelenich w kompleksie „Radziądz”, w pobliskim kompleksie

Rudzik

193

„Jamnik” czy też na stawie Grabownica w kompleksie „Stawno”, gdzie ptaki można obserwować z wieży przy wsi Grabownica.

n Drobne ptaki śpiewające Niełatwo je zobaczyć, choć są pospolite i często bardzo kolorowe. Mimo małych rozmiarów to bardzo ważni, choćby ze względu na liczebność, przedstawiciele ptasiego świata. Drobne ptaki śpiewające z rzędu wróblowych najłatwiej usłyszeć w kwietniowe i majowe poranki. Najprostsze do zapamiętania jest proste „cilp-calp” PIERWIOSNKA NIII–X. Równie często usłyszeć można rytmiczną trzyczęściową zwrotkę ZIĘBY NI–XII, z charakterystyczną opadającą kaskadą w najdłuższej środkowej partii. Dostojne i niskie tony wydaje z siebie KOS NI–XII. Jego bliski krewniak DROZD ŚPIEWAK NIII–X gra żywiej, a niemal każdy fragment pieśni powtarza dwukrotnie. Niewielki RUDZIK NI–XII zaczyna cichym piskiem, po którym eksploduje perlistym trelem. Jeszcze mniejszy STRZYŻYK NI–XII zaskakuje ognistą zwrotką, w której środku usłyszymy terkot niczym seria z cekamemu. Późną wiosną z koron wysokich drzew dobiegnie do nas fletowa „zofija” WILGI NIV–IX, a z niższych gałęzi swoje „tata-bije” wydeklamuje ZAGANIACZ NV–IX. Wszystkie te trele i gwizdy, wyśpiewywane przez ptaki wróblowe (do których należą wymienione gatunki), mają jeden cel: zwabić samicę na terytorium

Bocian

samca, a w czasie wysiadywania przez nią jaj i piskląt dać sygnał konkurentom, że to miejsce jest już zajęte.

n BOCIANY w Przygodzicach

Zięba

Bocianie gniazdo w Przygodzicach cieszy się popularnością na całym świecie. Rocznie obserwuje je ponad pięć mln osób, w tym miłośnicy ptaków z USA, Chin, Brazylii, Laosu, Australii, a nawet z Wybrzeża Kości Słoniowej i egzotycznych Kajmanów. Wszystko dzięki kamerze monitorującej gniazdo. Jej zapis, transmitowany na żywo przez sieć internetową, dostępny jest dla każdego. W Przygodzicach od 2006 r. gniazdują bociany, nazwane przez internautów Dziedzicem i Przygodą. Również wszystkie młode, które tutaj przychodzą na świat, otrzymują własne imiona. Wyłania się je podczas głosowania na stronie internetowej poświęconej tutejszym bocianom. Transmisja z Przygodzic www.bociany.ec.pl jest częścią projektu „Blisko bocianów”, który powstał w ramach programu Południowowielkopolskiej Grupy Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków. Polska jest najważniejszą ostoją BOCIANA BIAŁEGO NIII–IX na świecie. Gnieździ się u nas około 25% wszystkich bocianów. W pewnym sensie bociany są u nas chronione już od wieków – w prawie zwyczajowym, które nakazywało troszczyć się o ich gniazda i nie pozwalało robić im krzywdy. Niestety, ostatnio bocianów jest coraz mniej – głównie przez utratę odpowiednich siedlisk żerowiskowych, czyli głównie łąk i mokradeł.

194

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

FLORA i FAUNA Doliny Baryczy – kompendium wiedzy RYBY

KARP W polskiej tradycji kulinarnej związanej z obchodami świąt Bożego Narodzenia to ważna ryba. Jest nie tylko smaczny, ale i zdrowy, zawiera blisko 20% pełnowartościowego białka (o wiele więcej niż mięso wieprzowe), tylko 2–3% tłuszczu, a także cenne składniki mineralne: fosfor, wapń, potas czy magnez. Karp to ryba o rodowodzie chińskim, ale od setek lat występuje w stawach hodowlanych Europy. Jego dzika odmiana – sazan – żyła kiedyś w rzekach. Osobniki takie były pokryte w całości łuskami i nie były mocno wygrzbiecone.

LIN To ryba waleczna, czujna, płochliwa i bardzo nieufna. Najchętniej przebywa w grążelach. Mięso ma białe i średnio tłuste, a łuski rozpuszczają się w temperaturze 80 stopni, tworząc smaczną, chrupiącą skórkę. Lin doskonale nadaje się także do wędzenia.

AMUR Chociaż należy do rodziny karpiowatych, to kształtem

zewnętrznym przypomina torpedę. Zanim amur biały trafił do milickich stawów zainteresowali się nim w latach 30. XX w. Rosjanie. Ale dopiero w 1961 r. udało im się przeprowadzić udany rozród na skalę gospodarczą. To idealna ryba dla każdego, kto dba o zdrowie i szczupłą sylwetkę. Jego mięso jest białe, bardzo delikatne, soczyste, jędrne i dużo chudsze od mięsa karpia. Amur ma również mniej ości, które łatwo odchodzą od mięsa, i nietrudną do skrobania łuskę.

daje się do gotowania w wywarze warzywnym i do faszerowania.

SUM Jest to ryba żyjąca przy dnie, ma spłaszczoną głowę, elastyczne pozbawione łusek ciało, niewielkie oczy i wąsy. Mięso suma, szczególnie osobników młodych, jest tłuste, ciemne, smaczne i bez ości.

TOŁPYGA W wodach rezerwatu „Stawy Milickie” żyją tołpygi pstre, których waga dochodzi do ponad 10 kg i nieco mniejsze tołpygi białe. Tołpygi są rybami długowiecznymi. W chińskich rzekach dorastają do ponad 40 kg. Należą do ryb z rodziny karpiowatych. Ich mięso jest delikatne i kremowe, zawiera 25% mniej tłuszczu niż mięso węgorza, natomiast trzykrotnie więcej nienasyconych kwasów tłuszczowych. Mięso tołpygi warto zamarynować przed smażeniem, wówczas będzie wyjątkowo smaczne.

SANDACZ Sandacz obok łososia, siei czy sielawy należy do najcenniejszych ryb słodkowodnych. U mistrzów rondla i patelni zyskał miano ryby szlachetnej. Ma bardzo jędrne, delikatne, chude i wyborne w smaku mięso, zawierające duże ilości białka i minimalne ilości tłuszczu, dlatego też uważane jest za dietetyczne – jego kaloryczność jest niewielka. Sandacze osiągają 130 cm długości i mogą ważyć ponad 15 kg.

SZCZUPAK Szczupak to drapieżnik. Zjada w ciągu dnia, jak twierdzą znawcy, tyle, ile sam waży. Ostatnie badania wykazały, że szczupaki rosną przez całe życie. W naszych stawach osiągają wagę średnio do 5 kg. Ich mięso jest białe, zwarte i delikatne. Doskonale na-

KARAŚ Nie ma wody, w której nie byłoby karasi złocistych czy srebrnych,

195

do woli korzystających z darmowego jedzenia, które daje się karpiom w milickich stawach. Bo w końcu to też ryba karpiowata. Karasie są tak zwanym przyłowem. W naszych stawach rzadko można spotkać osobniki o długości ponad 35 cm, ważących do 1,5 kg. Karaś może obywać się bez powietrza. Potrafi żyć bez tlenu tygodniami. Karaś złocisty, zwany też zwyczajnym bądź pospolitym, jest bardzo smaczny, natomiast mieso karasia srebrzystego jest suche, ościste i niezbyt smaczne.

JESIOTR To jeden z najstarszych gatunków ryb, jakie żyją obecnie na świecie – na ślady występowania jesiotrów natrafiono w czasach późnej kredy. Jesiotry mogą dożyć nawet 100 lat, osiągnąć 2 m długości i ważyć ponad 100 kg. Są drapieżnikami, żywią się innymi rybami i dużymi bezkręgowcami. Jest to ryba praktycznie pozbawiona ości o delikatnym, smacznym mięsie, bogatym w takie cenne składniki, jak fosfor i potas, które wpływają korzystnie na stan naszych kości i zębów, prawidłowe działanie układu nerwowego, pracę serca, ciśnienie krwi oraz pracę nerek. Mięso zawiera też witaminę A, kwas foliowy oraz wartościowe nienasycone kwasy tłuszczowe.

n Inne ryby Doliny Baryczy Ichtiolodzy policzyli i stwierdzili, że w stawach, rzekach i strumieniach Doliny Baryczy żyją aż 34 gatunki ryb. Poza rybami hodowlanymi spotkać tu można także płocie, okonie, sandacze, słonecznice, jazgarze, cierniki i sumiki amerykańskie (karłowate), zwane byczkami. Rzadsze, nie tylko na stawach, ale i poza nimi są: leszcze, krąpie, krasnopióry, kiełbie, okonie i miętusy. Wystę-

puje też śliz. Niegdyś w Baryczy, szczególnie pod Żmigrodem, łowiono również węgorze.

n Ryby chronione W czystych rzekach zamieszkuje koza złotawa, jedna z najrzadszych polskich ryb, o wydłużonym, plamkowanym ciele i wąsikach na pysku, oraz podobna do niej, choć nie tak rzadka, koza. Do tej samej rodziny należy pasiasty piskorz, który potrafi oddychać powietrzem atmosferycznym (co przydaje mu się podczas życia w zamulonych wodach). Stojące i wolno płynące wody zasiedla różanka – ryba o niezwykłym trybie życia, składająca ikrę do muszli żywego małża. W rzekach spotkać możemy też minoga strumieniowego, należącego do pierwotnych bezszczękowców.

