De familie Francart en de 'Tuileries et Briquetries Notre-Dame' in Tongeren

DE FAMILIE FRANCART EN DE ‘TUILERIES ET BRIQUETERIES NOTRE-DAME’ IN TONGEREN Auteurs: Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B), Jean-Marie Francart (L)

Inleiding

Tijdens mijn inventarisatie van Limburgse pannenovens en steenfabrieken vond ik voor Tongeren verschillende vermeldingen terug. Eén van die bedrijven ‘Tuileries et Briqueteries Notre-Dame’ trok mijn aandacht. Op het eerste zicht was er weinig informatie terug te vinden over het bedrijf. Over de oprichters des te meer. Hoe kon het dat er van de familie Francart een groot aantal patenten bestond en dat je over het bedrijf zelf geen enkel artikel terugvindt? Was het mogelijk dat dit bedrijf als eerste in België over een tunneloven beschikte en dat dit zelfs bij de grote experten van Vlaams industrieel erfgoed onbekend was? Vanwaar kwam de kennis van Sylvain en Henri Francart en hoe kwamen ze in Tongeren terecht?

De wegen van het internet zijn ondoorgrondelijk. Op een bepaalde dag in januari 2021 ontvang ik een mail van ene Jean-Marie Francart uit Eischen in het Groothertogdom Luxemburg die me vond via mijn website. Hij is een afstammeling van de familie Francart en heeft ook een neef in Tongeren met dezelfde naam. Ze zijn beiden kleinzonen van Henri Francart. Jean-Marie Francart in Tongeren is de laatste directeur van het Tongerse bedrijf ‘Pannen- en Steenbakkerij Onze-LieveVrouw’ dat definitief de deuren sloot in 1982. Samen reconstrueren we het verhaal van de familie en haar bedrijven en gaan we op zoek naar foto’s en documenten die dit verhaal documenteren en illustreren. Langzaam maar zeker ontstaat het beeld van een uniek bedrijf en van de familie Francart die vier generaties lang een opvallende rol speelde in de grofkeramische industrie in België.

Met de sluiting van het bedrijf ging ook het volledige archief verloren en verdwenen zowat alle bedrijfsgebouwen. Gelukkig konden we op basis van de informatie en kennis van Jean-Marie Francart en de hulp van zijn verre neef uit Luxemburg een stuk bedrijfsgeschiedenis bewaren voor de toekomst. Er ontbreken zeker nog stukken van het verhaal en er zijn allicht nog interessante documenten bewaard gebleven die we nog niet kennen.

Ik ben Jean-Marie Francart (Eischen, Luxemburg) en Jean-Marie Francart (Tongeren) erg dankbaar voor hun hulp en enthousiasme. Er zijn nog heel wat mensen die me geholpen hebben met suggesties en informatie. Speciale dank aan Leo Dignef, Mario Baeck, Steven Vandewal, Adriaan Linters en Paul De Niel.

4

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

De familie Francart: Een keramische geschiedenis van vier generaties Het verhaal van de industriële activiteiten van de familie Francart begint bij Sylvain Joseph Francart. Hij werd geboren op 16 augustus 1840 te Chapelle St. Laurent, een dorp in de huidige gemeente Incourt in Waals-Brabant. Zijn vader was smid en dat was zeker bepalend voor de carrière van Sylvain Francart.

Sylvain deed ingenieursstudies en huwde in 1876 met Julia Wilhelmina Maria Van Schendel (afb.1), geboren op 30 maart 1848 in Schaarbeek. Zij was de dochter van Petrus Van Schendel, een bekend Belgisch-Nederlands schilder die ook in techniek geïnteresseerd was. Sylvain verhuisde in 1875 van Tubize naar Turnhout en begon het bedrijf Tuileries et Briqueteries St. Joseph in Beerse. In 1884 gaat het gezin zelf ook in Beerse wonen, in Oosteneinde. Ze krijgen zeven kinderen. Zijn zoon Henri Joseph Alphonse Francart werd als zesde kind in Beerse geboren op 17 augustus 1882.

afb.1: Sylvain en Julia rond 1878 (familiearchief).

Henri doet zijn middelbare studies in Turnhout, waarschijnlijk in het SintJozefscollege. Vervolgens volgt hij een jaar wiskunde in Malonne (Namen), mogelijk in het Institut Saint-Berthuin. Daar leert hij zijn latere schoonbroer Henri D’hollander kennen. Hij doet ingenieursstudies aan de Ecole d’Arts et Métiers - Pierrard in Virton (afb.2) en studeert af als ‘ingénieur fumiste’, gespecialiseerd in oventechnieken. Aansluitend gaat hij voor een stage naar het Conservatoire des Arts et Métiers in Parijs waar hij alles leert over keramiek. Vanaf 1905 geeft Henri les in wiskunde in een school in Charleroi.

afb.2: Ecole Pierrard, Virton (Delcampe).

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

5

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren In 1907 verkoopt Sylvain zijn bedrijf in Beerse en in april van dat jaar verhuist het gezin (met enkel de kinderen Marguerite en Maria) naar een huis in de Momberstraat nummer 14 in Tongeren. In hetzelfde jaar begint Sylvain samen met zijn zoon Henri de nieuwe steenbakkerij. In 1908 volgt de oprichting van de vennootschap ‘Société Anonyme Tuileries et Briqueteries Notre-Dame’.

Sylvain Francart overlijdt kort daarna op 18 oktober 1908. Hij is dan 68 jaar oud.

Zijn overlijden kwam erg onverwacht. Vanaf dan is Henri, 26 jaar oud, alleen verantwoordelijk voor het bedrijf. afb.3 (links): Sylvain Francart, 1908 (familiearchief). afb.4 (rechts): Huwelijk Henri en Victorine, 1911 (familiearchief).

In 1910 koopt Henri’s oudere zus, Marguerite Francart, een woning in de Rue Lulay in Glons (op 10 km van het bedrijf in Tongeren) en ze verhuist naar daar samen met haar moeder Julia Van Schendel.

Henri trouwt in 1911 met Victorine Bernardina Maria d’ Hollander (afb.4), geboren op 22 oktober 1885 in Baasrode, Oost-Vlaanderen. Ze is afkomstig uit een familie van bierbrouwers in Baasrode. Na hun huwelijk gaan Sylvain en zijn echtgenote wonen in het huis in de Momberstraat op nummer 14 in Tongeren. Op 19 juli 1913 wordt Sylvain Vincent Frans Marie Francart in Tongeren als tweede kind geboren.

Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog gaat de familie (na de geboorte van hun derde kind in augustus 1914) op de vlucht naar Engeland. In het totaal zouden er zo’n 250.000 Belgen naar Engeland vluchten. Samen met zijn broer Joseph en zijn moeder Julia, ontvlucht Henri Francart met zijn gezin België via het neutrale Nederland. Het wordt een moeilijke reis. Moeder Julia is erg ziek en ze blijft in het dorp Holtum (Sittard-Geleen) in Nederlands Limburg wonen. Ze zou er overlijden in 1917. Henri bereikt met zijn gezin Engeland. Ze wonen er achtereenvolgens in Minehead (Zuid-West-Engeland) en Londen (72, Beckwith Road, Herne Hill, London).

Daar worden nog twee kinderen geboren.

Het gezin zou in totaal 11 kinderen hebben.

afb.5: Krantenbericht diploma’s “École Pierrard”

Na de oorlog vestigen ze zich samen in het huis in Glons. Vanaf dan begint de bloeiperiode van het bedrijf in Tongeren. Ook Sylvain (junior) stapt na zijn ingenieursstudies, eveneens aan de ‘Ecole d’Arts et Métiers’ in Virton (afb.5), in 1934 mee in het bedrijf.

