Nieuw Amsterdam #1

STAD IN TRANSITIE SEPTEMBER 2013

SMART CITIZENS VERANDERING VAN TIJDEN 3D-PRINTED GRACHTENPAND MAGNEETFESTIVAL 2013 BUURTBRANDING VERTROUWEN IN DE STAD DE CIRCULAIRE STAD INDIE BRANDS SUSTAINIST DESIGN LOSSE VERKOOP E 3,95

DELEN IS HET NIEUWE HEBBEN WWW.DEZWIJGER.NL

INHOUDSOPGAVE

NIEUWE DYNAMIEK IN DE STAD

op om samen betekenisvolle zaken tot stand te brengen in hun buurten en wijken. De zogenoemde bottom-up of Do-It-Yourself

VERTEL DE VERHALEN EN LEER VAN ELKAAR

beweging heeft zich de afgelopen jaren op allerlei terreinen ontwikkeld: van zelf energie opwekken en stadslandbouw tot buurten zorgcoöperaties en wijkbibliotheken en van community artprojecten en voedselbanken tot zelfbouw en wijkondernemingen.

We leven op dit moment in een spannende tijd. De instituties en

In de creatieve sector zie je een nadrukkelijke omslag met focus op

systemen om ons heen kraken in hun voegen. De stad is in transitie

ambacht, duurzaamheid en de ontwikkeling van independent labels.

en dat geeft dat bij veel mensen, organisaties en bedrijven grote

Tevens verschuift het werkveld van ontwerpers van mooie dingen

onrust. Het brengt onzekerheid met zich mee. Daarnaast is het de

maken naar oplossingen bedenken voor de complexe vraagstukken

razende vaart van technologische ontwikkelingen die een enorme

van onze stedelijke samenleving, met veel aandacht voor open

impact heeft op onze samenleving, op ons dagelijks handelen. In

design, co-creatie en design thinking. De technologische

positieve én in negatieve zin. De wereld om ons heen verandert en

ontwikkelingen helpen ons volop in die bewegingen. Mijn oproep

we moeten samen op zoek naar manieren om mee te bewegen en

voor de komende tijd: verlaat met z’n allen de ivoren torens en

antwoorden te vinden op de opgaven van deze tijd.

comfort zones. Heb vertrouwen in elkaar, gebruik de tijdelijkheid en creëer ruimte voor gezamenlijke besluitvorming en eigenaarschap,

De afgelopen decennia hebben Amsterdam overigens geen

maak duidelijke afspraken en spreek elkaar aan, durf te kiezen en

windeieren gelegd. De stad is er sterk op vooruit gegaan en ligt er

ook een keer sorry te zeggen. Sla een arm om elkaar heen en maak

overwegend prachtig bij; de algemene welvaart is gestegen en de

samen de stad nog mooier dan die al is.

aantrekkingskracht is nog nooit zo groot geweest.

Maak zichtbaar wat we met z’n allen in de stad aan het doen zijn, Toch zijn er flink wat zaken uit balans geraakt. We hebben met z’n allen op te grote voet geleefd. We hebben te veel geleend. Geld bij de banken en grondstoffen bij de natuur. De marktwerking is doorgeslagen, de menselijke maat zijn we verloren. Begrippen als

vertel de verhalen en leer iedere dag van elkaar!

Egbert Fransen Directeur Pakhuis de Zwijger

eigenaarschap en duurzame verantwoordelijkheid zijn in het publieke domein stevig op de proef gesteld. Excessen hebben de afgelopen jaren het beeld bepaald en de kans bestaat dat we daarvan nog maar het topje van de ijsberg hebben gezien.

Aan één ding lijkt na vijf jaar crisis niet meer te ontkomen, namelijk dat we zaken als de sodemieter anders met elkaar moeten gaan de gemeente en de andere prioriteiten die er bij bedrijven en (maatschappelijke) organisaties gesteld worden, geven ons - naast de reeds bij velen aanwezige intrinsieke motivatie - een stevige externe prikkel om naar alternatieven op zoek te gaan. Het echt anders te gaan doen.

Waar ik blij van word is dat Amsterdam bulkt van de creatieve en ondernemende mensen, die de handschoen die we onszelf hebben toegeworpen natuurlijk al lang hebben opgepakt. Het groeit en bloeit als nooit tevoren in de stad. Allerlei verbanden van bewoners en sociaal ondernemers zetten communities en coöperatieven

© Jeremy Joncheray en Thomas Oudin, Studio 923a neufdeuxtroisa.fr / 923a.blogspot.ca

organiseren en financieren. De ingrijpende bezuinigingen bij

1

INHOUDSOPGAVE

1

voorwoord

Nieuw Amsterdam #1

2

inhoudsopgave

Nieuwe dynamiek in de stad

15

stadsdelen Lokale initiatieven geven kleur aan de zeven stadsdelen

19

20

slimme burgers

Column

vertrouwen in de stad

Amsterdam Smart City

Johan Fretz

Burgerinitiatieven en Stadsdeel Oost

27 column Jos van der Lans

30 Verandering van tijden Van schaarste naar overloed

42 vier vrouwen ...die voor verandering staan

49

2

5

In hou dso pga ve

29 tijdelijkheid BAUT Amsterdam

36 maakstad amsterdam Van champagneglas tot 3D-printed grachtenpand

47 COLUMN Nazmiye Oral

53

55

sustainst design

column

tijdelijkheid

De stad ontwerpen als levend web

Willemijn Verloop

Cascoland

56

60

67

de circulaire stad

boeren in de stad

tijdelijkheid

Poep is goud waard

Samen schoffelen in de buurt

Zeilwagenpark

INHOUDSOPGAVE

September 2013

69

72

76

buurtbranding

zorg op de schop

tijdelijkheid

De buurt als merk

Aan de vooravond van een revolutie

De Ceuvel

77

79

81

heesterveld

Column

magneetfestival

Creative Community

Chris Keulemans

No spectators, only participators

88 Interactieve kaarten Actualiteit van de stad

91 indie brands Onafhankelijk en authentiek!

102 Amsterdamse Architectuur ...de vernieuwers

108

In hou dso pga ve 113

90 tijdelijkheid De Tostifabriek

96 rotterdam Geen woorden, maar daden

107 tijdelijkheid Glamourmanifest

114

gebiedsontwikkeling

column

tijdelijkheid

...vanuit het nu

Zef Hemel

Urban Campsite

115

119

120

boeken

websites

colofon en volgende uitgave

3

vormgeving

vraag een projectsubsidie aan!

stimuleringsfonds creatieve industrie

beeld links: Atelier Kempe Thill, baukuh, GRAU, Lola, Hilson Moran, AHUD, 900 km Nile City, 2011 rechts: Anouk Wipprecht, Technosensual, 2012-2014 (Foto: Jean-SĂŠbastian SenĂŠcal)

architectuur

het stimuleringsfonds creatieve industrie ondersteunt culturele projecten op het gebied van architectuur, stedenbouw, landschap, productvormgeving, grafische vormgeving, mode, animatie, gaming, e-cultuur en alle mogelijke cross-overs, binnen en buiten Nederland. www.stimuleringsfonds.nl

cross-overs SCI_Advertentie_PhdZ_205x270_DEF.indd 1

e-cultuur 30-08-13 12:41

stadsdelen

westpoort

N oord

west nieuw

oost

west

Z uid

LOKALE INITIATIEVEN GEVEN KLEUR AAN DE ZEVEN STADSDELEN Z uid oost

De Gemeente Amsterdam kent, net als de

De wereldwijde beeldvorming van

gemeente Rotterdam, een voor Nederland

Amsterdam wordt bepaald door de

bijzonder bestuurlijk stelsel: de gemeente is

grote iconische projecten in de stad

verdeeld in stadsdelen. Sinds de herindeling

zoals het Rijksmuseum en EYE. Voor

per 1 mei 2010 is de stad verdeeld in 7 stadsdelen met een eigen bestuur en het vanuit de centrale stad bestuurde Westelijk Havengebied (Westpoort).

Amsterdammers zelf geldt een andere

Van energiecoöperatie Wij krijgen Kippen

wetmatigheid. Dichtbij huis, in de wijken

in Zuid tot aan de FlexBieb op IJburg in

en de buurten van de stadsdelen,

Oost. En van de club Pand 14 in Zuidoost

zijn het de lokale initiatieven die voor

en Hotel Buiten aan de Sloterplas in

de dynamiek zorgen en de ‘couleur

Nieuw-West tot aan het Concertgemaal

locale’ bepalen. Van een moestuin op

in Noord.

een braakliggend terrein tussen twee

Yannick Sonne Stagiair Pakhuis de Zwijger

woonblokken in West tot aan Red Light

Via de dagelijkse Stadberichten van Nieuw

Radio en Ultra de la Rue op de Wallen in

Amsterdam wordt iedereen die dat wenst

het Centrum.

op de hoogte gehouden van deze pareltjes van de stad. Meld je aan via:

nieuwamsterdam.nu/stadbericht

5

stadsdelen

Amsterdam Noord

henk veen in de molenwijk ‘Een aansprekend voorbeeld van eigentijds burgerschap’ noemde het Amsterdam Museum de verkeersborden van Henk Veen, en kocht er twee aan. De Herman Brood achtige, vrolijk geleurde borden staan sinds © Henk Veen

2010 in de Molenwijk. Op humoristische wijze sporen ze aan om de wijk leefbaar en schoon te houden en te behoeden voor verloedering. Bewoners van de buurt bedachten ook een sms-alertsysteem om elkaar bij

henkveen.nl

vandalisme of overlast snel in te lichten.

NDSM ENERGIE De bedrijven in het hippe industriële gebied rond de NDSM-werf zijn al bijna 100 jaar druk met innovatie. De ideale plek dus om ook inventief met energieverbruik om te gaan. NDSM Energie gaat onder het motto ‘Opgewekt aan het IJ’ alle bedrijven in het gebied zo veel mogelijk zelfvoorzienend maken. De werf wordt een proeftuin voor eigen energieopwekking middels wind en zon en een ‘Smart Grid’ is uiteindelijk ook onderdeel van de ambitie. De eerste stap: een eigen windmolenpark!

ndsmenergie.nl ‘De tragiek van een heel leeg plein’ kopte het Parool

Concert gemaal

onlangs over het ooit zo sfeervolle Zonneplein.

Economische neergang en concurrentie van bekende winkelformules spelen het plein parten. Actieve bewoners zijn daarom online en op straat acties gestart om hun geliefde, in orgineel Amsterdamse Schoolstijl gebouwde winkelgebied weer gezellig te maken. Hun devies: meer

Over een tijdje klinkt het

buurtinitiatieven, betere samenwerkingsverbanden en het

geluid van strijkers en blazers

openhouden van cultuurcentrum het Zonnehuis.

uit het Oude Gemaal aan de Landsmeerderdijk. Het in

fijnzonneplein.nl

onbruik geraakte gemaal dat in de 20e eeuw het stadsdeel drooghield wordt een plek waar creatieven een flexplek kunnen © Nathalie van Loon

huren voor hun (muziek)

fijn zonneplein 6

bedrijfjes. Het Concertgemaal wordt een plek waar klassieke muziek van hoog niveau zal worden geproduceerd en beleefd. Ook is er ruimte voor kunst, lezingen en diners.

broedstraten.nl

© Marieke Ubbink

stadsdelen

Amsterdam Oost

flexbieb ijburg

Je hebt natuurlijk de OBA, maar voor IJburgers zijn die vestigingen nog best een eindje fietsen. Daarom hebben bewoners een eigen bibliotheek gecreëerd. Voor een zacht prijsje kregen ze een pand van De Key en bewoners hebben inmiddels al een paar duizend boeken gedoneerd. Je kunt er internetten, kopiëren, koffie drinken en natuurlijk rustig lezen.

halloijburg.nl

magnetico Zowel Magneetbar als Magneetfestival hebben bij festivalgangers inmiddels een cultstatus verworven, maar de rest van het jaar bleef het nog wat stil. Binnenkort niet meer, want op het Zeeburgereiland opent in een knalrode loods Jesse

© Igor Teuwen

© Janine Jansen / HOTPOT

Limmen’s nieuwe initiatief Magnetico geopend. Fantaseer even met ons mee: een loods in de vorm van een duikboot, veel glas en licht, ongedwongen sfeertje, singer-songwriters en dichters. Buiten liggen boomstammen, speeldingen voor kinderen en moestuinen. En het motto blijft nog altijd: No spectators, only participants!

kru x

fb.com/magneticotravel

© Michel Honing

maakland

Zelf pompoenen uithollen of vogelhuisjes timmeren of zelf hutten of skelters bouwen…

Creatievelingen moet je bij elkaar zetten, want dan ontstaan er mooie

best lastig in de drukke stad. Bij Maakland kan

dingen. Neem bijvoorbeeld Krux Amsterdam. In een rauwe omgeving aan het

het wel. Hier geen voorgeproduceerd speelgoed

Amsterdam Rijnkanaal is 1.500 m2 aan werkplekken gerealiseerd voor designers,

te vinden, want laat dat maar aan de kinderen

artiesten, ontwerpers en kleine ondernemers die door het uitwisselen van ideeën

zelf over. En allemaal lekker in het groen van het

innovatief bezig zijn. Geregeld zijn er exposities, lezingen en workshops, en af en

Flevopark. Alle kinderen tot 14 jaar zijn welkom.

toe een legendarisch feest!

maakland.nl

kruxamsterdam.tumblr.com

7

Voor kunstenaars en culturele organisaties met ambitie, tegen 3% rente, met een voordelig trainings- en begeleidingsprogramma. www.AmsterdamseCultuurlening.nl Genomineerd voor de Accenture Innovation Award.

stadsdelen

Amsterdam Zuid

stadsdorp zuid

Nu de overheid minder regelt voor ouderen en zij zelf vaak langer in hun eigen huis willen blijven wonen, ligt vereenzaming op de loer. Actieve bewoners begonnen daarom de coöperatieve vereniging Stadsdorp Zuid. Ouderen helpen elkaar daar een handje.

Ook kunnen ze gebruik maken van verschillende faciliteiten in de buurt (waaronder de hotellobby van het Apollo hotel) en krijgen ze toegang tot goede thuiszorg en vaklui.

stadsdorpzuid.nl © Geert Snoeijer

Onder de vleugels van het label ‘Wij krijgen Kippen’ ontstonden er door de hele stad tal van initiatieven om de energievoorziening in de stad CO2-neutraal te

wij krijgen kippen

krijgen. ‘Wij krijgen kippen’ hielp die initiatieven met geld, expertise en andere middelen om op te starten. Samen vormen ze nu een fijnmazig kennis- en doenersnetwerk in de stad. Ook verstevigden de initiatiefnemers de lobby naar de gemeente en naar Den Haag.

wijkrijgenkippen.nl

Zuider mrkt

In Oud-Zuid is het winkelaanbod steeds exclusiever en afstandelijker geworden, vonden de initiatiefnemers van ZuiderMRKT. Je moet goed zoeken naar de sigarenboer tussen Hugo Boss en Gucci. Daarom begonnen ze een markt voor ambachtelijke producten die helemaal wordt gedragen en gerund door buurtbewoners. Als coöperatie bepalen de leden samen het aanbod en dragen ondernemers uit de buurt een steentje bij om de buurt completer te maken.

zuidermrkt.nl

stadslandbouw zuidas Nu de bouw op de Zuidas al een tijdje stil ligt, worden braakliggende stukken grond gebruikt voor andere dingen. Zo werd er vorig jaar maïs verbouwd die de varkens zelf mochten komen oogsten. Dit jaar is de grond in handen van de eigenaars van het aangrenzende Bolenius Restaurant. De groenten op de menukaart komen dus letterlijk uit eigen achtertuin. ‘Nieuw-Amsterdams’ noemen ze de gerechten: zonder verzadigde vetten en van heel dichtbij.

© Jeroen Bisscheroux

bolenius-restaurant.nl

9

stadsdelen

Amsterdam Centrum

O ostenburgereiland Op het Oostenburgereiland, schuin achter de redacties van De Volkskrant, Trouw en Het Parool staat een aantal monumentale in onbruik geraakte treinwerven.

Wooncorporatie Stadgenoot heeft de reusachtige hallen verhuurd aan bedrijfjes in de creatieve sector, zoals Mediamatic, dat zich richt op culturele innovatie en nieuwe technologieën, en het atelier van modekoning Hans Ubbink. Ook worden er evenementen georganiseerd door de aangrenzende hipsterhotspot Roest.

mediamatic.net hansubbink.com amsterdamroest.nl Het gaat misschien minder snel dan gehoopt maar het

DE WALLEN

Wallengebied transformeert gestaag van schimmige prostitutiezone naar bruisende en creatieve stadswijk.

Zo onderzoeken ze bij Ultra de la Rue door middel van exposities en creatieve sessies de cultuur en lifestyle van nu en zendt vanachter de rode gordijntjes van een voormalige peeskamer online radiozender Red Light Radio uit, met de meest vooruitstrevende muziek uit de stad.

redlightradio.net ultradelarue.com

© Maarten Jungen

rambler Rambler op de Zeedijk is

De Groene Grachten is een initiatief van oud ruimtevaarder en

modeketen en welzijnsorganisatie

hoogleraar Wubbo

ineen. Het idee: een label vormen

Ockels. De organisatie

met alle straatjongeren van de

heeft als doel de grachten

wereld. De straatjongeren en de

van Amsterdam groener

oprichters van het label kunnen

en duurzamer te maken.

veel voor elkaar betekenen: de

Dat doen zij onder andere

jongeren weten als geen ander wat

© Cris Toala Olivares

door een hectare groot natuurgebied in het centrum

street credible is en de oprichters

van de stad aan te leggen. Daarvoor grond vrijmaken is

bieden hen werk en wegwijs bij

niet nodig, het natuurgebied wordt namelijk aangelegd

instanties. Maar let op, alleen

op daken van panden in de binnenstad. Een mooi

kopen als je de kleding mooi vindt,

cadeau voor de 400-jarige grachtengordel.

niet uit medelijden graag!

degroenegrachten.nl

rmblr.com © Sam Rentmeester

10

groene grachten

stadsdelen

Amsterdam West

MIDWEST In de voormalige Cabralschool heeft begin dit jaar een nieuwe bloeiplaats voor creatieve ondernemers de deuren geopend. Maar liefst 50 bedrijfjes hebben het sfeervolle klassieke schoolpand betrokken. Één daarvan is Geef om de Jan Eef, een buurtnetwerk dat er alles aan doet om de Jan Evertsenstraat weer nieuw elan te geven.

inmidwest.nl

de tuin van jan

De gemiddelde bewoner van de Baarsjes beschikt over slechts 12 cm2 (!) aan groen, vergeleken met bijvoorbeeld Bos & Lommer met 34 m2. En dat terwijl er in de wijk wel stukken land braak lagen. Op zo’n braakliggend terrein is nu een prachtige tuin gerealiseerd, als oase middenin de ‘urban jungle’. Paradijstuinen uit verschillende culturen worden door bewoners en professionals gecombineerd tot een echte Amsterdamse mengelmoes. Als mooi voorbeeld van community trust haalde de tuin zelfs de Franse TV.

detuinvanjan.nl

© Linda Rusconi

STUDIO BG

kolenkitbuurt De Kolenkitbuurt is al een tijdje bezig met een grootschalige transformatie. De bebouwing wordt diverser en de relatie tussen de woningen en openbare ruimte wordt versterkt.

Onlangs heeft het Amsterdams Grafisch Atelier, het

© Thed van Leur

oudste van Nederland, huisvesting gevonden in een oud

Het oude GAK-gebouw stond al een tijdje leeg, maar sinds kort zijn er

schoolgebouw in deze buurt. Ook Cascoland werkt in de

starterswoningen gerealiseerd en heeft wooncorporatie Stadgenoot de

Kolenkitbuurt. Kunstenaars, bewoners en lokale organisaties

plint van het pand ter beschikking gesteld aan creatieve ondernemers.

worden door deze organisatie gemobiliseerd om samen

In het oog springt vooral de beletage en het souterrain. Studio BG heeft

vorm te geven aan hun eigen publieke ruimtes, zodat die de

de ruimte zo gemaakt dat kleine ondernemers de ruimtes helemaal naar

eigen identiteit weerspiegelen. Ook organiseerde Cascoland

eigen smaak kunnen vormgeven, en is er door gaten in de vloer contact

onlangs een zomerpicknick in de Kolenkitbuurt.

mogelijk tussen de beide verdiepingen.

cascoland.com amsterdamsgrafischatelier.nl

studiobg.nl

11

stadsdelen

Amsterdam Nieuw West

hotel buiten Hotel Buiten is een mooi voorbeeld van een plek waar andere partijen het beheer en gebruik van openbaar groen op een aansprekende manier overnemen van de gemeente. Op de eilanden voor het Sloterparkbad komen excentrieke, ecologische lodges en boomhutten van hergebruikte restmaterialen. Het café moet uitgroeien tot een ware trekpleister voor de buurt, met WiFi, een breed cultureel aanbod en goede producten. Maar Hotel Buiten wil ook de rest van het openbaar groen hoogwaardiger en levendiger maken.

hotelbuiten.nl © Serge van der Putten

Op een braakliggend terrein naast club

Urban Resort ACTA

VLLA heeft vormgever Bert Kramer een © Rufus de Vries

landschappelijk project gerealiseerd waar architectonische grenzen en kaders van het stedelijk gebied vervagen. Zo ontstaat er een architectonische proeftuin waar experimenten ontstaan die in reguliere vastgoedmarkt niet mogelijk zijn. Volgens

Voor echte grootstedelijke uitstraling moet

Kramer is het lang niet altijd nodig om

je in Nieuw-West zijn, maar op cultureel

alles te slopen en vanaf nul opnieuw te

gebied is het nog vrijwel onontgonnen.

beginnen, maar de aanwezige kwaliteiten van

Een ideale combinatie voor een nieuwe

ongebruikte parkeerplaatsen, lege gebouwen

broedplaats, in voormalig tandheelkundeepicentrum ACTA. De eerste twee etages zitten bomvol creatieve bedrijvigheid, van

REMARK

of vergeten groenstroken juist in te zetten.

bertkramer.nl

hackersvereningingen tot decorbouwers en ontwerpers. Bewoners worden stevig

Lucas Community

bij de activiteiten betrokken. De overige 6 etages zijn voor studenten. Tijd voor een creatieve opleving van Slotervaart!

urbanresort.nl

Buurtbewoners hebben de oude Lucasschool begin dit jaar zelf verbouwd en omgetoverd tot een eigen, zelfvoorzienende gemeenschapsonderneming. Tegen een kleine bijdrage – om de kosten te dekken – kunnen buurtbewoners hier sporten, klussen, fietsen, kleding repareren en koken. Op 14 juni was de feestelijke opening van de buurttuin van de Lucas Community.

fb.com/lucascommunity © Mira de Graaf

12

stadsdelen

Amsterdam Zuidoost

pand 14 Sinds 2011 is het gekraakte Pand 14 een legale club geworden, maar dat betekent niet dat de eigenwijze, tegendraadse programmering voorbij is. Met een draaiende dansvloer, een lounge, een expositieruimte voor kunstinstallaties en een pop-up poppodium blijft het voormalige Chinees restaurant middenin het troosteloze bedrijvenpark naast Ikea een oase van experiment met voornamelijk elektronische muziek.

p14.nl

Aan initiatieven rond architectuur is ondanks de crisis geen gebrek. Na 50

h-lab

jaar van eenrichtingsverkeer vanuit de woningcorporaties is het tijd voor ontwikkelend beheer, vindt Iris Schutten

boot

van H-lab. Twee modelwoningen binnen de Heesterveld Community worden een uithangbord voor deze nieuwe vorm van bouwen en beheren. Bovendien wordt de verbinding gezocht met de plaatselijke hiphopcultuur.

h-lab.nu Hoe pak je torenhoge schulden binnen een gezin aan? Of hoe help je jongeren met problemen met het vinden van werk? Via BOOT (Buurtwinkel voor Onderzoek, Onderwijs en Talentontwikkeling) ontwikkelen studenten van de Hogeschool van Amsterdam zelf diensten en activiteiten voor wijken waar de grootstedelijke problemen het grootst zijn en talentontwikkeling het meest nodig is. Zo leveren ze zowel een bijdrage als dat ze er zelf veel van opsteken.

boot.hva.nl

zuidpark

‘The building is the network’. Onder dat motto is het voormalige V&D-hoofdkantoor opnieuw ingericht voor nieuwe bedrijven. Het enorme dak is omgevormd tot grootste urban farming dak van Europa. Alle medewerkers van de bedrijven krijgen verspreid over het dak een eigen moestuintje, waardoor er op een informele manier contacten worden gelegd. Ook zijn er al diverse publieke evenementen georganiseerd op het dak.

zuidpark.nl

13

Zeven nabeschouwingen en vraaggesprekken over de meest recente aflevering van VPRO Tegenlicht op*: #1

04 september

Het antwoord op de crisis komt uit Griekenland

#2

11 september

De slag om ons drinkwater

#3

15 oktober

Big Data

#4

22 oktober

Tussen droom en werkelijkheid

#5

30 oktober

We worden geoogst

#6

13 november

De strijd om het zaad

#7

20 november

Bouw het zelf

* Data en titels onder voorbehoud

Pakhuis de Zwijger | www.dezwijger.nl | info@dezwijger.nl | Piet Heinkade 179 | Amsterdam | 020 7884444

PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE

SLIMME BURGERS

Smart City

slimme burgers in amsterdam smart city Ze mogen onzichtbaar zijn, data en communicatietechnologie bepalen onze toekomst. Amsterdam wil een Smart City zijn, een stad waarin de mogelijkheden van die onzichtbare krachten ten volle worden benut.

Niet alleen door bedrijven, vooral ook door burgers.