PŁAZY Stawy i rzeki Doliny Baryczy są dla żab niemal rajskim ogrodem. Niezapomniane i pełne wyjątkowej tajemniczości są wieczorne koncerty żabowatych, ropuchowatych, kumakowatych, rzekotkowatych i grzebiuszkowatych – takie bowiem płazie rodziny spotkacie w Dolinie Baryczy.

Żaba wodna

Płazy rozmnażają się wyłącznie w wodzie, gdzie składają jaja zwane skrzekiem. Na ląd wychodzą dopiero po przeobrażeniu z postaci kijanki. Płazy z rodziny żabowatych dzieli się umownie na dwie grupy – brunatne (ŻABY MOCZAROWA i TRAWNA NII–X) oraz zielone (ŻABY ŚMIESZKA, JEZIORKOWA i WODNA NIV–X). Gatunki wewnątrz grup trudno odróżnić po wyglądzie, dużo łatwiej – po głosach godowych. Śpiewają tylko samce i to w celach matrymonialnych. Donośność pieśni godowej wzmacniają dzięki workom rezonatorowym po bokach głowy, które po napełnieniu powietrzem wyglądają jak baloniki. Lepszy śpiewak wabi więcej samic i zapładnia więcej jaj. Wśród żab zielonych ŻABA ŚMIESZKA to prawdziwa olbrzymka, bo może osiągnąć nawet 17 cm długości. Jej nazwa pochodzi od głosu do złudzenia przypominającego prześmiewczy ludzki śmiech. W marcu i kwietniu samce brunatnej ŻABY MOCZAROWEJ NIII–X stają się intensywnie błękitne. Ta zmiana barwy ma oczarować partnerkę. Drugim „sposobem na

196

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

podryw” są popisy wokalne, które ludziom przypominają ciche bulgotanie bigosu spod pokrywki garnka. • RZEKOTKĘ DRZEWNĄ N(IV–X) w wodzie spotkamy tylko w maju i na początku czerwca. Resztę lata spędza wśród gałęzi drzew i krzewów. W czasie godów stawy wypełniają się chórami, które wydają basowe „rek-rek”. Późnym latem z wysokich drzew dobiegają do nas pojedyncze głosy rzekotek, które, według lokalnych mieszkańców, przepowiadają deszcz. Ten głos to jedna z wizytówek Doliny Baryczy. Rzekotka pewnie czuje się na wysokościach, wykonuje długie, zwinne skoki i pewnie ląduje na liściach, do których przyczepia się za pomocą lepkich, płaskich przylg na końcach palców. Zwykle jest jasnozielona, z czarnym pasem po bokach. Ale pod

Rzekotka drzewna

wpływem emocji czy temperatury potrafi zmieniać barwy jak kameleon – od bladoniebieskiej przez zielenie i brązy do niemal czarnej. • KUMAK NIZINNY N(IV–X) to jeden z cenniejszych, zagrożonych wyginięciem w Europie płazów. W Dolinie Baryczy jest jeszcze dość pospolity i w wielu miejscach – kałużach, małych sadzawkach, trzcinowiskach stawów – możemy usłyszeć jego przedziwne głosy godowe. Wbrew nazwie gatunku, nie jest to kumkanie, a raczej huczenie – monotonne,

Ropucha zielona

przeciągłe i hipnotyzujące. Jego głos jest często wykorzystywany w filmach przygodowych, gdzie buduje napięcie strachu i niepewności. Kumaki mają szary, pokryty brodawkami grzbiet. Ich wygląd pomaga zamaskować się w błocie i wśród roślin. Natomiast czarny brzuch upstrzony czerwonymi lub pomarańczowymi plamami ostrzega wrogów: nie jedz mnie – jestem trujący, niesmaczny. Ciekawe: źrenice kumaków mają kształt serduszka. • Z trzech gatunków polskich ropuch w Dolinie Baryczy pospolite są ROPUCHY SZARE N(III–XI), wyjątkowo osiągające długość 20 cm, o oczach w kolorze miedzi, oraz znacznie mniejsze ROPUCHY ZIELONE N(IV–X), o złoto-zielonych oczach. Te drugie mają kontrastowe ubarwienie – na niemal białym tle maluje się mozaika zielonych plam i krwistoczerwonych kropek – panterka moro. Na głowie znajdują się gruczoły przyuszne, wypełnione jadem. Oba gatunki pełnią ważną rolę jako tępiciele nagich ślimaków. Samce śpiewają, napełniając powietrzem rezonator na podgardlu, szczególnie ciekawy jest majowo-czerwcowy głos ropuchy zielonej, do złudzenia przypomina on głośny trel kanarka. • GRZEBIUSZKA ZIEMNA N(III–XI), zwana huczkiem, zamieszkuje dość suche miejsca o piaszczystej glebie – wydmy, pola, ogrody, sosnowe lasy. Aktywna jest w nocy, poluje na owady biegające po powierzchni ziemi, dżdżownice i ślimaki. Dzień oraz bardzo gorące lato przeczekuje w wygrzebanych przez siebie norach, osiągających nawet kilkadziesiąt cm długości. Jak wszystkie płazy udaje się do zbiorników wodnych na czas rozrodu. Ale wiele cech odróżnia ją od płazich krewnych. Głosy godowe wydają obie płcie i to spod wody! Słychać wtedy stłumione pukanie. Dorosła mierzy maksymalnie 8 cm, a rekordowo duże są jej drapieżne kijanki – osiągają nawet 15–17 cm!

197

Padalec

• Zupełnie różne od swych żabopodobnych kuzynek są płazy ogoniaste, przypominające trochę jaszczurki, które są gadami. Tu spotkamy dwa gatunki: TRASZKĘ ZWYCZAJNĄ NIII–X (drobna, 10 cm długości) i niezwykle rzadką TRASZKĘ GRZEBIENIASTĄ NIII–X (masywniej zbudowana, do 17 cm długości). Lato traszki spędzają na lądzie, w lasach i zaroślach. Wiosną, w czasie godów, przebywają w kałużach, rowach i stawach. Samce przybierają wtedy szatę godową i wyglądają jak baryczańskie smoki – intensywnieją barwy, a na grzbiecie pojawia się płetwiasty fałd – grzebień. Jest pojedynczy, od głowy do końca ogona bez przerwy u traszki zwyczajnej i podwójny – osobny na grzbiecie i ogonie u traszki grzebieniastej. Są aktywne nocą. Nocne gody traszek to prawdziwe misterium – samce zachęcają partnerkę podwodnym tańcem, zwijają się, prężą ogon, wachlują. Składają pakiet plemników, który samica pobiera do wnętrza kloaki, gdzie następuje zapłodnienie. Jaja samica składa i zawija w liście roślin wodnych.

lony kolor. Jaszczurkę tę najłatwiej spotkać na łąkach i terenach niezadrzewionych. Tercet uzupełnia beznoga jaszczurka, leśny PADALEC N(III–X), który osiąga długość nawet 50 cm. Przy poruszaniu się radzi sobie nie gorzej od czworonożnych kuzynek, wężowo wywijając ciało. Odróżnia go od nich również głowa bez szyi, szeroko przyrośnięta do tułowia, i łuski zamiast tarczek, na głowie i brzuchu. Jest też, jak inne jaszczurki, grzbietobrzusznie

GADY Niezbyt lubiane przez ludzi, którzy raczej się ich boją, gady spełniają bardzo pożyteczne funkcje w ekosystemie. Jaszczurki pożerają ogromne ilości owadów, żmije – gryzoni. W Dolinie Baryczy mieszkają trzy gatunki jaszczurek. Można je spotkać w lasach, zagajnikach, na polanach i obrzeżach dróg. Pierwsza to typowo leśna ŻYWORÓDKA N(III–X). Nazwa stąd, że inkubacja jaj zachodzi w macicy, a młode wykluwają się dokładnie w trakcie ich składania. Żyworódka osiąga do 16 cm długości, ma szarobrązowe ubarwienie. Bardzo podobna do niej ZWINKA N(III–X) jest nieco dłuższa, ma do 23 cm długości i składa jaja w podziemnej norce. W okresie godowym, w czerwcu, głowa i przednia część ciała samca zwinki przybiera soczysty, żółtozie-