Virton, 1934.

6

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L) Tijdens de Tweede Wereldoorlog kent het bedrijf, zoals vele andere, een moeilijke periode. Bij bombardementen van het station van Tongeren geraakt ook de fabriek zwaar beschadigd.

Sylvain (junior) trouwt met Leonie Anna Marie Joseph Dujardin, geboren op 15 januari 1916 in Glons, provincie Luik. Ze hebben samen vier kinderen. Een van hun kinderen, de oudste zoon Jean-Marie Francart (geboren in 1942), stapt in 1970 in het bedrijf. Henri Francart overlijdt op 23 december 1952 in Glons (afb.6). Victorine d’Hollander overlijdt op 24 maart 1968. Uiteindelijk hebben vier generaties het bedrijf geleid wanneer het in 1982 definitief sluit.

afb.6: Gedachtenisprentje Henri Francart (familiearchief).

Van Saint-Joseph in Beerse naar Notre-Dame in Tongeren (1875-1907) In 1874 start Sylvain Francart in Beerse bij Turnhout met een steen- en pannenfabriek (afb.7). Hij is dan 34 jaar oud. Zijn vennootschap ‘Tuileries et Briqueteries St. Joseph’ werd opgericht in 1875. Hij krijgt op 18 mei 1876 een vergunning van de deputatie van de provincie Antwerpen voor de oprichting van de fabriek en de uitbating van de kleigroeve. Zo is hij één van de pioniers van de Kempische baksteennijverheid. Het bedrijf beschikt vanaf het begin over een ringoven. Aanvankelijk produceerde men er ‘pannen, holle steen en paramentsteen’.

afb.7: Fabriek Sint-Jozef, Beerse (familiearchief).

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

7

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren Uit enkele bewaarde brieven maken we op dat Sylvains echtgenote Julia Van Schendel ook erg actief was in de onderneming. Zij doet blijkbaar de dagelijkse briefwisseling van de fabriek.

De meeste Kempische pannen- en steenbakkerijen kwamen er na het graven van de Turnhoutse vaart (1863-1874). Zo ontdekte men dat er dikke kleilagen afb.8: Topografische kaart in de ondergrond te vinden waren. Deze Kempische klei was erg bruikbaar Beerse (1904) met aanduivoor de productie van pannen en stenen. Door de aanleg van het nieuwe ding van de verschillende kanaal beschikte men ook over een interessante transportmogelijkheid. steenbakkerijen, aangeduid Tussen 1874 en 1907 werden in Beerse en omgeving wel dertig nieuwe als briq(uette)ris (Cartesius. bedrijven opgestart (afb.8). Iedereen die een geschikt perceel grond kon be). bemachtigen en het nodige kapitaal kon verzamelen begon er als steenbakker.

De bedrijven in de Kempen waren over het algemeen moderner dan de steenbakkerijen in de Rupelstreek, die vasthielden aan hun oude productiemethodes. Ze hadden bijna allemaal een ringoven, beschikten over een stoommachine en produceerden ‘machinale stenen’. Hierdoor, en door de lagere lonen in de Kempen, werden de Kempische bedrijven een belangrijke concurrent voor de traditionele steenbakkerijen langs de Schelde en de Rupel.

Was Sylvain Francart als ingenieur een pionier die een echte neus had voor zaken?

Hoe kwam hij in de Kempen terecht? Wat deed hij in de jaren vóór hij zich in Beerse vestigde? Dat blijft voorlopig onduidelijk. Hij blijkt in elk geval de nodige kennis te hebben gehad om daar als één van de eersten te starten met een nieuwe fabriek én met een ringoven. Een techniek die nog niet zo lang in gebruik was. De eerste ringoven werd in België in 1868 gebouwd door Hallemans in Hemiksem.

Na de oprichting van het bedrijf krijgt Sylvain in 1877 van de deputatie van de provincie Antwerpen een vergunning voor een stoommachine en in 1881 voor nog een bijkomende stoommachine van 45 pk. Het bedrijf beschikt waarschijnlijk over verschillende strengenpersen om ‘machinale stenen’ en holle elementen te produceren. Het lijkt erop dat Sylvain Francart één van de pioniers is geweest voor de productie van holle elementen en van pannen met een dubbele sluiting.

8

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L) Op een briefhoofd uit 1887 staat het assortiment vermeld: ‘Briques plein et creuses, de toutes dimensions. Tuiles mécaniques à emboitement. Faitieres.

Couvertures de mur. Carreaux. Tuyaux à emboitements. Tuyaux de drainages’.

Op een ander briefhoofd uit 1894 is het aanbod nog omvangrijker: ‘Plafonds et toitures incombustibles système Francart. Voliges. Tuiles mécaniques, rouges et émaillées. Carreaux. Produits divers. Briques à moulure et parement. Briques creuses.’ Het gaat dus om volle en holle brikken, sierstenen, gevelstenen, mechanische sluitpannen met diverse afwerking, nokpannen, muurkappen of -dekstenen, tegels, drainage- en afvoerbuizen, onderdakelementen… en het ‘système Francart’.

Met de producten van zijn bedrijf is Sylvain aanwezig op de (wereld) tentoonstellingen van Antwerpen 1885 (bronzen én zilveren medaille), Brussel 1888 (médaille d’excellence), Antwerpen 1894, Brussel 1897 (gouden medaille) en Luik 1905 (gouden medaille). Hij behaalt er telkens belangrijke onderscheidingen. Op deze manier én door zijn goede contacten met architecten en industriëlen slaagt hij er in zijn producten in heel België te verkopen.

Sylvain Francart produceert dus al erg vroeg een breed assortiment aan keramische producten, waaronder zijn ‘système Francart’, een uniek systeem van keramische elementen die gebruikt werden in combinatie met een metalen draagstructuur om grote overspanningen te maken. Het werd toegepast in kerken, feestzalen en fabriekshallen.

Voor dit systeem krijgt hij op een tentoonstelling in Brussel een ‘médaille d’excellence’ en bekomt hij een patent. Ook in het officiële verslagboek van de tentoonstelling van 1885 in Antwerpen krijgt hij een erg positieve vermelding: “L’une des maisons y établies, la Société Anonyme des Briqueteries et Tuileries St-Joseph, a exposé, dans un pavillon style flamand, des produits de bel aspect et surtout de qualité supérieure. Cette maison s’efforce, par le perfectionnement de ses procédés, à retrouver les débouchés importants que le bassin du Rupel possédait autrefois pour l’exportation et qu’il s’est laissé enlever en ne mettant pas sa fabrication au niveau de la concurrence étrangère.

Les produits exposés par la Société Anonyme des Briqueteries et Tuileries StJoseph dont M. Francart est le fondateur et l’administrateur-directeur, ont obtenu deux médailles : l’une de bronze pour l’exportation, l’autre d’argent pour la classe de matériaux de construction, la plus haute récompense qui ait été accordée aux exposants belges et étrangers de produits similaires.”

Tussen 1890 en 1900 wordt het ‘système Francart’ toegepast bij de bouw van verschillende, meestal neogotische, kerken in België. De meeste daarvan werden ontworpen door de Luikse architect Clément Léonard. Het zou gaan om de kerk Saint-Louis in Luik (1892), de Saints-Antoine-Ermite-et-Apolline in Pepinster (1899), de Saint-Rémy in Ittre (1899), de Sacre Coeur in Aarlen (1895), de SaintNicolas in La Roche-en-Ardenne (1901) en de Saint-Hubert in Esneux (1901).