Data. Kijk rond en je ziet ze niet. Maar ondergronds en door de lucht vliegen ze in ongekende snelheid heen en weer. Overal om ons heen. Een groot deel van de economie draait erop. Denk maar aan de financiële wereld. En als data vernuftig ingezet worden,

Subsidies deelt het platform niet uit. ASC wisselt informatie

dan wordt ons leven prettiger. Minder files, bijvoorbeeld. Betere

uit, koppelt partijen aan elkaar en ondersteunt. Initiatieven

parkeergelegenheid. Gezondere lucht.

om elektrisch rijden te bevorderen bijvoorbeeld. “Mensen kunnen alleen kiezen voor deze vorm van schoon rijden, als

Een stad die data en nieuwe communicatiemogelijkheden inzet om

de infrastructuur er ook is, als er genoeg laadpalen zijn.” Ook

de economie te verbeteren en het stadse leven te veraangenamen,

autodeler WeGo, die via een intelligent systeem laat weten waar

heet een Smart City. Ook Amsterdam wil zo’n stad zijn. Het

welke auto vrij is en dat de gebruiker de mogelijkheid geeft per

platform Amsterdam Smart City (ASC) bestaat uit de gemeente,

sms de huurauto te openen, wordt door ASC ondersteund. In

grote bedrijven en kleine initiatieven, en probeert Amsterdam als

het Health-Lab wordt onderzocht hoe technologie de zorg kan

Smart City te bevorderen.

verbeteren. Kun je bijvoorbeeld sensoren op zo’n manier in een woning plaatsen dat ze kunnen registeren of de bejaarde bewoner

Ger Baron is programmamanager van ASC. “Steden zitten

is gevallen en niet meer kan opstaan?

>>

tegenwoordig vol met sensoren, vol meetapparaten. Die geven informatie over waar mensen zijn, waar auto’s zijn, hoe mensen zich verplaatsen, hoeveel energie er wordt gebruikt, waar zorg nodig is, hoe het met de lucht gesteld is. De vraag is: wat kunnen we daarmee, en wat willen we daarmee? Hoe kunnen we de

Liedewij Loorbach

technologie die in het maatschappelijke domein zit gebruiken om

Hoofdredacteur van Nieuwezijds Magazine

de boel beter te regelen? Hoe maken we het leven makkelijker en

en freelance journalist.

ecologisch efficiënt?”

nzmagazine.nl

15

SLIMME BURGERS

De burger centraal

>> De burger staat centraal voor ASC, zegt Baron. “We willen dat het zoveel mogelijk om mensen gaat.”

Volgens Marleen Stikker, directeur van Waag Society, zou de burger nog veel meer te zeggen moeten hebben.

“De bedrijven zijn nog te dominant.” En het zijn de

wie is marleen stikker?

Smart Citizens die zich daar het meest druk om maken en lobbyen voor meer macht.

Stikker geeft een voorbeeld. “De OV-chipkaart is ontworpen met alleen het vervoersbedrijf in het achterhoofd. Er zit niet de mogelijkheid op om iemand uit te nodigen.” Met de strippenkaart kon dat wel, dan stempelde je gewoon extra af voor je bezoek uit Berlijn.

“Het is niet ontworpen vanuit de individuele beleving, vanuit sociaal gedrag. ” Smart Citizens zijn de burgers met veel kennis van zaken die kijken hoe ze de data en de technologische middelen die er nu liggen, kunnen gebruiken ten gunste van de burger. Zo lobbyt De Waag voor Open Data. Als overheden data vrijgeven, dan kunnen burgers daar zelf iets nuttigs mee doen. “Amsterdam is daar trouwens een voorloper in”, zegt Stikker. Zo helpt de app Hoge Nood je een toilet te vinden. Monumentale Bomen

Marleen Stikker (1962) is directeur en mede-oprichter

geeft je de locatie van en informatie over de bijzondere

van Waag Society, een onderzoeksinstituut voor

bomen in de stad, en met Play! Amsterdam vindt je

creatieve technologie en sociale innovaties. Waag

gemakkelijk de speelplek bij jou in de buurt.

Society gelooft dat ‘de samenleving open technologieën nodig heeft om maatschappelijke uitdagingen aan te

Onder de vraag: ‘hoe gebruiken we data?’ liggen

gaan’. In 1994 ontwikkelde Stikker als ‘burgemeester’

fundamentele vragen. Welke mogelijkheden creëren

van De Digitale Stad de eerste gratis toegangspoort en

we, wie beslist daarover, en van wie is de data?

virtuele gemeenschap op internet.

Stikker: “De vraagstukken over hoe technologieën effect hebben op het functioneren van de stad zijn

waag.org

heel complex, en allemaal afhankelijk van elkaar.

Wat je zou kunnen met de mobiele infrastructuur is afhankelijk van het sensornetwerk, en dat is weer

wie is ger baron?

afhankelijk van datastructuren of nieuwe vormen van energie infrastructuur. Je kan als enkele partij niet alle vraagstukken aan. Je moet met elkaar samenwerken.”

Ger Baron (1978) is programmamanager

16

van Amsterdam Smart City, onderdeel van

De angst is dat de burger in die samenwerking niet

de Amsterdam Economic Board. Hij brengt

gehoord wordt en grote bedrijven die infrastructuur

kennisinstituten, bedrijven, non-profit

onderling regelen, met enkel hun eigenbelang in

organisaties en overheden samen om kennis

gedachten. Voorbeeld: de slimme energienetwerken

uit te wisselen en om samen slimmer gebruik

die nu uitgerold worden door heel Europa heeft in elk

te maken van technologische innovaties.

huishouden een uiteinde. Een kastje met daarin allerlei

amsterdamsmartcity.com

metertjes die jouw energieverbruik heel precies meten.

>>

SLIMME BURGERS

Open Data

>> De energiebedrijven kunnen die data lezen. Maar kan jij die data lezen? Stikker: “Nu wordt het ontworpen vanuit de bedrijven. Hoe kunnen we zorgen voor optimale spanning op het net? Hoe kunnen we feedback geven aan de klant over zijn verbruik? Maar misschien wil die klant zelf wel wat met die data. Nu is die mogelijkheid er niet.”

wie bepaalt het ontwerp van het systeem?

Stikker ziet graag dat er een ‘stadslaboratorium’ komt waarin dat soort systemen ontworpen worden in samenwerking met de eindgebruikers: de burgers. “De belangrijke vraag is: wie bepaalt het ontwerp van het systeem? Op dit moment is de Smart City te veel een constructie van grote bedrijven en overheden.” Hoe dat zo gegroeid is, snapt Stikker wel. Voor de meeste mensen is het abstracte materie. Baron: “Of er een snelweg moet komen of niet, daar heeft iedereen wel wat over te zeggen. Dat is heel concreet.

Maar begin je over technologische infrastructuur, dan kijken mensen je glazig aan.”

“Veel mensen beschouwen technologie als een act of God”, zegt Stikker. “Zo’n voorbeeld als de OV-Chipkaart maakt duidelijk dat het geen act of God is, maar een ontwerpkeuze.” Liefst ziet ze dat de technologische projecten waar de overheid bij betrokken is eerst bij de burger neergelegd worden, in het stadslaboratorium. Pas als de burger gezegd heeft welke functies hij belangrijk vindt, wordt de bouw ervan aanbesteed.

>>

open data Open Data is data die vrij gebruikt en verspreid kan worden.

Steeds vaker besluiten overheid en andere instanties om de verzamelde data openbaar te maken. Zodat er bijvoorbeeld analyses mee gemaakt kunnen worden, maar ook zodat er apps mee gemaakt kunnen worden. Om te zien in welke parkeergarage nog plek is, bijvoorbeeld. Of om met één klik te zien hoe vies de lucht in de Jan van Galenstraat op dit moment is. Het openen van data zou ook goed zijn voor de economie.

Onderzoeken schatten de economische waarde van open data op tientallen miljarden euro’s in de EU.

amsterdamopendata.nl © buropony.nl

17

SLIMME BURGERS

Apps for Amsterdam

Er moet wederkerigheid komen in systemen >> Baron en Stikker zijn het erover eens dat dit de kwesties zijn waar

in de stad. Hoe ontwerpen we de technologische systemen?”

politieke beslissingen in worden gemaakt. “Er moet wederkerigheid

Volgens Stikker kan Amsterdam alleen een Smart City zijn als de

komen in systemen. Wij moeten net zoveel toegang hebben tot

Amsterdammers Smart Citizens worden. Dat ze invloed uitoefenen

het systeem als andersom,” zegt Stikker. In de landelijke politiek

op de aanleg van de onzichtbare infrastructuur en op de spelregels

wordt nog nauwelijks over zulke kwesties gesproken. “Ik geloof ook

van de omgang met de data die ongemerkt de hele dag langs onze

niet dat het ooit in de Amsterdamse gemeenteraad aan de orde

lijven vliegen.

••

is geweest. Terwijl dat een cruciaal punt is voor onze toekomst

Makkie Klauwe app

apps for amsterdam Deze wedstrijd voor app-bouwers wordt dit jaar al voor de derde keer gehouden. Apps for Amsterdam is een initiatief van Amsterdam Economic Board, Waag Society en de gemeente Amsterdam, met het doel om zoveel mogelijk data van de gemeente openbaar te maken en om het creatieve gebruik van de data te stimuleren. Liefst natuurlijk zodat de burger er ook nog wat aan heeft. Zo viel vorig jaar de app Park Shark in de prijzen, waarmee je snel ziet waar je in Amsterdam kunt parkeren en hoe je voor die parkeerplek moet betalen. Bike Like a Local helpt toeristen met routes en regels.

Park Shark app

18

appsforamsterdam.nl

column

Amsterdam Metropolitan Solutions

Amsterdam Metropolitan Solutions

Iets te verliezen

In het najaar beslist de gemeente welke partijen het Amsterdam

In het spotje van Triodosbank wordt gezegd ‘De macht is niet meer

Metropolitan Solutions instituut mogen gaan opzetten. Om

aan groot, de kracht is aan klein’. Grotendeels is dat natuurlijk nog

aantrekkelijk te blijven als vestigingsstad voor bedrijven, en

meer een wensdroom dan werkelijkheid, maar er vindt wel degelijk

economische reuring te blijven genereren, wil Amsterdam

een verschuiving plaats. Steeds meer mensen lijken te streven naar

een nieuw kennisinstituut voor toegepaste technologie dat

een lokale gemeenschap waarin het goed toeven is. Wie denkt dat

zich richt op grootstedelijke vraagstukken. Na de eerste

de behoefte daaraan slechts leeft onder de elite in de Randstad,

ronde zijn de volgende vijf partijen nog in de race: Amsterdam

heeft het mis. Naarmate de machtscentra abstracter worden,

City Technology (UvA, VU, HvA en Columbia University),

nemen mensen uit alle lagen van de bevolking het heft steeds meer

Amsterdam Institute of Advanced Metropolitan Solutions

in eigen handen. Natuurlijk schreef ik ook wel eens lovend over de

(TU Delft, WUR en MIT), Amsterdam School of Health and

supermarkt Marqt met een Q, de lieflijke Haarlemmerdijk waar

Technology (AIGHD en Duke University), Center for Urban

ambachtelijke winkels aan nieuwe gloriedagen zijn begonnen.

Tech Acceleration (THNK) en Nexuslab Amsterdam. De

Dat zijn zeer zeker de plekken waar met name die Amsterdammers

gemeente is van plan tussen de 20 en 50 miljoen euro in

uit het D66-BKB-De Balie-wereldje. Ze lezen de Groene

het nieuwe instituut te steken.

Amsterdammer en willen alleen nog maar puur en eerlijk eten.

amsterdam.nl/gemeente/organisatie-diensten/ economischezaken/thema’s/ams

Terwijl de grote politieke besluiten steeds meer naar het abstracte Europa worden verlegd, proberen ze dichtbij huis te streven naar een gemeenschap waarin het goed toeven is. Maar het is niet alleen deze groep mensen die werkt aan kleinschaligheid en lokalisme.

City of Amsterdam

Een mooi voorbeeld vind ik nog altijd het burgerinitiatief Jan Eef in mijn oude buurtje. Na de moord op juwelier Fred Hund in 2010 besloot een aantal bewoners van de Baarsjes besloten in actie te

Design contest

komen. Ze richtten Ik Geef om de Jan Eef op en hebben er in de

Applied

jaren daarna voor gezorgd dat de buurt zichtbaar is opgeknapt.

Dat het humeur is verbeterd, de dialoog tussen bewoners en kleine ondernemers met allerlei verschillende achtergronden en

Technology

overtuigingen weer op gang is gekomen. En ook niet onbelangrijk: de economische positie van de wijk is versterkt. Het initiatief Jan

Institute

Eef staat gelukkig niet op zichzelf. Of het nu in de kunsten is of in de wereld van bedrijven, stedenbouwkundigen, of gewoon in je

in Amsterdam

buurt: het beweegt. Nu niets vanzelfsprekend meer is en er zoveel op de helling staat, komt het er op aan wie vanaf de grond durft te

Invitation to participate in the ‘Amsterdam Metropolitan Solutions’ (AMS) design contest for an applied technology institute in Amsterdam

werken aan nieuwe creaties en ideeën. Mijn generatie, opgegroeid in de booming jaren negentig, heeft daarbij nog een extra vermomd geschenk gekregen: wij hebben eindelijk weer iets

AMS

Design contest Applied Technology Institute in Amsterdam

1

te verliezen. En dus iets te bevechten.

Johan Fretz Schrijver en cabaretier

johanfretz.nl

19

Vertrouwen in de stad

VERTROUWEN IN DE STAD

Š Onno Krijnen

BURGERINITIATIEVEN, EEN INFORMELE KWESTIE

Joachim Meerkerk Strateeg en programmamaker Pakhuis de Zwijger

20

Amsterdammers nemen steeds vaker het heft in eigen handen. Ze beginnen moestuinen, runnen zelf een buurtcentrum, beheren hun eigen speeltuin of organiseren een evenement in de wijk. Het succes van dit soort initiatieven is afhankelijk van de dragende personen uit de buurt, die terecht geroemd worden om hun maatschappelijke inzet. Vaak spelen betrokkenen uit traditionele instanties net zo’n beslissende rol, soms in positieve zin, soms ook omdat ze (ongewild) in de weg lopen. Als je het wel en wee van ondernemende burgers op de voet volgt, blijkt het geheim achter geslaagde initiatieven met grote regelmaat een informele overheid te zijn. >>

Vertrouwen in de stad

Aanspreekcultuur

>> Toen Prik Korver uit haar raam voor haar huis een braakliggend terrein zag, wilde ze een moestuin beginnen. Geen vereniging, geen stichting, maar een moestuin. Haar ambitie was niet om een reglement op te stellen of om vergunningen aan te vragen. Ze wilde op kavel 32 gaan tuinieren, en dus is ze dat gaan doen. En dat doet ze niet alleen, want inmiddels telt Moes32 zo’n 80 moestuinen.

Maar nog steeds geen vereniging, stichting, reglement of vergunning. En toch lukt het. Meer dan dat zelfs! Moes32 is een succesverhaal.

Niet onregelmatig als bewoners met een eigen initiatief bij de gemeente aankloppen, bijvoorbeeld omdat ze gebruik willen maken van een braakliggend stuk stad, beginnen al snel de bureaucratische

© Maarten Bosman

raderen te draaien. ‘Wat gaat u precies doen en hoeveel meter steekt die paal boven de grond uit? U heeft wel een vergunning nodig. En hoe zit het eigenlijk met de aansprakelijkheid?’ Voor je het weet heb je al een hele administratie opgebouwd nog voordat je begonnen bent. Maar gelukkig is dat niet altijd en overal het geval. Toen Korver in contact kwam met Ellen Weers, de participatiemakelaar voor IJburg van stadsdeel Oost, kreeg zij het advies om alle formele organisatievraagstukken onbeantwoord te laten. Waarom? Gedoe waar niemand op zit te wachten en waar je alleen maar slapende honden mee wakker kunt maken. En

OP MOES 32 IS EEN ECHTE AANSPREEKCULTUUR ONTSTAAN

eigenlijk werkt dat alleen maar beter, vertelt Korver. Omdat er geen reglement is, kan ook niemand zich achter regels verstoppen.

In plaats daar van is er op Moes32 een aanspreekcultuur ontstaan.

Aansprakelijkheid

Als iemand iets doet en anderen bevalt het niet dan moet je nu

Een valkuil voor veel burgerinitiatieven is aansprakelijkheid.

het gesprek met elkaar aangaan, want niemand heeft op voorhand

Als bewoners bij vrieskou zelf een voetbalveldje onder water zetten

gelijk of ongelijk.

voor een schaatsbaan, wie is er dan aansprakelijk als iemand daar zijn been breekt? Of als er op eigen initiatief plantenbakken worden

In Amsterdam Noord zijn de ervaringen iets anders. Toen de

geplaatst in de openbare ruimte en er rijdt een auto tegenaan?

Twiske speeltuin daar door de gemeente werd gesloten, hebben bewoners de handen ineen geslagen om het beheer op te pakken.

Mark Verhijde en Maarten Bosman doen onderzoek naar de

Zij zorgden zelf voor nieuwe toestellen en hebben een rooster

belemmerende werking van aansprakelijkheid op burgerinitiatieven.

voor sleutelmoeders die dagelijks het hek open en dicht doen.

Naar aanleiding van 108 praktijkvoorbeelden kwamen de

Het stadsdeel is enthousiast en ondersteunt het initiatief. Dus

onderzoekers tot vier strategieën waarmee overheden de risico’s

toen er om een bankje voor tegenover het plein werd gevraagd,

proberen in te dekken. De eerste is het verstrekken van een

omdat hang jongeren uit de buurt dan mooi het pleintje in de gaten

vergunning aan de initiatiefnemers om hun project te realiseren.

kunnen houden, stemde het stadsdeel daarmee in. De vraag om

In de tweede strategie sluiten de gemeente en bewoners

even snel ergens een tweedehands bankje te regelen bleef echter

een buurt- of wijkcontract af waarin de activiteiten worden

onbegrepen. De aanvraag moest via officiële kanalen en duurde

opgenomen.

>>

daarom veel langer. Er kwam een nieuw bankje en de gemeente zorgde zelf voor plaatsing, waardoor het uiteindelijk een stuk duurder werd dan nodig was geweest.

21

Vertrouwen in de stad

Burgerinitiatieven

“AANSPRAKELIJKHEID IS EIGENLIJK NIET HET ISSUE, ONDUIDELIJKHEID WEL” >> De derde wordt adoptie genoemd, waarbij de gemeente verregaande bemoeienis heeft bij de uitvoering van het project dat door bewoners is verzonnen. Terwijl deze eerste drie strategieën een formeel karakter hebben is de laatste uitgelezen informeel.

Het komt er op neer dat de gemeente geen officiële bemoeienis heeft met de activiteiten, maar ze gedoogt.

Het is dan ook interessant dat juist daar waar overheden de formele paden zo veel mogelijk mijden die oorspronkelijke

Uit het onderzoek blijkt dat de formelere strategieën falen.

doelstellingen veel meer worden bereikt. Zoals ook bij het Maurits

Risico’s worden verkeerd ingeschat, toezicht en handhaving

Bingerplantsoen, tevens op IJburg. Bewoners hebben daar

ontbreken, en de uitvoering van contracten wordt nauwelijks

speeltoestellen en bloemenbakken geplaatst. Op basis van een

gecontroleerd. Bovendien blijkt dat de aansprakelijkheid in de

foto is er een objectvergunning afgegeven voor het hele plantsoen,

openbare ruimte bijna nooit echt afgewend kan worden op de

maar dat is niet veel meer dan een formaliteit. Veel belangrijker is

initiatiefnemers, de gemeente blijft eindverantwoordelijk. Maar

het persoonlijke contact en overleg tussen initiatiefnemers en de

toch wordt er overwegend gekozen voor een vergunning, een

betrokken ambtenaren. Dat informele contact zorgt ervoor dat het

contract of adoptie. Verhijde: “Aansprakelijkheid is eigenlijk niet

een leuk initiatief kan blijven en het geen project hoeft te worden.

het issue, onduidelijkheid wel.

Tegelijkertijd voelen de bewoners zich verantwoordelijk voor wat ze nu met elkaar doen. Ook problemen lossen ze met elkaar op.

Gemeenten hebben moeite om te accepteren dat zij aan regels gebonden zijn, terwijl burgers zomaar wat kunnen doen. Ze zijn daarom terughoudend en willen risico’s vermijden. Maar die risico’s bestaan vaak alleen maar op papier of in de ambtelijke wandelgangen.” Ze worden ook nooit gespecificeerd. Dat komt omdat het idee van risico’s ontstaat in het onbekende, in de onduidelijkheid. Gemeenten gaan bij het eerste plannetje gelijk

MOTIVATIE KOMT VOORT UIT BETROKKENHEID

op zoek naar het risico en zien de claims al op zich af komen.

Vooralsnog zijn die in de praktijk echter niet voorgekomen.

Het is ook eigenlijk heel logisch. Burgers die initiatief nemen om wat te gaan doen voor hun buurt blijven nu eenmaal

22

Het is een bureaucratische reflex, geworteld in een cultuur van

burgers en die spreken een informele taal. Zij kennen geen

regelzucht en controledwang. De zekerheid die ermee wordt

projectteamoverleggen, Europese normen en prestatieafspraken.

nagestreefd is echter een schijnzekerheid. Formeel of informeel

Zij drinken koffie met elkaar, zien toe op de veiligheid van

geregeld, de aansprakelijkheid blijft bijna altijd bij de gemeente

speeltoestellen vanuit de liefde voor hun kinderen en hun motivatie

liggen. Het probleem is dat het indekken van risico’s voor geen

komt voort uit betrokkenheid. Een overheid die ruimte wil geven

van de betrokken partijen een doelstelling is, maar dat het in deze

aan burgerinitiatieven doet er daarom goed aan om de taal van die

dynamiek wel dominant wordt over wat ze echt willen bereiken.

burgers te gaan spreken, want andersom is het snel gedaan met het

Initiatiefrijke burgers willen iets leuks doen voor de buurt, de

initiatief. En een echt goede faciliterende overheid zorgt ervoor dat

gemeente wil graag dat burgers meer hun eigen boontjes doppen

haar ambtenaren in staat zijn om burgers door de onvermijdelijke

en dat bijvoorbeeld de sociale cohesie in een wijk toeneemt.

bureaucratie heen te loodsen.

••

Vertrouwen in de stad

Amsterdamse wijkondernemingen

PROGRAMMA VERTROUWEN IN DE STAD: DE AMSTERDAMSE WIJKONDERNEMINGEN

Vaak blijkt de rol van een ondernemer die het voortouw neemt van cruciaal belang. In veel gevallen is financiering vanuit publieke middelen onmisbaar. Het uitvoeren van publieke dienstverlening is ook lang niet altijd zo makkelijk in te vullen. Het levert veel vragen op. Hoe houden we met wijkonderneming de inclusiviteit van het publieke domein in stand? Wat betekent het om de eigen broek op te houden? En is onze regelgeving wel adequaat als dit nieuwe soort spelers de publieke markt betreedt?

Steeds meer zetten bewoners zichzelf in om de eigen buurt of wijk mooier, leuker, gezelliger, leefbaarder, gezonder of ondernemender te maken. Vaak blijven de initiatieven klein en informeel, maar soms groeien ze uit tot spelers met een behoorlijke omvang en willen ze een serieuze gesprekspartner zijn voor de gemeente en maatschappelijke organisaties. De wijkonderneming is een model dat dan steeds vaker wordt gebruikt. Het model is geïnspireerd op de Engelse Development Trust en giet informele burgerinitiatieven

EIGENAARSCHAP VAN BURGERS IN PUBLIEKE DOMEIN

in een formeler jasje. De kerngedachte is dat initiatieven met

Op zoek naar antwoorden op die en meer van dat soort vragen

een sociale doelstelling door middel van een verdienmodel zich

investeert de gemeente Amsterdam mee in de ontwikkeling

duurzaam en daadkrachtiger kunnen inzetten voor de wijk. Het

van wijkondernemingen. Dat gebeurt onder de noemer van

is een construct waarbij de bewoners als collectief een sturende

het Vertrouwen in de stad programma, dat op initiatief van

functie hebben in een onderneming waarvan de waardecreatie

wethouder Freek Ossel wordt gedragen door Hettie Politiek van

terugvloeit in de wijk. De wijkonderneming combineert meestal

de Amsterdamse Wijkaanpak van de Dienst Maatschappelijke

meerdere vraagstukken zoals armoede, werkeloosheid, educatie,

Ontwikkeling. Daarmee maakt de gemeente een duidelijke keuze.

sociale cohesie, cultuur, winkelgebieden en zorg in integrale

Zij ziet in maatschappelijke initiatieven en het ondernemend gedrag

oplossingen.

van burgers een belangrijk deel van het antwoord op de stedelijke

DOOR VERDIENMODEL DUURZAAM EN VEERKRACHTIG

vraagstukken voor de komende jaren. Daarvoor wil zij ruimte scheppen, letterlijk in de zin van gebouwen en terreinen, maar ook figuurlijk door regelgeving en toegang tot kapitaal en andere middelen.

In samenwerking met Pakhuis de Zwijger en de community van wijkondernemingen Lokale Lente organiseert de gemeente verschillende bijeenkomsten waarin vragen zoals hierboven centraal staan. Daar wordt ingezet op kennisontwikkeling en -deling

Enkele Amsterdamse voorbeelden van wijkondernemingen

vanuit het praktische perspectief van wijkondernemers en andere

zijn buurtcentrum de Meevaart, winkelstraatvereniging Geef

betrokkenen zelf.

om Jan Eef, culturele vrijplaats Tolhuistuin, kunst- en cultuur collectief Tugela85 en cultureel paviljoen Noorderparkkamer. In

lokalelente.nl

de afgelopen jaren hebben zij zich opgeworpen als verkenners en kwartiermakers voor deze nieuwe ‘beweging’. In de praktijk experimenteren zij met nieuwe verdienmodellen, publieke diensten en het eigenaarschap van burgers in het publieke domein.

23

Vertrouwen in de stad

Stadsdeel Oost

STADSDEEL OOST KOPLOPER IN RUIMTE GEVEN WETHOUDER JEROEN VAN SPIJK: IN OOST HEBBEN WE RAFELRANDEN

In Oost barst het er van; burgers die, met elkaar, de verantwoordelijkheid oppakken om wat van hun eigen buurt te maken. Zoals de Meevaart, volgens Van Spijk een van de meest bijzondere buurthuizen van Nederland. De grote kracht is dat het gedragen wordt door bewoners zelf. De overheid moet noodgedwongen een stap terug doen, maar de Meevaart bewijst dat het soms ook beter is als mensen het zelf oppakken. Het eigenaarschap dat zij dan voelen is misschien wel een van de

Vanuit zijn kantoor heb je een prachtig uitzicht over ‘zijn’ Oost. Het

belangrijkste effecten die zo’n initiatief teweeg kan brengen. En

moet soms als een rare plek aanvoelen, want Jeroen van Spijk is een

vanuit dat eigenaarschap ontstaan ook weer nieuwe projecten

politicus die dicht bij de mensen wilt staan om samen met hen de

waarbij het eigen initiatief grote meerwaarde heeft voor de lokale

stad te maken. Al twintig jaar woont hij in Amsterdam Oost, sinds

gemeenschap en de economie in zo’n wijk. In de Meevaart wordt

2010 is hij er stadsdeelbestuurder. Zijn betrokkenheid is groot.

bijvoorbeeld gewerkt aan projecten rondom werkgelegenheid en

Het valt op dat hij elke straathoek en bijna alle maatschappelijke

zorg. Van Spijk: “Dat iemand anders het goedkoper kan vind ik nog

initiatieven wel kent. En niet alleen van naam en uit beleidsstukken,

niet eens het meest interessante, maar vooral dat er een energie

hij heeft het over de mensen en over wat hen beweegt.

aangewakkerd wordt.”