Zaskroniec

spłaszczony. Ten zupełnie niegroźny, sympatyczny gad, żywiący się chrząszczami, larwami oraz dżdżownicami i ślimakami, często budzi lęk. Ludzie mylnie biorą go za żmiję. Wężowym królem Doliny Baryczy jest ZASKRONIEC N(III–X), znakomity pływak, który poluje na ryby i żaby. Nazwa węża o kolorze stalowym lub rzadziej brązowo-szarym pochodzi od kontrastowych, biało-żółtych plam, które ma na głowie za skroniami. Podczas gdy samce osiągają do 70 cm długości, to samice mogą mieć nawet 1,5 m. Zaskrońca łatwo spotkać na skoszonej grobli stawu, na ciepłej betonowej rampie nad wodą, w wodzie albo w lesie. Zaskroniec nie jest

198

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

jadowity! Schwytaną ofiarę połyka żywą lub najpierw dusi, podobnie jak dusiciele. Sam musi mieć się na baczności – jego jedyną bronią przeciwko wrogom – ptakom drapieżnym, bocianom i jeżom – jest ucieczka. Zaniepokojony lub złapany oblewa napastnika cuchnącą wydzieliną. Groźna jest ŻMIJA ZYGZAKOWATA N(III–X), nasz jedyny jadowity gatunek węża. Ma trójkątną głowę (ten kształt nadają jej gruczoły jadowe za oczami) ozdobioną plamą w kształcie litery X, groźnie i złowróżbnie wyglądające źrenice w postaci pionowych kresek. Na grzbiecie, od głowy do końca ogona, widać czarny zygzak. Rzadko osiąga długość powyżej 70 cm. Żmiję łatwo spotkać na obrzeżach lasu, wygrzewającą się na piaszczystych drogach, zwałach drewna w lesie, zwłaszcza w płd.-zach. części Doliny, w okolicach Sułowa, Gruszeczki i w wielu innych miejscach. Jej jad paraliżuje mięśnie i uśmierca (wskutek uduszenia) małe zwierzęta – najczęściej gryzonie. Chociaż mysz ucieka, sparaliżowana jadem dusi się, a żmija niespiesznie odnajduje ofiarę, odczytując zostawiony przez nią ślad zapachowy na podłożu. Jedyny środkowoeuropejski gatunek żółwia to bardzo rzadki w Europie ŻÓŁW BŁOTNY NIII–IX. Jest czarny, pokryty cytrynowymi plamkami. Żyje w wodzie, a spłaszczone kończyny z błonami pływnymi pełnią rolę wioseł. Żółwie błotne żywią się padliną, owadami wodnymi, larwami, kijankami i małymi rybkami, uzupełniając dietę roślinami. Osiągają dojrzałość płciową w wieku kilkunastu– dwudziestu lat, a dożywają nawet setki. Dorastają do 25–30 cm długości. Niestety, deszczowe i chłodne lato powoduje zamieranie zarodków w jajach. Szczególnie groźne są ostre i bezśnieżne zimy, kiedy hibernujące w jamach pod ziemią żółwie pozbawione są izolacji termicznej w postaci śniegowej pierzynki. W Dolinie Baryczy żółw

występował jeszcze w latach 50. XX w. Dzisiejsza populacja, prawdopodobnie największa na Dolnym Śląsku, pochodzi z programu reintrodukcji (powtórnego wsiedlania) z lat 90. XX w. Żółw zasiedla zaciszne, spokojne stawki otoczone lasem, w pobliżu piaszczystych wydm – odpowiednich inkubatorów żółwich jaj. Można go tu spotkać, gdy zażywa słonecznych kąpieli na brzegu.

SSAKI ZIEMNO-WODNE Trzeba mieć sporo szczęścia, żeby je spotkać. Ssaki ziemno-wodne, czyli te, które, wtórnie, przystosowały się do życia w wodzie, aktywne są przede wszystkim nocą. Ich obserwację utrudnia również to, że chowają się w rzekach i stawach, bo ich krótkie nóżki z błonami pławnymi znacznie lepiej pracują w wodzie niż na lądzie. Ale to dzięki rzekom bobry i wydry zdobywają nowe terytoria. • BOBRY N(I–XII), budując tamy, podnoszą poziom wód gruntowych. Zmieniają całe ekosystemy – np. zalewając łąkę, tworzą nowe akweny, a to często koliduje z ludzką gospodarką. Dlatego długo je tępiono, uważając za szkodniki. W poł. XX w. te największe w Europie gryzonie niemalże wymarły. Ich stanowiska zanikły na skutek zanieczyszczania wód i polowań. Ginęły z powodu pięknego futra i bobrzego sadła. W Dolinie Baryczy pod koniec lat 80. XX w. zaczęła się akcja przywracania bobrów. Hodowane i rozmnażane w specjalnych ośrodkach, przenoszone z innych części Polski, znakomicie się zaadaptowały. Dzisiaj żyje tu wiele bobrzych rodzin. Rzadko budują żeremia – wysokie brzegi Baryczy, wały i groble

Bobry

powodują, że bobry zamieszkują głównie wygrzebane przez siebie nory, których otwór wejściowy znajduje się pod wodą. Trzeba mieć sporo szczęścia, żeby zobaczyć bobra, bo to płochliwe i nocne zwierzę. Siedząc jednak cicho nad stawem lub ciekami wodnymi, nierzadko wieczorem można je zaobserwować, jak zaaferowane pływają tuż pod powierzchnią wody. Znacznie łatwiej znaleźć ślady działalności bobra: powalone drzewa i pnie ze śladami zębów. • WYDRA N(I–XII) jest drapieżnikiem i osiąga nawet 130 cm długości. To sprytne, inteligentne zwierzę pod wodą może pozostawać do 8 min i przepłynąć bez wynurzania się i oddechu nawet 400 m. Goniąc ofiarę, rozwija prędkość do 12 km/h, poluje także pod lodem. Ryby zjada od głowy, najczęściej zostawiając jedynie ogon i większe ości. Hodowcy ryb

199

Wydra

bardzo jej nie lubią, choć zwykle wydra jest selekcjonerem, wyjadającym chore i słabsze osobniki, które łatwiej jej pochwycić. Jeszcze 30 lat temu była ssakiem na granicy wymarcia. Zakaz polowań i otoczenie jej ścisłą ochroną sprawiły, że dziś żyje tu ponad 130 wydr i stosunkowo łatwo je spotkać, ale trzeba jej wyglądać nad wodą o zmierzchu i o świcie, kiedy jest najbardziej aktywna. • Dwa gatunki amerykańskich ssaków ziemno-wodnych, o połowę mniejsze „wersje” bobra i wydry, są dość pospolite w Dolinie Baryczy: roślinożerny gryzoń PIŻMAK N(I–XII) i drapieżna NORKA AMERYKAŃSKA N(I–XII). Sprowadzono je kiedyś do Europy, by na nie polować i w celach futrzarskich. Dziś norka wyrządza znaczne szkody w lęgach rodzimych ptaków wodnych, zjadając jaja, pisklęta i dorosłe, wysiadujące ptaki. Co ciekawe, szczególnie lubi polować na piżmaki. • Innym charakterystycznym ssakiem ziemno-wodnym jest bardzo liczny w Dolinie KARCZOWNIK N(II–XII). Ten niewielki gryzoń żyje dokładnie na granicy wody i lądu.

Żywi się roślinami, a sam stanowi ważne danie w menu łasicowatych i ptaków drapieżnych.

RYKOWISKO W 2. poł. września jelenie szlachetne przystępują do godów. Rykowisko, czyli okres godowy i zarazem miejsce, w którym odbywają się wtedy pojedynki byków, to prawdziwe misterium natury. Pobudzone samce od zmierzchu do świtu wydają donośne basowe głosy. Byk ogłasza w ten sposób swoją gotowość do walki z konkurencją. Rozsiewa też mocną woń piżma, która działa na obie płcie – łanie zachęca, inne byki pobudza do walki. Żywą reklamą zalotników jest poroże, to informacja o ich stanie zdrowia i jakości genów. Co roku odrasta na nowo i jest bardziej okazałe. Rozwijające się przez ok. 6–7 miesięcy i zrzucane

Rykowisko

200

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

Rykowisko

dopiero pod koniec zimy poroże to spore obciążenie – utrudnia poruszanie się w gęstych zaroślach, a jego kosztowna produkcja może pozbawić organizm wapnia. Im byk starszy, tym poroże bardziej rozgałęzione, osiąga nawet ponad 5 kg wagi (czasami nawet do 20 kg). We wrześniu poroże, pozbawione pokrywającej je wcześniej miękkiej i wrażliwej na dotyk skóry (scypułu), jest orężem gotowym do starcia. Samice zbierają się w stada, które byki „obejmują w posiadanie” i pilnują przed konkurentami. Jeśli się tacy pojawią, dochodzi do walki. Silniejszy i bardziej wytrwały jeleń wygrywa i przystępuje do godów. W maju–czerwcu następnego roku na świat przychodzą biało cętkowane cielaki. Rykowiska jeleni odbywają się na zacisznych śródleśnych łąkach oraz na terenach otwartych. Doskonałym miejscem do ich słuchania są zalesione okolice kompleksu „Ruda Sułowska” oraz wsi Grabówka i Niezgoda, a także płn. część kompleksu „Potasznia”. Niezwykłych wrażeń dostarczyć mogą wieczorne nasłuchy z wież obserwacyjnych nad stawami Starym i Grabownicą oraz ze szlaku konnego między stawami Henryk i Grabownica.