Voor de neogotische kerk in Pepinster, gewijd in 1899, wordt het ‘système Francart’ als volgt uitgelegd: “Des poutrelles en fer, disposées en cornières de 8,5 kg au mètre courant, constituent l’ossature de la voûte en berceau. Dans ces cornières sont glissés des bardeaux de terre cuite de 80 cm sur 40 cm. Ces bardeaux forment un fond original de couleur naturelle ocre rouge sur lequel se détachent des peintures réalisées par Adolphe Tassin.“ De regio Antwerpen en de provincie Limburg waren de belangrijkste afzetgebieden voor de Kempische baksteenproducenten. Het transport gebeurde TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

9

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren via het kanaal, via de weg en, wat later, met de tram of de buurtspoorweg.

Sylvain Francart ijverde al in 1884 voor de aanleg van een buurtspoorweg van Turnhout naar Antwerpen en een aansluiting langs het kanaal in Beerse.

Veel steenbakkerijen hadden een eigen vrachtschip of ‘pont’ waarmee de producten vervoerd werden. Ook Sylvain Francart had een eigen vrachtschip. In de krant ‘Het Annoncenblad van Moll’ van 23 december 1890 lezen we dat die week de schuit van Sylvain Francart, die met 10.000 stenen geladen was, lek was geraakt en zonk in de vaartkom van Turnhout...

Sylvain Francart verkoopt zijn bedrijf in 1907. Nochtans heeft hij in 1906 nog een nieuwe stoommachine in het bedrijf laten plaatsen, een ééncilinder Corlissmachine van 109 pk van de ‘Société Anonyme des Ateliers de Construction H. Bollinckx’ uit Brussel.

Het is nog onduidelijk of hij de aandelen van de vennootschap aan zijn medeaandeelhouders verkoopt of dat het bedrijf in zijn geheel van eigenaar verandert. In elk geval is vanaf dan ene Albert Tircher directeur van het bedrijf.

De oorspronkelijke vennootschap wordt pas definitief opgeheven op 12 januari 1911 (Acte 489 - 1911).

“Ter oorzake van vertrek” worden op 15 april 1907 de overblijvende “meubels en boerengerieven” van de familie Francart openbaar verkocht door notaris Boone.

We weten niet precies waarom Sylvain in 1907 van Beerse naar Tongeren gaat om daar een nieuw bedrijf te starten. Werd de concurrentie ter plaatse te groot?

Was er een probleem met de beschikbaarheid van voldoende klei? Was hij op zoek naar een betere klei voor de producten die hij wou maken?

In de jaren daarna verwisselt de fabriek nog verschillende keren van eigenaar.

Het lijkt er op dat er desondanks nog lang contacten bleven bestaan tussen de familie Francart en hun vroegere bedrijf in Beerse. In 1907 neemt Sylvain Francart met zijn producten deel aan de provinciale tentoonstelling in Sint-Truiden. Het is erg onwaarschijnlijk dat de nieuwe fabriek in Tongeren dan al operationeel was.

De kans bestaat dus dat hij ‘zijn producten’ aankocht van de nieuwe eigenaars.

Rond 1930 koopt Edward Wouters de fabriek over van Albert Tircher. Na het faillissement van Wouters in 1939 werd de Nederlander Tack de nieuwe eigenaar.

Die verkocht het tijdens de tweede wereldoorlog aan familie Van der Wee en vanaf dan draagt het bedrijf de naam Nova. In 1947 beschikt het over twee ovens en produceert het enkel nog bakstenen. In 1995 werd de fabriek uiteindelijk overgenomen door nv Wienerberger en die is er op dit ogenblik nog altijd actief.

Een nieuw en innovatief bedrijf in Tongeren (1907-1919) In 1907 verkoopt Sylvain Francart zijn bedrijf in Beerse en in april van dat jaar verhuist het gezin naar een huis in de Momberstraat in Tongeren. In hetzelfde jaar begint hij samen met zijn zoon Henri een nieuw bedrijf.

In 1908 volgt de officiële start van het bedrijf ‘Société Anonyme Tuileries et Briqueteries Notre-Dame’. De vennootschap werd opgericht op 26 augustus 1908 bij notariële akte van notaris Van Ormelingen in Tongeren.

Uit de akte kennen we niet alleen de aandeelhouders en de verdeling van de aandelen, ze bevat ook andere interessante informatie. Sylvain Francart brengt niet alleen een aantal gronden in die hij in 1907 heeft aangekocht

10 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L) of waarop hij een optie heeft, maar ook de fabriek die nog gedeeltelijk in opbouw is, materialen en machines, maar ook zijn kennis, klantenbestand én de brevetten die hij verkreeg voor een aantal unieke producten.

afb.9: De nieuwe fabriek: oudste foto van het bedrijf, nog zonder tunneloven, 1908 (familiearchief).

Het maatschappelijk kapitaal van de onderneming bedroeg 300 000 Belgische frank, verdeeld over 600 aandelen waarvan vader en zoon Francart 155 aandelen in eigendom hadden. De overige waren in het bezit waren van een aantal notabelen, architecten en industriëlen: Georges Dhayer, architect, Brussel; Joseph Pauwels, architect, Brussel; Marie Bolle, weduwe van aannemer Joseph Detry, Elsene; François Herzé, industrieel, Luik; Auguste Ghilain, contructeur, Luik; Emile Versé, industrieel, Antwerpen; Lucien Mercken, geneesheer, Tongeren; Ludovic de Schaetzen, rentenier, Tongeren; Frans de Schaetzen, bankier, Tongeren; Arnould de Schaetzen, bankier, Tongeren; Armand Claessens, advocaat, Tongeren; Arthur de Hemricourt de Grunne, senator, Rutten; Leon de Hemricourt de Grunne, eigenaar, Rutten; Joseph Delvoie, advocaat en provincieraadslid, Tongeren; Leon Swinckels, apotheker, Tongeren en Victor Nijsten, industrieel, Tongeren.

De familie Francart had duidelijk een goed netwerk, zowel bij architecten en ondernemers, die belangrijk konden zijn voor het bedrijf, als in de lokale katholieke elite. Zouden er dan toch al eerder goede contacten geweest zijn tussen de familie Francart en de stad Tongeren?

Bij de aandeelhouders zijn er enkele opvallende namen. Brussels architect Georges Dhaeyer (1867-1939) was één van de belangrijkste aanhangers van de neogotiek in het Brusselse. Er zijn heel veel particuliere woningen en andere gebouwen bewaard gebleven die door hem werden ontworpen. Joseph Pauwels was eveneens een erg actief Brussels architect. Hij ontwierp ook het Klooster van Gerkenberg in Bree. Auguste Ghilain (1830-1912) was een Luiks ondernemer gespecialiseerd in staalconstructies. ’Les Ateliers Auguste Ghilain de Liège’ bouwde onder meer stalen bruggen, koolmijninfrastructuur en allerlei grote gebouwen (o.m. het voormalige Casino in Oostende).

In een catalogus uit 1922 pakt men uit met de relaties die Sylvain Francart had bij belangrijke overheidsadministraties en aanverwante diensten. Blijkbaar werden zijn producten regelmatig voorgeschreven in grote overheidsopdrachten. Hij was er duidelijk in geslaagd om zijn klanten die hij in Beerse had ‘mee te nemen’ TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

11

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren naar zijn nieuw bedrijf in Tongeren: “C’est dans les grandes administrations qu’il trouva surtout l’application de ses produits: Génie, Chemins de Fer, Vicinaux, Ponts et Chaussées, toutes ces administrations ont depuis des années exigé les produits du SYSTEME FRANCART”.

afb.10: Catalogus Francart, 1922 (Delcampe).