Als bestuurder is Van Spijk constant op zoek naar nieuwe manieren om samen te werken met de burgers van Oost. Of dat lastig is?

Hij ziet overal kansen, als je maar begint met het werken vanuit vertrouwen. “Het zijn opwindende tijden in de stad,” constateert de D66’er die als student in de Transvaalbuurt kwam wonen.

De instituties die jarenlang het gezicht van het publieke domein hebben bepaald worden langzaamaan afgebroken. Overheden, banken, welzijnsorganisaties, woningbouwcorporaties, stuk voor stuk staan ze onder druk en moeten ze op zoek naar een andere rol. Uiteraard is de economische crisis daar op dit moment een oorzaak van, maar Van Spijk ziet een fundamentelere verandering.

“We gaan veel meer naar een soort netwerkdemocratie toe, een Do-It-Yourself mentaliteit. Burgers die het zelf denken te kunnen

Een ander voorbeeld is de Makkie. Dat is een alternatief

en het dan nog eens doen ook. Je moet er als stadsdeel op durven

betaalmiddel, ook wel een community currency genaamd.

te vertrouwen.”

Buurtgenoten die klusjes voor elkaar doen verdienen daarmee Makkies en kunnen die weer uitgeven om zelf iets gedaan te

EXPERIMENTEREN IS BELANGRIJK 24

krijgen. De Makkie is maar een instrument, waar het echt om gaat is dat er een netwerk ontstaat van mensen die met en voor elkaar dingen willen doen. Als je als overheid dat soort projecten ondersteunt bereik je veel meer dan wanneer je er zelf voor dat al die klusjes worden gedaan.

>>

Vertrouwen in de stad

Stadsdeel Oost

MEEVAART MEEST BIJZONDERE BUURTHUIS VAN NEDERLAND >> Ook kleinere of incidentele activiteiten dragen bij aan het nieuwe elan waar Oost inmiddels bekend om staat. Zoals in Betondorp waar de bewoners afgelopen winter zelf de handen uit de mouwen staken om hun buurt sneeuwvrij te maken. Het stadsdeel had geen

Repair Café in De Meevaart

geld om dit werk te laten doen, wel kon zij wat sneeuwschuivers en zout beschikbaar stellen. Of in Amsteldorp, waar de oudere bewoners zelf 40 vrijwilligers hebben gevonden om hun tuinen te onderhouden. Het is een andere manier van doen, meer gebaseerd op gelijkwaardigheid en samenwerking en minder op een overheid

De Buurtbegroting maakt het voor initiatiefrijke burgers veel

die al het werk voor haar burgers opknapt. Van Spijk spreekt van

makkelijker om het stadsdeel uit te dagen en zelf alternatieven te

een horizontale samenleving. “We komen veel meer op hetzelfde

ontwikkelen voor het werk dat in en voor hun buurt wordt gedaan.

niveau terecht. Dat betekent dat je je als overheid op een andere

“Je moet als bestuurder echt de overtuiging hebben dat de kennis

manier kunt gedragen. Je zult wel altijd overzicht moeten houden

en kunde zich bij de bewoners bevindt. Dan kan er heel veel. Zo

en de eindverantwoordelijkheid moeten dragen, maar je moet niet

wordt er nu door een groepje gewerkt aan een buurtbank, die een

alles zelf willen doen.”

alternatief moet bieden voor de banken die momenteel moeilijk geld uitlenen en weinig rente bieden. Het is toch fantastisch dat

Die opgave lijkt makkelijker dan zij is. In heel Nederland roepen

iemand zich daar in gaat verdiepen? Het is een heel specialistisch

gemeentes en andere overheden om het hardst over burgerschap,

iets en toch lukt het. We staan echt op een keerpunt wat dat

eigen kracht en zelforganiserend vermogen. Maar lang niet

betreft.”

overal komt het zo van de grond als in Amsterdam Oost. Er is wel iets voor nodig. Visie en ambitie, maar vooral ook lef en het

Van Spijk staat niet alleen. Andere bestuurders en ambtenaren

gewoon doen. En daar slagen ze in dit stadsdeel in. Dat is mede

worden regelmatig in positieve zin genoemd als het gaat over

de verdienste van bestuur en de politiek. Van Spijk heeft een tip

het succes van Oost. Zo wordt oud stadsdeelsecretaris Frank

voor collega bestuurders: “Ga je wijk in. Weet wat er speelt en waar

van Erkel gezien als sleutelfiguur in het mogelijk maken van het

de energie zit. Als iemand de ruimte krijgt voor een experiment,

Magneetfestival.

>>

volg het dan ook, blijf betrokken. Blijf jezelf afvragen hoe je het makkelijker kan maken om bepaalde initiatieven voor elkaar te

wie is Jeroen van spijk?

krijgen.”

Persoonlijke betrokkenheid is typerend voor Van Spijk, die zich ook intern niet ongemoeid laat. Samen met een klein groepje ambtenaren en het burgerinitiatief Stichting Budgetmonitoring werd de Buurtbegroting ontwikkeld, een tool die inzichtelijk maakt hoeveel geld het stadsdeel aan welke activiteiten in de verschillende buurten besteed en welke opgaven daaraan verbonden zijn. Dat een overheid transparantie en openheid verschaft, past helemaal

Jeroen van Spijk

binnen de dynamiek die in dit stadsdeel is ontstaan.

Jeroen van Spijk is stadsdeelbestuurder in Amsterdam Oost en beheert sinds 2010 onder andere de portefeuilles Financiën, Kunst en Cultuur en Bewonersparticipatie.

25

Vertrouwen in de stad

BUURTBEGROTING stadsdeel OOST INZICHTELIJKHEID VOOR BURGERS, KANSEN VOOR SOCIAAL ONDERNEMERS

Buurtbegroting Oost

de besteding van het budget. Geëxperimenteerd wordt al met zogenaamde bewonersbudgetten die door de inwoners van Oost kunnen worden aangewend om projecten te financieren die zij belangrijk vinden.

Hoe ver de invloed van burgers uiteindelijk zal doorgroeien is nog afwachten, maar sociaal ondernemer Firoez Azarhoosh van de Meevaart ziet wel mogelijkheden. Volgens hem wordt met

De buurtbegroting van Stadsdeel Oost is bedoeld om de uitgaven

de buurtbegroting niet alleen inzichtelijk hoeveel het stadsdeel

van de gemeenten in de buurten en wijken transparant en vooral

waaraan uitgeeft, maar ook welke effecten dat wel of niet teweeg

ook inzichtelijk te maken. De online tool combineert de financiële

brengt. “Als buurten ondanks investeringen jarenlang op rood

gegevens van projecten met de aandachtspunten in wijken. Zo

blijven staan, dan wordt er kennelijk niet goed geïnvesteerd. Het

kunnen gebruikers achterhalen in welke buurten er bijvoorbeeld

wordt dan makkelijker voor ons om alternatieven te ontwikkelen.”

negatief wordt gescoord op het gebied van jeugdwerkeloosheid en

Daarmee lijkt de buurtbegroting ook een belangrijke voorwaarde

welke investeringen en activiteiten het stadsdeel daar tegenover

voor andere ideeën te zijn, zoals het uit Engeland afkomstige

zet.

Community right to challenge, dat burgerinitiatieven het recht geeft om alternatieven voor publieke dienstverlening te

Verantwoordelijke ambtenaren en bestuurder Jeroen van Spijk lichten desgevraagd toe dat de inzichtelijkheid van de gegevens uiteindelijk instrumenteel is aan een fundamentelere democratische hervorming. Een volgende stap zal zijn om te onderzoeken hoe burgers ook meer sturing kunnen geven aan

26

ontwikkelen.

buurtbegrotingamsterdam.nl

Vertrouwen in de stad

column

kraak de

een braakliggend terrein omtoveren in een

publieke zaak

inspirerend festival dat volledig crowdsourced

Eigenlijk hebben we het in Amsterdam al een keer eerder meegemaakt. Vanaf

is. Een zeer geslaagd experiment waarin de

de jaren zeventig manifesteerde zich een nieuwe generatie stedelingen die

veel genoemde faciliterende overheid concreet

barstte van de energie maar waarvoor de stad nauwelijks woonruimte had.

wordt.

Tegelijkertijd vertrokken bedrijvigheid en dienstverlening uit de stad waardoor er

>> Door zo min mogelijk regels met elkaar af te spreken kan een creatieve ondernemer jaarlijks

Voor dit gebied maken we geen nieuw bestemmingsplan meer

grote panden leeg kwamen zonder dat er een bestemming voor was. Zo ontstond de kraakbeweging. Ze bezette de leegstaande complexen en ging er met hun ideeën aan de slag. Krakers creëerden imposante vrijruimten met namen die geschiedenis schreven: Grote Keijzer, Handelsblad-gebouw, Wijers, Melkfabriek, Tetterode, Pakhuis Wilhelmina. De stad is daardoor veel onheil bespaard gebleven. Want zonder de kraakbeweging was de Nieuwmarkt compleet van de kaart geveegd en hadden speculanten en projectontwikkelaars stevige winsten geslagen uit deze vitale plekken waardoor ze voor gewone mensen onbereikbaar zouden zijn geworden. In plaats daarvan begon de gemeente de panden langzaam maar zeker te legaliseren en gaf daarmee de energie van deze jonge generatie stedelingen volop ruimte. De stad is er daardoor meer Amsterdam

Net als bij KRUX, een broedplaats voor

van geworden. Zo’n dertig jaar later doet zich een vergelijkbare situatie voor.

kunstenaars en creatieve ondernemers op het

Op belangrijke publieke levensterreinen hebben Amsterdammers opnieuw het

Cruquius Eiland. Van Spijk: “Voor dit gebied

toekijken. Als het gaat om wonen, zorgen, veiligheid, energie en leefbaarheid

maken we geen nieuw bestemmingsplan meer.

zijn ze afhankelijk van grote, complexe organisaties waar ze geen greep op

Dat is een nieuwe aanpak. We hebben natuurlijk

hebben. De publieke zaak is hun ontnomen. Ze zijn ervan vervreemd geraakt

wel spelregels opgesteld, maar daarbinnen kan

in een onteigeningsproces dat gekruid werd door schaalvergrotingsoperaties,

heel veel. Dat is wat de moderne overheid zou

bureaucratiseringsprocessen en marktdenken. Steeds meer Amsterdammers

moeten doen. Het is een leerproces, het ene

doen nu wat de krakers ook deden. Ze nemen het heft in handen. Zzp’ers richten

werkt wel, het andere niet. Experimenteren

broodfondsen op, ouderen stadsdorpen, buurtbewoners wijkondernemingen.

is daarom belangrijk. In Oost hebben we

Amsterdammers richten energiecollectieven op, zetten collectieve

‘rafelrandjes’, ruimte om te laten gebeuren wat

bouwprojecten op, zoeken elkaar op via internet. Het wemelt van de activiteiten,

er gebeurt. De vierkante meterprijzen laten het

die er stuk voor stuk op uit zijn dat mensen proberen los te komen van hun

bijvoorbeeld nog toe. Maar als er initiatief is moet

afhankelijkheid van starre organisaties waarin ze gereduceerd zijn tot een

je ook meteen kunnen reageren. Daar hebben

klantnummer met wachtwoord. Ze kraken de publieke zaak. Dat gaat niet

we budget voor weggelegd. Je moet niet langer

vanzelf. Natuurlijk niet. De nieuwe zeggenschap zal bevochten moeten worden,

de logge bureaucratische overheid blijven, maar

initiatieven zullen zich moeten bewijzen, hun kracht moeten tonen. De lokale

je dynamisch opstellen. Oost zit in een goede

overheid is er immers niet voor niets. De gemeente moet er voor waken

positie. We hebben niet alleen de ruimte, maar

dat mensen louter hun eigen belang nastreven, dat er geen mensen worden

zetten deze ook goed in.”

buitengesloten, dat niet louter de elites profiteren; kortom, dat de publieke zaak

••

goed bediend wordt. Maar zoals daar in de langdurige onderhandelingen over de grote kraakpanden indertijd ingenieuze constructies voor werden gevonden, zo zal dat ook nu gebeuren. Want wie de energie van Amsterdammers links laat liggen doet de stad tekort.

Jos van der Lans Cultuurpsycholoog en publicist

josvdlans.nl

27

!

N U STE MET EEN BIJDRAGE VAN € 20 PER JAAR KUNNEN WIJ VOOR JOU PROGRAMMA'S BLIJVEN MAKEN

Vriend van De Zwijger

dat spreekt voor zichzelf

WWW.DEZWIJGER.NL/VRIEND

tijdelijkheid

BAUT Amsterdam

De ondernemers Dick Leijen, Job Keja

is als restaurant kortom net even anders,

min. De keuken wordt geleid door chef

en Michiel van der Eerde willen met hun

en bovendien tijdelijk. BAUT bestaat

Michiel van der Eerde, die zijn kennis en

in 2012 opgerichte onderneming Nu

immers maar voor twee jaar. ‘Houdbaar

ervaring opdeed bij sterrenrestaurants

Of Nooit B.V. leegstaande gebouwen

tot 31 december 2014’ staat er daarom

als de Hoefslag, Oudsluis en het Amstel

op duurzame wijze tijdelijk exploiteren.

in hoofdletters op de website. Bij BAUT

Hotel. Naast restaurant is BAUT ook

Restaurant BAUT is het eerste project

geen traditionele driegangenmenu’s, maar

een platform voor design, vernieuwende

van het tweetal. BAUT is gevestigd in het

een hele reeks tussen- en bijgerechten

kunst en exposities. Onlangs nog hield

oude Paroolgebouw aan de Wibautstraat.

uit alle windstreken waar de bezoeker een

het restaurant een fotowedstrijd waarin

Buiten staan zitjes met autobanden, aan

menu van kan samenstellen. “We aten

‘tijdelijkheid’ in de breedste zin van het

de WC-deur hangt kunst van Jeoffrey

onze bordjes helemaal leeg, iets dat niet

woord centraal stond. De beste foto’s

Wijn. De inrichting is ietwat Spartaans

vaak voorkomt”, schreef Johannes van

hangen vanaf 20 september in het

maar gezellig en de gerechten zien eruit

Dam in Het Parool. De culinair recensent

restaurant en worden afgedrukt in

als kleine stillevens. BAUT Amsterdam

beloonde BAUT daarom met een tien

Het Parool.

••

bautamsterdam.nl

BAUT Amsterdam Houdbaar tot 31 december 2014

29

verandering van tijden

Paradigmawisseling

Verandering van tijden: van schaarste naar overvloed

Bestaande systemen en uitgangspunten, zoals een economie die gebaseerd is op louter en alleen groei, lijken niet meer te werken in de westerse wereld. Er is een paradigmawisseling gaande die ook van invloed is op de ruimtelijke ontwikkelingen in Amsterdam. Wat dat precies betekent voor de aanpak en werkwijzen in onze stad, is nog onduidelijk.

Na de Tweede Wereldoorlog werden economische groei en werkgelegenheid in Nederland mede gerealiseerd door ruimteproductie, vooral door het bouwen van woningen.

Oud-collega en stedenbouwkundige/planoloog wijlen Willem Hartman vergeleek de ruimtelijke ontwikkeling van destijds met een militair-industrieel complex. Woningnood, eerst kwantitatief en later kwalitatief van karakter, vormde daarbij de denkbeeldige vijand. In zijn boek De vloeibare stad (2007) beschrijft Hartman de samenvallende belangen van ‘het Rijk’, Jurgen Hoogendoorn Ontwikkelingsbedrijf van de Gemeente Amsterdam en lid van kennisplatform tussentijdinontwikkeling.nl en platform nederlandwordtanders.nl

30

‘de Bouw’ en ‘Kapitaalverschaffers’ (RBK-complex) in het naoorlogse Nederland. Om het individu tot ruimteconsumptie aan te zetten werd enorm geïnvesteerd in design, advertising, lifestyle en citymarketing. De omzet voor de bouwindustrie was daarmee decennialang gegarandeerd.

>>

© Stadsarchief Amsterdam

verandering van tijden

Woningproductie

>> Tot voor kort waren de financiële,

toegeslagen, werd duidelijk toen

en de daarbij behorende cultuur van

wethouder Maarten van Poelgeest in 2010

de uitvoerende (overheids-)apparaten

een bouwstop afkondigde. Het efficiënte

en organisaties uitsluitend en volledig

ruimtelijke ontwikkelingsapparaat van

toegesneden op ruimteproductie, met

de gemeente, dat Van Poelgeest in de

name op woningbouw. Voor de koop

Volkskrant van 16 februari 2013 vergeleek

van een huis werden ruimschoots

met een Leopardtank, kwam piepend en

hypotheken verstrekt door de

krakend tot stilstand. Op 22 april 2013

banken en de hypotheekrente werd

kondigde de wethouder het einde aan

in de inkomstenbelasting aftrekbaar

van grootschalige gebiedsontwikkeling.

gemaakt door de rijksoverheid. Ook

Een tijdvak van meer dan dertig jaar

voor de realisatie van vastgoed - naast

van ongekende vastgoed- ofwel

woningen, ook commercieel vastgoed

ruimteproductie is afgesloten.

zoals kantoren en winkels - verstrekten projectontwikkelaars en andere grote

Beter in plaats van meer; van bezit naar toegang

partijen.

Bij het naoorlogse economisch paradigma

banken onbegrensd krediet aan

Van woningnood naar planologische overvloed

TOEGANG EN DELEN WORDEN BELANGRIJKER DAN BEZIT

Dat de crisis ook in Amsterdam was

planologische en juridische systemen

van noodzakelijke (productie-)groei worden nu internationaal en nationaal steeds meer vraagtekens gezet.

De financiële en economische crisis

In plaats van meer lijkt beter - vooral in

heeft sinds 2008 een einde gemaakt

termen van people en planet - belangrijker

aan de ongebreidelde ruimteconsumptie.

te worden. Het moet anders, vinden ook

Daarnaast loopt de consumptie en de

de bedenkers van de contouren van een

vraag naar vastgoed ook structureel

circulaire economie: een economisch

terug als gevolg van de vergrijzing en het

systeem dat bedoeld is om hergebruik

krimpen van de bevolking de komende

van producten en grondstoffen te

decennia, niet alleen in Nederland maar

maximaliseren en waardevernietiging

in heel Europa. In Amsterdam loopt de

te minimaliseren. Dit in tegenstelling

woningproductie volgens voorspellingen

tot het huidige lineaire systeem,

de komende jaren terug van 3.500

waarin grondstoffen worden omgezet

woningen per jaar naar minder dan 1.000

in producten die na verbruik worden

per jaar. Daarnaast ziet Amsterdam zich

vernietigd. Naast bekende economen zoals

door vraaguitval ook geconfronteerd met

Herman Wijffels, zijn ook grote bedrijven,

een situatie van overvloed aan leegstaande

zoals Philips, AkzoNobel en DSM

gebouwen, grotendeels kantoren, en

geïnteresseerd in de nieuwe mogelijkheden

braakliggende terreinen.

die de circulaire economie kan bieden.

In een economie waarin toegang en delen belangrijker wordt dan bezit, heeft Amsterdam een uitstekende uitgangspositie.

>>

31

verandering van tijden

>> De grond is immers in handen van de samenleving en wordt

Inwoners die kracht, kennis, competenties en zin hebben

door de gemeente verhuurd middels erfpacht. Daarnaast heeft

om niet bij de pakken (van de crisis) neer te gaan zitten en

Amsterdam in tegenstelling tot andere steden een groot aandeel

zich collectief inzetten voor een heel scala aan onderwerpen,

huurwoningen, namelijk zeventig procent. Het aandeel middeldure

waaronder gebiedsontwikkeling. In de klassieke stadsontwikkeling,

huurwoningen zal naar verwachting de komende jaren nog verder

de blauwdrukplanning, negeren we tot nu toe dit toenemende

stijgen.

maatschappelijk vermogen.

Krachtige (netwerk)samenleving

Noodzaak andere overheidssturing

Dat we leven in een verandering van tijden blijkt ook uit talrijke

Bestuurskundige Geert Teisman heeft zich uitgebreid gebogen

lokale initiatieven, collectieven en coöperaties op het gebied van

over de rol van de overheid in complexe samenlevingen en

woningbouw, voedsel en energie, die als paddenstoelen uit de

verklaart het top-down lineaire blauwdrukdenken en het

grond schieten. Ze worden opgestart door inwoners die zich dankzij

maakbaarheidsdenken failliet. Teisman stelt onder andere in zijn

internet snel kunnen organiseren en actie ondernemen vanuit een

boek Publiek management op de grens van chaos en orde dat we

maatschappelijke behoefte en een drang tot onsystematisering.

in de vorige eeuw een overheid hebben gecreëerd die uitgaat van

De netwerksamenleving krijgt steeds meer het karakter van

bureaucratische systemen, die niet kan omgaan met een organisch

een horizontale wortelstructuur met een aanzienlijke weer- en

georganiseerde (netwerk-) samenleving. De overheid probeert

wendbaarheid. Dit is zeker zichtbaar in Amsterdam met een groot

door wet- en regelgeving antwoorden te formuleren maar voegt

aandeel jonge goed opgeleide inwoners.

daarmee in feite steeds meer chaos toe.

Gemeente Amsterdam heeft de braakliggende terreinen in de eigen stad in 2011 op een kaart gezet. De kaart ontwikkelt zich inmiddels steeds meer tot een kaart van de Metropoolregio.

maps.amsterdam.nl

32

Lokale initiatieven

>>

verandering van tijden

Gesprek met de buitenwereld

een aantal van hen startte onder de naam Temparchitecture zelf een inventarisatie van braakliggende terreinen via Google

>> Hierdoor is een kloof ontstaan tussen de

Maps en Google Streetview. Door deze acties voelde de Gemeente Amsterdam

huidige wensen, vragen en verlangens in de

zich genoodzaakt om zelf een online

samenleving en het ambtelijk apparaat.

kaart met braakliggende terreinen te

LOKALE INITIATIEVEN SCHIETEN ALS PADDESTOELEN UIT DE GROND

publiceren. Deze kaart was in eerste Ook andere deskundigen, zoals Jos van der

instantie incompleet en gebaseerd op

Lans en Hans Bouttelier, en organisaties

enigszins verouderde gegevens. Door

als de Wetenschappelijke Raad voor het

dit duidelijk kenbaar te maken ontstond

Regeringsbeleid, hameren op de noodzaak

een proces waarin de gemeente de

tot andere manieren van overheidssturing

interactieve kaart al doende repareerde.

- meer vanuit de burger en minder vanuit

Deze internetkaart was mede dankzij

een systeem - en gebruiken termen als

het gebruik van Twitter zeer succesvol

improvisatie, loslaten, vertrouwen, en

en leverde meer dan tienduizend unieke

verbinden. Socioloog Frans Soeterbroek

bezoekers op en honderd initiatieven. In

bijvoorbeeld geeft aan de hand van

ambtelijk Nederland wordt deze aanpak als

metaforen als “dansen door de schalen”

een unicum beschouwd.

en “sturen met lichtheid” praktische handvatten als het gaat om effectief

Adviezen aan de gemeente

zijn in de wereld van taaie systemen,

De beschreven en deels digitale

drukdoenerij en ingewikkelde bestuurlijke

confrontatie met de deskundige en

en ambtelijke spelletjes. De legitimiteit

energieke buitenwereld was voor

van overheidshandelen moet opnieuw

het Ontwikkelingsbedrijf Gemeente

herwonnen worden, ook in Amsterdam.

Amsterdam (OGA) reden om offline

Nieuwe generaties, nieuwe competenties

het gesprek aan te gaan met die buitenwereld. In juni 2012 vond aan de Karspeldreef 8 in Amstel III op een lege

Na de Amsterdamse bouwstop in 2010

kantoorverdieping een bijeenkomst plaats

werd ook de buitenwereld wakker en

met dertig ruimtelijke professionals, van

zich bewust van de gevolgen van de

architecten en stedenbouwers tot krakers

economische crisis, waaronder het

en stratendokters. Deze nieuwe en andere

groeiend aantal braakliggende terreinen.

generatie ruimtelijke professionals ging

Onder de noemer Manifest Leegtevol

met elkaar en met ambtenaren uit het

(inmiddels op LinkedIn bekend als

sociale en ruimtelijk domein in gesprek aan

Ondertussen) stortte een verbond

de hand van de volgende vragen: Wat is

van dertig jonge ruimtelijk betrokken

nodig om de stad te blijven ontwikkelen?

slimmeriken zich op het verzinnen van

Wat verwachten jullie van de gemeente?

oplossingen voor de braakliggende

Wat zijn belemmeringen voor jou? Wat

terreinen in Amsterdam en Zaanstad.

inspireert je? Wat zou anders moeten?

>>

Goede creatieve ideeën te over, maar een overzicht van braakliggende terreinen ontbrak. Ze lieten het er niet bij zitten en

33

verandering van tijden

BuitensteBinnen

Vanuit de gemeente: BuitensteBinnen Binnen het Amsterdamse bestuur en apparaat wordt de noodzaak voor andere De intensieve en indringende

manieren van werken de afgelopen

Karspelpr8tig-bijeenkomst leverde de

jaren steeds meer onderkend. Vanuit de

volgende tips aan de gemeente op:

wens van wethouder Van Poelgeest en

• stop met grootschalige (zandbak)

portefeuillehouder De Vries van Stadsdeel

stedenbouw / klein(schalig) is het

Zuid om tot een andere ambtelijke cultuur

nieuwe groot(schalig)

te komen, maakten DRO en OGA in

• heb vertrouwen / regel

het najaar van 2012 een ronde langs

experimenteerruimte, free zones /

stadsdelen en langs alle onderdelen uit

smoor initiatieven niet in de kiem op

het ruimtelijk domein om die andere

basis van gelijkheidsbeginsel / zorg voor

manieren van werken op te halen. Met

flexibiliteit in regelgeving

als kapstok de tien ontwerpopgaven uit

• wees een lerende overheid

het manifest Voor Amsterdam en de

• kom in actie, doe!

uitkomsten van Karspelpr8ig. De oogst van BuitensteBinnen was buitengewoon

>> Kort na de Karspelpr8ig-bijeenkomst

groot: maar liefst 37 andere manieren van werken zijn aangedragen.

is in juli 2012 vanuit de Club van 100, een initiatief van Pakhuis de Zwijger, een

Een belangrijke conclusie is dat andere en

maatschappelijk manifest aangeboden

innovatieve manieren van werken vooral

aan de Gemeente Amsterdam. Dit

dichtbij de praktijk en werkelijkheid liggen.