BEZKRĘGOWCE Świat bezkręgowców Doliny Baryczy jest bogaty i zróżnicowany. Wiele gatunków czy całych grup systematycznych jest ściśle związanych z wodami. Podwodne kamienie i gałęzie obrastają przypominające rośliny kolonie słodkowodnej GĄBKI NADECZNIKA N(IV–X). Obecność tych naturalnych filtratorów świadczy o braku zanieczyszczeń chemicznych, ale też o bogatym życiu planktonu (drobnych organizmów żyjących w toni i stanowiących pokarm ryb). Spośród licznych ślimaków do większych należą PŁUCODYSZNE BŁOTNIARKI N(III–XI) o silnie skręconej stożkowatej muszli i ZATOCZKI N(III–XI) o muszli płasko skręconej oraz oddychające skrzelami ŻYWORÓDKI N(III–XI) przypominające lądowego winniczka. Spokrewnione z nimi małże reprezentuje nasz największy i bardzo rzadki gatunek – SZCZEŻUJA WIELKA N(III–XI). Do skorupiaków należy też RAK BŁOTNY N(III–XI). Przybył on do Polski przed kilkuset laty z okolic Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego. Obecnie jest objęty ochroną.

201

Wody bardzo licznie zamieszkują rozmaite owady należące do pluskwiaków. NARTNIKI N(IV–X) chmarami ganiają po powierzchni stawów i rzek, PLUSKOLCE N(III–XI) pływają wyłącznie stylem grzbietowym, pod wodą zaś czają się PŁOSZCZYCE N(III–XI), zwane czasem wodnymi skorpionami, oraz przypominające modliszki TOPIELICE N(III–XI). Spośród wielkiego rzędu chrząszczy znajdziemy tu groźnego drapieżnika PŁYWAKA ŻÓŁTOBRZEŻKA N(III–XI), dorastajacego do 3 cm, a potra-

Szczeżuja

fiącego upolować nawet małą rybkę, oraz malutkie KRĘTAKI N(III–XI), nieustannie zataczające na tafli wody kręgi i spirale. Niektóre owady jako larwy żyją pod wodą, natomiast po osiągnięciu dorosłości przenoszą się na ląd. Tak postępują WAŻKI N(IV–X), do których należy wiele gatunków o wymyślnych kolorach i jeszcze wymyślniejszych nazwach. Ci powietrzni łowcy byli dla ludzi wzorem do budowy helikoptera. Przypominające ĆMY CHRUŚCIKI N(IV–XI), o skrzydłach pokrytych włoskami, jako larwy budują niezwykłe domki z muszelek, kamyczków czy roślin, w których chowają swój wrażliwy odwłok. Pachnica dębowa

CHRZĄSZCZE POD OCHRONĄ Stare drzewa Doliny Baryczy mają dwoje wyjątkowych lokatorów. To objęte ochroną chrząszcze: kozioróg dębosz i pachnica dębowa. W Dolinie Baryczy, dzięki obfitości starych dębów, żyje największa w Polsce populacja kozioroga i jedna z liczniejszych pachnicy. Kozioróg dębosz nazwę zawdzięcza czułkom, które u samicy osiągają długość do 5,5 cm, czyli tyle, co reszta ciała. Czułki samca są jeszcze dłuższe. Nazwa pachnicy wzięła się stąd, że dorosłe samce, które w ciepłe, słoneczne dni wygrzewają się na korze drzew, wydają przyjemny, owocowy zapach. Ten zaś niezawodnie wabi samice. Larwy obu chrząszczy są związane z wiekowymi drzewami, z tą różnicą, że młode koziorogi zjadają żywe drewno i łyko, a pędraki pachnicy odżywiają się próchnem. KOZIORÓG DĘBOSZ N(V–IX) żyje na dojrzałych dębach. Pachnica jest mniej wybredna, wybiera najchętniej dziuplaste dęby i lipy, a czasem inne gatunki. Choć PĘDRAKI PACHNICY NVI–VIII żywią się drewnem, nie powodują

202

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

jednak osłabienia drzewa. Zjadają bowiem próchno, czyli drewno rozłożone przez grzyby. Wypróchnienie wnętrza pnia nie jest stanem chorobowym. Jest to normalna kolej rzeczy w życiu drzew, a osiągnięcie podeszłego wieku jest jedynym sposobem, aby mogły zamieszkać w nich kolejne gatunki. Pachnica sprawia więc, że zawarte w próchnie składniki odżywcze stają się pożywieniem dla dalszych organizmów, a ostatecznie następnych pokoleń drzew. Gdyby nie było pachnicy i setek współpracujących z nią gatunków owadów, grzybów, bakterii, nicieni itd., to w lasach pozostałyby suche kikuty obumarłych i nierozłożonych drzew. Są one więc nieodłącznym elementem przyrody. Koziorogi najłatwiej zaobserwować, kiedy latają w ciepłe letnie wieczory, a samice chodzą po pniach starych dębów, szukając w załomach kory dobrego miejsca do złożenia jaj. Pachnice najlepiej spotkać w ciepłe popołudnia w czerwcu–lipcu, kiedy samce, siedząc przy dziuplach starych dębów i lip, nęcą samice swoim śliwkowo-brzoskwiniowym zapachem. Nie jest to jednak owad łatwy do obserwowania, wiele

Dęby nad stawami w Krośnicach

bowiem osobników nie wychodzi na zewnątrz dziupli, w których się przepoczwarzyły. Pachnica dębowa i kozioróg dębosz są chronione prawem krajowym i Unii Europejskiej. Pachnica ma nawet status tzw. gatunku priorytetowego, przyznany nielicznym zwierzętom, takim jak wilk, żubr czy niedźwiedź.

DĘBY W DOLINIE BARYCZY Wzdłuż dróg ośmiu gmin Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” ciągnie się 200 km alei. Tworzy je 17 tys. drzew, z czego prawie jedna trzecia to dęby. Te stare, rozłożyste drzewa można spotkać niemal wszędzie w Dolinie Baryczy. Rosną nie tylko w alejach wzdłuż dróg i grobli stawowych, ale również w parkach pałacowych, we wsiach, wśród pastwisk i w lasach. Pierwotnie dęby szypułkowe występowały w wilgotnych lasach Doliny. W miarę rozbudowywania stawów, również one obsadzane były dębami.

203

Dęby na grobli w rezerwacie Stawy Milickie, kompleks Stawno

Od poł. XVIII w., gdy śląska część Doliny Baryczy została odebrana Austrii i włączona do Prus, a pół wieku później, na mocy drugiego rozbioru Polski, gdy i część wielkopolska znalazła się w pruskich granicach, datuje się tu planowe sadzenie drzew przy drogach. Najczęściej były to dęby. Ich sylwetki utrwalały i oznaczały przebieg drogi, drzewa zapewniały też wygodę podróżnym i maszerującemu wojsku, służyły również jako źródło surowca i opału. W Prusach zwyczaj sadzenia drzew przy drogach istniał już od początku XVIII w. Cieszyły się królewską opieką, a za ich niszczenie groziły surowe kary. Poza naprawą szkody oraz grzywną lub wykonywaniem prac publicznych winny musiał stać przywiązany do drzewa w miejscu przestępstwa, z napisem „Psujący drzewa”. Wiekowe dęby mają nieocenione znaczenie ekologiczne. Szpalery potężnych drzew hamują wiatr,

zmniejszają przez to wychładzanie wody i jej falowanie, a co za tym idzie, erozję brzegów. Kształtują również przyjazny człowiekowi i roślinom mikroklimat, sprzyjają krążeniu wody w atmosferze, dają schronienie ptakom i innym zwierzętom. Korzenie dębów stabilizują też groble. Nasze rodzime dęby osiągają wiek 200–300 lat, ale spotyka się także ponad 500-letnie okazy. Najwspanialsze aleje przydrożne rosną m.in. wzdłuż drogi ze Żmigrodu do Osieka, w okolicy Wrocławic i między Policami a Żeleźnikami. Piękne aleje i szpalery zdobią też stawy, zwłaszcza w kompleksach „Radziądz”, „Stawno” i „Krośnice”. Najstarsze dęby rosną w pałacowych parkach w Antoninie, Miliczu, Sułowie i Żmigrodzie, a także w otaczających te parki lasach. Ponad dwukilometrowa aleja dębowa zdobi groblę stawu Grabownica.

n Czy wiecie, że... Liście dębowe figurują na rewersie Krzyża Żelaznego ustanowionego we Wrocławiu w 1813 r. przez króla Prus Fryderyka Wilhelma III. Kształt orderu zaprojektował znany architekt Karl Friedrich Schinkel, autor projektu pałacu myśliwskiego książąt Radziwiłłów w Antoninie, którego wspaniałą oprawę stanowią słynne dęby antonińskie. Od 1460 r. znana jest leżąca na terenie obecnej gminy Przygodzice wieś Dębnica (kiedyś pisana jako Dembnica). Jej nazwa pochodzi najprawdopodobniej od dębników, jak niegdyś nazywano osoby zajmujące się „dębieniem”, czyli garbowaniem skór zwierzęcych. Do tego procesu wykorzystywano bowiem naturalne garbniki zawarte w korze dębu. Takie samo źródło ma także słowo „wydębić”, oznaczające wytrwałe zdobywanie czegoś – tak jak skóry „dębiono” długo, aż do skutku.