Henri Francart nam net als zijn vader deel aan verschillende ‘tentoonstellingen’.

Dit zorgde voor bekendheid van het bedrijf en van hun producten. Het was in die tijd een manier om zich te onderscheiden van anderen. In 1907 nam het bedrijf deel aan de provinciale tentoonstelling ‘Exposition provinciale du Limbourg’ in Sint-Truiden (diplôme d’honneur), in 1910 aan de ‘Exposition Universelle de Bruxelles’ (médaille d’or) en in 1913 aan de Wereldtentoonstelling in Gent (grand prix). De gewonnen prijzen vermeldden ze uiteraard met trots op het briefhoofd van het bedrijf.

afb.11 (links): Henri Francart, pasje tentoonstelling Brussel, 1910 (familiearchief). afb. 12 (rechts): Reclamekaart tentoonstelling Brussel, 1910 (familiearchief).

Sylvain Francart overlijdt kort na de start van de nieuwe fabriek op 18 oktober 1908. Vanaf dan is Henri, 26 jaar oud, alleen verantwoordelijk voor het bedrijf.

De nieuwe fabriek werd opgericht vlak ten noorden van het station van Tongeren, tussen de twee spoorlijnen (afb.13). Daar had Sylvain Francart een groot terrein kunnen kopen. In de oprichtingsakte van het bedrijf staan drie percelen vermeld én de optie op nog twee andere percelen. Het gaat om kadasterpercelen A235g, A236 en A215d, allen in het ‘Maastrichterveld’, aangekocht door Sylvain Francart in juni en juli 1907. Hij heeft op dat moment blijkbaar ook nog een optie op de percelen A257 en A258a. Op die locatie was ook voldoende klei beschikbaar.

Zo ontstond in de loop van de volgende jaren een omvangrijke kleigroeve van

12 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L) zo’n 25 hectare. Ook aan de andere kant van de spoorlijn Tongeren-Hasselt werd klei gedolven. Heel wat jaren bestond er een tunneltje onder het spoor om de klei naar de fabriek te transporteren.

afb.13: Topografische kaart Tongeren (1939). Ligging van de fabriek aan het station van Tongeren (aangeduid in het groen), 1939 (Cartesius. be).

De klei die men hier in Tongeren kon afgraven was zogenaamde ‘klei van Henis’, een heel ander type klei dan de klei uit de Kempen. Uitermate geschikt voor de productie van pannen en lichte keramische elementen zoals ze door het bedrijf van Sylvain en Henri Francart werden geproduceerd. In de beginjaren werd de klei met de schop uitgegraven en in kiepwagens gedaan. Die werden met een treintje via een smalspoor naar de fabriek gereden. Later werden de wagentjes naar beneden gelaten en via een elektrische lier opgetrokken tot het fabrieksgebouw.

Via het station van Tongeren was er een goede aansluiting op het spoorwegennet. Dat was belangrijk, zowel voor de aanvoer van grondstoffen en steenkool (in de beginjaren allicht uit het Luikse) als voor het transport van afgewerkte producten in heel België en naar het buitenland.

De spoorlijn 23 Tongeren - Sint-Truiden - Drieslinter (Tienen) werd aangelegd tussen 1878 en 1879. Het reizigersverkeer werd opgeheven in 1957. Het goederenverkeer vanuit Tongeren stopte in de loop van de jaren ’60. De spoorlijn 34 Hasselt - Tongeren - Luik werd aangelegd tussen 1856 en 1877.

Het bedrijf lag precies tussen de twee spoorlijnen en had een rechtstreekse aansluiting op het station.

De eerste bakstenen van het bedrijf werden volgens de overlevering met de hand gemaakt en gebakken in een veldoven. Allicht werd daarmee de eerste productiehal gebouwd. Volgens verhalen binnen de familie zou het kunnen dat Sylvain Francart al in 1902 in Tongeren actief was. Daarvan zijn evenwel voorlopig geen bewijzen te vinden.

Het bedrijf kon van bij de start een beroep doen op ervaren medewerkers. Enkele gezinnen waren immers Sylvain Francart gevolgd van Beerse en Turnhout naar Tongeren. Het zou onder meer gaan over de families Roefs, Cools en Marguillier.

De nieuwe fabriek kreeg een erg moderne uitrusting. In augustus 1907 krijgt Sylvain Francart de goedkeuring van de stad Tongeren om twee stoomtuigen te mogen plaatsen, één van 100 PK en één van 30 PK. Het bedrijf is dus al actief voor de officiële oprichting van de vennootschap.

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

13

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren De fabriek beschikte al na enkele jaren over een tunneloven. Mogelijk was dit de eerste functionele tunneloven in België. Oorspronkelijk werd gedacht dat de oven al bij de oprichting van het bedrijf in 1908 werd gebouwd. Volgens een vermelding in een fotoalbum van de familie werd echter pas in 1913 met de bouw van de tunneloven gestart en werd hij pas na de Eerste Wereldoorlog, in 1922, afgewerkt en in gebruik genomen. De eerste jaren werkte het bedrijf dus met een andere oven. Daarover is verder niets bekend. De vraag is hoe men in de periode tussen 1908 en 1922 het uitgebreide assortiment aan producten (pannen, speciale bakstenen, holle elementen…) kon aanbieden? Met een traditionele veldoven was dat niet mogelijk geweest. Een andere mogelijkheid is dat er in die beginjaren een nauwe samenwerking bleef bestaan met het bedrijf Sint-Joseph in Beerse en dat Henri Francart samenwerkte met de nieuwe eigenaar om ‘zijn’ producten te blijven leveren. Hoe dan ook was het bedrijf tijdens de Eerste Wereldoorlog waarschijnlijk nauwelijks actief.

afb.14: Bouw van de tunneloven haaks op de grote bedrijfshal (familiearchief).

afb.15: Bouw van de tunneloven. Zicht op de bouw van de bovenkant van de tunnel, gezien vanaf de bedrijfshal (familiearchief).

14 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L) Vader en zoon Francart waren steeds op zoek naar betere productietechnieken.

Henri dient heel wat aanvragen in voor patenten in binnen- en buitenland (Engeland (afb.16), USA, Duitsland, Frankrijk, Denemarken...). In de oprichtingsakte van het bedrijf wordt de inbreng vermeld van “des brevets pour système de tuiles et pour fabrication de tuiles tirée à faux talon, accordés le quinze juin dix-neuf cent sept, sous les n° 200602 et 200603, à afb.16: Illustratie uit Brits ocM. Henri Francart”. Het gaat blijkbaar trooi, 1918 (Google Patents). om Belgische patenten of octrooien.

Het volgende dat we terugvonden dateert van 1912 en gaat over een ‘kliksysteem’ voor keramische elementen.

In de jaren ‘20 bekomt hij een Belgisch octrooi (nr. 292571) voor een betere luchtcirculatie in tunnelovens, waarvoor hij eerder al een Engels (1918) en later ook een Amerikaans patent aanvraagt (1925). Die luchtcirculatie bleek immers een belangrijk probleem te zijn bij de eerste tunnelovens. Er volgen er nog heel wat patenten, tot in 1960, gaande van patenten voor betere droogtechnieken tot patenten voor betere types van gegoten keramische elementen…

De kennis en ervaring die ze opdoen met nieuwe technieken verkopen ze ook aan andere bedrijven. Met dat doel werd rond 1925 een afzonderlijk bedrijf opgericht: ‘s.a. Fours et Appareils Francart’. In binnen- en buitenland werden blijkbaar tunnelovens gebouwd volgens hun ontwerp. Enkele oude foto’s tonen tunnelovens die in de jaren ’20 onder licentie door een Frans ingenieursbureau (Durieux & Cie, Paris) gebouwd werden in Frankrijk en in Luxemburg.