>>

manifest Voor Amsterdam is gerealiseerd ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan van Pakhuis de Zwijger en is het resultaat van twintig tafelgesprekken in 2012 met

Mooie voorbeelden zijn:

steeds vijf inspirerende en ondernemende

• Het leggen van de verantwoordelijkheid voor het voldoen aan bouwvoorschriften

denkers en doeners die de stad

bij marktpartijen zelf in plaats van bij Bouw- en woningtoezicht (Stadsdeel Oost).

Amsterdam een warm hart toedragen.

• De Initiatievenbox (Stadsdeel Nieuw-West) waarbij initiatiefnemers op korte termijn

Onderwerp van gesprek was de vraag:

uitsluitsel krijgen over hun initiatief en, indien kansrijk, het initiatief snel door procedures

Wat moet er, gezien de huidige

wordt geleid (bijvoorbeeld met regelluwe zones).

economische en maatschappelijke

• Diners pensant georganiseerd door, en onder regie van de Tolhuistuin (Noordwaarts)

ontwikkelingen, de komende vijf jaar

waarbij interactie wordt gecreëerd tussen private betrokkenen in gebied en wijk en waar

in Amsterdam gebeuren? Ook in het

waardecreatie kan plaatsvinden; van stakeholder naar shareholder.

manifest werd gevraagd om een andere

• Een sloopcomplex (Heesterveld) opnieuw van waarde voorzien, door kunstenaars

aanpak van de gemeentelijke overheid.

en studenten.

• Aanvullende rol van marktpartijen bij het op onorthodoxe wijze verkorten van doorlooptijden bij de realisatie van zevenhonderd tijdelijke studenteneenheden (Projectbureau Vernieuwing Bijlmermeer).

34

verandering van tijden

MANIFEST VOOR AMSTERDAM

Pakhuis de zwijger: >> Opvallend is dat in BuitensteBinnen de opgaves ‘Laat de controle los’, ‘Durf te kiezen’ en ‘Gebruik de tussentijd’ uit het manifest Voor Amsterdam het meest werden genoemd. Er is blijkbaar een kleine ambtelijke voorhoede ontstaan die wijst op de noodzaak van een andere wijze van besturen.

Niet morgen maar vandaag Zowel binnen de overheid als in de samenleving wordt gevraagd om een andere overheid.

Deze vraag leeft ook in de ruimtelijke sector.

Samenvattend komt die vraag neer op minder regels, minder beleid, minder visies,

Manifest Voor Amsterdam

tien ontwerp opgaven

minder plannen en meer vrijheid, meer eigen

1.

Leer in de stad. Creëer hybride leeromgevingen waarin

verantwoordelijkheid, meer zeggen- en

wordt samengewerkt met vele partijen in de stad.

eigenaarschap, meer ruimte voor experimenten

2.

Vertel de verhalen. Creëer meer en verschillende podia

waarin de persoonlijke verhalen uit de stad worden verteld.

besturen. Een andere manier waarover nog

3.

Durf te kiezen. Maak de overheid toegankelijk voor iedereen

slecht sporadisch wordt nagedacht terwijl

en zorg dat de bureaucratie het probleem van de gemeente

de samenleving en een klein aantal ‘guerilla-

wordt.

en tijdelijkheid, meer maatwerk.

Dit vraagt om een volstrekt andere wijze van

ambtenaren’ al andere wegen inslaan. Om de maatschappelijke legitimiteit te behouden, of

4.

Laat wijken bloeien. Durf wijken in hun kracht te zetten

niet te verliezen, moet de zoektocht naar hoe

en juist vanuit hun eigenheid zichtbaar te maken.

samenleving opnieuw gaan vormgeven, snel

5.

Houd waarde in de stad. Breng het metabolisme van

worden opgepakt. Niet morgen maar vandaag,

de stad in kaart en buig waardenstromen om.

we als gemeente de omgangsvormen met de

want de vraag is niet van gisteren. ••

maak GEBRUIK van DE TUSSENTIJD

6.

Gebruik de tussentijd. Ontwikkel mechanismen waardoor

belangen worden verbonden.

7.

Leef met de natuur. Maak van de natuur in de stad

een speerpunt in beslissingen over de publieke ruimte.

8.

Verbind met buiten. Verbind Amsterdam met

andere steden en breng uitwisseling tot stand.

9.

Zoek de gemeenschap. Ga in het ontwerpen van de stad

en haar voorzieningen uit van empathie en inclusiviteit.

10. Laat controle los. Stel regelluwe zones in waar nieuwe

initiatieven de ruimte krijgen om te experimenteren

en iets op te bouwen.

35

MAAKSTAD AMSTERDAM Van champagneglas tot beenprotheses en een 3d-printed grachtenpand In de tuin van een oud kantoorpand in Amsterdam-Noord staat een glimmende kubus van metaal. Het bouwwerk meet ongeveer drie bij drie meter en is een meter of zes hoog. Wie niet beter weet zou denken dat er een minimalistisch kunstwerk aan de weg is geplaatst. Maar dit opvallende bouwwerk is niets minder dan een toekomstverkenning van de architectuur, verzekert architect Hans Vermeulen van DUS architects. In de metalen kubus bevindt zich ’s werelds grootste verplaatsbare 3D-printer. Met deze zelf ontwikkelde Kamermaker wil DUS architects, dat is gehuisvest in het naastgelegen kantoorpand, experimenteren in het toepassen van deze nieuwe digitale productiemethode in het bouw- en ontwerpproces.

SAMENWERKING GENEREERT MATERIAALINNOVATIE EN NIEUWE SCRIPTS GEBIEDSONTWIKKELING 36

Het principe van de Kamermaker is simpel: in het metalen huis staat een 3D-printer van ongeveer twee bij twee bij drieënhalve meter. Deze geavanceerde machine kan kant-en-klare vormen uitprinten – precies als een inktprinter een Word-document uitprint. Met reguliere 3D-printers kan tegenwoordig een scala aan producten worden vervaardigd, uiteenlopend van De Kamermaker gaat een revolutionaire stap verder en zal één-op-één architectuur printen. In Amsterdam-Noord – zo ongeveer in de achtertuin van DUS architects – wordt dit najaar begonnen met het printen van een eigentijds Grachtenpand.

>>

© DUS architects

bloemenvazen en asbakken tot meubels en beenprotheses.

37

MAAKSTAD AMSTERDAM

Grachtenpand

>> Een nieuwe Grachtengordel Inmiddels staat in de Kamermaker een gewervelde pilaar van ongeveer twee meter hoogte, een hoekelement van wat ’s werelds eerste geprinte huis moet worden. Deze losse modules worden in een nieuw soort constructie geschakeld tot één bouwwerk. “Het 3D-printen stelt mensen in staat om een huis te bouwen volgens hun individuele wensen.” Daarnaast kan deze geprinte architectuur een impuls leveren aan de in het slop geraakte stedenbouw. “Als mensen zelf hun huizen printen, is een meer flexibele gebiedsontwikkeling noodzakelijk, waarbij particulieren een bouwkavel kopen. Zo is vierhonderd jaar geleden ook de Grachtengordel ontwikkeld. De aanleg van deze stadsuitbreiding werd gefinancierd met de verkoop van losse bouwkavels.”

Geprinte huizen als het Grachtenpand van DUS architects kan in theorie worden toegepast als tijdelijke bebouwing. “Het is relatief eenvoudig en snel om gebouwen te printen. Het materiaal kan vervolgens worden verkruimeld en worden hergebruikt.” Daarbij kan de Kamermaker ook leegstand tegengaan door zijn naam letterlijk eer aan te doen: het bouwen van losse ruimtes.

Vermeulen sluit ook niet uit dat de Kamermaker aanvankelijk zal worden gebruikt in combinatie met bestaande bouwtechnieken. “Met de Kamermaker is het printen van complexe mallen voor gietbeton namelijk een fluitje van een cent.”

Het lijkt nu nog sciencefiction, maar sinds de lancering van de Kamermaker dit voorjaar loopt het storm bij DUS architects. Inmiddels wordt nauw

Prototyping 3D-printed Grachtenpand © DUS architects

samengewerkt met bouwbedrijf Heijmans voor het ontwikkelen van een bouwmethode, met het Duitse chemieconcern Henkel voor materiaalinnovatie en met beheers- en ontwikkelingsmaatschappij Jeroen Junte freelance journalist voor o.a. de Volkskrant, Eigen Huis & Interieur

voor gebiedsontwikkeling. “Allemaal serieuze partners, waardoor de Kamermaker van een

en internationale designbladen zoals

concept is uitgegroeid tot een realistisch project.

FRAME Magazine en auteur van

Wie weet verrijst er hier in Noord wel een nieuwe

‘Dit is Design’ (najaar 2013).

38

Amvest voor het uitdenken van een nieuw script

Grachtengordel.”

MAAKSTAD AMSTERDAM

Fablab

Prototyping 3D-printed Grachtenpand © DUS architects

Downloadable design Het grachtenpand van DUS architects is niet de enige manier

Inmiddels zijn er diverse internetplatforms met downloadable

waarop nieuwe digitale productiemethodes – lees: de 3D-printer

design, zoals Instructables.com. Ook zijn er inmiddels websites

– de toekomst van Amsterdam beïnvloeden. Dankzij deze

waar de prosumer zijn zelfgemaakte producten te koop kan

personal fabrication kan de consument zonder tussenkomst van

aanbieden, zoals Etsy.com. Schaub: “Er ontstaat een nieuw soort

de industrie zelf producten vervaardigen. Deze prosumer – een

ondernemer in Amsterdam, wat een belangrijke impuls voor de

samenvoeging van consumer en producer – kan producten exact

stad kan betekenen.” Daarbij draagt personal fabrication bij tot

afstemmen op zijn individuele wensen. Ter illustratie: iemand met

een meer duurzame economie. “Ga maar na hoeveel energie dat

extreem grote handen kan dankzij open design heel eenvoudig zelf

bespaart in transport van grondstoffen en distributie. Ook zal er

handschoenen in maat XXXL produceren. “Het ideale product is

een einde komen aan overproductie. Er zullen geen bedrijven

binnen handbereik, en we hoeven er zelfs de deur niet meer voor

meer zijn die in bulk produceren om de investeringen in mallen en

uit”, zegt Alex Schaub, managing director van het Fablab, een van

machines terug te verdienen.”

de pioniers van deze ontwikkeling.

Maar ook de traditionele industrie kan profiteren van “Fablab is een afkorting van fabrication laboratortium”, legt Schaub

individuele productie. “Een producent van kinderwagens kan de

uit. “In deze werkplaats staat diverse digitale apparatuur, zoals

ontwerptekening van wieltjes of het veersysteem op internet

3D-printers, lasersnijders en computergestuurde freesmachines.

zetten. Als dat onderdeel kapot gaat, kan de consument gewoon

Hiervan mag iedereen kosteloos gebruik maken. Voorwaarde is

de ontwerptekening downloaden en het wieltje of veersysteem

dat exact wordt vastgelegd hoe dit product wordt vervaardigd.

uitprinten. De producent kan voor deze service eenmalig de

Zo bouwen we een enorme open source database op over hoe je

aankoopprijs verhogen en hoeft niet meer een intensief systeem

zelfontworpen producten eenvoudig kunt maken.” Wereldwijd zijn

van distributie en verkoop van losse onderdelen te onderhouden,

er tientallen Fablabs die met een enorme database met elkaar zijn

wat zijn bedrijf efficiënter en dus winstgevender maakt. En niet te

verbonden. In het Fablab in het Waaggebouw op de Nieuwmarkt

vergeten: duurzamer!”

>>

staan diverse beeldschermen met live beelden uit buitenlandse Fablabs. “Als we bijvoorbeeld niet weten of een materiaal geschikt is om te snijden met een laser, dan kunnen we dat eenvoudig vragen aan Barcelona of Boston.”

39

MAAKSTAD AMSTERDAM

iFabrica

herwaardering van het ambacht werd voorspeld door de Britse socioloog Richard Sennett in zijn invloedrijke boek The Craftsman.

Volgens Sennett is het maken van dingen een diepgewortelde drang van de mens. Vanaf de eerste grotschilderingen tot het 3D-printen van zelfontworpen vazen – het is een zinvolle manier van zelfontplooiingen.

>> Naaimachines en lasapparaten

Vooral in de huidige wereld die steeds vluchtiger en complexer

Maar de mogelijkheden van digitale

wordt kan het aloude ambacht een manier zijn om greep te

fabricage zijn vooralsnog beperkt.

houden op de wereld door je eigen leven zoveel mogelijk zelf vorm

Natuurlijke materialen als hout en

te geven. Maar onderschat ook niet de economische waarde van

rubber zijn ongeschikt als printmateriaal.

het aloude vakmanschap, benadrukt Twigt. “Met iFabrica zoeken

De producten die met een

we nadrukkelijk samenwerking met de ROC’s in Amsterdam. We

consumentenprinter kunnen worden

moeten oppassen dat we niet vergeten hoe producten worden

vervaardigd zijn veelal niet groter dan een

gemaakt. Een stabiele economie is niet afhankelijk van import van

schoenendoos. Een tafel van drie meter

goederen.”

>>

bijvoorbeeld moet nog met de hand worden vervaardigd. Deze zomer opende in een oude scheepshal in AmsterdamNoord de werkplaats iFabrica. “Het verschil met Fablab is dat iFabrica ook beschikt over traditionele machines als een lasapparaten, schaafmachines en naaimachines”, legt initiatiefnemer Maarten Twigt uit. “We hebben een textielatelier met naaimachines. Op de metaalafdeling staan lasapparaten maar ook een plasmacutter die door 2 cm dik staal snijdt. De houtwerkplaats beschikt over zowel ouderwetse zaagmachines als een computergestuurde freesmachine.

Natuurlijk hebben we ook een complete vloer met 3D-printers.”

Alle machines in iFabrica zijn gekocht op veilingen. De ruimte is ingericht met afgedankte zeecontainers. Ook veel materialen die de leden gebruiken zijn hergebruikt, weet Twigt. “Burgers die zelf produceren met gerecycled materiaal – of dat nou het inrichten van je eigen keuken is of het maken van een champagneglas – leidt tot een herijking van bestaande economische structuren.

Een zelfgemaakte lamp is tegenwoordig al cooler dan een gelikte designlamp.” Deze KamerMaker van DUS architects, Tolhuistuin in Amsterdam-Noord © Matas Šlupšinskas

40

MAAKSTAD AMSTERDAM

Makers Guild

Toenemend wantrouwen Als voorschot op een nieuwe maakindustrie in Amsterdam heeft cultureel platform De Waag deze zomer het Makers Guild opgericht. Dit initiatief wil traditioneel vakmanschap verbinden met innovatieve productiemethodes als digitale fabricage en ook met biotechnologie. Naast het Fablab bestaat het Makers Guild uit het Open Wetlab, een laboratorium waar amateurs en professionals onderzoek kunnen doen op het gebied van life sciences en biotechnologie. Denk hierbij aan de manier waarop vernieuwende toepassingen uit de biotechnologie, farmaceutische industrie en de agrarische sector hun weg vinden naar de consument. “De industrialisatie heeft de Westerse economieën aan de rand van de afgrond gebracht, omdat slechts enkele grote marktspelers

© Remko Siemerink

>> Laagdrempeligheid is daarom het uitgangspunt van iFabrica,

de dienst uitmaken. Met het Makers Guild willen we hier een tegenwicht aan bieden”, zegt Schaub. “Amsterdam moet weer

dat mikt op zowel hobbyisten en Rietveld-studenten maar ook

een maakstad worden, zoals het eeuwenlang is geweest.

professionele vakmensen als decormakers of scheepsbouwers.

Maar nu ligt het initiatief bij het individu.”

“Niet iedereen is al toe aan digitale ontwerptekeningen uitprinten Naast idealisme (duurzaamheid), economische pragmatisme

op een 3D-printer”,aldus Twigt.

(goedkoper) en de revival van het ambacht (zelfontplooiing) Om de leek wegwijs te maken met de hightech apparatuur

wordt de zelfredzaamheid van burgers ook gevoed door een

organiseert iFabrica workshops. Om de bekendheid te vergroten

toenemend wantrouwen jegens de overheid, financiële instellingen

werd begin september het Maker Festival georganiseerd. Na

en multinationals. “Mensen hebben een toenemend gevoel dat

aanschaf van een abonnement van 10 dagen (€ 440,- incl.

ze geen invloed kunnen uitoefenen op grote maatschappelijke

BTW) tot een jaar (€ 1440,- incl. BTW) staat de werkplaats in

vraagstukken als de kredietcrisis of het milieu”, beaamt architect

Amsterdam zeven dagen per week tot je beschikking op basis van

Vermeulen. Daarom nemen ze steeds meer het heft in eigen

een fair use policy – oftewel: “de hele dag één machine bezet

handen met het maken van eigen producten maar ook met

houden mag niet”.

bijvoorbeeld stadslandbouw.”

Met partners van DUS architects startte Vermeulen het project Amsterdam Energie, een alternatieve energiemaatschappij waarbij individuele consumenten een coöperatie vormen en energie kopen.

“Het voordeel is dat volledig transparant is waar de stroom vandaan komt en hoe duurzamer het is. De stroom is duurzaam en lokaal opgewekt met windmolens of biomassa. Op ledenvergaderingen kunnen de deelnemers zelfs meebeslissen over hoe de winst wordt

wie is hans vermeulen?

besteed. Individuele inwoners krijgen zo steeds meer invloed op de toekomst van Amsterdam als makende stad. Wie weet maken ze hun eigen producten, verbouwen hun eigen groente, printen hun © Eddo Hartmann

Hans Vermeulen richtte in 2004 samen met zijn collega’s Hedwig Heinsman (l) en Martine de Wit architectenbureau DUS op. DUS Architects onderscheidt zich met ‘public architecture’ en een sociale invalshoek..

eigen huis op hun eigen stukje grond en zorgen ze zelfs voor hun eigen energie.”

••

dusarchitects.com fablab.waag.org ifabrica.nl Kijk voor de dichtstbijzijnde plek bij jou in de buurt:

3dhubs.com

41

VIER VROUWEN

VIER VROUWEN DIE VOOR VERANDERING STAAN 42

adelheid roosen Ontmoeting is een belangrijke pijler in het werk van Adelheid Roosen, de flamboyante theatermaker die met haar voorstellingen de culturele elite in contact brengt met het Nederland dat ze niet kent. In de succesvolle voorstelling WijkSafari, vorig jaar gemaakt en gespeeld in Slotermeer, gaat de kijker op bezoek bij bewoners. “De verbinding die wij met elkaar zouden krijgen als we elkaar echt zouden zien, zou veel opleveren.”

Vijftien jaar geleden begon ze vanuit de Balie draden te spinnen door de stad. “Dat was het enige café waar alle soorten mensen kwamen.” Ze ging koffie drinken met andere klanten. Vroeg of ze met hen mee naar huis mocht fietsen. Of ze binnen mocht kijken. Zo leerde ze een andere kant van de stad kennen. Roosen maakte de Gesluierde Monologen, waarin moslima’s een stem kregen. Daaruit ontstond ook De Tafel van Zina, een cateringbedrijf dat gerund wordt door islamitische vrouwen die slecht Nederlands spreken. “We hebben die tak van ons bedrijf Zina opgericht uit een soort woede. Die vrouwen kunnen wèl wat.”

“Uit creatieve woede, dat heb ik vaak. De wereld draait zoals ‘ie draait, of je gaat er iets aan doen.”

Roosen verwijst naar Ghandi, die zei: ‘maak elke dag de wereld zoals jij hem zou willen zien’. ” Je mede verantwoordelijk voelen voor alles op die wereld lijkt zwaar, maar geeft als je handelt een enorme vrijheid.”

femaleeconomy.nl

43

VIER VROUWEN

Stanja van mierlo “Tegenwind doet wat met me.” En tegenwind heeft ze gehad. In 2003 startte Stanja van Mierlo strandtent Blijburg op IJburg. Een tijdelijke plek. Blijburg was meteen een succes, voor de IJburgpioniers, voor de hippies uit de stad. Maar een nieuwe locatie voor Blijburg moest ze elke keer weer bevechten. “Dat je je moet bewijzen, dat je zelf land moet maken, dat geeft ook energie.”

De politiek mag wat haar betreft nog meer zijn best doen de ‘zachte plekken’ in de stad, waar het draait om vrijheid, creativiteit en ontmoeting, te beschermen.

“Een hele zomer handhavers over de vloer die vertellen wat wel en niet mag, dat draagt niet bij aan de creativiteit en je zin om dingen voor elkaar te krijgen.”

Toen ze zeventien was droomde ze al van een stadsstrand aan de rand van Amsterdam. Een lieve, warme plek voor alle lagen van de bevolking. Met een vuurplaats waar mensen samen naar de sterren kijken en gesprekken voeren die er toe doen. Die plek heeft ze gemaakt, en die plek blijft er nu zeker nog tien, misschien wel dertig jaar. “Nu ben ik vooral een onderneming aan het runnen, hard aan het werk. Maar soms komen de droom en de realiteit even dichtbij elkaar, en dan ben ik gelukkig.”

blijburg.nl © Joep Kroes

44

vier vrouwen

floor ziegler Mensen hebben de natuurlijke behoefte om ergens

met kunstenaars die in ruil voor creativiteit voor de

bij te willen horen. Hoe meer verbinding hoe beter,

gemeenschap tegen gereduceerd bedrag in de straat

zegt Floor Ziegler. “Ik heb dat al vaak gezien: mensen

wonen en/of werken. “We komen uit een tijd waarin

worden gelukkiger als ze zich onderdeel voelen van een

het individu en maakbaarheid de belangrijkste waarden

netwerk. In een netwerk voel je duidelijker je rol.”

waren. Nu beseffen we: alleen is ook heel eenzaam.

Samenwerken geeft rijkdom aan het individu. Je gaat

Ziegler boekte succes met haar Noorderparkkamer,

je juist ontwikkelen als je het gemeenschappelijke

een paviljoen in het park in Noord waar ze

belang boven je eigen ego stelt.”

oude Noorderlingen, hang jongeren, de nieuwe Noorderlingen en alcoholisten met elkaar verbond. Ze

Met een vastgesteld plan werkt ze niet. Ziegler speelt

wist van het stille park een levendige plek te maken

juist in op wat mensen haar aandragen. Ze stimuleert

waar iedereen zich welkom voelt, en allerlei mensen

het talent en creativiteit in mensen waardoor ze tot

nu projecten organiseren en ondernemingen starten.

bloei komen en zich in zetten voor hun leefomgeving.

Van daaruit ontstonden ook de Broedstraten in Noord,

“Ik zie mogelijkheden in iedereen.”

© Joep Kroes

noorderparkkamer.nl

45

VIER VROUWEN

handan aydin Ga er maar aan staan. Tienduizend vierkante meter verhuren in Zuidoost, in crisistijd. In een pand dat ook nog eens een maatschappelijke functie vervult.

Directeur Handan Aydin (1971) doet het. En sinds ze een nieuwe middelbare school heeft verleid intrek te nemen in het pand bij Ganzenhoef, kan ze weer werken aan een ander doel: de organisaties in het pand laten samenwerken. Van Het Cultureel Educatief Centrum Zuidoost (CEC) een plek maken waar geleerd, gewerkt en gemaakt wordt.

Onder het label ‘I am you’ wil Aydin steeds meer programma’s organiseren in het CEC. Exposities, debatavonden, filmvertoningen met discussie na. Af en toe maakt ze er ook radioprogramma’s bij het station dat in het CEC zit. “Mijn motto is om nergens bang voor te zijn. Kansen te zien en te nemen als ze voorbij komen” Ze wil mensen inspireren om alles uit zichzelf te halen. “Ik zie hier jongeren die vinden dat ze het minder hebben of minder kansen hebben gehad. Ze zitten gevangen in zichzelf. Want je kunt zo fantastisch zijn als je jezelf voorstelt. Dat wil ik meegeven.”

ceczo.nl © Philip Bakker

46

column

creatief in west Schaarste kan mensen tot ongekende creatieve hoogtes brengen. Ik zal nooit vergeten hoe een perfect gezond buurmeisje zich opmaakte om in haar nachtjapon, een slipper aan één voet (de andere bloot) en een ongewassen peuter op de arm naar het toenmalige GAK te gaan om te bewijzen dat ze wel degelijk ongeschikt was om te werken.

Regels, we gruwen van de mensen die ze misbruiken en houden ons er angstvallig aan vast. Tijdens het werken aan de WijkSafari van Zina in Nieuw-West werd ik geadopteerd door bewoners die zich met weinig staande probeerden te houden. Havva had een alcoholistische man, veel stress, werkte in een winkel maar hield dat niet vol vanwege twee kapotte knieën. Ze wilde graag werken, het betekende meer geld en meer vrijheid. Een bakker was bereid haar ‘icli kofte’ (kofte gemaakt van linzen met een vulling van gehakt) gratis te verkopen in zijn winkel. Ook kookte ze af en toe voor feesten en partijen. Ze deed dat ‘s nachts als iedereen sliep en het huis aan kant was. Ze was al blij als de onkosten eruit waren, want of ze nu voor de tv aan het haken was of druivenbladeren vulde, het was hetzelfde. Ik heb vele vrouwen gezien met vaak problematische huwelijken die kleren maakten, kookten of haakten voor wat extra centen. Lokale winkeliers waren bereid hun winkel open te stellen. Dit alles gebeurde op basis van vertrouwen en gemeenschapsgevoel. De vrouwen vormden voor de winkeliers geen bedreiging, die op hun beurt weer het gevoel hadden een gezin te helpen. Een eigen bedrijf beginnen kan Havva niet: het ontbreekt haar aan scholing, taal en een goede gezondheid vanwege complexe gezinsproblematiek. Helaas is ze gedoemd tot clandestien werk, want ze heeft een uitkering en mag geen cent bijverdienen, terwijl ze in realiteit zorgt dat haar gezin uit grote problemen blijft waardoor ze de gemeenschap veel minder geld kost. Een micro-krediet door de stad Amsterdam, in de vorm van het behoud van bijverdiensten voor mensen met een uitkering zou een mooie stap zijn. Een stad die de eigen burgers bemoedigt hun talenten en levensdrift aan te boren is een stad die haar burgers en zichzelf begrijpt ten allen tijde, niet enkel tijdens een crisis. Voor een gemeente zijn gehoorzame burgers misschien een geruststellend idee. Maar de toekomst van een stad wordt gemaakt door mensen die weten dat arbeid loont.