204

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

BARYCZAŃSKI ZIELNIK obowiązkowy Wszystko, co najcenniejsze w przyrodzie Doliny Baryczy, związane jest z wodą. Mimo że większość tego regionu pokrywają lasy oraz pola z łąkami, poznawanie rosnących tu roślin warto zacząć właśnie od środowisk wodnych (stawów, rzek, podmokłych lasów i łąk, bo te są najbardziej charakterystyczne dla Doliny Baryczy). Podczas wędrówek warto przyjrzeć się więc tutejszym roślinom. Oto wybór tych najbardziej charakterystycznych i ważnych ekologicznie. n Przy brzegu PAŁKA WĄSKOLISTNA i SZEROKOLISTNA tworzą razem z trzciną szuwary na brzegach stawów, choć nie zajmują tak dużych powierzchni. Poznać je można po charakterystycznych kwiatostanach

większą rośliną zielną naszego kraju. Ma bardzo duże znaczenie gospodarcze (ocieplanie domów

i krycie dachów, biologiczne oczyszczalnie ścieków i wiele innych).

w kształcie kolby. Wszystkie części rośliny są jadalne i bardzo chętnie używane przez survivalowców. Zasiedlają wody bogate w substancje organiczne. TRZCINA POSPOLITA to główny gatunek tworzący szuwary na brzegach stawów, ale również nad rzekami czy na podmokłych łąkach. Należy do traw. Dorasta do 4 m wysokości, będąc naj-

TURZYCA SZTYWNA i ZAOSTRZONA oraz kilka innych gatunków turzyc tworzą coraz rzadsze zbiorowiska szuwaru turzycowego. Występują w miejscach o płytkiej wodzie – na brzegach nieodmulanych stawów, ale też na podmokłych łąkach i w olsach. Od traw odróżnić je można po trójkanciastej łodydze. Turzycowiska są ważnym siedliskiem lęgowym dla wielu rzadkich ptaków (siewkowe, chruściele). OKRĘŻNICA BAGIENNA należy do rodziny pierwiosnkowatych. Jako jedyna z tej grupy rośnie

w zacisznych miejscach z płytką wodą (do kilkudziesięciu cm głębokości), o podłożu mulistym lub torfowym. Spotkać ją możemy na stawach, starorzeczach, ale głównie występuje w olsach, gdzie tworzy zwarte płaty.

n Na wodzie SALWINIA PŁYWAJĄCA to paproć występująca w wodach stojących. Nie lubi falowania, dlatego

bywa traktowana jako wskaźnik spokojnej wody. Jej liście, o długości do 1,5 cm, tworzą często zwarte, nawodne dywany. Unosi się na powierzchni wody. Chętnie jedzą ją wodne ptaki. Objęta jest całkowitą ochroną. CZERMIEŃ BŁOTNA rośnie najchętniej na torfowiskach, ale też w wypłyceniach na brzegach stawów, które zarasta zwartymi łanami. Zapylana jest przez ślimaki. Dawniej uznawana za roślinę magiczną i jako ochrona przed ukąszeniem dodawana do mąki przy wypieku chleba. Rzadka. KOSACIEC ŻÓŁTY występuje na podmokłych łąkach, nad rzekami i stawami oraz w olsach. Rośnie w płytkiej wodzie. Dorasta nawet do metra wysokości. Powszechnie zwany irysem, należy do najpopularniejszych roślin ozdobnych. Bardzo chętnie sadzony

205

Skupisko grążeli żółtych na kanale odprowadzającym wodę ze stawów

na brzegach ogrodowych oczek wodnych. GRĄŻEL ŻÓŁTY to najbardziej charakterystyczny (obok rzadszych biało kwitnących grzybieni) gatunek zespołu lilii wodnych, pokrywających taflę stojących lub

wolno płynących wód. Ogonki jego nawodnych liści mogą mieć długość nawet 3 m. Zagłębione w dnie kłącze (czyli przekształcona łodyga) służyło dawniej jako pokarm dla świń. Tworzy przepiękne kobierce na samej Baryczy, tworząc schronienie dla wielu ryb.

n Pod wodą OSOKA ALOESOWATA występuje najczęściej w rowach opaskowych wokół stawów oraz na samych stawach i w niektórych starorzeczach Baryczy, w miejscach o głębokości do jednego metra. Najlepsze warunki do rozwoju znajduje w silnie zarośniętych

zbiornikach, których dno pokrywają grube osady organiczne. Liście zebrane w charakterystyczną rozetę, przypominającą aloes (stąd

nazwa). Ma dość ostre brzegi liści, które mogą poranić nam dłoń. ROGATEK SZTYWNY należy do roślin całkowicie podwodnych.

Często tworzy zwarte łany na dnie stawów, chętnie współwystępuje z grążelem i grzybieniami. Nie tworzy typowych korzeni, a do dna przytwierdza się za pomocą przekształconych liści. Kwiaty zapylane są za pośrednictwem wody (zjawisko hydrogamii).

n Czy wiesz, że… Dolina Baryczy to jedyne w Polsce miejsce, gdzie występuje uwroć wodna. Rośnie na dnie stawów, z których okresowo jest spuszczana woda.

206

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

POLECANE USŁUGI i PRODUKTY z Doliny Baryczy

(więcej o systemie Ø s. 32–33) NOCLEGI Część ZACHODNIA 1. Hotel „Naturum”. Stawy Milickie SA | Ruda Sułowska 20, (gm. Milicz), tel. 71 38 47 110, www.stawymilickie.pl 2. Gospodarstwo agroturystyczne „Głowaczówka” | Ruda Sułowska 11a, (gm. Milicz), tel. 693 905 667, www.zajazd-glowaczowka.pl 3. Majątek „Niwa” | Piotrkosice 60, (gm. Milicz), tel. 697 437 397, www.kajaki-barycz.pl 4. „Ceglany Dom i Stodoła” | Koruszka 13, (gm. Milicz), tel. 697 987 326

14. Pensjonat „Lido” | ul. Wrocławska 6, Antonin, (gm. Przygodzice), tel. 62 734 81 91, www.lido-antonin.pl 15. Pokoje gościnne. Folwark Jeździecki „Jurand” | Przygodziczki 64, (gm. Przygodzice), tel. 512 392 243, www.folwarkjurand.pl (kandydat do znaku)

GASTRONOMIE Posiadające w swojej ofercie potrawy kuchni regionalnej oraz wykorzystujące lokalne produkty (ryby, dziczyzna, owoce, warzywa).

Cześć ZACHODNIA 1. Karczma Rybna „Ruda Żmigrodzka” | Ruda Żmigrodzka 102, (gm. Żmigród), www.ryby.raftowicz.pl 2. Smażalnia Ryb „Pod Dębami”| Grabówka 18, (gm. Milicz), tel. 664185724 (kandydat do znaku) 3. Zajazd „Głowaczówka” | Ruda Sułowska 11a, (gm. Milicz), tel. 693 905 667, www.zajazd-glowaczowka.pl 4. Gospoda „8 Ryb”. Stawy Milickie SA | Ruda Sułowska 20, (gm. Milicz), tel. 71 38 47 110, www.stawymilickie.pl

Część ŚRODKOWA 5. Restauracja „Parkowa” | ul. Piłsudskiego 2, Milicz, tel. 71 38 41 281, 695 148 765 Wnętrze pokoju gościnnego w „Ceglanym Domu”

Część ŚRODKOWA 5. Hotel „Libero” | ul. Kościuszki 2, Milicz, tel. 71 383 13 90, www.hotel-libero.pl 6. Domek rekreacyjny „Sosenka” | Stawczyk 14, (gm. Milicz), tel. 605 418 294, www.sosenka.com.pl 7. „Jaworowy Dom” | Jawor 12a, (gm. Cieszków), tel. 531 530 021, 577 800 676, www.jaworowydom.pl 8. Domki rekreacyjne „Ala” i „Olo” | Średzina, nr działki 64, (gm. Milicz), tel. 605 418294, www.sosenka.com.pl 9. Pensjonat „W Starym Młynie” | Niesułowice 25, (gm. Milicz), tel. 71 38 33 231, www.stary-mlyn.com.pl 10. „Tatarska Zagroda” – noclegi | Police 7 (gm. Krośnice), tel. 605 193 200, www.moyaameryka.pl 11. Ptasia Osada „Joachimówka” | Joachimówka 22, (gm. Milicz), tel. 501 614 887, www.ptasiaosada.com 12. Campus „Domasławice” | Domasławice 30, (gm. Twardogóra), tel. 730 057 013, www.domaslawice.pl

Część WSCHODNIA 13. Hotel „Górecznik” | ul. Wrocławska 7, Antonin, (gm. Przygodzice), tel. 62 724 35 61, www.gorecznik.pl

Konkurs „Mistrz Karpia” odbywający się co roku w Dolinie Baryczy wśród lokalnej gastronomii