De eerste tunneloven van België Sylvain en Henri Francart bouwden in hun fabriek in Tongeren waarschijnlijk de eerste functionele tunneloven in België. Volgens een vermelding in een fotoalbum van de familie werd in 1913 met de bouw van de tunneloven gestart en werd hij na de Eerste Wereldoorlog, in 1922, afgewerkt en in gebruik genomen.

Het principe van de tunneloven was al bekend in het eind van de 19de eeuw, maar men slaagde er niet in om betrouwbare tunnelovens te bouwen bij grofkeramische bedrijven (pannen, stenen, enz.). De eerste tunnelovens werden in gebruik genomen voor de productie van fijnkeramiek, zoals bij het bedrijf Boch in La Louvière (1904). De meeste steen- en pannenbakkerijen beschikten over een ringoven. Deze techniek stond veel beter op punt. De eerste Belgische ringoven werd in 1868 gebouwd door Hallemans in Hemiksem. Er werden zelfs nog na de Tweede Wereldoorlog nieuwe ringovens gebouwd.

Pas na de Tweede Wereldoorlog schakelde men algemeen over naar grote tunnelovens.

Bij een ringoven bevinden de ongebakken producten zich in verschillende kamers en verplaatst het vuur zich van de ene kamer naar de andere. Dit maakt een continu bakproces mogelijk. Bij een tunneloven bevinden de ongebakken producten zich op wagentjes die één voor één in de oven geduwd worden. Langzaam verplaatsen de wagentjes zich tot in de vuurzone waar de producten gebakken worden en vervolgens langzaam weer afkoelen. In de praktijk bleek het altijd erg moeilijk om die langzame opwarming en afkoeling mogelijk te maken. Sylvain en Henri Francart zochten en vonden duidelijk oplossingen hiervoor. De vele patenten tonen dat aan.

Het unieke verhaal van de familie Francart blijkt nauwelijks of niet bekend te zijn in de Belgische literatuur over industrieel erfgoed of over de geschiedenis van de keramische nijverheid. Hier en daar vindt men vermeldingen van ‘de eerste tunneloven’, bijvoorbeeld bij de familie Ampe in Egem-Pittem in 1924 of bij de ‘Céramiques et Briqueteries Mecaniques du Littoral’ in Kortrijk in 1933… De tunneloven van Sylvain en Henri Francart was duidelijk eerder in gebruik!

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

15

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren

afb.17: Een tunneloven in gebruik, allicht gebouwd volgens het voorbeeld van Francart, St. Amand (NoordFrankrijk), 1924 (familiearchief).

In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. Vanaf 31 juli 1914 gebeurt er een algemene mobilisatie. Op 5 augustus worden er in Limburg door het Belgisch leger verschillende bruggen opgeblazen, ook vlak bij het station in Tongeren. In de dagen daarna trekt het Duitse leger Limburg binnen en worden in Tongeren verschillende mensen doodgeschoten… Kort daarna gaat de familie Francart op de vlucht naar Engeland. Samen met zijn broer Joseph en zijn moeder Julia vertrekt Henri Francart met zijn gezin via het neutrale Nederland. Ze bereiken Engeland en wonen er achtereenvolgens in Minehead en Londen. Het is niet duidelijk waar Henri tijdens de oorlog werkt in Londen, maar hij doet in die periode wel verschillende patentaanvragen. Misschien had hij ook contact met Engelse keramische bedrijven.

afb.18: Uitnodiging tot een algemene vergadering, 1926 (Stadsarchief Tongeren, De Postrijder).

Het bedrijf in Tongeren blijft vermoedelijk gedeeltelijk verder werken.

Tijdens de oorlogsperiode verschijnen er oproepen voor de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering (afb.18).

Allicht was het nochtans erg moeilijk om onder de oorlogsomstandigheden te blijven produceren en verkopen. Op de algemene vergadering in 1919 werd de rekening gemaakt voor de hele periode van 1914 tot 1919.

In 1919 komt Henri Francart met zijn gezin weer naar huis. Niet meer naar Tongeren: daar is hun woning door een bombardement zwaar beschadigd. Ze gaan wonen in het huis van de familie in Glons (afb.

19).

Het bedrijf zelf kwam waarschijnlijk ook niet ongeschonden uit de Eerste Wereldoorlog…

16 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L)

afb.19: Huis van de familie Francart in Glons (familiearchief).

De bloeiperiode en nog een wereldoorlog (1919-1945) De bloeiperiode van het bedrijf was zeker de periode tussen de twee oorlogen.

De heropbouw na de oorlog zorgde enkele jaren voor een grote vraag naar bouwmaterialen.

De fabriek beschikte dus vanaf 1922 over een gasgestookte tunneloven volgens eigen ontwerp, van gas voorzien door een kolenvergasser. Er was een stoomketel voor de eigen elektrische centrale waarmee gelijkstroom werd geproduceerd.

De geproduceerde warmte en stoom werden gebruikt voor de stoommachines en in de droogkamers. De oorspronkelijke tunneloven was een gemetste tunnel van ongeveer 75 meter lang. Hij zou tot aan de sluiting van de fabriek in 1982 in gebruik blijven. De wagentjes werden in de smidse van het bedrijf zelf gebouwd en onderhouden.

Een gedeelte van de uitrusting werd allicht aangekocht. Andere machines werden ter plaatse ontworpen en gemaakt. Aan de droogkamers en de tunneloven werden in de loop van de jaren steeds verbeteringen aangebracht.

In de jaren ’20 werden twee zogenaamde emmerbaggermachines (afb.20) aangekocht bij de firma Boomse Metaalwerken nv.

Dit bedrijf werd opgericht meteen na de Eerste Wereldoorlog om in eerste instantie beschadigd spoorwegmateriaal te herstellen. Al snel specialiseerde Boomse Metaalwerken zich in de fabricatie van graafen baggermachines voor de baksteenindustrie in de Boomse regio.

Een emmerbaggermachine is een graafmachine met een ‘ketting van emmertjes’ die de klei afgraven en storten in wagens of op een transportband. In de kleigroeve van Francart stond de ene machine bovenaan om de bovenliggende lagen af te graven, de andere stond lager voor het afgraven van de klei.

De klei werd in blokken van ongeveer 50 kg enkele weken opgeslagen in een kleikelder en daarna naar de strengenpers gebracht. Het bedrijf werkte met minstens twee strengenpersen. Ze produceerden zowel bakstenen als holle pannen en andere holle elementen. De onderdelen van de stengenpersen sleten TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

17

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren erg snel. Na enkele uren moesten bepaalde onderdelen vervangen worden en wisselde men van pers. Het op lengte snijden van stenen en pannen vereiste heel wat vakkennis en ervaring. Op die manier produceerde men in het bedrijf ook unieke holle pannen die met een handbediende pers werden afgewerkt. In het bedrijf gebeurde hoe dan ook nog heel veel met de hand. Op een bepaald moment waren er zo wel 162 mensen in dienst bij het bedrijf (afb.21).

afb.20: Emmerbaggermachine in de kleigroeve met dikke laag klei van Henis, ‘exkavateur’ en transportband (P. Denis, Geologie van Limburg, 1979).