Nazmiye Oral Schrijver / Acteur, Zina Platform

zinaplatform.nl

47

0480 Waternet adv Nieuw Amsterdam 205x133mm_fontsoutline.indd 1

20-08-13 17:52

INTEGRATED WATER SOLUTIONS FOR A GREEN ECONOMY

IWW CONFERENCE 05 - 06 NOVEMBER 2013* *The IWW conference is part of the International Water Week Amsterdam 4 - 8 November 2013

REGISTRATION NOW OPEN: www.internationalwaterweek.com The International Water Week Amsterdam invites participants to register for the event.

JOIN THE DEBATE WITH 25.000 INTERNATIONAL WATER PROFESSIONALS! The International Water Week Amsterdam offers you a unique combination of events, expertise and solutions: Conference Integrated Water Solutions for a Green Economy – Aquatech Amsterdam – Industrial Leaders Forum – Utility Leaders Conference – Young Professionals Programme – Social Events – Excursions in the Dutch Water Valley

www.internationalwaterweek.com

SUSTAINIST DESIGN

Cultuuromslag

Sustainist De stad ontwerpen Design als levend web

© Creative Commons, Joost Elffers

“Wereldwijd is sprake van een golf aan lokale initiatieven en experimenten om onze leefomgeving socialer en groener te maken. Ook Amsterdam kent tientallen van dergelijke initiatieven. Ze maken deel uit van een nieuwe mentaliteit en een nieuwe levensstijl die ecologische duurzaamheid koppelt aan kwaliteiten als verbinden, lokaliteit en menselijke maat. Er is sprake van een cultuuromslag naar een nieuw tijdperk die we de naam sustainisme hebben gegeven. We bekijken de wereld door een nieuwe ‘lens’: gezamenlijk kunnen we ontwerpen voor een wereld die socialer en tegelijkertijd duurzamer is.”

Aan het woord is Michiel Schwarz, co-auteur van het cultureel manifest Sustainism is the New Modernism. Samen met ontwerper Joost Elffers lanceerde hij een paar jaar geleden het idee van sustainisme als een nieuw cultuurtijdperk, na het modernisme en postmodernisme. Sustainisme staat voor een levensstijl en een perspectief waarbij nieuwe sociale waarden als verbondenheid, openheid en menselijke maat net zo belangrijk zijn als ecologische duurzaamheid. De 21e-eeuwse mens leeft in een web van netwerken, waarbinnen we op allerlei niveaus met elkaar verbonden zijn. Die verbondenheid vormt de schakel van het sustainisme als maatschappelijke beweging. Dat zie je lokaal, in je buurt waar alles samenkomt. Tegelijkertijd sta je altijd in verbinding met gelijkgestemden op andere plekken in de stad, maar ook in de wereld. De verschuivende focus van ‘ik’ naar ‘wij’ resulteert ook in een andere opvatting over bezit. Het nieuwe bezit is de mogelijkheid hebben om te kunnen delen. Delen is naast lokaliteit, verbondenheid en proportionaliteit één van de vier de kernwaarden van de nieuwe, sustainist levensstijl.

Leonoor Bergen Programmamaker Pakhuis de Zwijger

>>

Samen vormgevers van de nieuwe wereld 49

SUSTAINIST DESIGN

Broedstraten

>> In de dit jaar verschenen Sustainist Design Guide presenteren Michiel Schwarz van Sustainism Lab en social designer Diana Krabbendam van netwerkorganisatie The Beach een nieuwe vorm van maatschappelijk duurzaam ontwerpen: sustainist design. Maatschappelijke waarden van het sustainisme als delen, lokaliteit, verbondenheid en proportionaliteit worden daarbij ontwerpcriteria. Die criteria vormen de uitgangspunten van de vormgeving van de stad en onze leefomgeving. In het modernistische tijdperk was de ontwerper dienstbaar aan de vraag van opdrachtgevers. In het tijdperk van het sustainisme ontwerpt de ontwerper niet voor, maar ín de maatschappij. Het begrip ontwerper betreft dan iedereen die zich geroepen voelt om zijn leefomgeving vorm te geven, of hij nu ontwerper van beroep is of niet. De burger, de stadsbewoner, de consument en de gebruiker worden samen vormgevers

Broed straten

van de nieuwe wereld.

Het doel van de Broedstraten in Amsterdam Wat zie je als je door de lens van het ‘sustainist ontwerpen’ naar

Noord is om samen met buurtbewoners de

Amsterdam kijkt? Krabbendam: “Er zijn tientallen sustainist initiatieven in

leefbaarheid in de buurt te vergroten met kunst

de stad. Maar er wordt nog weinig samengewerkt tussen de verschillende

en cultuur. Na een inventarisatie van wat er

groepen en de domeinen waarbinnen zij opereren. Dat is wel nodig,

al in de buurt is en wat de behoeftes van de

omdat alle systemen en processen waarmee je als stad te maken hebt

bewoners zijn, wordt één onderwerp gekozen.

nauw met elkaar verweven zijn. Je kunt transport, voedsel, energie,

Zo zijn er nu de Modestraat, de Theaterstraat,

water, communicatie of gebiedsontwikkeling niet los van elkaar zien. Het

de Kleurenstraat en de Marktstraat. In en rond

is onze opdracht als maatschappelijk ontwerpers om een sterk weefsel

een broedstraat werken en wonen kunstenaars.

tussen al die losse bewegingen te smeden.” Dat weefsel moet voorkomen

Onder leiding van een kwartiermaker worden

dat bepaalde problemen te complex lijken om op te lossen. “Het is

zij in contact gebracht met bewoners,

onze gezamenlijke verantwoordelijkheid om voor en mèt iedereen te

ondernemers, organisaties en worden

ontwerpen. Dus ook in moeilijke wijken en met groepen inwoners die

gezamenlijk activiteiten ontwikkeld. Zo voorzien

diep in de problemen zitten.”

bewoners en kunstenaars in de Kleurenstraat in

>>

Banne de wijk van straatkunst. De Marktstraat organiseert een markt voor zelfgemaakte producten in de Van der Pekbuurt. Vanuit de uitwisseling tussen kunstenaars en bewoners ontstaan nieuwe producten, verrassende interventies in de publieke ruimte of een open buurtpodium. Er is ook een wisselwinkel, waar je producten kunt ruilen. Broedstraten is een goed voorbeeld van hoe sustainist ontwerpkwaliteiten bijdragen aan het vormgeven van buurten. In de Broedstraten staat het smeden van relaties tussen verschillende groepen in de buurt centraal, die samen werken aan de leefbaarheid van hun omgeving. Daarbij gaat het niet om kunst op grote schaal, maar staat het proces van delen en zelf maken voorop.

broedstraten.nl © Trea van Drunen

50

SUSTAINIST DESIGN

Wij maken Mooi Wildeman

wij maken mooi wildeman Wij maken Mooi Wildeman gaat uit van de sociale kracht van een door de overheid bestempelde ‘achterstandswijk’, de Wildemanbuurt in Amsterdam Nieuw-West.

Initiatiefnemers zijn buurtbewoners, The Beach, Goods en Amsterdams Steunpunt Wonen. Het doel is om bewoners in de

© F. Blom

gelegenheid te stellen zelf hun buurt om te toveren tot een van mooiste wijken van de stad. Ondersteund door het programma Makers + co leren bewoners hoe ze met een creatieve aanpak (ontwerpen en maken) zelf

wie zijn diana krabbendam & michiel schwarz?

Diana Krabbendam

Bewoners komen samen tijdens de lokale doe- en denktank Café Mooi Wildeman om plannen te maken. Zo bleken er te weinig goede speelplekken voor de kinderen van de buurt. Buurtvaders en hun kinderen hebben voor de zomer in drie workshops ontwerpen gemaakt voor een speellandschap in de buurt.

is social designer en directeur van

In overleg met Stadsdeel Nieuw-West is

The Beach, ontwerpatelier voor

inmiddels een speelplaats aangewezen waar

creatieve innovatieprojecten.

thebeach.nu

oplossingen kunnen bedenken en uitvoeren.

buurtbewoners zelf enkele ideeën kunnen © Michaël Ferron

uitvoeren. Kinderen en hun ouders raken hierdoor meer verbonden met elkaar en de plek. Hun kennis over spelen en de buurt

Michiel Schwarz

wordt gedeeld met die van ontwerpers en vaklui en vice versa. Zo krijgt een unieke

is cultuuronderzoeker en

speelplaats vorm die letterlijk kleur geeft aan

ontwikkelt projecten vanuit

de plek: sustainist design in een notendop.

zijn Sustainism Lab.

sustainism.com

© Stefan Wieland / Etsy

makersenco.nl

51

SUSTAINIST DESIGN

De vier kwaliteiten

de vier kwaliteiten van sustainist ontwerp Delen wordt in groeiende mate ervaren als een waardevolle kwaliteit in het leven. Het leidt tot nieuwe vormen van sociale interactie, van zaken doen en van consumptie.

DELEN

Delen gaat over samenwerking en uitwisseling, vaak

Samenwerking Open uitwisseling ‘Commons’

gekoppeld aan mobiele- en internettechnologieën. Door deelbaarheid te integreren in het ontwerp van producten, media, plaatsen en informatie toe te voegen, ontstaan nieuwe vormen van collaboratieve consumptie en open source-innovatie.

>> De stad heeft nieuwe systemen nodig, die betrokken burgers met elkaar moeten gaan vormgeven.

Daarvoor moeten we om te beginnen omgevingen en situaties creëren waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten, waarin een open cultuur bestaat en waar kennis, ervaringen, netwerken en ideeën gedeeld kunnen worden. Wat voor plekken hebben we daarvoor nodig? En wat is nodig om die processen vorm te geven en aan te sturen? Dat zijn vragen die we de komende tijd met elkaar moeten beantwoorden. Schwarz: “De grootste transitie vindt plaats op de grond, in de dynamiek van de buurten. Het ontwerpen van de stad begint bij de kleinschaligheid en nabijheid van de buurt. Het buurthuis wordt een ‘buurtontwerplab’ waar bewoners en andere belanghebbenden samen de omgeving vormgeven. Begin bij de buurt, kijk waar je tegenaan loopt en pas de lessen toe als je op een grotere schaal

‘Lokaal’ wordt een op zichzelf staande kwaliteit. Nieuwe vormen van lokaliteit hebben niet zozeer te maken met LOKALITEIT

lokaal als plaatsaanduiding, maar met lokale ervaringen en

Gemeenschap Lokale ervaring Wortelen

uit van lokalistische eigenschappen, zoals ‘sense of place’,

het gevoel van verbondenheid. Sustainist ontwerp gaat nabijheid, lokaal gewortelde ervaringen en gemeenschapsvorming. Lokaliteit is geworteld in het lokale, maar omarmt het mondiale.

aan de slag gaat.”

alles hangt met elkaar samen Hoe ziet het ideaalbeeld van Amsterdam als sustainist

Sustainisme staat voor de cultuur van connectiviteit en netwerken, waar alles en iedereen met elkaar verbonden VERBONDENHEID

is. Als ontwerpcriterium is verbondenheid gericht op het

Samenhang Netwerken Relaties

bouwen van relaties tussen met mensen, hun leefomgeving en de natuur. Relaties, gemeenschappen en peernetwerken ontwikkelen zich tot de kernkwaliteiten van het ontwerpen voor verbondenheid.

stad eruit volgens Schwarz en Krabbendam? Schwarz: “Ik zou willen dat de overheid alle bewegingen in de stad niet meer in mootjes hakt, maar inziet dat alles met elkaar samenhangt. De stad is één groot levend web, waarin je je verbonden voelt met anderen en met wat er om je heen gebeurt. In mijn ideaalbeeld van Amsterdam hebben bewoners en belanghebbenden de gezamenlijke visie dat dit een menselijke stad is waar je al die processen tegelijk kunt ervaren.”

PROPORTIONALITEIT Menselijke maat In proportie Gepaste schaal

52

Sustainist ontwerp verschuift onze aandacht van schaal

Krabbendam voegt daaraan toe: “In een web vallen

naar proportionaliteit. Het gaat voorbij de modernistische

per definitie ook gaten. Om ervoor te zorgen dat alle

ontwerpbenaderingen waar groter en sneller altijd beter is.

lagen van de stad verbonden zijn, moeten we continu

Niet schaalgrootte, maar de menselijke maat is leidend.

blijven bouwen aan relaties- tussen individuen en

Proportionaliteit als ontwerpbeginsel vraagt om

groepen, en tussen de mens en zijn leefomgeving.

‘selectieve vertraging’ in plaats van maximum snelheid en

Dat is een proces dat altijd doorgaat en waarin ook de

om menselijke dimensies in plaats van opschalen.

overheid een waardevolle rol kan spelen.”

••

SUSTAINIST DESIGN

column

Ondernemen om de wereld te verbeteren!

Steeds vaker zie ik ondernemers in de stad die het aandurven om tegen de stroom in te zwemmen. Mensen die ondernemerschap inzetten om de wereld mooier te maken. Omdat ze geloven in verandering, omdat zij maatschappelijke uitdagingen willen aanpakken. Deze sociaal ondernemers ontwikkelen innovatieve zelfredzame businessmodellen

fair phone

en producten en diensten die impact creëren voor mens en milieu.

Misschien heb je deze zomer wel een opblaaszwembad of ligbed van © Fairphone

iemand geleend? Ik was zelf heel blij, toen een buurtgenoot mij vorige week zijn BBQ leende omdat ik toen op het laatste moment ontdekte dat de mijne overleden was. Spullen of ideeën delen met buurtgenoten wordt steeds leuker en gemakkelijker door sociale start-ups als Peerby,

In september komen de eerste Fairphone-toestellen op

Konnektid en SnappCar, die vraag en aanbod lokaal matchen. Deze

de markt: de eerlijke mobiele telefoon, ontworpen en

deelplatforms streven naar minder consumptie, minder footprint,

geproduceerd met zo min mogelijk schade voor mens

en vooral meer verbinding tussen mensen. De opkomst van de

en milieu. Een op het oog vrijwel onmogelijke missie,

deeleconomie is een duidelijke trend, maar ook andere social enterprises

omdat de productieketen van een mobiele telefoon lang,

worden steeds zichtbaarder. Tony’s Chocolonely, die de chocolade

complex en ondoorzichtig is. Toch is het de bedenkers

industrie slaafvrij wil maken ligt bij de Albert Heijn. En Fairphone die

gelukt om zelf grip te krijgen op alle afzonderlijke

de eerste eerlijke mobiele telefoon maakt en daarmee de elektronica

onderdelen van het productieproces. Fairphone

industrie wil omvormen is in de verkoop gegaan. En wat te denken van

werkt bijvoorbeeld alleen in mijnen in gebieden in

alle lokale initiatieven om als buurt of met een groep vrienden samen

Congo waar niet om grondstoffen gevochten wordt.

energie op te wekken. Of urban farming. Daken en pleinen die volstaan

Daarnaast zet de organisatie programma’s op om de

met groenten en fruit: eerlijk voedsel dat tegelijkertijd voor sociale

arbeidsomstandigheden in de mijnen te verbeteren.

cohesie zorgt. Allemaal ondernemers met social impact als drive. De

Het ontwerp en het ontwerpproces van Fairphone zijn

interesse voor de social enterprise sector neemt toe, gelukkig. En niet zo

een schoolvoorbeeld van sustainist design. Door ervoor

gek ook als je ziet wat deze ondernemingen bijdragen aan de economie

te zorgen dat ze invloed hebben op elke stap in het

en aan de samenleving. Uit onze recente Social Enterprise Monitor

productieproces zien de ontwerpers erop toe dat hun

blijkt dat de werkgelegenheid bij social enterprises sinds 2010 met maar

telefoons eerlijk voor mens en milieu geproduceerd

liefst 25% is gestegen. Dat is echt een super prestatie. Zeker wanneer

worden. Het resultaat reikt verder dan alleen een eerlijk

je je realiseert dat bij reguliere MKB bedrijven de afgelopen jaren niet

product: de ontwerpers zetten een verandering van het

of nauwelijks sprake was van groei. Wil jij ook bijdragen om het sociale

systeem in gang en maken gebruikers bewust van de

enterprisesveld te versterken, kom in actie. Een verjaardag binnenkort,

gevolgen van onze vraag naar grondstoffen.

kijk ‘ns rond bij Geschenk met een Verhaal. Neem je vrienden mee uit

fairphone.org

naar Restaurant Ctaste of Proeflokaal de Prael. Carpool via de app van Toogethr of stap in een Taxi Electric. Allemaal Amsterdamse initiatieven van ondernemers die zelf de regie nemen, zonder af te wachten of en wanneer de overheid ingrijpt, zij ondernemen om de stad en onze wereld te verbeteren. Steun ze!

Willemijn Verloop oprichter Social Enterprise NL © Caroline Sikkenk

socialenterprise.nl

53

07 oktober 12 november 02 december 2013

dezwijger.nl/ destaat vandestad

Een avondvullend programma met twee uitgebreide college’s van hoogleraren over de staat van de stad in hun domein, met aan het einde van het programma een tweegesprek.

Pakhuis de Zwijger | www.dezwijger.nl | info@dezwijger.nl | Piet Heinkade 179 | Amsterdam | 020 7884444

tijdelijkheid

Cascoland

CASCOLAND Artistieke interventies in de openbare ruimte

Cascoland is een internationaal netwerk van kunstenaars, architecten, designers en artiesten dat vanuit die verschillende achtergronden de publieke ruimte vormgeeft en verandert.

‘Artistieke interventies’ noemen zij dat. Het publiek wordt betrokken bij dat proces. Buurtbewoners en lokale initiatieven participeren in de vormgeving van hun eigen publieke ruimte, zodat die ruimtes hun gemeenschappelijke identiteit uitdragen.

Fiona de Bell en Roel Schoenmakers zijn de initiatiefnemers van Cascoland. Het platform ontstond in 2004 in Amsterdam.

Na een reeks projecten in Zuid-Afrika verplaatsten hun activiteiten zich na 2008 ook naar problematische publieke ruimtes op andere continenten. Zo wordt in Rio de Janeiro onderzocht of braakliggende terreinen kunnen gaan dienen als publieke ruimtes die voor iedereen toegankelijk zijn.

Sinds 2010 loopt het project Cascoland Kolenkit in de Kolenkitbuurt in Amsterdam. Cascoland ontwikkelde en begeleidde de afgelopen jaren een scala aan activiteiten in deze buurt, variërend van het Cascoland Logeerhuis tot de Eerste BuurtMoesBinnenTuin, de HoutskolenKit, de Kookkit op het Jan van Schaffelaarplantsoen en recentelijk - in samenwerking met Pink Pony Express en Amsterdam Energie de BroodVergister aan het Piet Paaltjenspad.

••

cascoland.com

© Martin Effert

55

de circulaire stad

Hergebruik

Stromen van grondstoffen en energie door Amsterdam

poep is goud waard Iedereen kan meehelpen aan de circulaire stad Dagelijks worden tonnen aan waardevolle grondstoffen in Amsterdam verstookt en weggespoeld. Zonde. Want het duurt niet lang meer of de grondstoffen raken op. In een circulaire stad wordt niks weggegooid, en alles hergebruikt.

Ontlasting van Amsterdammers was lange tijd goede handelswaar.

Poep werd gebruikt als mest voor op het land rond de stad en urine werd gebruikt om bijvoorbeeld wol te ontvetten. Toen de gemeente Amsterdam in 1879 besloot om de ontlasting via het riool af te voeren, Jan Heijns

werd poep nog steeds als te kostbaar gezien om zomaar weg te gooien.

Programmamaker Pakhuis de Zwijger

Via metalen buizen kwam de ontlasting in vaten terecht. Deze werden met karretjes opgehaald en verkocht.

56

>>

Š Circle Economy & Metabolic Lab

circle-economy.com

de circulaire stad

Grond- en hulpstoffen

>> Water werd in aparte gemetselde riolen afgevoerd. Toen het watercloset in zwang raakte en de ontlasting met water werd weggespoeld, besloot de gemeente te stoppen met dit systeem.

De poep werd voortaan gewoon weggespoeld.

Maar oude tijden lijken te herleven. Onze uitwerpselen worden weer voor vol aangezien. Zo wint Waternet allerlei waardevolle stoffen uit het Amsterdamse rioolwater. De ontlasting wordt deels omgezet in biogas; energie dus. De waterzuiveringsinstallatie levert per saldo energie op. Daarnaast wordt fosfaat uit het water gehaald en hergebruikt in kunstmest, dat binnenkort in het tuincentrum verkrijgbaar is. Gewassen nemen het fosfaat weer op, waarna het

Onze uitwerpselen worden weer voor vol aangezien

door ons wordt opgegeten en weer wordt uitgepoept. Zo is de cirkel rond.

Het is een voorbeeld van de eerste voorzichtige stappen naar een meer circulaire stad, waarin behoud en hergebruik van grondstoffen de kern vormen en het sluiten van kringlopen het streven is.

Hierin is nog een wereld te winnen. Zo worden op dit moment slechts enkele procenten van de fosfaat die onze stad binnenkomt (maar liefst 95.000 ton per jaar) hergebruikt in de landbouw.

Veruit de meeste fosfaat gaat verloren, onder andere in de afvalverbrandingsoven. Dit is problematisch, omdat fosfaat eindig is – het is een erts - en uiteindelijk opraakt. De prijs van fosfaat is de afgelopen vijf jaar al met 300 procent gestegen.

Onze stad en economie zijn afhankelijk van allerlei grond- en hulpstoffen, zoals fosfaat, die de afgelopen eeuwen zorgvuldig in trage geologische processen zijn opgebouwd. Onze energievoorziening is nog sterk afhankelijk van kolen (die op zich vervangbaar zijn door zonne-energie). Voor mobiele telefoons, maar ook elektrische auto’s, is de stof lithium op dit moment onmisbaar. Jaarlijks consumeren en gebruiken we veel meer dan de aarde kan reproduceren. Hergebruiken, niks weggooien, de boel zo afbreken dat er weer grondstoffen ontstaan, dat zijn de enige oplossingen voor de toekomstige schaarste.

En de stad lijkt de plek waar het moet gebeuren. Zoals het Planbureau voor de Leefomgeving schrijft in het rapport De energieke samenleving: “De stad is het schaalniveau waarop het metabolisme van de samenleving volop pompt en ademt; in de stad is de maatschappelijke dynamiek maximaal”. Deze maatschappelijke energie manifesteert zich in Amsterdam op het moment in burgers die het anders willen, innovatieve ondernemers, vernieuwende bedrijven, maar ook instellingen (corporaties, ziekenhuizen en scholen) die zelf aan de gang gaan. Beweegredenen zijn idealistisch, maar ook economisch van aard. Want wie zijn of haar vraag naar grondstoffen en energie weet terug te dringen, is economisch minder kwetsbaar.

>>

57

de circulaire stad

Kringlopen

>> Zo draagt Peerby, de website die mensen in staat stelt om spullen bij elkaar te lenen, bij aan een kleinere afvalberg door het stimuleren van gezamenlijk bezit en delen. Het bedrijf GRO ziet koffieprut niet als afval, maar gebruikt het als mest voor oesterzwammen. De prut wordt bij Amsterdamse restaurants opgehaald. Van de paddenstoelen maken ze onder andere bitterballen die weer in diezelfde restaurants worden geserveerd.

Architect Thomas Rau neemt vrijwel het gehele interieur van zijn kantoor, gevestigd op het KNSM-eiland, af op zogenaamde prestatiebasis. Zo is hij niet de eigenaar van het tapijt wat in zijn kantoor ligt, maar rekent hij de prestatie van het tapijt af aan fabrikant Desso, oftewel de loopuren. Doordat Desso het tapijt © Gro

niet verkoopt, heeft het bedrijf er belang bij dat het tapijt lang meegaat.

In de stad moet het gebeuren

Oesterzwammen groeien op koffiedik

groholland.com

De Chocolatemakers uit Amsterdam Noord verschepen hun cacaobonen uit de Domicaanse Republiek naar Nederland met een zeilschip en dus puur op windkracht. Het gebruik van fossiele brandstoffen voor vervoer wordt zo voorkomen. Schoonschip heet het plan voor een zelfvoorzienende woonbotenwijk met 48 huishoudens in het Johan van Hasseltkanaal. Het hergebruik van reststromen ‘op de vierkante meter’ staat centraal. Op de daken van alle woonboten komt een kas voor het verbouwen van voedsel.

En ook hier worden de poep en pis van de bewoners op locatie gezuiverd en uiteindelijk gebruikt als mest in de kassen.

© TurnToo

De initiatieven passen binnen de trend die de gemeente

Het kantoor van bureau Rau

turntoo.com

Amsterdam schetst in de publicatie Amsterdamse kringlopen in beeld: “De groeiende schaarste aan goedkope energie en grondstoffen zullen ertoe leiden dat ecosysteemdiensten zich op meer lokale schaal zullen manifesteren”. De rol en betekenis van decentrale bronnen nemen steeds meer toe. Zo worden steeds meer Amsterdammers ook zelf producent van bijvoorbeeld hun eigen energie, voedsel en fosfaat, met bijvoorbeeld zonnecellen op het dak of een eigen moestuin. Bovendien zijn steeds meer mensen aan het delen. Auto’s, boeken, hulp, slaapplaatsen en gereedschap.

58

>>

de circulaire stad

© space&matter

Eigen energie

Autarkische woonbotenwijk schoonschipamsterdam.org

Meer Amsterdammers producent van hun eigen energie >> Tegelijkertijd werken ook grootschalige bedrijven, zoals de haven, elektriciteitsbedrijven, netbeheerders en nutsbedrijven, zoals Waternet en het Afval Energiebedrijf, aan een ommekeer naar een circulaire stad. Het ligt voor de hand om te kijken hoe innovatieprocessen op verschillende schaalniveaus elkaar kunnen beïnvloeden, zoals de autarkische woonboot, websites als Peerby en Airbnb, het slimme elektriciteitsnet en een Amsterdamse fosfaatmarkt. Het is zaak om aan te sluiten bij de beleving van de

© Mirjam Letsch

Amsterdammers en de acties die zij zelf al ondernemen. Daar zit de

Cacaobonen komen aan in Amsterdam

chocolatemakers.nl

grote veranderkracht. Deze is te vinden op buurt- en straatniveau, waar de stromen samenkomen met de directe leefomgeving van mensen.