6. Fama Bistro & Pub | ul. Kościuszki 50, Milicz, tel. 71 384 15 15, 669 099 832, www.famaklubmilicz.pl (kandydat do znaku) 7. Restauracja „Teo” | ul. Krotoszyńska 7a, Cieszków, tel. 514 779 175 8. Smażalnia ryb „U Bartka” | Średzina, (gm. Cieszków), tel. 504 192 870, www.ubartka.pl 9. Restauracja „Hubertówka” | Nowy Zamek 8B, (gm. Milicz), tel. 71 38 45 425, 501 707 354, www.hubertowka.net

207

10. Kawiarnia „Prosto z pieca” | Gądkowice 4, (gm. Milicz), tel. 71 384 92 27, www.piekarniarybka.pl (kandydat do znaku)

Część WSCHODNIA 11. Karczma „Górecznik” | ul. Wrocławska 7, Antonin, (gm. Przygodzice), tel. 62 724 35 61, www.gorecznik.pl 12. Restauracja „Lido” | ul. Wrocławska 6, Antonin, (gm. Przygodzice), tel. 62 734 81 91, www.lido-antonin.pl

9. Naturalne soki owocowe. Gospodarstwo sadownicze – Dziekan | ul. Sadownicza 17, Wierzchowice, (gm. Krośnice), tel. 71 38 46 113, 724 737 214, www.sadydziekan.pl 10. Przetwory owocowe. „Z Chaty Łaniaków”, Irena i Andrzej Łaniakowie | ul. Sadownicza 23, Wierzchowice, (gm. Krośnice), tel. 71 38 46 330, 691 740 458, www.zchatylaniakow.pl

PRODUKTY LOKALNE Szukaj lokalnych wyrobów i spotkaj się z ich wytwórcami. Sprzedaż prowadzona jest w miejscach wytwarzania, punktach sprzedaży, na jarmarkach i targach.

Część ZACHODNIA 1. Kiszone warzywa i soki. Gospodarstwo rolne – M. Sznajder | Karnice 17, (gm. Żmigród), tel. 609 630 221, www.sznajder.agro.pl 2. Rękodzieło: worko-plecaki. Made of Satisfaction, „Młyn Gospodarczy” | ul. Kościuszki 15A, Żmigród, tel. 724 440 188, www.mos.shoplo.com (kandydat do znaku) 3. Pomidory. Ogrodnictwo – Wojciech Skowroński | ul. Parkowa 10, Sułów, (gm. Milicz), tel. 71 38 47 328, 604 247 416, www.ogrodnictwoskowronski.pl

Produkt lokalny – kiszone warzywa i soki

Część ŚRODKOWA 4. Jabłka. Gospodarstwo sadownicze – Pochodyła | ul. Wojska Polskiego 43, Milicz, tel. 728 825 528 5. Naturalne soki owocowe. Gospodarstwo sadownicze – Pochodyła | ul. Wojska Polskiego 43, Milicz, tel. 728 825 528 6. Dolnośląska Bombka. Kreatywny Obiekt Multifunkcyjny | ul. J. Dąbrowskiego 3, Milicz, tel. 71 38 41 296, www.kom.edu.pl 7. Przetwory z ziaren i orzechów – oleje, mąki, musy. „Oleowita” | ul. Wojska Polskiego 54, Milicz, tel. 697 119 301, www.olejemilo.pl 8. Jabłka. Gospodarstwo sadownicze – Dziekan | ul. Sadownicza 17, Wierzchowice, (gm. Krośnice), tel. 71 38 46 113, 724 737 214, www.sadydziekan.pl

Produkt lokalny – przetwory owocowe

11. Przetwory owocowe. Gospodarstwo sadownicze – Elwira Gracz | ul. Sanatoryjna 7, Krośnice, tel. 71 38 33 932, 607 556 158 12. Wino gronowe i owocowe typu cydr. Winnica „Anna”, Przerwa Dariusz | ul. Ogrodowa 9, Krośnice, tel. 607 428 315, www.winnica-anna.pl 13. Tradycyjne wędliny wędzone. Zakład Przetwórstwa Mięsnego, Grzegorz Jankowski | ul. Szkolna 36, Krośnice, tel. 71 38 46 122 14. Ręcznie szyte pamiątki turystyczne. Usługi krawieckie „Igiełka” | ul. Kolejowa, Krośnice, tel. 691 732 327, www.igielka.net.pl (kandydat do znaku) 15. Chleb „Komyśniak”. Piekarnia „Rybka” | Gądkowice 4, (gm. Milicz), tel. 71 38 49 227 16. Pieczywo żytnie 100%. Piekarnia „Familijna” | Kuźnica Czeszycka 11, (gm. Krośnice), tel. 71 38 45 613, www.familijna.pl 17. Oleje z Doliny. Magdalena Dwornikowska | Moszyce 19F, (gm. Twardogóra), tel. 601 564 899, www.olejezdoliny.pl

Część WSCHODNIA 19. Miody i produkty pszczele. Gospodarstwo pasieczne „Gucio” | ul. Kościelna 28, Sośnie, tel. 691 666 053, 697 837 497, www.guciomiodek.pl 20. Tradycyjne dekoracje z suszu. „Byliny i Susz” – Agnieszka i Jarosław Lesiakowie | ul. Gimnazjalna 10A/10, Odolanów, tel. 698 249 964, www.bylinyisusz.pl 21. Ceramika artystyczna. Elements Studio Ceramika | Gorzyce Małe 26a, (gm. Odolanów), tel. 509 122 669 (kandydat do znaku) 22. Chleb „Baryczok”. Piekarnia „GS Przygodzice” | ul. Szkolna 7, Przygodzice, tel. 62 592 78 80, www.gsprzygodzice.ipolska.info

208

PRZYRODNICZA część Doliny Baryczy

SPRZEDAŻ KARPIA i innych ryb słodkowodnych Część ZACHODNIA 1. Gospodarstwo rybackie „Ruda Żmigrodzka” | Ruda Żmigrodzka, (gm. Żmigród), tel. 601 733 559, www.ryby.raftowicz.pl 2. Stawy Milickie SA | Ruda Sułowska 20, (gm. Milicz), tel. 71 38 47 110, www.stawymilickie.pl

Część ŚRODKOWA 3. Gospodarstwo rybackie „Milicz” | Milicz, tel. 71 38 40 464, www.grmilicz.pl 4. Gospodarstwo rybackie „Stawczyk” | Stawczyk 36, (gm. Milicz), tel. 601 178 827, www.milickiestawy.pl

Rekreacja na kajakach po rzece Barycz

6. Ośrodek Rekreacyjny „Sosenka” – wynajem kajaków | Stawczyk 14, (gm. Milicz), tel. 605 418 294, www.sosenka.com.pl 7. Kompleksowe Usługi Turystyczne w Dolinie Baryczy. Maciej Kowalski – nauka i jazda konna, wynajem kajaków i rowerów, przewodnik terenowy, birdwatching | Niesułowice 2, (gm. Milicz), tel. 665 145 094, www.baryczturystyka.pl 8. Łowisko wędkarskie. Jerzy Kabaciński | Drogoszowice, (gm. Twardogóra), tel. 697 316 635

Część WSCHODNIA

Odłowy karpia w Dolinie Baryczy

Część WSCHODNIA 5. Gospodarstwo rybackie „Możdżanów” | Możdżanów, (gm. Sośnie), tel. 601 781 053, www.rybymozdzanow.pl

REKREACJA Spędź wolny czas aktywnie i twórczo w Dolinie Baryczy i kolekcjonuj wrażenia.

9. Folwark Jeździecki „Jurand” – nauka i jazda konna | Przygodziczki 64, (gm. Przygodzice), tel. 512 392 243, www.folwarkjurand.pl

EDUKACYJNE Część ZACHODNIA 1. Centrum Edukacyjno-Turystyczne „Naturum”. Stawy Milickie SA | Ruda Sułowska 20, (gm. Milicz), tel. 71 38 47 110, www.stawymilickie.pl 2. Włodzimierz Ranoszek – oferta edukacyjna | ul. Szkolna, Sułów, (gm. Milicz), 605 619 956, www.wranoszek.pl

Cześć ZACHODNIA 1. Zespół Pałacowo-Parkowy w Żmigrodzie – oferta rekreacyjna, wynajem sprzętu turystycznego | ul. Parkowa, Żmigród, tel. 71 38 53 931, www.it-zmigrod.pl 2. Kompleksowe Usługi Turystyczne. Beata Głowacz – wynajem sprzętu turystycznego | Ruda Sułowska 11a, (gm. Milicz), tel. 603 976 169, www.zajazd-glowaczowka.pl 3. Włodzimierz Ranoszek – przewodnik terenowy | ul. Szkolna 6/1, Sułów, (gm. Milicz), tel. 605 619 956, www.wranoszek.pl

Część ŚRODKOWA 4. Łowisko wędkarskie w Kaszowie | Kaszowo 47, (gm. Milicz), tel. 601 727 892 5. Wypożyczalnia kajaków „Emirej” | ul. Krucza 12, Milicz, tel. 660 299 775, www.emirej.pl (kandydat do znaku)

Spacer z przewodnikiem po jednej ze ścieżek przyrodniczych

Część ŚRODKOWA 3. Kreatywny Obiekt Multifunkcyjny – warsztaty edukacyjne | ul. Dąbrowskiego 3, Milicz, tel. 71 38 41 296, www.kom.edu.pl

209

www.krosnice.pl | czynne: maj–wrzesień: pn., czw., pt. w godz. 8.00–16.00, sob.–nd. w godz. 10.00– 18.00; poza sezonem punkt IT nieczynny. <Punkt Informacji Turystycznej w Przygodzicach w Gminnym Ośrodku Kultury, ul. Wrocławska 52, tel.: 62 59 27 011, www.gokprzygodzice.pl | czynne: pn.– pt. w godz. 7.00–15.00, w weekend po wcześniejszym uzgodnieniu.