Het aantal motoren was erg beperkt en men gebruikte lange assen met riemschijven en aandrijfriemen om het vermogen over te brengen. Het rendement hiervan was slecht en deze manier van werken zorgde voor een erg onveilige werkomgeving.

Het drogen van de stenen en pannen was een permanente zorg. Bij het gebruik van een tunneloven was het belangrijk dat de keramische producten extra droog zijn. Het opwarmen gebeurt immers relatief snel waardoor de gebakken producten kunnen barsten of ontploffen. Van bij de bouw van de fabriek werd er met droogkamers gewerkt. Naargelang de productie toenam werden er steeds droogkamers bijgebouwd. Ook boven de tunneloven. Het bedrijf werd daardoor steeds verder uitgebreid.

afb.21: Personeel Francart, 1928 (Stadsarchief Tongeren).

18 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L)

Uitzicht van het bedrijf Het bedrijf kende zijn maximale omvang rond de Tweede Wereldoorlog. Het dossier van de oorlogsschade bevat een plattegrond van de hand van Tongers architect Ulrix. Hierop is mooi de structuur van het bedrijf te zien. Zowat alle afmetingen zijn aangegeven.

afb.22: Plattegrond fabriek Tongria (Rijksarchief Hasselt, dossier oorlogsschade WOII).

Links is er de grote hal waar de productie gebeurt en op de eerste verdieping de drooginstallatie ondergebracht is. Een gedeelte van de gelijkvloers is ook als opslagruimte in gebruik. Aan de achterzijde daarvan liggen de twee machineruimtes en daarnaast de ruimte met de stoomketels. De klei komt achteraan binnen via een transportband op de eerste verdieping.

Haaks op dit grote gebouw is de 75 meter lange tunneloven gebouwd. De kolenvergasser ligt helemaal rechts langs de tunneloven. Er is ook een kleine oven aangeduid. Aan de voorzijde liggen nog de garage, enkele werkplaatsen en opslagruimten. De laadkade ligt ten zuiden van het gebouw en heeft een aansluiting op het station van Tongeren.

Vlakbij liggen de kantoren en twee woningen.

Helemaal links liggen drie woningen. Die zullen na de Tweede Wereldoorlog niet meer heropgebouwd worden. Verder ook het kerkje met daaraan vast de directeurswoning.

Vlakbij ligt nog een hangar. Daar ligt ook de feitelijk ingang van het bedrijf. Alle ruimte daartussen is opslag van producten.

Omdat heel veel handelingen handmatig gebeurden kon men wel een grote variatie aan producten aanbieden. Het bedrijf ‘Tuilerie et Briqueterie NotreDame’ had dan ook een erg uitgebreid assortiment. Er zijn een aantal catalogi van het bedrijf bewaard gebleven die een goed beeld geven van het aanbod.

Naast de gewone bakstenen en pannen in allerlei formaten en afwerkingen was er het bekende ‘système Francart’, dat evolueerde naar allerlei types van onderdak- en vloerelementen en uiteindelijk naar de meer bekende traditionele welfsels met ‘potten’. De productie van deze welfsels werd gestart kort voor de Tweede Wereldoorlog onder de nieuwe merknaam ‘Tongria’ (afb.23).

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

19

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren

afb.23 (links): Advertentie Tongria, 1935 (stadsarchief Tongeren). afb.24 (rechts): Systeem Francart, catalogus 1922 (Delcampe).

Het ‘Système Francart’ (afb.24) werd al rond 1885 door Sylvain Francart in zijn bedrijf in Beerse ontwikkeld. Andere producenten boden nadien gelijkaardige elementen aan. Dit eerder industriële bouwsysteem werd ook nog in de periode tussen de wereldoorlogen gebruikt bij de bouw van industriële hallen, kerkgewelven en feestzalen. In 1931 werd het ‘système Francart’ toegepast bij de heropbouw van de stadsschouwburg in Leuven (afb.25) en waarschijnlijk ook voor het dak van de machinezaal van het Instituut voor Mechanica van de Universiteit van Leuven.

Het bedrijf produceerde ook specifieke holle elementen voor kerkelijke gebouwen (‘accesoires pour églises’), meer bepaald voor (neo)gotische ramen en bogen.

afb.25: Heropbouw van de schouwburg te Leuven (familiearchief).

Erg populair in het begin van de twintigste eeuw waren de kleurrijke geglazuurde gevelstenen en tegels die veelvuldig gebruikt werden bij stadswoningen uit die tijd. Gelijkaardige geglazuurde tegels en elementen werden ook als binnenafwerking en in sanitaire ruimtes gebruikt. In een van de catalogi staan mooie gekleurde voorbeelden. De firma produceerde dergelijke geglazuurde stenen tot in de jaren ’30. Daarna was er geen vraag meer naar. Het kerkje, gewijd aan Sint-Jozef, dat door het bedrijf voor het eigen personeel werd gebouwd in de Henisstraat, is een prachtig voorbeeld van het gebruik van deze geglazuurde stenen en elementen (afb. 26 en 27).

20 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L)

afb.27: Interieur van de paafb.26: Bouw van de parochiekerk Sint-Jozef, metaal-

rochiekerk Sint-Jozef (Foto:

structuur, c.1930 (familiearchief).

Patrick Boucneau).

In 1934, na zijn ingenieursstudies, eveneens aan de Ecole d’Arts et Métiers in Virton, stapt Sylvain Francart (junior) als derde generatie mee in het bedrijf.

Eind jaren ‘30 bestelde men nieuwe productiemachines in Duitsland. Er waren intussen steeds betere machines op de markt en het zelf ontwerpen en bouwen van installaties was steeds minder interessant. Door het uitbreken van de oorlog werd de bestelling echter opgezegd.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef het bedrijf open en probeerde men ondanks alles verder te werken. De Duitse bezetting maakte een normale werking erg moeilijk en het gebrek aan steenkolen was een groot probleem.

Dat blijkt ook heel concreet uit de briefwisseling met suikerfabriek ‘Raffinerie Notre-Dame’ in Oreye (afb.28).

afb.28: Brief aan Raffinerie Notre-Dame in Oreye (verzameling Patrick Boucneau).

In 1941 sluiten 11 grote Belgische steenbakkerijen een (gedwongen?) akkoord met de Duitse bezetter. In ruil voor het leveren van bakstenen en dakpannen aan Duitsland zouden deze bedrijven voldoende steenkool blijven ontvangen.

Voor de kleine producenten was dit geen goede regeling. Zij vielen uit de boot en moesten hun kolen op de lokale markt proberen te kopen. Vanaf 1943 kregen de kleinere fabrieken bovendien een totaal verbod om nog te produceren. In Limburg maakten ‘Pannenfabriek Taxandria Vandermeulen en Cie.’ uit Bree, ‘Tuileries Mechaniques La Meuse’ uit Kessenich en ‘J. Van Oostayen’ uit Kortessem deel uit van dit samenwerkingsverband. Geen enkele van de Tongerse bedrijven deed er aan mee.

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

21

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren Tijdens de Tweede Wereldoorlog liep het bedrijf van de familie Francart zware schade op door de ligging vlakbij het station van Tongeren. In het begin van de oorlog op 10 en 11 mei 1940 door Duitse bombardementen, later, in 1944, ook nog eens door Amerikaanse bommen en door een Duitse V1. Tijdens de bombardementen aan het begin van de oorlog op 10 en 11 mei 1940 was er in de stad Tongeren erg veel schade en vielen er wel 210 doden te betreuren!

Ook na de Tweede Wereldoorlog werd door de familie Francart aangifte gedaan van de oorlogsschade. De uitbetaling daarvan gebeurde pas in 1954…

afb.29: De fabriek kort voor de Tweede Wereldoorlog (familiearchief).