Het bedrijf GRO heeft dit goed begrepen. Inspelend op de trend dat steeds meer mensen in hun huis en balkon groente en fruit verbouwen, komen zij binnenkort met een thuisteeltpakket.

Hiermee kan je zelf je paddenstoelen verbouwen op je eigen koffieprut. Zo kun je in je eigen keuken meehelpen aan een circulaire stad.

••

59

© Nationale Beeldbank / Kim Kaminski

60

BOEREN IN DE STAD

Van samen schoffelen in de buurt tot flagshipstore voor experimenten

61

boeren in de stad

Van de vierkante meterbakken van Stadsboeren tot projecten van drie hectare die nog heen en weer gekaatst worden tussen allerlei loketten: stadslandbouw is er van klein tot gigantisch.

Maar over één ding zijn ze het eens: commercieel groente telen in Amsterdam gaat nooit lukken. Samen schoffelen en leren begrijpen hoe een wortel groeit, dat is de waarde van stadslandbouw.

Aquaponics

En dan is ineens een heel bed met sla

schieten. Burgers ontfermden zich over

klaar voor de oogst. Tientallen kroppen

braakliggend terrein, pakten binnentuinen

tegelijk. Ga dat maar eens wegzetten als

aan, pootten aardappels in ongebruikte

buurtmoestuin met nauwelijks kanalen. In

hoekjes. De trend kwam overwaaien uit

vakantietijd, als de trouwe klanten van het

Amerika. In New York waren de hipsters

winkeltje in het groen ver buiten de stad

bezig met bijen houden en groenten

relaxen. De vrijwilligers van de moestuin

verbouwen in de stad, vanuit de drang

in Bos en Lommer probeerden nog het

eten weer te begrijpen en als manier om

restaurantje op de hoek, maar de kok

de voedselindustrie, die steeds minder

vond de sla niet lang genoeg houdbaar.

betrouwbaar lijkt, te omzeilen. In Detroit,

Uiteindelijk werd een flink deel van de

de berooide, leeglopende stad, was het

kroppen uit de buurtmoestuin I can

juist de onderklasse die in stadslandbouw

change the world with my two hands,

een manier vond om twee problemen

weggegeven in plaats van verkocht.

aan te pakken: braakliggende terreinen

Hoe de Amsterdammer groenten moet

omvormen tot moestuinen om een

verbouwen, dat weten ze inmiddels wel.

gemeenschapsgevoel te creëren en

Zeker drie jaar geleden begonnen de

leegstand aan te pakken, en een manier

moestuintjes als radijsjes uit de grond te

om de maag te vullen.

Liedewij Loorbach

AQUAPONICS

Hoofdredacteur van Nieuwezijds Magazine en freelance journalist.

nzmagazine.nl

>>

Vissen en groeten kweken in één. En je hoeft niet eens water te geven. Aquaponics is een gesloten kringloop waarin micro-organismen de poep van vissen omzetten in voeding voor planten. De planten filteren op hun beurt het water voor de vissen. Bij Mediamatic staan

Het aquaponics-systeem

inmiddels zes Aquaponics systemen. Vier torens en twee horizontale systemen. Gebouwd door vrijwilligers, en het zijn ook vrijwilligers die het ecosysteem onderhouden. De vissen moeten gevoerd, planten geoogst, de temperatuur moet in de gaten worden gehouden. Als

Bacteriën tussen korrels zetten afvalstoffen om

alles goed gaat duurt het zo’n jaar voor Wanneer water hoog komt spoelt sifon in één keer door

Planten nemen afvalstoffen op en zuiveren het water

de vissen, nu meervallen, groot genoeg zijn om in de pan te verdwijnen. En dan kunnen er weer kleine visjes in. Groente is al volop gegeten, kruiden, snijbieten, sla, tomaten. De eerste toren werd anderhalf jaar geleden gebouwd. Mediamatic

Pomp verplaatst water naar bovenste groeibed

onderzoekt sindsdien hoe het systeem het beste werkt. Met die kennis willen ze mogelijk zelf, in hun eigen fabriekshal, deze vorm van stadslandbouw uitbreiden.

Maar alle opgedane kennis is open voor iedereen. Wie een paar vierkante meter

© Els Engel Els Engel 2013

overheeft, kan zelf aan de Aquaponics.

mediamatic.net

62

boeren in de stad

I can change the world with my two hands

Wigwam

n te Kru id

in

Druif

Waterput

Perengilde

Put Kruisbes

radijzen de grond ingingen. Kunstenaar Natascha

ek

entu

Kruisbes

huizenblok lag een paar jaar braak voor de eerste

nh lge wi

Schuur

De voormalige speeltuin in de binnentuin van een

nd ve Le

w Er

I CAN CHANGE THE WORLD WITH MY TWO HANDS

Zitplek

Ingang Kiwi

Kas

Toilet Aardbei toren

Hagenbeek zag in de verlaten speelplek de ideale ruimte om middels een buurtmoestuin landbouw

Kraan

Aardpeer

Kindertuin Framboos

inzichtelijk te maken voor stedelingen. Hoe groeit zo’n radijs? Hoe lang doet een tomaat erover voor je ‘m eindelijk kan eten? Mei 2011 konden de vrijwilligers

Braam

Centrale Tuin

Fruitbomen

voor het eerst aan de slag op het terrein. Inmiddels zijn er zo’n vijfentwintig tuinders met een eigen tuintje, en wordt de flinke lap grond in het midden van het terrein beheerd door vrijwilligers. Alles wat daar uit de grond komt, wordt verkocht in de winkel Acces to

Kruisbes

Waterpunt

Groenten die niet verkocht worden, worden meteen

Wijnbes

ingemaakt door de keukenploeg. Want alle individuele tuinders dragen ook vrijwillig bij aan I can change the

Permacultuur Demotuin

world with my two hands. Door de composthoop te beheren, workshops te organiseren voor kinderen uit de buurt, of te helpen bij een open dag.

Vlier

Kru is

bes Vlier

icanchangetheworldwithmytwohands.nl Zone 5

>> Hoe we geld moeten verdienen met die

Geld is niet het doel

Composthoop

Tools, vlakbij de moestuin en onderdeel van het project.

Populieren

Hoorn van Platform Eetbaar Amsterdam.

stadslandbouw, hoe we dus echte boeren

Het platform probeert alle initiatieven

worden, daarin zijn we na die vijf jaar van

in en rond Amsterdam te verbinden om

verbouwen nog niet bedreven. Maar dat is

kennis te delen, om samen aanspreekpunt

volgens de meeste stadslandbouwers ook

te zijn van de gemeente. Het platform

niet het doel. Educatie en sociale cohesie,

lobbyt ook voor één loket stadslandbouw

dat zijn de waarden die bij de meeste

van de gemeente, bemand door

initiatieven op de eerste plek staan. “Als

ingevoerde ambtenaren. Dat lijkt te gaan

mensen hun eigen voedsel weer gaan

lukken. “Als je begrijpt hoe een tomaat

verbouwen krijgen ze controle terug over

groeit, begrijp je ook beter wat een boer

iets heel wezenlijks, en dat geeft ze macht,

doet, en kun je ook beter begrijpen wat

zelfvertrouwen, liefde, verbondenheid

de mondiale voedselissues zijn en wat die

en doodgewoon plezier,” zegt Annet van

issues zo ingewikkeld maakt.”

>>

63

boeren in de stad

Stadsboeren

STADSBOEREN De stadsboeren willen braakliggend terrein in Amsterdam een groene bestemming geven. Door moestuinbakken van 1 m2 te verhuren. Voor veertig euro per jaar krijgt de huurder de bak vol aarde een jaar in bruikleen, en ook nog eens twee workshops.

In 2011 begonnen de stadsboeren ermee in de Bellamytuin in West, daar zijn alle honderd bakken nu verhuurd. Dit jaar kwamen er vijftig bakken bij op het terrein van Roest. “We krijgen genoeg aanbiedingen voor andere terreinen, maar meer ruimte beheren lukt helaas niet wegens tijdgebrek,” zegt Felicia Alberding van Stichting Stadsboeren. “Ons simpele voorbeeld met de bakken is natuurlijk makkelijk kopiëren, en dat gebeurt gelukkig ook op veel plekken.

Zoals in de Cruquiustuin, en in Nieuw-West.”

Alleen de gevorderde tuinder weet uit zo’n kleine oppervlakte een noemenswaardige oogst te halen.

“Voor veel mensen draait het om samen iets doen, om ergens bij horen, merkte ik tijdens de workshops.

Mensen willen heel graag ervaringen delen over hun moestuinbak, tuin en/of balkon.”

stadsboeren.org

>> Met haar eigen project, Groene Ruimte

Laat mensen zien wat mogelijk is

64

te vinden. “We willen er alle soorten

Maken, helpt ze buurtmoestuinen

stadslandbouw laten zien, om mensen te

tot stand komen met het doel wijken

tonen wat de mogelijkheden zijn. Ook op

leefbaarder te maken. “Samen in een tuin

je balkon.” Er moet ook een Kinder Kook

bezig zijn dwingt tot samenwerken, en de

& Kweekcafé komen. “In Nederland zijn

bijeffecten daarvan zijn zelfredzaamheid

we zo ver met de tuinbouw, we kweken zo

en een betere gezondheid.” Ook Philip

ontzettend efficiënt in de kassen, dat op

van Traa, die eerder probeerde om een

prijs concurreren in de stad onmogelijk

een stadskwekerij op LED-licht van

is. Ook met gestapelde constructies

de grond te krijgen in een van de vele

met led-licht,” zegt Van Traa. Op grote

leegstaande gebouwen in de stad, ziet

schaal kweken in de stad is ook helemaal

educatie nu als een belangrijk onderdeel

niet nodig in Amsterdam, met overal

van zijn nieuwe project Grown Downtown.

boerenland om ons heen. Nòg niet nodig,

Hij hoopt er dit najaar een plek voor

waarschuwt Van Hoorn:

>>

boeren in de stad

Grown Downtown

>> “Nu is stadslandbouw in Amsterdam vooral

Meer plek voor burgers die zelf willen verbouwen

dat de politici vaak welwillend zijn, maar

‘Spielerei’ van witte mensen. De noodzaak

dat de ambtenaren er liever een stokje

lijkt te ontbreken. Maar we doen er wel

voor steken. Die zitten uiteindelijk met het

slim aan om ons voor te bereiden. De

probleem dat de buren klagen over een

multinationale chemische en zaadbedrijven

composthoop of over de rommeligheid

proberen de voedselindustrie in handen

van het bonenrek dat in strijd is met

te krijgen, waardoor voedsel duurder en

het bestemmingsplan. “Dat is echt nog

kunstmatiger wordt.” Bovendien stijgen

een clash.” In 2014 presenteert de

de energiekosten, waardoor geïmporteerd

gemeente een nieuwe Voedselvisie, waarin

voedsel ook duurder zal worden.

stadslandbouw deel wordt van het beleid.

Aan enthousiasme van Amsterdammers

Platform Eetbaar Amsterdam hoopt dat

ligt het niet. Er lijkt minder plek te zijn voor

de gemeente de potentie ziet van burgers

tuintjes dan er vraag naar is. Maar het is

die zelf willen verbouwen. Van Hoorn is

de gemeente die beslist of we aardappels

er van overtuigd dat Amsterdam als het

in de openbare grond mogen stoppen.

nodig is alle groente die ze consumeert

“De gemeente is gewend om het beheer

zelf kan produceren. “Toen in Cuba in

van de openbare ruimte zelf te doen. Nu

1994 van de ene op de andere dag geen

komen er burgers die zeggen, wij willen het

voedsel meer binnen kwam, is iedereen

beheer wel overnemen en dan halen we

zelf groente gaan verbouwen. Daar bleek

die stekelige struiken weg en maken er een

hoe snel zo’n omwenteling kan gaan.

moestuin van. Daar kan de gemeente nog

Elk kioskje verkocht zaden, met een

niet goed mee omgaan.” Van Hoorn ziet

gebruiksaanwijzing erbij. Iedereen werd boer.”

••

GROWN DOWNTOWN Een hele hectare wil Grown Downtown gaan bestrijken, met daarop een kas van 6.500 m2. Op het stuk land moet ‘de totale breedte van stadslandbouw te zien zijn’, zegt initiatiefnemer Philip van Traa. Een klein kruidentuintje om als inspiratie te dienen voor balkonbezitters, maar ook de meest geavanceerde LED-technieken. Er moet een gestapelde LED-kwekerij komen, met torens van wel vijf meter hoog waarin groente groot wordt zonder zonlicht. Het grootste project heeft al een lange aanlooptijd, en of alles doorgaat is nog onzeker. Er wordt gekeken en gepraat over een plek in Noord en een plek in Zuid.

Acht bedrijven zijn verbonden aan het initiatief, ook technische bedrijven die er willen experimenteren, en Grown Downtown als een soort ‘flagshipstore’ willen gebruiken voor potentiële klanten. “We moeten er nieuwe technieken kunnen testen, en het mag er ook misgaan,” zegt Van Traa.

growndowntown.coop

65

tijdelijkheid

Zeilwagenpark

Wind’n Wheels Het eerste stedelijke zeilwagenpark ter wereld Nu de bouw van de Sluitbuurt op het

Rutger Eltink mocht het 3,6 hectare grote gebied

Zeeburgereiland door de crisis stil ligt, kan het

voor een symbolische één euro overnemen. In

gebied gebruikt worden voor andere, tijdelijke

september zullen de eerste zeilwagens op het

doeleinden. De gemeente schreef een prijsvraag

terrein rondrijden. Toch zal het nog een jaar

uit; originele en passende ideeën voor een

duren voordat het terrein, inclusief de horeca,

tijdelijke invulling van het gebied konden

compleet is. Voor ongeveer vijftien euro kunnen

worden ingestuurd. Op het terrein zijn geen

bezoekers een middag je komen zeilen.

infrastructuur en andere voorzieningen aanwezig.

Over tien jaar moet het gebied weer schoon

Organische ontwikkeling van woongebieden op

worden opgeleverd. Het zeilwagenpark zal niet

het terrein is daardoor onmogelijk.

het hele terrein in gebruik nemen. De gemeente

De gemeente koos uiteindelijk voor een

wil nog met verschillende partijen aan tafel om

zeilwagenpark. Amsterdam heeft daarmee een

ook daarvoor een nieuwe invulling te vinden.

primeur in huis: Wind’n Wheels is het eerste stedelijke zeilwagenpark ter wereld. Initiator

••

windnwheels.nl

67

buurtbranding

Bottom-up

De buurt als merk Branding door actieve bewoners “Iedereen doet het op zijn eigen manier. Er is geen recept. Het gaat vooral om dingen gunnen aan elkaar en inzetten op de informele economie. Zo gaat Nieuw-West niet meer over criminaliteit, maar over lekkere koffie, pop-up fototentoonstellingen en buurtbarbecues.” – Iwan Daniëls, Nice Nieuw West Gedurende de eerste industriële revolutie

en doorgaan met hun valse claims, zonder zich

werden er producten op de markt gebracht

werkelijk in te spannen en te concentreren op

zonder de wensen en behoeftes van de

de wensen van de klanten of gebruikers.

consument te overwegen. “Any customer can

Simea Knip Programmamaker Pakhuis de Zwijger

Khashayar Ghiabi Stagiair Pakhuis de Zwijger

have a car painted any color that he wants as

Net zoals bij producten speelt branding ook

long as it is black.” was de beroemde uitspraak

een belangrijke rol bij de (her)ontwikkeling van

van Henry Ford die deze periode typeerde.

stedelijke gebieden, wijken en buurten. Van

Branding of marketing 1.0 werd beschouwd

oudsher wordt daarbij top-down beslist wat

als louter verkopen, een kunst van overtuigen,

de identiteit moet zijn van een gebied. Door

en zelfs van vals spelen. Tegenwoordig, in

de economische crisis en noodgedwongen

het informatietijdperk, is de taak van een

bezuinigingen trekken de overheid,

marketing- of brandingdeskundige niet

woningcorporaties en projectontwikkelaars

meer zo eenvoudig. Gebruikers zijn goed

zich echter steeds meer terug en staan

geïnformeerd, hebben (online) toegang tot

grootschalige gebiedsontwikkelingen al

veel informatie en zijn op hun eigen manier

geruime tijd on-hold. Daarmee vindt er een

kundig. Het is een must voor marketeers

verschuiving plaats van een aanbiedersmarkt

om onvervulde behoeften en wensen om

naar een vragersmarkt waarin de vragers

te zetten in winstgevende producten en

het steeds meer voor het zeggen krijgen.

diensten. Dit typeert branding 2.0 in het

Tegelijkertijd verandert ook het type vraag.

‘De-Klant-Staat-Centraal’ tijdperk. Branding

Zachte factoren als de uitstraling en de status

of marketing blijft echter in veel kringen een

van een gebied worden steeds meer van

slechte naam hebben, omdat veel bedrijven

belang bij de locatiekeuze voor bijvoorbeeld

en hun marketeers alleen voor de winst gaan

wonen (Bosboom, 2011).

>>

69

buurtbranding

Bolo Boost & I Love Noord

BoLoBoost Begin 2011 werd het buurtplatform BoLoboost opgericht door een aantal bewoners van Bos en Lommer (BoLo). De meeste bewoners zijn tevreden over wonen in ‘BoLo’ (vrij naar SOHO), maar vinden dat het beter en leuker kan. Het doel is om de buurt in alle opzichten te ‘boosten’, door middel van activiteiten zoals de Bolobooze (kroegentocht), filmavonden voor de buurt en een BoLo inpakwinkel met de feestdagen.

boloboost.nl

>> Deze veranderingen hebben, samen met een groeiend bewustzijn

gaan richten op cultuur en menselijkheid. Verschillende partijen in

op het gebied van bijvoorbeeld duurzaamheid, tot gevolg dat

de stad experimenteren op dit moment met nieuwe modellen voor

een nieuwe manier van afstemmen van vraag en aanbod nodig

gebieds- en buurtbranding. Deze wijze van branding, om een gebied

is. De (her)ontwikkeling van gebieden, wijken en buurten dient

een nieuwe frisse identiteit te geven, kenmerkt zich door het feit

nadrukkelijker te worden afgestemd op de wensen en behoeften

dat het bottom-up plaatsvindt; door de buurtbewoners zelf. De

van de eindgebruiker. Dat een projectontwikkelaar volgens het

uitstraling, het beeld van een buurt, wordt dus steeds meer bepaald

oude brandingsmodel een gebied eerst met een specifiek profiel en

door burgerinitiatieven, met branding als gewenst neveneffect.

verhaal in de markt zet, om dan vervolgens pas te gaan ontwikkelen,

Deze initiatieven ontstaan vaak in achterstandswijken met het

is dan ook niet meer van deze tijd. Parallel hieraan zijn we de

doel om een positieve impuls aan de buurt geven. Initiatiefnemers,

laatste jaren getuige van de opkomst van branding 3.0, oftewel het

bewoners met passie voor de buurt, beginnen een initiatief en

‘De-Mens-Staat-Centraal’-tijdperk waarin de eindgebruikers de

bouwen een community vanuit een intrinsieke motivatie om de

touwtjes zelf in handen nemen, gaan samenwerken en zich meer

buurt te verbeteren.

>>

i love noord De stadsblog I Love Noord publiceert elke dag een artikel, foto of video over een van de wijken van Amsterdam-Noord. Inmiddels is I Love Noord uitgegroeid tot een bottom-up buurtcommunity die niet alleen online actief is maar ook offline een veelheid aan activiteiten organiseert.

ilovenoord.nl

70

buurtbranding

Nice Nieuw West & Geef om de Jan Eef

Nice Nieuw West

>> Niet enkel (zoals bij reguliere ontwikkelaars) om een gebied te branden om het gentrifacatieproces op gang te brengen en daarmee de verkoop te stimuleren, maar vooral om het wonen en leven in de buurt er aangenamer en leuker op te maken. Doordat de bewoners zelf de community hebben gevormd, creëren ze daarmee een merk van ‘houdbare’ waarde. Als de vlag uit gaat in Amsterdam Noord, gebeurt dat met het I love Noord logo erop.

Die is inmiddels overal in de stad te zien. Van de Overhoeks toren tot aan de Car2Go’s. De kracht van de communities zit vooral in het feit dat allerlei mensen, partijen en organisaties in de buurt worden verbonden en zo waarde wordt toegevoegd. Zowel on- als offline. Tijdens de ‘Bolobooze kroegentocht’ in Bos en Lommer bijvoorbeeld. Zo kan iedereen kennismaken met de plaatselijke kroeg jes en ondernemers en kan er binnenkort bier gedronken worden uit de plaatselijke bierbrouwerij. Het is interessant om te

© Iwan Daniëls

zien dat op het moment dat buurtbranding met dergelijke merken een groot succes is, de Amsterdamse citymarketing als nooit te voren top-down wordt aangestuurd. Ook dit gebeurt overigens met groot succes, met de inhuldiging van Willem-Alexander, het 400 jaar Grachten jubeljaar en de Gay Pride als uitschieters. Met ‘Iamsterdam’ als statement staat het merk Amsterdam als een Nice Nieuw West is een stadsblog voor

huis. Conclusie daarvan kan zijn dat het bij goede branding vooral

en door bewoners van het stadsdeel

om goed en gepassioneerd eigenaarschap gaat. Bij de buurten

Nieuw West. Onder het motto ‘elke

zijn de bewoners eigenaar en brengen hun ziel en zaligheid in, bij

dag iets leuks uit Nieuw-West’ worden

Amsterdam Marketing is dat nu eindelijk het al jaren gewenste PR-

positieve berichten over een bepaald

apparaat met een eenduidige aansturing onder leiding van CMO

onderwerp, activiteit of actie in Nieuw-

Frans van den Avert. En nu met de hele stad, met alle buurten en

West de wereld ingestuurd. De ideeën

wijken in hun eigen kracht, mee in de vaart der volkeren.

••

voor de berichten worden aangedragen door een groeiende groep betrokken bewoners van het stadsdeel.

geef om de jan eef

nicenieuwwest.nl

Na de moord op Juwelier Hund in 2010 besloot een groep buurtbewoners en ondernemers om hun buurtgenoten op te roepen om meer boodschappen te doen in hun winkelstraat: de Jan Eef. En daarmee het beeld van de verloederde straat te keren. Geef om de Jan Eef bestaat inmiddels uit een grote groep betrokkenen die hun energie, creativiteit en kennis in zetten om de Jan Evertsenstraat en directe omgeving met allerlei activiteiten gezelliger en leuker te maken. Om de straat ook visueel een ander, vriendelijker en positiever, gezicht te geven, is een eigen brandstijl ontwikkelt.

geefomdejaneef.nl © Cris Toala Olivares

71

zorg in de buurt

72

ZORG OP DE SCHOP STAAN WE AAN DE VOORAVOND VAN EEN REVOLUTIE? Als grote veranderingen tot stand worden gebracht door meerdere kleine bewegingen die samenkomen, dan wachten ons spannende tijden in de zorg.

De overheid is druk aan het decentraliseren geslagen, integrale en gebiedsgerichte werkwijzen worden nu zelfs in Amsterdam omarmd, burgers organiseren zich in zorgcoĂśperaties, en er staan nieuwe ondernemers op die de zorg weer centraal stellen.

Er zit een gedeelde energie in al die ontwikkelingen.

Ze zoeken naar kleinschaligheid, nemen buurten en wijken als uitgangspunt, willen zorg op maat en ontdaan van bureaucratische rompslomp, en de samenredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid van burgers is een veelgehoorde oproep. Zal het lukken om deze ontwikkelingen te verbinden?

Het gonsde al een tijd in Nederland: Eropaf, frontlijnteams, Eigen Kracht, gekantelde ambtenarenapparaten, gebiedsgerichte aanpak.

Er moet multidisciplinair samengewerkt worden, ambtenaren en professionals moeten uit hun koker komen en vooral de menselijke maat moet terug worden gebracht in zorg en welzijn.

>>

Joachim Meerkerk Strateeg en programmamaker Š Yvonne Witte

Pakhuis de Zwijger

73

zorg in de buurt

Do-It-Yourself

>> In voorlopergemeentes, zoals Enschede en Leeuwarden, werkt men

behaald wordt in de mentaliteit. Verantwoordelijk wethouder Pieter

al een aantal jaren met een vernieuwde aanpak en de ervaringen

Hilhorst daarover: “Veel zorgverleners hebben wel de mond vol van

zijn positief. Maar in Amsterdam wilde het nog niet echt van de

empowerment, maar de cruciale vraag is of ze ook uit de rol van

grond komen. Te groot, te complex, te veel organisaties, te veel

grote probleemoplosser durven te stappen.”

belangen en te sterke lobby. Probeer daar maar eens doorheen te komen. Het lijkt toch te gaan lukken. Het nieuwe plan voor de jeugdzorg Om het kind zet de eerste stappen.

Pieter Hilhorst: “Het moet eenvoudiger, dichterbij, meer vanuit de eigen kracht van opvoeders en jeugdigen en met meer vrijheid van professionals.”

Pieter Hilhorst: “De cruciale vraag is of zorgverleners ook uit de rol van grote probleemoplosser durven te stappen.”

Samen DOEN is de nieuwe werkwijze in de gemeente voor Amsterdammers die hulpverlening op meerdere vlakken tegelijk nodig hebben. De invoering ervan valt samen met

De kern van het nieuwe plan is een grote cultuuromslag waarin

de decentralisaties vanuit het rijk. In 2015 is de gemeente

het woord ontzorgen een opvallende plaats krijgt. Mensen moeten

verantwoordelijk en budgethouder voor de Wet Maatschappelijke

meer zelf en samen met hun omgeving oplossingen vinden voor

Ondersteuning (WMO), Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten

hun problemen. Professionals krijgen de taak daar vooral dienstbaar

(AWBZ) en Jeugdzorg. Voor gemeenten is het een enorme

aan te zijn en die eigen kracht te mobiliseren en te faciliteren.

worsteling om in de komende tijd een structuur te ontwikkelen

De ideeën stralen een bewonderingswaardig vertrouwen in de

waarin zorgvraag en -aanbod samen gaan komen. Niet in de

zelfredzaamheid van mensen uit, maar tegelijkertijd lijken ze ook

laatste plaats omdat de hele operatie gepaard gaat met fikse

doorspekt met prettig soort realiteitszin. Er blijft een sterk vangnet

bezuinigingen. De verwachting is dat met een integrale aanpak en

voor degene die het echt niet zelf redden en van een overschatting

meer zelfredzaamheid ook de bezuinigingsdoelstellingen kunnen

van de Do-It-Yourself trend is geen sprake, getuige de blijvende

worden gehaald.

en nog steeds stevige betrokkenheid van zorgprofessionals.