PRZEWODNICY LOKALNI Zajęcia edukacyjne pokazujące specyfikę obszaru

4. Ośrodek Edukacji Ekologicznej | ul. Sanatoryjna 19, Krośnice, tel. 71 38 46 040, www.krosnice.pl

Część WSCHODNIA 5. Rodzinny Park Przygód i Edukacji „Górecznik” | ul. Wrocławska 7, Antonin, (gm. Przygodzice), tel. 62 724 35 61, www.gorecznik.pl 6. Folwark Jeździecki „Jurand” – oferta edukacyjna „Wychodzimy z ławek”| Przygodziczki 64, (gm. Przygodzice), tel. 512 392 243, www.folwarkjurand.pl

Oferta KULTURALNA 1. Muzeum Bombki, Kreatyny Obiekt Multifunkcyjny |ul. J. Dąbrowskiego 3, Milicz, tel. +48 71 38 41 296, www.kom.edu.pl 2. Tańce i obrzędy zespołów ludowych, Gminny Ośrodek Kultury w Przygodzicach| ul. Wrocławska 52, Przygodzice, tel. +48 62 592 70 11, www.gokprzygodzice.pl

WAŻNE ADRESY INFORMACJA TURYSTYCZNA <Informacja Turystyczna „Baszta” w Zespole Pałacowo-Parkowym w Żmigrodzie, ul. Parkowa, tel.: 71 38 53 931, www.it-zmigrod.pl | czynne: kwiecień– październik: pn.–pt. w godz. 7.00–19.00, sob.–nd. w godz. 11.00–18.00, listopad–marzec: pn.–pt. w godz. 7.00–15.00. <Informacja Turystyczna w Miliczu, ul. Szewska 1B, tel.: 515 276 315, e-mail: turystyka@milicz.pl; https://www.facebook.com/informacjaturystycznamilicz/ | czynne: maj-wrzesień: pn.-pt. 8:00 -16:00, sob.-nd. 9:00 -17:00; październik-kwiecień: pn.-pt. 8:00-16:00 <Info Punkt KOM w Miliczu, ul. J. Dąbrowskiego 3, tel.: 71 384 12 96, www.kom.edu.pl | czynne: maj– wrzesień: pn.–pt. w godz. 9.00–15.00, sob.–nd. w godz. 10.00–18.00, październik–grudzień: pn.–pt. w godz. 9.00–15.00, nd. w godz. 10.00–18.00. <Centrum Informacji Turystycznej w Krośnicach, ul. Parkowa 30, tel.: 71 74 00 050, 71 38 46 040,

<Kompleksowe Usługi Turystyczne w Dolinie Baryczy. Maciej Kowalski | tel.: 665 145 094, www.baryczturystyka.pl <Włodzimierz Ranoszek – przewodnik terenowy | tel.: 605 619 956, www.wranoszek.pl <Usługa przewodnicka CET „Naturum”. Stawy Milickie SA | tel.: 71 38 47 110, www.stawymilickie.pl Hanna Jankowska, przwodnik terenowy, tel.: 697 437 397, www.kajaki-barycz.pl <Robert Kaczmarek – przewodnik terenowy, fotograf, przyrodnik, turysta, tel. 509 178 258 <Zofia Pietryka – przewodnik lokalny i edukator przyrodniczy, tel.: 606316128 <Aleksandra Wasińska – orniotolog, przewodnik, tel. 691 917 887 <Jakub Wencek Obrazy Lasu – leśne spacery fotograficzne i przyrodnicze / tel. 664 921 952, www.obrazylasu.pl/lesne-spacery/

WAŻNE STRONY WWW www.dolinabaryczy.travel www.dbpoleca.barycz.pl www.kolorowyszlakkarpia.barycz.pl www.dnikarpia.barycz.pl | www.edukacja.barycz.pl www.nasza.barycz.pl

Dolina Baryczy – blisko przyrody! APLIKACJA Dolina Baryczy Pobierz aplikację – mobilny przewodnik i karta lojalnościowa w jednym! więcej na: dolinabaryczy.travel

www GMIN: Gmina ŻmigródØ www.zmigrod.com.pl Gmina CieszkówØ cieszkow.pl Gmina MiliczØ milicz.pl Gmina KrośniceØ www.krosnice.pl Gmina TwardogóraØ www.twardogora.pl Gmina SośnieØ www.sosnie.pl Gmina OdolanówØ www.odolanow.pl Gmina PrzygodziceØ www.przygodzice.pl

210

ABC Doliny Baryczy

AUTORZY I ŹRÓDŁA WYKORZYSTANYCH W PRZEWODNIKU ZDJĘĆ Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy” uprzejmie dziękuje za przychylność w udostępnianiu zdjęć. Zamieszczony spis zdjęć odnosi się do konkretnych stron (numery stron są pogrubione), źródła zdjęć wymienione są w kolejności od góry od lewej na danej stronie. s. 1 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 6 – Ł. Kiełtyka, A. Kurzdym, R. Kaczmarek, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 7 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, R. Kaczmarek, Ł. Kiełtyka; s. 8 – Lila Dmochowska (www. dokumentyslaska.pl), W. Ranoszek; s. 9 – pl.wikipedia.org, domena publiczna (pozostałe zdjęcia); s. 10 – Gmina Żmigród, pl.wikipedia.org, pl.wikipedia.org, Biblioteka Narodowa Warszawa, pl.wikipedia.org, pl. wikipedia.org; s. 11 – Muzeum Miasta Ostrowa Wielkopolskiego, www.wbc.poznan.pl, Narodowe Archiwum Cyfrowe, www. hausschlesien.de; s. 12 – domena publiczna (wszystkie zdjęcia); s. 13 – Gmina Żmigród, domena publiczna, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu; s. 14 – „Illustrierte Wochenbeilage der Schlesischen Zeitung” 1934, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, M. Wójcik; s. 15 – „Stawy Milickie”, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, „Stawy Milickie”, s. 18 – Gmina Krośnice, Gmina Krośnice, C. Tajer; s. 19 – A. Kolańczyk; s. 20 – Gmina Krośnice; s. 21 – Gmina Milicz, Gmina Krośnice, Gmina Milicz; s. 22 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy” (wszystkie zdjęcia); s. 23 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy” (wszystkie zdjęcia); s. 24 – S. Wiącek; s. 25 – Rajd Hajstra (wszystkie zdjęcia); s. 26 – fotopolska.eu, en.wikipedia.org; s. 27 – Gmina Milicz, I. Demianiuk-Ozga; s. 28 – polska-org.pl (wszystkie zdjęcia); s. 29 – www. polska-org.pl, Gmina Odolanów, polska-org.pl, Gmina Sośnie; s. 32 – Winnica „Anna”; s. 33 – „Chata Łaniaków”, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 34 – T. Wojciechowski („Górecznik”), Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy” (pozostałe zdjęcia); s. 35 – Kreatywny Obiekt Multifunkcyjny, Gmina Twardogóra, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy” (pozostałe zdjęcia); s. 38 – Gmina Żmigród, Gmina Żmigród, A. Urbańczyk, „Stawy Milickie”; s. 39 – „Stawy Milickie”, Gmina Milicz, „Stawy Milickie”, Gmina Milicz; s. 40 – P. Jagodziński, Gmina Żmigród, www.polska-org.pl, Gmina Żmigród, Gmina Żmigród; s. 41 – Gmina Żmigród, www.barycz.pl, „Stawy Milickie” – M. Jankowiak, C. Tajer, Gmina Żmigród, „Stawy Milickie” – P. Kucharski, pl.m.wikipedia.org; s. 44 – Gmina Żmigród, Gmina Żmigród; s. 45 – www.polska-org.pl, www.polska-org.pl; s. 46 – Gmina Żmigród, P. Jagodziński; s. 47 – C. Tajer; s. 48 – Gmina Żmigród; s. 49 – Gospodarstwo rybackie „Ruda Żmigrodzka”; s. 50 – „Stawy Milickie” – P. Kucharski; s. 51 – A. Mastalerz, Gmina Milicz; s. 52 – „Stawy Milickie” – P. Kucharski, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, A. Urbańczyk; s. 53 – L. Matacz, www.polska-org.pl, Gmina Milicz; s. 54 – Gmina Milicz, C. Tajer; s. 56–57 – „Stawy Milickie”; s. 58 – A. Urbańczyk; s. 59 – I. Demianiuk-Ozga; s. 61 – W. Ranoszek, Gospodarstwo rolne – Michał Sznajder; s. 62 – „Stawy Milickie”, Gmina Żmigród; s. 63 – Gmina Żmigród, Gmina Żmigród, Gospodarstwo rybackie „Ruda Żmigrodzka”; s. 66 – „Dolnośląska Kraina Rowerowa”; s. 67 – „Dolnośląska Kraina Rowerowa”; s. 68 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 71 – C. Tajer; s. 72 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 73 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, A. Kurzdym; s. 75 – Gospodarstwo rybackie „Ruda Żmigrodzka”; s. 78 – Gmina Cieszków, www.szlakikulturowe.dolnyslask.pl, Gmina Milicz, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 79 – Gmina Milicz, Kreatywny Obiekt Multifunkcyjny, Gmina Milicz, A. Florczyk; s. 80 – Gmina Milicz, Gmina Krośnice, Gmina Krośnice; s. 81 – Gmina Krośnice, Gmina Twardogóra, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 82–83 – Gmina Cieszków (wszystkie zdjęcia); s. 85 – www. parafia.cieszkow.pl, s. 86 – Gmina Milicz, Gmina Milicz, Gmina Milicz, A. Biernat, Ostoja w Miliczu, Kreatywny Obiekt Multifunkcyjny, Gmina Milicz, Gmina Milicz; s. 87 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, Gmina Milicz, Gmina Milicz, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, Ł. Kiełtyka, Gmina Milicz, Nadleśnictwo Milicz; s. 89 – Gmina Milicz, M. Skiba; s. 90 – Gmina Milicz; s. 91 – Gmina Milicz (wszystkie zdjęcia); s. 92–93 – Kreatywny Obiekt Multifunkcyjny (wszystkie zdjęcia); s. 94 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, Gmina Milicz; s. 96 – Nadleśnictwo Milicz, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 97 – Stowarzyszenie „Partnerstwo