Specialisatie en steeds meer concurrentie (1945-1982) In de periode van de heropbouw na de Tweede Wereldoorlog was er opnieuw een grote behoefte aan bouwmaterialen. In de jaren ‘60 en ’70 volgt dan een periode met veel nieuwbouw en een vraag naar betaalbare woningen. Toch bleek het voor het bedrijf moeilijk om na de oorlog een nieuw elan te vinden.

In de jaren ’40 en ’50 worden holle welfsels en de holle elementen die daarvoor gebruikt werden (zgn. ‘potten’) het voornaamste product van het bedrijf van de familie Francart. Ze werden onder de commerciële benaming “Tongria welfsels” op de markt gebracht. De losse elementen (‘potten’) worden in het bedrijf zelf samengesteld tot welfsels van bepaalde standaard afmetingen (afb.31). Later wordt dit werk ook uitbesteed aan de jonge firma Kumpen uit Hasselt. afb.30 (links): Fabriek met torentje met de merknaam ‘Tongria’(familiearchief). afb.31 (rechts): Fabricage van welfsels op het fabrieksterrein.

Vooraan links Sylvain en rechts Henri Francart. Op de achtergrond het kerkje en de directeursvilla (familiearchief).

22 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L) Door de toenemende concurrentie ging het bedrijf op zoek naar goedkopere productiemethoden. De ouderdom van de installaties begon te wegen op de productie en de rendabiliteit. Door het uitbreken van de oorlog was de noodzakelijke vernieuwing van het machinepark immers niet gebeurd.

In Jupille (bij Luik) wordt in 1950 daarom een nieuwe productie-eenheid gebouwd. Het bedrijf heeft ter plaatse beschikking over een eigen kleigroeve.

Het bedrijf werd opgericht onder de andere vennootschap van de familie, nl.

‘Fours et appareils Francart’. Charles Galand, schoonzoon, en Jean Francart, nog een zoon van Henri Francart, zijn ter plaatse verantwoordelijk voor de opstart en uitbating van de fabriek. De inspanningen in Jupille gingen deels ten koste van Tongeren. Blijkbaar is er over deze keuze geen eensgezindheid tussen vader Henri Francart en zoon Sylvain jr..

Er wordt een tunneloven gebouwd en de eerste stenen worden gebakken tussen 1951 en 1953. De kwaliteit van de klei en het droogproces zorgden voor heel wat problemen. Bij het bakken ontploften sommige stukken en de oven liep schade op. Henri Francart overlijdt in die periode, op 23 december 1952. Kort daarna werd het experiment in Jupille definitief gestopt.

De productie van keramische welfsels kreeg in die jaren steeds meer concurrentie.

Niet alleen van andere steenbakkerijen die er in slaagden om goedkopere producten aan te bieden, maar er kwamen ook steeds meer nieuwe materialen en bouwtechnieken op de markt. De belangrijkste concurrent voor keramische welfsels was zeker de opkomende productie van beton en van betonnen welfsels. Ook in Limburg ontstonden in die periode verschillende bedrijven die deze betonnen elementen gingen produceren. Zo begon Eduard Cuyvers in 1950 met het vervaardigen van betonproducten in een atelier in Houthalen. Dit bedrijfje was de start van het latere grote betonbedrijf Echo.

afb.32: Technische fiche welfsels ‘Tongria junior’ (familiearchief).

In 1958 kwam een Italiaans bedrijf naar Boom om daar met de productie van stenen voor holle welfsels te starten. Het werd een nieuwe grote concurrent voor het bedrijf van de familie Francart. In de jaren 1959-1960 wordt het machinepark dan toch volledig vernieuwd. Ook de vorm van de stenen voor de holle welfsels krijgen een nieuwe vorm.

In 1958 wordt de 50ste verjaardag van het bedrijf gevierd met een plechtige TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

23

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren mis in het kerkje Sint-Jozef, met huldigingen en een receptie en met een diner in zaal ‘Concordia’ in Tongeren (afb.33). Maar voor het bedrijf gaan de zaken in die jaren dus niet zo goed…

afb.33 : Uitnodiging 50ste verjaardag van het bedrijf (familiearchief).

afb.34 : Aandeel Francart 1962 (Delcampe).

Op 6 april 1967 werd het maatschappelijk kapitaal verhoogd naar 6 miljoen Belgische frank en werden de statuten en de naam van het bedrijf vertaald naar het Nederlands: “Pannen- en Steenbakkerij Onze-Lieve-Vrouw (stelsel Francart)”.

De weduwe van Henri Francart, Bernardina Victorine Maria D’Hollander werd hoofdaandeelhoudster. Andere nieuwe aandeelhouders waren Leon de Schaetzen, jurist, Hasselt; Ulric de Schaetzen, bankdirecteur, Brussel; Paul Marie Arthur Francart, nijveraar, Glons; José Isidore Marie Francart, bediende, Tongeren; Pierre Jules Omer Maria Francart, architect, Luik; Jean de Schaetzen van Brienen, Wouteringen; Adrien de Schaetzen, missionaris, Kinshasa, Zaïre; Elisabeth de Schaetzen, missieoverste, Miracema de Norte, Brazilië; Paul de Schaetzen, Antwerpen; Flory Francart, Ukkel; Jean Francart, bakker, Brussel en Suzanne Leroy, boekhoudster, Tongeren.

Vanaf 1969 gaat Jean-Marie (de vierde generatie) ook in het bedrijf aan de slag. In die jaren worden de oude elektrische centrale, de stoomketels en de gasketel buitendienst gezet. Er wordt een nieuwe hoogspanningstranformator en -gelijkrichter in dienst genomen. Voor een aantal machines wordt blijkbaar gebruik gemaakt van gelijkstroom.

afb.35 (links): Transportsysteem van de holle elementen (familiearchief). afb.36 (rechts): Extrusiemachine productie holle elementen (potten) (familiearchief).

24 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L) De oude droogkamers worden afgebroken en vervangen door een volledig nieuwe automatische productie. De aanvoer en de afvoer van de ovenwagens wordt ook gemoderniseerd. De tunneloven en de droogkamers worden nu verwarmd met zware stookolie. Een totale investering van 27 miljoen Belgische frank. Ook de verpakkingsinstallatie en de opslag in het bedrijf worden verbeterd en er wordt vanaf dan met paletten gewerkt.

In 1972 krijgt het bedrijf te maken met de gevolgen van de oliecrisis. De brandstofprijzen en de algemene kosten stijgen aanzienlijk. Men heeft ook steeds meer problemen met de oude oven en de bouw van een nieuwe oven wordt voorbereid. De nieuwe hal die hiervoor wordt gebouwd, wordt later, na de sluiting, verkocht aan Schietclub Tongria (afb.37).

afb.37: Gebouw schutterij Tongria (Foto Patrick Boucneau).

In 1979-1980 wordt samengewerkt met de firma PPB Belgium, een fabrikant van voorgespannen betonelementen. In de fabriek in Tongeren worden de keramische elementen gemaakt die voor deze welfsels gebruikt worden.

In 1980-1981 loopt een uitgebreide studie naar nieuwe mogelijkheden voor de fabriek. Omdat er in Limburg geen bedrijf is dat op dat ogenblik snelbouwstenen produceert, start men met de productie daarvan. Het maken van deze stenen bleek echter met de bestaande installatie moeilijk. De wagentjes van de drooginstallatie konden het grotere gewicht niet aan, de oude oven was versleten. Het deel met de vuurzone was verzakt waardoor de ovenwagens beschadigd worden.