Het is veeleer het anders inzetten en richten van professionele

Do-It-Yourself

hulpverlening, meer als onderdeel van het sociale netwerk van

Ondertussen zitten burgers zelf allesbehalve stil af te wachten tot

ouders en kinderen, in plaats van diensten waar zorgconsumenten

de gemeente klaar is met hervormen. Ook in de zorg heeft het DIY

gebruik van kunnen maken.

virus toegeslagen. Stadsdorp Zuid is een coöperatie van ouderen in Amsterdam Zuid. Zij willen graag zo lang mogelijk actief, gezond

NIEUW PLAN IS GROTE CULTUUROMSLAG

en thuis blijven. En ze willen vooral zelf regie voeren over hun eigen leven. Om dat te kunnen doen zoeken deze ouderen de kracht van het collectief. De leden van Stadsdorp Zuid ondernemen allerlei gezamenlijke activiteiten om hun sociale netwerk te versterken.

Daarmee speelt de coöperatie een rol in het voorkomen van eenzaamheid, maar helpt het de leden ook bij allerlei praktische zaken, zoals gezamenlijke inkoop van woningonderhoud en maaltijden.

Volgens het koersbesluit waarin de plannen worden toegelicht kan het project alleen slagen als de professionele ondersteuning ‘ontschot’ en dichtbij jeugdigen en ouders wordt aangeboden. In ouder- en kindteams en Samen DOEN-teams gaan professionals van verschillende expertise samenwerken. Dat betekent dat zorgverleners uit verschillende domeinen en organisaties voortaan gezamenlijk en integraal een plan maken voor een gezin. Namens het team is één zorgverlener het aanspreekpunt, waarmee het persoonlijker en overzichtelijker wordt. Dat is een organisatorische oplossing, maar mensen uit de praktijk weten dat de grootste winst

74

>>

VOOR SOMMIGEN GAAT HET GEZAMENLIJK ZORG INKOPEN NOG NIET VER GENOEG

zorg in de buurt

>> Stadsdorp Zuid biedt ook thuishulp en wijkverpleging, maar

Burgers helpen burgers

Afstemmen

zorgcoöperaties buiten de stad zoals Zorgcoöperatie Hoogeloon

Zorg is een van de grootste uitdagingen voor de komende jaren.

en Austerlitz Zorgt gaan daar nog veel verder in. In deze dorpen

In de afgelopen jaren zijn de kosten al de pan uit gerezen en met

hebben bewoners zich in een coöperatie verenigt om gezamenlijk

de vergrijzing voor de deur staat ons nog meer van datzelfde

zorg in te kopen. Eigen regie is ook hier het devies, maar dat gaat

te wachten. Maar misschien biedt het vraagstuk ook wel juist

verder dan alleen het eigen leven. De mensen in Hoogeloon en

de kansen om structurele maatschappelijke hervormingen

Austerlitz zagen voorzieningen verdwijnen die door de bewoners

tot stand te brengen. Als de nood het hoogst is, dan is de

zelf juist gewaardeerd werden. Dat was voor hun de noodzaak om

veranderingsbereidheid immers het grootst. Wethouder Erik

zelf aan het roer te gaan zitten. Vanuit de gebundelde budgetten

van der Burg zegt hierover: “De financiële winst van de zorg

van de bewoners is de coöperatie in staat om een zorgpakket in te

via de wijkzorgteams vinden we deels in de vervanging van zorg

kopen die past bij de behoeftes en wensen van de leden. Zo blijft

door welzijnsvoorzieningen en in de creatieve oplossingen die

er bijvoorbeeld fysiotherapie beschikbaar in het dorp en verdwijnt

professionals vinden voor de werkelijke vraag achter de zorgvraag.

ook de apotheekbezorgdienst niet. Positieve bijwerkingen heeft

En voor dagbesteding van ouderen, maar ook van GGZ-cliënten en

het ook. Het blijkt dat door deze gezamenlijke onderneming van

gehandicapten, willen wij focussen op sociale firma’s. In Amsterdam

de bewoners ook het onderlinge contact flink is toegenomen.

bestaan al goede voorbeelden van particuliere bedrijven waarvan

Bovendien wordt er door de coöperatie geld uitgespaard in

een substantieel deel bestaat uit medewerkers met een beperking,

vergelijking met daarvoor.

zoals restaurants en een bierbrouwerij. Wij willen aan instanties

Burgers helpen burgers Voor sommigen gaat het gezamenlijk zorg inkopen nog niet ver genoeg. Zij ontwikkelen zelf diensten. In Duitsland is het Seniorengenossenschaft een aansprekend voorbeeld van wat zij

vragen hoe dit soort dagbesteding is uit te breiden.”

Erik van der Burg: “Voor dag-besteding van ouderen willen wij focussen op sociale firma’s.”

zelf ‘burgers helpen burgers’ noemen. Ouderen kunnen hier met vrijwilligerswerk, zoals het rondrijden van maaltijden of het helpen

En er zijn dus genoeg nieuwe ideeën. Of we daadwerkelijk gebruik

in het huishouden van anderen, punten verdienen. Wanneer zij

kunnen gaan maken van de potentie van al die nieuwe initiatieven

(later) zelf hulp nodig helpen kunnen ze die punten verzilveren.

en systemen zal afhangen van of we ze weten te verbinden.

Een vorm van timebanking dus. Het is wellicht een simpel idee om zo de solidariteit en zorg van burgers onderling met een informele

Burgerinitiatieven worden niet graag gezien als een manier

economie te organiseren, maar het staat ver af van de steeds

om kosten te besparen, maar willen juist worden beoordeeld

verdergaande professionalisering die de afgelopen decennia heeft

op de meerwaarde die ze bieden. Vertrouwen en bouwen op

plaats gevonden.

zelforganiserend van burgers betekent ook dat zij echt het eigenaarschap zullen moeten krijgen en niet afhankelijk kunnen

De wijkcoöperatie Lucas Community in Stadsdeel Nieuw-West

blijven van de goede bedoelens van bestuurders. Maar initiatieven

probeert om het informele karakter van burgers die burgers helpen

die het zelf willen doen, zullen dan ook een sluitende business case

te verbinden met ondernemerschap. Het streven is om binnen de

moeten formuleren en zich een betrouwbare partner tonen. Die

coöperatie een thuiszorgorganisatie te ontwikkelen met bewoners,

dingen staan echter een stuk minder ver weg van elkaar als het lijkt.

voor bewoners. Zo wordt niet alleen het sociale netwerk van

Ze komen vaak al voort uit dezelfde ambitie en als je zorgvuldig

bewoners versterkt en zorg georganiseerd die kwalitatief aansluit

luistert dan hoor je dat er vaak geen tegenstellingen bestaan, maar

bij de behoefte van mensen in de wijk, maar wordt ook een bijdrage

wel een hoop misverstanden. Daar af en toe een goed gesprek over

geleverd aan de oplossing van het werkeloosheidsprobleem aldaar.

voeren kan geen kwaad.

••

Soortgelijke projecten worden ook elders ontwikkeld, zoals in de Meevaart in stadsdeel Oost en de Nieuwe Jutter in Utrecht waar men op deze manier dagbesteding wil aanbieden.

beoordelen op meerwaarde 75

TIJDELIJKHEID

De Ceuvel

DE CEUVEL Woonbotenpark op oude werf wordt volledig autarkisch

Op een vervuilde en verlaten kavel in

Het betaalbare en duurzame woonbotenpark

Amsterdam Noord verrijst binnenkort een

wordt een broedplaats voor kunstenaars en

woonbotenpark voor kunstenaars en creatieve

andere creatieven. Daarnaast wordt druk

ondernemers. Het stukje braakliggend terrein

geëxperimenteerd met het sluiten en aan

was zo lastig in te vullen dat de gemeente

elkaar knopen van diverse kringlopen. Het

Amsterdam een prijsvraag heeft uitgeschreven.

gebied moet volledig autarkisch worden.

De winnaar van deze prijsvraag mag het

De boten worden nu opgeknapt en zijn te

terrein 10 jaar lang gebruiken en exploiteren.

zien op de NDSM-werf in Amsterdam Noord.

Het collectief van o.a. architectenbureau

In september worden de eerste boten op

space&matter en Metabolic Lab leverde

De Ceuvel geplaatst.

het winnende ontwerp. Wat doe je met een sterk vervuilde kavel? Je plant er zuiverende gewassen op, legt er oude woonboten neer en verbindt de boten met steigers.

76

deceuvel.nl

••

heesterveld

Creative Community

Heesterveld Een uniek experiment in Zuidoost Creative Community

Š Auke van der Hoek

Wie metro 50 of 54 naar Oost neemt ziet sinds begin dit jaar ineens een kleurig bouwblok ter hoogte van station Bullewijk. Wat tot voor kort een grijs en onveilig woongebouw was vormt momenteel het kleurige thuishonk van een creatieve woon- en werkgemeenschap. Deze transitie komt door de huidige economische situatie, die woningcorporatie Ymere dwong haar oorspronkelijke plannen voor sloop- en nieuwbouw uit te stellen. In de tussentijd huist er momenteel de Heesterveld Creative Community. >>

Iris Schutten Architect/publicist Studio Iris Schutten Š Rogier Chang

irisschutten.net

77

heesterveld

Meerwaarde door het benutten van de tussentijd >> Wat er uiteindelijk met het blok gaat gebeuren, is op dit moment nog niet besloten. H-lab, een architectonisch laboratorium dat

Tussentijd

Vanuit de tussentijd voorbij de tussentijd?

Laboratorium H-lab huisde afgelopen jaar op twee verdiepingen in Heesterveld. In H-lab onderzochten BAVAVLA architecten, Superuse Studios en Studio Iris Schutten samen met Eva’s H-team – bestaande uit Gieneke Pieterse, Daisy Benz, Heesterveld bewoners en Ymere – hoe de tussentijd kan worden benut voor nieuwe vormen van stedelijke ontwikkeling. De verdiepingen boden ruimte aan expertmeetings en debatten en twee woningen werden verbouwd tot één modelwoning die een levensgrote groei-maquette van het bouwblok bevat en ontwikkeltools voor de toekomst.

zich in Heesterveld heeft genesteld, pleit ervoor om op dergelijke tussentijdlocaties met nieuwe manieren van stedelijke ontwikkeling

Volgens H-lab ligt in Heesterveld een unieke kans om de toekomst

te gaan experimenteren. Het lab stelt na uitgebreid onderzoek voor

vanuit de tussentijd vorm te geven. Gedane investeringen worden

om door te bouwen op de investeringen die reeds gedaan zijn en de

dan niet weggegooid, maar ‘langdurig gekapitaliseerd’. En daarbij

potenties die in het bestaande bouwblok en de huidige gebruikers

zouden huurders zelf woon- en werkcarrière kunnen maken op deze

besloten liggen.

plek. Achterliggend idee is dat een gebouw voortdurend kan worden aangepast en ontwikkeld op basis van behoeftes van haar huurders.

De Heesterveld Creative Community (HCC) is gevestigd in een

Het gebouw leent zich namelijk heel goed voor de afwisseling van

bouwblok met 87 woningen rondom een binnenhof. HCC bestaat

wonen en werken, samenvoegingen, uitbouwen, daktuinen en

uit een mix van creatieve ondernemers, studenten en een aantal

dergelijke. Of deze kans door de betrokkenen wordt opgepakt is nog

oorspronkelijke bewoners. In opdracht van woningcorporatie Ymere

de vraag. Het project is nog volop in ontwikkeling. Ymere is zich nog

is projectbooster Eva de Klerk (bekend van de herontwikkeling van

aan het bezinnen op de toekomst en de huurders zijn druk bezig hun

de NDSM-werf) in 2009 samen met bewoners en haar H-team

gezamenlijke organisatie op orde te krijgen en hun eigen bedrijven op

gestart met de tussentijdse aanpak van Heesterveld die richting

te starten. 2017 is voor hen nog erg ver weg.

>>

moest geven aan de definitieve herontwikkeling.

Inmiddels is de creative community een feit en investeert Ymere in de community door budgetten beschikbaar te stellen voor events en promotieactiviteiten, maar ook voor zaken als onderhoud, gevelschilderingen en lichtkubussen op het dak. Ook de huurders investeren in de tussentijd; zij hebben zich georganiseerd in de vereniging HCC waarbinnen ze de werving en selectie regelen, de PR doen, een gemeenschappelijke presentatieruimte runnen en nieuwe activiteiten ontplooien. Enkele sleutelfiguren van Heesterveld zijn momenteel modeontwerpster Sally Ovisi, poetrypusher Justin Samgar, Kofi Adu-Ampona, rapper Amier Papier, producer/regisseur Ramses Petronia, Robert Coblijn van Bijlmerstyle, fotografe Angela Tellier en radiohost Angelique

Heesterveld voor de transformatie met een sculptuur van Elon Liberman

Houtveen. Er worden diverse party’s, evenementen, lezingen, optredens en debatten gehouden en er verschijnen artikelen over Heesterveld in allerhande media. Scoorde Heesterveld vroeger hoog op het vlak van onveiligheid en overlast, tegenwoordig staat Heesterveld veel positiever in de cijfers. HCC doet het dus goed qua PR en leefbaarheid. Door dit tussentijdproject is er sprake van een culturele, maatschappelijke en waarschijnlijk ook financiële meerwaarde.

78

Investeringen niet weggooien maar langdurig kapitaliseren

heesterveld

column

>> Het werk van H-lab vormt een aanzet voor gesprek en hoopt beide partijen handvatten te geven voor ontwikkeling in de toekomst.

De deelnemers in het laboratorium herkennen de huidige tijd met de vele leegstaande gebouwen en braakliggende terreinen als een omslagpunt van een planmatige en aanbodgestuurde gebiedsontwikkeling naar gebiedsontwikkeling met vraaggestuurde

Een nieuw woordenboek

en open planprocessen. Hierbij vormt de bestaande stad, zowel

Die avond in Pakhuis de Zwijger kregen we voorbeelden te zien van

haar bewoners als gebouwen, het uitgangspunt. Het is daarom

ontwerpen in een lokale, gedeelde en collectieve praktijk. Sustainist

niet langer relevant om op eindbeelden te sturen, maar om

design is even verrassend als relevant, dat was overduidelijk. Ik dacht:

nieuwe condities te organiseren waarbinnen de ambities van de

hier wil ik bijhoren. Ik wil ook een Fairphone. Ik wil de Buitenbrouwerij

collectieve beheerder, maar ook die van individuele gebruikers de

bij ons op het plein. Ik wil vrienden worden met de varkentjes van Pig

ruimte krijgen. Dit vergt echter een drastische cultuuromslag bij de

Chase. Nu nog zorgen dat deze praktijk niet uitmondt in zijn tegendeel.

beherende corporaties en maatschappelijke organisaties. Plaatsen

In ons werk komen we allerlei mensen tegen. Alleen al de Rotterdamse

als Heesterveld, waar oude plannen geschrapt zijn en nieuwe nog

Luchtsingel van ZUS, met 5000 eigenaren, is een fantastisch bewijs.

gemaakt moeten worden, bieden een unieke kans om met nieuwe

Maar als wij hardop nadenken doen we dat onderling. Wij, dat is

condities te experimenteren.

hoogopgeleid, vindingrijk, blank, vrij om keuzes te maken, vrij genoeg

••

h-lab.nu heesterveld.nu

om over ons eigen dagelijks leven heen te kijken. Dat is onvermijdelijk.

Wij zijn de kickstarters. Maar als dit de grootste beweging van de wereld moet worden, en dat kan, dan moeten we deze zaal uit: van elkaar weg, de kring openen. Want nadenken over de toekomst van

© Daniel Cohen

wie is eva de klerk?

onze steden, en dus over sustainist design, dat kan niet alleen met de ene helft. Collectief werken, lokaal werken, gedeeld werken – dat was, is en wordt tenslotte allesbehalve een blanke, hoogopgeleide, westerse aangelegenheid. Zelf maak ik in de Tolhuistuin mee hoe de twee helften van de stad nog dagelijks op elkaar stoten. Onze werkgebouwen zitten vol slimme kunstenaars en ontwerpers. Elke ochtend nemen ze de pont naar Noord. Maar hoe vaak fietsen ze even door, de Van der Pekbuurt in, waar mensen van de Voedselbank leven?

Eva de Klerk is onder andere initiatiefnemer van de

Waar de sociale balans bestaat bij gratie van elkaar met rust laten in

broedplaats NDSM-werf / Kunststad en verantwoordelijk

plaats samen dingen te ondernemen? Waar de migrantenvrouwen

voor het concept Heesterveld Creative Community.

niet meedoen aan onze vintage kledingruilmarkt omdat hun kleren

Daarover zegt zij: “Dat het een hotspot wordt wil

geen vintage mogen heten? Waar de oude bakker, de slager en het

ik Ymere niet direct beloven, maar ik heb wel de

theehuis de huur niet meer kunnen opbrengen en dus plaatsmaken

mogelijkheden voor tijdelijk gebruik afgetast door te

voor vrolijke nieuwe ambachtelijke ondernemers – die niet weten dat

inventariseren waar lokale bewoners en ondernemers

de Volewijckers op ditzelfde marktplein ooit voetbalkampioen van

behoefte aan hebben. Dat blijkt een creatieve woon-

Nederland werden – en dus wel heel lokale producten aanbieden,

werk community met buurtvoorzieningen. Ik wil het blok

maar geen idee hebben waar ze staan? Als ik iets zou willen bijdragen

daarmee niet tijdelijk opleuken, maar laten zien dat de

aan sustainist design, dan is het een woordenboek voor het praten

tussentijd een laboratorium voor de toekomst is. Dat

met mensen die ik niet versta, een lichaamstaalinstructievideo,

kan betekenen dat dingen die in de tussentijd ontstaan

een toonhoogte app, een verlegenheidsoverwinningsbrug, een

het geplande proces van woningbouwcorporatie kunnen

nieuwsgierigheidsaanstekingsmechanisme. Kortom, een vocabulaire

omgooien. Ik wil ook dat de bewoners zich organiseren,

waarmee je opeens een gesprek kan voeren met iemand die dacht dat

dat ze zoveel mogelijk zelf ondernemen, vanwege hun

hij met dit soort welgestelde en welbespraakte

eigen dynamiek, een duurzame aanpak én dat ze daarmee

types nooit iets te maken zou hebben.

een volwaardig gesprekspartner zijn voor de corporatie.

Chris Keulemans

Over dit alles ben ik vanaf het begin heel open geweest.”

Directeur Tolhuistuin

evadeklerk.com © Aico Lind

tolhuistuin.nl

79

KenniS in actie maSter Urban management

Hogeschool van Amsterdam master Urban management Postbus 1025 1000 ba amsterdam www.hva.nl/mum

creating tomorrow

Aan de inhoud van deze folder kunnen geen rechte

MAGNEET No spectators, FESTIVAL only participators 2013 thehospages.com

ob-146-12

Fotoreportage: © Arthur de Smidt

Oostpunt op het Amsterdamse Zeeburgereiland is tijdens het Magneetfestival een maand lang de vrije ruimte voor creatieve geesten, de plek waar iedere bezoeker automatisch deelnemer is.

Tijdens het festival kan er ieder weekend genoten worden van muziek, theater, experimentele bouwwerken en allerlei soorten kunst.

Ook dit jaar konden bezoekers via het internetplatform eigen creatieve ideeën indienen en daarmee de mogelijkheid creëren om zelf inhoud aan het festival te geven. ‘No spectators, only participators’ is de filosofie van dit unieke festival, dat zijn terrein aanbiedt als plek voor co-creatie. Het publiek bedenkt, bouwt en breekt weer af; iets bijzonders creëren doe je samen! magneetfestival.nl

81

81

MAGNEETFESTIVAL

82

83

MAGNEETFESTIVAL

84

85

MAGNEETFESTIVAL

86

87

interactieve kaarten

Actualiteit van de stad

ACTUALITEIT VAN DE STAD Naast dat Bureau Onderzoek en Statistiek (O+S) van de gemeente Amsterdam dagelijks onderzoek doet naar de staat van de stad, wordt de actualiteit van het ruimtelijk domein ook online bijgehouden via interactieve kaarten.

VIA INTERACTIEVE KAARTEN

Deze worden beheerd door de Dienst

Voor onderzoekers en software-

Ruimtelijke Ordening. Inmiddels bestaan er

ontwikkelaars zijn geografische datasets

kaarten die de stand van zaken weergeven

vrij beschikbaar via maps.amsterdam.

over onder andere braakliggende terreinen,

nl/open_geodata. De Gemeentelijke

groene daken, zelfbouwkavels, openbare

Dienst Basisinformatie is de bronhouder

sportplekken, leegstaande kantoren en

en leverancier van de topografische

stadslandbouw.

ondergronden en luchtfoto’s binnen

maps.amsterdam.nl

de gemeente Amsterdam. ••

maps.amsterdam.nl Interactieve kaarten

Tijdelijke invulling van braakliggende terreinen >

Zelfbouwkavels

Is uw dak geschikt voor zonnepanelen?

Waar liggen de zonnepanelen?

>

Eikenprocessierups

Stadsloods >

Groene daken

>

Klimaatneutrale bouw

>

>

>

Monumentale bomen en ander waardevol groen >

Iepen >

88

Leegstaande kantoren >

>

Woningwaarde >

interactieve kaarten

maps.amsterdam.nl

maps.amsterdam.nl Leegstaande kantoren (discussiekaart)

Streekproducten

Economie – spreiding en ontwikkeling

Contactpersoon: Klaas-Bindert de Haan, coĂśrdinator Geografische Informatie Systemen bij DRO (kb.de.haan@dro.amsterdam.nl)

89

TIJDELIJKHEID

de tosti fabriek

De Tostifabriek

Koeien, kippen en varkens op Oostenburg De tosti: een simpel gerecht van twee plakjes brood, een plakje kaas en een plakje ham. Maar is het ook zo simpel om een tosti op je bord te krijgen?

De Tostifabriek is in februari 2013 van start gegaan en is onderdeel van de tijdelijke stad ‘Freezing Favella’ bij de van Gendthallen op Oostenburg. Dit initiatief van Mediamatic wil stedelingen en buurtbewoners laten zien wat er allemaal komt kijken bij de productie van dit ogenschijnlijk simpele product.

Er wordt graan verbouwd, er scharrelen varkens rond en koeien zorgen voor de melk. De dieren worden liefdevol verzorgd door een team van vrijwilligers.

Buurtbewoners en schoolklassen worden uitgenodigd om te helpen met het melken van de koeien, kaas persen of het maken van ham. In augustus werd het bakken van de eerste tosti’s gevierd met een oogstfeest.

detostifabriek.nl

90

••

indie brands

indie b rands

Gemaakt uit passie; onafhankelijk en authentiek!

Indie Brands – kleinschalige, onafhankelijke en vaak vernieuwende merken – zijn te vinden in elke uithoek van de wereld. Ik kan het weten want voor het boek Indie Brands: 30 Independent Brands That Inspire And Tell a Story (BIS Publishers) verdiepte ik me in de materie en interviewde ik tal van ondernemers die actief zijn in wereldsteden als Londen, Parijs, LA en landen als Nieuw Zeeland, Vietnam en Chili.

Anneloes van Gaalen Auteur boek Indie Brands: 30 Independent Brands That Inspire And Tell a Story

paperdollwriting.com

Ook in Amsterdam sprak ik

Onafhankelijk

gepassioneerde ondernemers, dan wel

Indie Brands zijn onafhankelijk in de zin

ondernemende types, die een eigen merk

dat ze geen dochteronderneming of

op de markt hebben gezet. De verschillen

‘hip neefje’ zijn van een reeds bestaand

tussen de merken zijn groot: ze variëren

merk of onderneming. De merken zijn

van eenmanszaakjes tot middelgrote

financieel zelfstandig, maar hebben ook

ondernemingen en verkopen producten als

een zelfstandig, soms zelfs eigenzinnig,

biologisch popcorn tot mobiele telefoons.

karakter. Het Franse parfummerk

Maar ondanks de verschillen delen al deze

Etat Libre d’Orange belichaamt de

Indie Brands drie belangrijke kenmerken:

onafhankelijke (ondernemers)geest

ze zijn onafhankelijk, ze hebben een

die kenmerkend is voor Indie Brands.

verhaal dat het delen waard, en ze hebben

Volgens de eigenaar en oprichter van het

hun marketing op orde.

parfumlabel Etienne de Swardt betekent financiële onafhankelijkheid ook creatieve vrijheid: “Etat Libre d’Orange is niet afhankelijk van investeerders.

>>

91

indie brands

OAT Shoes

>> We hoeven ons dus aan niemand te verantwoorden, behalve aan

Leuk zo’n vrije geest, maar de kachel moet ook branden. Bij veel

het team dat betrokken is bij het maken van een nieuwe geur.”

Indie Brands is er dan ook een inherente spanning tussen het

De Swardt is niet alleen in zijn verlangen naar vrijheid. Veel van

streven naar volledige creatieve vrijheid aan de ene kant en een

de Indie Brands die ik in de loop der jaren heb ontmoet, worden

gezonde financiële huishouding aan de andere. Indie ondernemers

gerund door reclamemensen die de creatieve vrijheid missen en

zoeken voortdurend de balans tussen hun eigen creatieve driften

vervolgens het heft in eigen handen nemen. KesselsKramer was

en de financiële realiteit die gepaard gaat met het hebben van een

een van de eerste reclamebureaus die een eigen merk opzette,

onderneming. Teneinde zelfstandig te blijven moeten Indie Brands

gevolgd door andere Amsterdamse bureaus (They lanceerde

ook streven naar commercieel succes of in sommige gevallen zelfs

Zarb champagne, Gummo kwam met John Altman koekjes). Het

mainstream acceptatie. Dit is niet een kwestie van ‘selling out,’

merk dat KesselKkramer al jaren bestiert, Do genaamd, tart tal

maar van ‘keeping it real.’