dla Doliny Baryczy”; s. 98 – Gmina Krośnice, www.polska-org.pl, Gmina Krośnice; s. 99 – C. Tajer, Gmina Krośnice, Gmina Krośnice, Gmina Krośnice; s. 100 – Gmina Krośnice; s. 101 – Gmina Krośnice; s. 102–103 – Gmina Krośnice (wszystkie zdjęcia); s. 104 – Gmina Krośnice, pl.wikipedia.org; s. 105 – Gmina Krośnice; s. 106 – Twardogóra (wszystkie zdjęcia); s. 107 – Gmina Twardogóra, Gmina Twardogóra, Gmina Twardogóra, Gmina Twardogóra, www.wroclaw. pl, Gmina Twardogóra; s. 108 – www.olesnica.nienaltowski.net z Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego; s. 109 – Gmina Twardogóra; www.wroclaw.pl; s. 110–111 – Gmina Twardogóra (wszystkie zdjęcia); s. 112 – Gmina Twardogóra (wszystkie zdjęcia); s. 113 – Gmina Twardogóra, www.wroclaw.pl; s. 114 – Nadleśnictwo Milicz; s. 115 – Gmina Krośnice (wszystkie zdjęcia); s. 116 – Gmina Milicz (wszystkie zdjęcia); s. 117 – Gmina Krośnice, Gmina Twardogóra, Gmina Krośnice; s. 118 – Gmina Twardogóra, Gmina Milicz; s. 119 – Gmina Twardogóra, Campus „Domasławice”, Gmina Milicz; s. 122 – „Dolnośląska Kraina Rowerowa”, Gmina Twardogóra; s. 123 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 126 – Gmina Krośnice; s. 127 – Gmina Twardogóra; s. 128 – Z. Pietryka; s. 129 – C. Tajer, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 130 – B. Dec, L. Matacz; s. 131 – A. Urbańczyk, A. Urbańczyk, www.barycz.pl; s. 132 – A. Urbańczyk, L. Matacz; s. 133 – Gmina Krośnice, P. Gorzelak; s. 134 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 135 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 136 – „Stawy Milickie”; s. 140 – Gmina Sośnie, Gmina Odolanów Gmina Odolanów; s. 141 – R. Kaczmarek, „Górecznik” (T. Wojciechowski), R. Kaczmarek; s. 142 – Gmina Sośnie; s. 143 – R. Kaczmarek, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, Gmina Sośnie; s. 144 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 145 – Gmina Sośnie; s. 146 – pl.m.wikipedia. org; s. 147 – Gmina Sośnie; s. 148 – R. Kaczmarek, Gmina Odolanów (pozostałe zdjęcia); s. 149 – R. Kaczmarek, Gmina Odolanów (pozostałe zdjęcia); s. 151 – Gmina Odolanów; s. 152 – Gmina Odolanów; s. 153 – R. Kaczmarek; s. 154 – R. Kaczmarek (wszystkie zdjęcia); s. 155 – R. Kaczmarek, „Górecznik” (T. Wojciechowski); Ł. Kiełtyka, R. Kaczmarek, Gmina Przygodzice; s. 156 – R. Kaczmarek; s. 157 – Ł. Kiełtyka; s. 158 – R. Kaczmarek (wszystkie zdjęcia); s. 159 – Pałac w Antoninie; s. 160 – R. Kaczmarek; s. 161 – Nadleśnictwo Antonin; s. 163 – Folwark jeździecki „Jurand”; s. 164–165 – „Górecznik”; s. 166 – Gmina Sośnie, R. Kaczmarek, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 167 – R. Kaczmarek, M. Wojtasik, „Górecznik”; s. 169 – R. Kaczmarek; s. 171 – R. Kaczmarek (wszystkie zdjęcia); s. 173 – R. Kaczmarek (wszystkie zdjęcia); s. 174 – Folwark jeździecki „Jurand”; s. 175 – Folwark jeździecki „Jurand”; s. 178 – A. Kolańczyk, P. Śnigucki, wikipedia.org, A. Kolańczyk, P. Śnigucki, Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”; s. 179 – A. Kolańczyk, C. Tajer, P. Śnigucki, W. Lewandowski, P. Śnigucki, P. Śnigucki; s. 180 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy” (wszystkie zdjęcia); s. 181 – Gmina Żmigród; s. 182 – A. Wasińska; s. 183 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy”, P. Śnigucki; s. 184 – P. Śnigucki, P. Śnigucki, A. Kolańczyk (pozostałe zdjęcia); s. 185 – A. Kolańczyk, A. Kolańczyk, P. Śnigucki, P. Śnigucki; s. 186 – P. Śnigucki, A. Kolańczyk (pozostałe zdjęcia); s. 187 – P. Śnigucki, A. Kolańczyk; s. 188 – P. Śnigucki, A. Kolańczyk; s. 189 – P. Śnigucki, A. Wasińska, P. Śnigucki; s. 190 – A. Kolańczyk, A. Wasińska; s. 191 – A. Kolańczyk; s. 192 – A. Kolańczyk, P. Śnigucki; s. 193 – R. Kaczmarek, P. Śnigucki; s. 195 – C. Tajer; s. 196 – M. Osińska, pl.wikipedia.org; s. 197 – pl.wikipedia.org, C. Tajer; s. 198 – www.infowire.pl; s. 199 – pl. wikipedia.org, P. Śnigucki; s. 200 – pl.wikipedia.org; s. 201 – C. Tajer (wszystkie zdjęcia); s. 202 – Gmina Krośnice; s. 203 – P. Śnigucki; s. 205 – C. Tajer; s. 206–207 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy” (wszystkie zdjęcia); s. 208–209 – Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Doliny Baryczy” (wszystkie zdjęcia), zdjęcie na okładce – Ł. Kiełtyka. Stowarzyszenie „PARTNERSTWO dla Doliny Baryczy” pragnie szczególnie podziękować za życzliwość, udostępnienie zdjęć i cenne wskazówki, bez których przewodnik nie mógłby ukazać piękna Doliny Baryczy, Aleksandrze Wasińskiej, Robertowi Kaczmarkowi, Piotrowi Śniguckiemu, Cezaremu Tajerowi, Edmundowi Radziszewskiemu, Włodzimierzowi Ranoszkowi. Wskazane jako zdjęcia Stowarzyszenie „PARTNERSTWO dla Doliny Baryczy” pochodzą ze zlecanych zdjęć różnych autorów, w tym zdjęć z pleneru 2015 Wrocławskiej Szkoły Fotografii afa. Część przyrodnicza zredagowana na podstawie „Przewodnika o niezwykłościach przyrody”, dziękujemy serdecznie Fundacji EkoRozwoju za udostępnienie.

Lokalny Bank dla lokalnych inicjatyw! Każdego roku Bank Spółdzielczy w Miliczu dużą część wypracowanego zysku przeznacza na wsparcie lokalnych inicjatyw, stowarzyszeń, szkół, sołectw, OSP i klubów sportowych. W ramach współpracy z Partnerstwem dla Doliny Baryczy wspieramy też organizację Dni Karpia oraz program Działaj Lokalnie, czyli granty dla wartościowych lokalnych działań.

BANK SPÓŁDZIELCZY W MILICZU