In deze moeilijke omstandigheden kiest men uiteindelijk voor gesprekken met andere steenbakkerijen voor samenwerking of overname. Uiteindelijk wordt in 1982 beslist dat het beter is om te stoppen en op 12 mei 1982 volgt de vereffening. Alle gebouwen en gronden worden verkocht…

De naamloze vennootschap ´Pannen- en steenbakkerij Onze-Lieve-Vrouw (stelsel Francart)‘ werd juridisch definitief stopgezet in 1996, zo blijkt uit de publicaties van het Belgisch Staatsblad.

Zo eindigde een verhaal van een eeuw unieke keramische nijverheid, die zich voornamelijk afspeelde in Tongeren. Het bedrijf van de familie Francart was zeker niet de enige steenbakkerij in Tongeren, het was wel een bijzonder bedrijf dat, zeker in zijn beginperiode, op verschillende vlakken erg innovatief was.

Het produceerde dan wel in Tongeren, maar het had klanten in heel België en verkocht een uitzonderlijk assortiment aan producten.

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

25

De familie Francart en de ‘Tuileries et Briqueteries Notre Dame’ in Tongeren Bronnen en links -

Familiearchief familie Francart.

-

Mondelinge en schriftelijke informatie van Jean-Marie Francart (Luxemburg) en van Jean-Marie Francart (Tongeren), kleinzoon van Henri Francart, januari 2021.

-

Rijksarchief, parochieregisters en registers burgerlijke stand.

-

Mededeling Leo Dignef, Heemkundige Kring De Vlierbes Beerse - http://www. devlierbes.be

-

Institut Saint-Berthuin Malonne, Namur - http://isbm.be/histoire/ (geraadpleegd 25/01/2021).

-

Institut des Arts et Métiers - Pierrard - https://pierrard.be/pierrard/histoire/ (geraadpleegd 25/01/2021).

-

Conservatoire des Arts et Métiers Paris - https://fr.wikipedia.org/wiki/Conservatoire_ national_des_arts_et_m%C3%A9tiers (geraadpleegd 25/01/2021).

-

Familie d’ Hollander, bierbrouwers in Baasrode - https://nl.wikipedia.org/wiki/ Brouwerij_van_Baasrode (geraadpleegd 25/01/2021).

-

Vergunningen deputatie provincie Antwerpen, archief van de gemeente Beerse.

-

Agentschap Onroerend Erfgoed 2021: Arrondissement Antwerpen - https:// id.erfgoed.net/themas/16213 (geraadpleegd op 25/01/2021).

-

Mededelingen Mario Baeck, kunsthistoricus UGent.

-

-

-

-

-

-

-

-

Karel Van Nyen, De steennijverheid te Beerse en in de Kempen, Taxandria, Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van de Antwerpse Kempen, Nieuwe Reeks XIII, 1947, p. 45 -71.

Kempense kranten, krantendatabank (geraadpleegd op 21/01/2021).

-

http://www.kempensekranten.be

Anvers et l’Exposition universelle 1885, pag. 235 -https://archive.org/details/ gri_anversetlexp00corn/page/n235/mode/2up?q=st-joseph (geraadpleegd op 10/02/2021).

Exposition universelle d’Anvers 1894, Catalogue officiel général; préliminaires, section Belge, sections spéciales - https://archive.org/details/catalogueofficie01expo/ page/46/mode/2up?q=francart (geraadpleegd op 10/02/2021).

Exposition universelle et internationale de Liège 1905, Catalogue officiel de la section Belge - https://archive.org/details/expositionuniver00expo_4/page/n285/ mode/2up?q=francart (geraadpleegd op 10/02/2021).

Wikipedia, Clément Léonard - https://fr.wikipedia.org/wiki/Clément_Léonard (geraadpleegd op 10/02/2021).

De Saint-Antoine-Ermite-et-Apolline op Open Churches - https://openchurches. eu/fr/edifices/saints-antoine-ermite-et-apolline-pepinster (geraadpleegd op 10/02/01/2021).

De Saint-Antoine-Ermite-et-Apolline, Tharcise Meyer, Historique et lieux de l’Ordre

26 TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

Patrick Boucneau, Jean-Marie Francart (B) en Jean-Marie Francart (L) des Antonins et des Chevaliers de Saint-Antoine, 2008 - http://antonins.over-blog. com/article-21164232.html (geraadpleegd op 10/02/2021).

-

Wikipedia, Eglise du Sacré Cœur in Aarlen - https://fr.wikipedia.org/ wiki/%C3%89glise_du_Sacr%C3%A9-C%C5%93ur_d%27Arlon (geraadpleegd op 10/02/2021).

-

Wienerberger, vestigingen - https://www.wienerberger.be/over-wienerberger/ vestigingen.html (geraadpleegd op 25/01/2021).

-

Paul Kevers, spoorweggeschiedenis, Belgische spoorlijnen - http://users.telenet.be/ pk/lijnen.htm

-

Onroerend Erfgoed, personen, Georges onroerenderfgoed.be/personen/12140

-

Onroerend Erfgoed, personen, Joseph Pauwels - https://inventaris.onroerenderfgoed. be/personen/9114

-

-

Dhayer

-

https://inventaris.

Patrimoine Industriele Wallonie-Bruxelles, L’entreprise Auguste Ghislain - http:// www.patrimoineindustriel.be/fr/publications/actualite/+l-entreprise-augusteghilain Limburg 1914-1918, provincie Limburg, Bruggen en spoorwegen op verschillende plaatsen opgeblazen - http://www.limburg1914-1918.be/artikel/bruggen-enspoorwegen-op-verschillende-plaatsen-opgeblazen

-

Enkele catalogi van het bedrijf ‘Tuileries et Briqueteries Notre-Dame’ (niet in ons bezit, inzage via foto’s en scans).

-

Briefwisseling van het bedrijf met Suikerfabriek Notre-Dame in Oreye van 3 november 1941.

-

-

-

-

-

-

-

Info over Boomse Metaalwerken op de website ‘Bouwmachines van toen’ - http:// www.bouwmachinesvantoen-archief.nl/belgie/boom/boom.sjabloon.htm WTA Vlaanderen-Nederland, Impact van de ‘Groote’ Wereldoorlog(en) op ons bouwkundig erfgoed, Leuven, 2014 - https://www.wta-international.org/de/ nationale-gruppen/wta-nederland-vlaanderen/downloads/ “Elf belgische Dachziegelfabriken zusammengeschlossen“, Deutsche Zeitung in den Niederlanden, Amsterdam, nr. 194, pag. 3, 15/12/1941, geraadpleegd op Delpher op 14-02-2021 - http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011120289:mpeg21:p003 Luc Christiaens, De pannenoven van de familie Christiaens, Tongerse Analen, juni 2020.

Peter Serrien, Zo was onze oorlog, Duitse bombardementen op België tijdens de Tweede Wereldoorlog (blog en boek), 2015 - https://pieterserrien.be/2015/05/21/ duitse-bombardementen-op-belgie-tijdens-de-tweede-wereldoorlog/ Rijksarchief, dossiers Oorlogsschade aan private goederen, Limburg, RAH Hasselt, Pannen- en Steenbakkerij O.L.V. nv te Tongeren.

Livios, Echo: vrucht van Eduard Cuyvers’ ondernemerszin, 2003 - https://www.livios. be/nl/bouwinformatie/ruwbouw/fundering-en-kelder/welfsels/echo-vrucht-vaneduard-cuyvers-ondernemerszin (geraadpleegd op 29/09/2021).

TONGERSE ANNALEN DECEMBER 2021

27