>>

van ondernemerswetten. Zo dient het als experimenteerterrein voor het reclamebureau zelf en als een platform om passieve consumptie te beëindigen.

o at sh o es

OAT Shoes zijn schoenen die bloeien. Het zijn de eerste honderd procent non-toxic, biologisch afbreekbare schoenen ter wereld. Plant je OAT Shoes nadat je ze hebt afgedragen in de tuin en de zaadjes in de schoenen bloeien uit tot een prachtig boeket veldbloemen. De schoenen breken ondertussen af tot compost. OAT Shoes worden in Europa gemaakt van een combinatie van gecertificeerde afbreekbare plastics en natuurlijke materialen als hennep, vlas en jute. Hierdoor breken de schoenen in de grond volledig af.

OAT kwam in 2011 op de markt met de Virgin Collection. Een collectie klassieke sneakers waarmee het meteen een prijs won bij de Green Fashion Competition. Sindsdien maakt OAT de eerste biologisch afbreekbare leren sneakers ter wereld en onlangs presenteerde het bedrijf OATies: babyschoentjes waar een levensboom uitgroeit.

oatshoes.com

92

indie brands

Black Star Bikes

b lack star b ikes Een fiets met een bijzonder verhaal, dat is de BlackStarBike; de eerste design stadsfiets van bamboe. Bamboe is een duurzaam bouwmateriaal, het groeit als gras, is sterk als staal en onttrekt CO2 aan de atmosfeer en daarnaast kun je er dus ook een prima een fiets van maken. De oprichters van BlackStarBikes zagen in Ghana hoe grondstoffen als olie, koffie en cacao onbewerkt verscheept worden, waarna de winstgevende bewerking in bijvoorbeeld Nederland wordt gedaan. Geïnspireerd op de lokale fietscultuur, worden de BlackStarBike bamboo frames wel geproduceerd in Ghana (door Ghanese ambachtslieden) en vindt daar dus het grootste deel van de waardevermeerdering plaats. Eenmaal aangekomen in Nederland, worden de frames afgemonteerd met de benodigde rijwielonderdelen, zoals een zadel en handvatten. Het eindresultaat is een zeer lichte, fraaie en eigenzinnige stadsfiets.

blackstarbikes.nl

>> Voor het boek interviewde ik Nalden van WeTransfer die wijselijk

Maar het zijn niet alleen deze persoonlijke verhalen die de moeite

opmerkte dat een onafhankelijk karakter en commercieel

waard zijn. Veel van de producten zijn een verhaal op zichzelf.

succes niet twee elkaar uitsluitende begrippen zijn: “Ons merk

Neem Tony Chocolonely, een merk dat begon met de ambitie

is een bedrijf, niet een hobby. We zijn geen amateurs, we zijn

om ‘s werelds eerste slaafvrije chocoladereep te maken. Of

professionals. We investeren al ons eigen geld in deze onderneming

OAT shoes: ‘s werelds eerste volledig biologisch afbreekbare

en die moet dan ook slagen. Indie betekent niet dat je geen

sneakermerk. Dit zijn slechts twee voorbeelden van Indie Brands

commercieel succes nastreeft. Kijk naar bands die tekenen bij een

die echt vernieuwend bezig zijn in hun vakgebied vanwege hun

onafhankelijk platenlabel: zij willen ook geld verdienen en streven

gebruik van materialen, productiemethoden en omdat ze een

net zo goed succes na.”

vertrouwd product opnieuw uitvinden.

Storytelling

Marketing

Storytelling is uitermate populair en wordt dan ook te pas en te

Veel Indie Brands worden gerund door mensen uit de

onpas gebruikt. Grote merken en concerns hebben inmiddels ook

reclamewereld, mensen die weten hoe ze buzz moeten creëren

de kracht van storytelling ontdekt en elk nieuw product wordt dan

met beperkte financiële middelen (bijna alle merken die ik

ook gelanceerd met een meeslepend verhaal. Of dit verhaal op

interviewde kampte met een beperkt budget en een niet-

feiten is gebaseerd lijkt van weinig tot geen belang. Bij Indie Brands

bestaande PR-afdeling). Neem t-shirt label Threadless. Ze hebben

is het verhaal geen slimme marketingtruc, maar een essentieel

nooit geadverteerd, maar gingen uit van mond-op-mond reclame.

onderdeel van het merk of product zelf.

Een gok die het bedrijf geen windeieren heeft gelegd: het is

Veel Indie Brands zijn geboren uit passie, persoonlijke overtuiging

inmiddels een miljoenen bedrijf dat eigenhandig heeft laten zien dat

of toevallige ontmoetingen. Van marktonderzoek of andere

community-driven design tot financieel succes kan leiden.

strategieën is haast nooit sprake. Zo is John Altman – een merk

Ook de heren en dames van het champagnemerk Zarb wisten met

van fairtrade koekjes en wijn – geïnspireerd op een ontmoeting

een beperkt budget publiciteit te genereren. Journalisten schreven

die de eigenaren hadden met een oude hippie op het strand van

gretig over het unieke concept achter Zarb: een champagne die,

San Francisco.

net als een modemerk, steeds nieuwe collecties toont.

>>

93

indie brands

John Altman

>> Het creëren van buzz is een ding, maar die publiciteit omzetten in

Toenemende Populariteit

omzet is weer iets anders. Omdat Indie Brands over het algemeen

De populariteit van Indie Brands neemt nog immer toe.

klein zijn, kan het moeilijk zijn om met een enorm toenemende

Consumenten worden steeds veeleisender: in financieel moeilijke

vraag om te gaan. Zo moest het Amsterdamse John’s Phone, ‘s

tijden, kan je je euro maar 1 x uitgeven en dat doen steeds meer

werelds meest eenvoudige mobiele telefoon, snel schakelen toen

mensen liever aan onafhankelijke merken die authentiek, duurzaam

het werd geconfronteerd met een hausse aan media-aandacht.

of innovatief zijn. Ook het aantal Indie Brands groeit gestaag.

“55 telefoons per uur verkopen is natuurlijk geweldig, maar onze

De tijd is er naar (gebrek aan vast werk wakkert bij menigeen de

business plan was gebaseerd op de verkoop van slechts 100

ondernemersdrift aan) en ook de middelen zijn voor een ieder te

telefoons per week,” aldus Diederiekje Bok.

verkrijgen (crowdfunding en soortgelijk initiatieven hebben het

jo hn altman

Een toevallige ontmoeting met een hippie, die zelfgebakken koekjes uitdeelde op het strand van San Francisco, bracht de twee reclamemakers Hajo de Boer en Onno Lixenberg ertoe om hun leven om te gooien en koekjesbakker te worden. Eenmaal terug in Nederland werd ‘het perfecte koekje’ hun nieuwe roeping. Samen met banketbakkerij Van Strien werkten ze bijna twee jaar lang aan de ontwikkeling van de receptuur. In december 2010 werd John Altman Cookies gelanceerd en inmiddels zijn de 100% natuurlijke en Fair Trade koekjes verkrijgbaar in diverse koffiewinkels en speciaalzaken door heel Nederland, waaronder Marqt, de Wereldwinkels en de Broodzaak. Om Johns ‘life changing’ levensfilosofie met zoveel mogelijk mensen te delen geven ze boeken uit en wordt het John Altman merk beschikbaar gesteld aan producenten van producten die voldoen aan John’s ‘100% good not perfect’ principe. Zo wordt er inmiddels naast koekjes onder John Altman-label ook wijn verkocht.

johnaltman.org

94

>>

indie brands

k.o .i. jeans

KOI Jeans

Kings of Indigo; een Amsterdams denimmerk dat in 2010 is opgericht door drie denim freaks, die ondanks de moordende concurrentie en het financiële klimaat toch begonnen met een eigen merk. K.O.I. jeans zijn geïnspireerd op Amerikaanse klassiekers met een Japans oog voor detail. K.O.I maakt naar eigen zeggen kwaliteitsproducten die zijn ontworpen om langdurig mee te gaan en worden duurzaam geproduceerd met de meest geavenceerde technologie. Een belangrijk onderdeel van de K.O.I filosofie is hun “Triple-R concept”, wat staat voor: Recycle, Repair en Re-use. Door oude denim te recyclen hoeven ze minder grondstoffen te gebruiken. Daarnaast stimuleert K.O.I consumenten om kapotte jeans te repareren door het organiseren van reparatie events en door klanten te voorzien van een gratis Triple-R reparatiekit.

kingsofindigo.com

>> speelveld gedemocratiseerd). Het is alleen maar toe te juichen dat er mensen zijn die hun droom najagen en creatieve vrijheid nog immer boven financiële zekerheid stellen. Maar die creatieve vrijheid heeft een prijskaartje. Het runnen van eigen onderneming betekent hard werken. Veel Indie Brands eigenaren zijn op papier dan wel de CEO, maar de realiteit is dat ze als directeur ook dagenlang pakketten staan uit te pakken of dagelijks tientallen postpakketten eigenhandig wegbrengen. Ook het bewust kiezen voor een financieel onafhankelijke karakter brengt de nodige kopzorgen met zich mee. Maar wat overwint is de sterke drang om je eigen merk neer te zetten, om een mooi en betekenisvol product

communitydriven design financieel succes

aan de wereld te geven. ••

indie-brands.com

95

Rotterdam

Red de Kuip

geen woorden maar daden chauvinistische urgentie

Met lede ogen moest de directie van Feyenoord dit jaar toezien hoe een groep supporters de discussie over een nieuw stadion kaapte. Initiatief ‘Red De Kuip’ bleek niet zomaar een protestclubje, maar een groep van ervaren architecten, ingenieurs en historici dat zélf een uitgebreid alternatief ontwikkelde voor de verbouwing van het huidige stadion De Kuip.

De kans is groot dat zonder de discussie die Red de Kuip is gestart, de gemeenteraad de steun voor het nieuwbouwplan niet had ingetrokken.

Red de Kuip bewees hiermee dat Do-it-Yourself óók van toepassing kan zijn op het niveau van een voetbalstadion. Red de Kuip sluit bij een nieuwe DIY-beweging van burgerparticipatie die in Rotterdam in opkomst is op allerlei sectoren, in allerlei wijken, van onderop én bovenaf.

De DIY-mentaliteit is altijd al kenmerkend geweest voor de havenstad waar iedereen wordt ‘geboren met opgestroopte mouwen’. Maar vandaag de dag is dit niet meer slechts uit noodzaak, maar ook uit het idee het zelf doen eenmaal béter is dan vertrouwen op de oude instellingen. Wie

reddekuip.nl

96

vormt deze nieuwe beweging in Rotterdam? Wie zijn de vernieuwers, de eigenwijze makers die denken dat zij het beter kunnen?

>>

Rotterdam

Bloemhof

>> Het laagste puntje van Nederland

Eeva Liukku Hoofdredacteur online tijdschrift Vers Beton

versbeton.nl

Rinie Biemans is al meer dan tien jaar

ingericht, kindvriendelijker gemaakt en

bezig op het gebied van vernieuwende

vergroent samen met de buurtbewoners.

wijkprojecten in Rotterdam. De

Maar Biemans wil geen idealist genoemd

gemeente heeft de groenvoorziening in

worden: “Ik verdien er gewoon aan, we zijn

de kansarme wijk Bloemhof uitbesteed

geen stichting. Wat ik ervoor terug krijg: ik

aan zijn bedrijf Creatief Beheer dat voor

ben een beter mens geworden. Het is heel

dit geld echter nog veel meer doet:

simpel, ik vind het leuk om dingen te doen

bewonersparticipatie, wijkontwikkeling

waarvan mensen zeggen: dat kan toch

en het versterken van sociale verbanden.

niet.” Waarom werkt hij in Rotterdam?

Zo hebben ze het Oleanderplein in

“De crisis is een soort draaikolk.

de kansarme wijk Bloemhof opnieuw

Hoe kom je daar uit?

>>

97

rotterdam

Stadsinitiatief Luchtsingel

>> Je laat je afzakken tot het laagste punt en

Het buurthuis is weer hip

De leeszaal is geen vervanging van de

je snijdt schuin af. Nou, dat laagste puntje

Veel DIY- en burgerinitiatieven zijn

oude bibliotheek, maar iets nieuws, zo

ligt in Rotterdam. In Rotterdam is het

ontstaan uit kritiek op het gemeentebeleid.

stellen de initiatiefnemers. De leeszaal

altijd nog tien keer erger dan in de rest van

Neem bijvoorbeeld de Leeszaal Rotterdam

wordt gerund op basis van zelfbeheer door

Nederland, maar dat maakt het ook tien

West van Joke van der Zwaard en Maurice

buurtbewoners en vrijwilligers, de boeken

keer leuker.” Biemans ziet zijn methode als

Specht. Toen in 2011 bekend werd dat 18

mag iedereen mee naar huis nemen (ze

de toekomstige standaard van wijkaanpak,

van de 24 Rotterdamse wijkbibliotheken

hoeven niet terug), er is koffie voor 1

die plaats moet maken voor de, zoals hij

zouden sluiten protesteerde sociologe

euro. ZZP’ers komen er flexwerken tussen

het verwoordt, “catastrofale koker waarin

Van der Zwaard, die al 30 jaar in het Oude

de buurtkinderen die internetten op de

ambtenaren zitten achter hun bureau”.

Westen woont. Maar ook de bibliotheek

computers. De ruimte wordt gebruikt

Het moet anders, zo vertelt hij, want

in haar eigen wijk moest er aan geloven.

voor allerlei activiteiten zoals filmavonden,

“alles wat belangrijk is, is tegenwoordig

Samen met Maurice Specht heeft zij een

voorlees- en cursusdagen.

een kostenpost geworden en daardoor

alternatief opgezet. Na een korte testcase

stervensduur.”

in de vorm van een festival bleek de

De leeszaal is niet het enige initiatief dat

leeszaal te voorzien in de behoefte aan een

het oude buurthuis weer nieuw leven

publieke ontmoetingsplek in de buurt. De

inblaast. Op Rotterdam Zuid zit RAAF,

boeken en het meubilair kwamen vanzelf

wat staat voor ‘Rotterdam Art Adventure

binnenstromen. Met de woningcorporatie

Food’, naast station Rijnhaven. RAAF is

Woonstad sloten ze een deal voor de

een ‘tourist information’ voor Zuid, maar

huur van een leegstaande hamam aan het

ook een lunchroom en een podium voor

Rijnhoutplein.

talent.

Stadsinitiatief Luchtsingel Het Stadsinitiatief de Luchtsingel loopt door het Schieblok heen en verbindt station Rotterdam Centraal, Delftsepoort en de Hofbogen met elkaar.

luchtsingel.org

98

zus.cc

>>

© Zones Urbaines Sensibles (ZUS)

rotterdam

ZOHO

zoho Kantorengebied ZomerHofkwartier wordt door STIPO en woningcorporatie Havensteder herontwikkeld tot ‘Maakkwartier’.

zomerhofstraat76-90.com stipo.nl

© Meredith Glaser

>> Iets verderop in de Afrikaanderwijk

De nieuwe makers van Rotterdam zijn denkers met opgestroopte mouwen

Chauvinistische urgentie

vind je het Wijkwaardenhuis aan het

Er vinden ook allianties plaats tussen

Afrikaanderplein, een initiatief van

initiatieven en corporaties. Zoals STIPO,

kunstenaar Jeanne van Heeswijk. Het

adviesbureau voor stedelijke ontwikkeling,

Wijkwaardenhuis functioneert als een

dat samen met woningcorporatie

publieke ontmoetingsplek met als basis de

Havensteder het Zomerhof-kwartier

Wijkkeuken, gerund door buurtbewoners.

aanpakt. Dit enigzins troosteloze

Het Wijkwaardenhuis is tegelijkertijd een

kantoorgebied vlakbij het centrum stond

warenhuis. In het voormalige gemaal

oorspronkelijk op de slooplijst, tot de crisis

worden verschillende producten uit

roet gooide in de nieuwbouwplannen. Nu

de Afrikaanderwijk geëtaleerd. Die

herontwikkelt STIPO een kantoorgebouw

zichtbaarheid is welkom voor een wijk die

volgens een ‘keten-aanpak’ waarin de

vaak moeite heeft om zichzelf te verkopen.

bedrijven elkaar versterken én moeten

Sinds kort hoort daar ook een website

investeren in het gebied. In de paar

bij waar het complete winkelaanbod

maanden dat ze bezig zijn, hebben ze

van de wijk zichtbaar is. Jeanne van

al veel partijen aan het gebied weten te

Heeswijk weet op een mooie manier

binden, zo vertelt Jeroen Laven: “De

de productiekrachten en -talenten uit

snelheid en het ‘gewoon-doen’, dat past

de wijk te koppelen aan expertise van

bij Rotterdam. Hier zit een enorme drive

buiten de wijk. Zo hebben vrouwen van

om de stad beter te maken, een soort

het Wijkatelier een couturejurk voor de

chauvinistische urgentie.” >>

Jean Paul Gaultier tentoonstelling in de Kunsthal gemaakt.

99

rotterdam

>> Opvallend is dat deze herontwikkeling niet

Vakmanstad

Stadsinitiatief mee te maken heeft, is dat

Specht, Erik Sterk en Rineke Kraaij. Dit

vanuit de dienst Stadsontwikkeling wordt

het slechts symboolpolitiek betreft. Maar

platform zorgt voor kennisuitwisseling

gestuurd. In plaats daarvan faciliteert

misschien is dat ook wel de belangrijkste

tussen enerzijds de initiatieven (De

de gemeente, zo schrijft de wethouder

functie: de gemeente laat zien dat de

Makers) onderling én anderszijds tussen

bijvoorbeeld een aanbevelingsbrief als

burgers zélf net zulke waardevolle ideeën

De Makers en de gemeente. Erik Sterk,

het nodig is. Volgens Laven was het

kunnen bedenken als hun ambtenaren.

zelf betrokken bij de Voedseltuin aan de Keilestraat, benadrukt dat het niet

vertrouwen dat ze hebben gekregen van verschillende partijen vijftien jaar geleden

Het Stadsinitiatief – het eerste project dat

gaat om een belangenorganisatie, “Ik

nog onmogelijk, de crisis heeft daar

gerealiseerd wordt is de Luchtsingel van

kan niet namens iedereen praten. Wél

duidelijk verandering in gebracht.

het architectenbureau ZUS - is het meest

kunnen we mensen bij elkaar brengen,

zichtbare bewijs dat de gemeente bezig is

debatten organiseren, onderzoek doen en

Gemeente stelt burgers centraal

zich om te vormen naar een faciliterende

zo organiseren dat De Makers gehoord

‘Faciliteren, niet regisseren’ is dan ook

overheid. Achter de schermen wordt

worden.” Als ik vraag wat volgens hem

het nieuwe adagium van de gemeente

op dit moment een gewerkt aan

De Makers kenmerkt, komt hij met een

Rotterdam. Met het ‘Stadsinitiatief’ laat de

een handvest burgerparticipatie. De

hele waslijst, veelal zijn het eigenzinnige

gemeente zien dat het burgerparticipatie

gemeenteraad heeft namelijk bepaald

betweters, “Mensen die zonder dat ze

serieus neemt. Het Stadsinitiatief geeft

dat burgerparticipatie een centrale rol

het wilden, zonder businessplan, tóch een

jaarlijks 2,5 miljoen euro aan tenminste

moet spelen in de ‘gebiedsbesturen’

onderneming leiden. Sommigen zie je zelfs

één goed plan dat door burgers is

die het lokale deelgemeentebestel (in

aandelen uitgeven zoals het verhalenhuis

aangedragen. Het publiek kan zelf bepalen

Amsterdam bekend als de stadsdelen)

Kaap Belvèdere op Katendrecht. De

naar wie het geld gaat via een openbare

moeten vervangen. Bij het opstellen van

opvallendste rode draad is dat deze

stemronde - zo krijgen Rotterdammers

het handvest krijgt de gemeente hulp van

initiatieven allemaal zelf risico dragen.”

directe inspraak in het verdelen van

het platform De Makers van Rotterdam,

subsidiegelden. De kritiek waar het

dat dit jaar is opgericht door Maurice

>>

vakmanstad Vakmanstad staat voor een integrale gebiedsontwikkelingsvisie met het oog op duurzame samenlevingsopbouw.

vakmanstad.nl

100

rotterdam

Wijkwaardenhuis

wijkwaardenhuis Het Wijkwaardenhuis is een online en offline platform voor producten en talenten uit de Afrikaanderwijk.

freehouse.nl

© Foto: Freehouse / Project: Lucia Babina

>> Denkers met opgestroopte mouwen

Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk

de wijk succesvol te ‘verkopen’ en andere

Henk Oosterling, als filosoof jarenlang

partijen te enthousiasmeren. Zoals Erik

Veel initiatieven worden inderdaad geleid

verbonden aan de Erasmus Universiteit.

Sterk het formuleert: dit zijn mensen

door veelal eigenwijze, hoogopgeleide,

Oosterling heeft zijn baan gedeeltelijk

zonder economisch, maar mét sociaal

zelfs gepromoveerde, kartrekkers. En

opgezegd om zich in te zetten voor

kapitaal die zich inzetten voor de stad.

wat opvalt: ze bemoeien zich ook op

Vakmanstad, dat doet aan de ontwikkeling

“Zo’n voortrekker heeft ook een artistieke

een theoretisch niveau met het publieke

van grootschalige en langdurige projecten

rol, het is een soort curatorschap. Het

debat. Joke van der Zwaard en Maurice

in wijken. Basisschool Bloemhof biedt

zijn mensen die meerwaarde creëren

Specht schreven onlangs een artikel

onder leiding van Oosterling sinds

waardoor anderen willen investeren.”

over burgerkracht. Maurice Specht is

een aantal jaar een onderwijspakket

Voor de overheid betekent dit: besef

gepromoveerd op bewonersinitiatieven

met judolessen, tuinier- en kookles

dat burgerkracht niet overal spontaan

in krachtwijken en publiceerde de

én filosofie. De school, gelegen in één

ontstaat als er voorzieningen wegvallen,

Community Lovers Guide to Rotterdam.

van de meest kansarme wijken van de

maar dat het afhankelijk is van dit

Binnenkort komt daar nog een boek bij

stad, haalde dit jaar de hoogste CITO-

soort ondernemende individuen. Veel

in samenwerking met Erik Sterk. Rinie

score van Rotterdam. Daarmee wordt

succesvolle Rotterdamse initiatieven

Biemans was vroeger arts en kunstenaar,

sterk aannemelijk gemaakt dat deze

kenmerken zich namelijk niet alleen

nu bekend als branieschopper en

integrale onderwijsaanpak vruchten

door de hands-on mentaliteit waar ze

opiniemaker. Jeanne van Heeswijk is

aflevert. Deze kartrekkers beschikken

in Rotterdam bekend om staan, maar

internationaal werkend kunstenaar die

over een groot netwerk en kennis dat

tegelijkertijd ook door kennisuitwisseling

buitenlandse prijzen in de wacht heeft

de bewoners die meedoen met de

en reflectie over de rol en richting van

gesleept.

projecten die ze leiden vaak ontberen.

burgerparticipatie in de stad. Het zijn

Ze weten hun project, de bewoners en

denkers met opgestroopte mouwen. ••

101

amsterdamse architectuur

Nieuwe houding

Vernieuwers van de Amsterdamse architectuur Mensen vertrouwen steeds minder op grote instituties en zoeken nieuwe manieren om controle te krijgen op hun omgeving. Ze bouwen huizen in collectieven, richten samen een energiemaatschappij op of starten een coöperatieve bank.

Architecten in Amsterdam zijn op allerlei manieren betrokken bij projecten die deze nieuwe houding verbeelden. Een revolutie van het kleine zou je het kunnen noemen. Al wordt het in Rotterdam al best groot…

Wat is de rol van een architect in een context waarin op politiek, economisch en sociaal gebied allerlei waarden aan het schuiven zijn? Dat geeft inderdaad te denken. Op financieel niveau moeten burgers dealen met aanhoudende bezuinigingen terwijl er geen solide verdienmodel tegenover staat. Op politiek niveau is sprake van een almaar groeiende kloof tussen burger (de kiezer) en politici. Het lukt bestuurders steeds slechter om de traagheid van besluitvormingsprocessen te integreren met de snelheid van bijvoorbeeld sociale media. En op cultureel niveau lijkt de ‘wisdom of crowds’ zich moeizaam te verhouden tot intellectuele zwaarte en ervaring.

Dat alles resulteert in een afnemend vertrouwen in politieke processen en toenemend cynisme jegens grote, oncontroleerbare systemen. In die grimmige context groeit de behoefte aan werkelijke invloed op geldstromen en besluitvorming (eigen banken, crowdfunding, collectief particulier opdrachtgeverschap, collectieve verzekeringsstelsels of energiemaatschappijen), aan zekerheid over productieprocessen (duurzaam voedsel, de Fairphone) en aan gemeenschappelijke ervaringen (Facebook, twitter, etc.). Lang bleven al die kleine bewegingen en projecten onder de radar, maar langzamerhand kunnen we spreken van een ‘revolutie van het kleine’.

Er zijn nu zoveel initiatieven en projecten die gelijktijdig tot stand komen, dat het niet meer is af te doen als een marginale beweging of een crisis-gerelateerd verschijnsel. Het is een duidelijk signaal

Indira van ’t Klooster Auteur Reactivate! Vernieuwers van de Nederlandse architectuur, hoofdredacteur van A10 new European architecture.

a10.eu

102

dat er een nieuwe werkelijkheid met nieuwe waarden op komst is.

Als politiek (macht), economie en cultuur ergens samenkomen, is het wel in de bouwwereld. De Vastgoedfraude leidde tot veel woede en wantrouwen jegens de sector. De financiële crisis werd in 2008 als eerste in de bouw gevoeld.

>>

amsterdamse architectuur

>> Opdrachtgevers bleven weg, er waren nauwelijks nog opdrachten. Inmiddels is de architectenbranche in Nederland gehalveerd, en de omzet over 2012 verder gedaald, evenals de werkgelegenheid.

De Ceuvel

Oude woonboten in oase van groen

Anderzijds is het aantal bureaus sinds

Een mooi voorbeeld hiervan is De

2007 bijna verdubbeld van 3035 naar

Ceuvel - een groene broedplaats in

5220 in 2012. “Het lijkt erop dat de

Amsterdam (2012-2022), die tot stand

krimpende omzet bij de gevestigde

kwam op initiatief van space&matter, in

architectenbureaus veel architecten heeft

samenwerking met Steven Delva (Delva

gedwongen daar te vertrekken. Deze

Landscape), Nick van Loon (REM-eiland),

architecten zijn massaal hun eigen, kleine

Wouter Valkenier (Hanneke’s Boom)

bureau gestart”, aldus Michiel van Raaij,

en Jan Huisman (scheepsbouwer). In

hoofdredacteur van Architectenweb.

januari 2012 won space&matter met Marjolein Smeele een door de gemeente

Want ook architecten willen meer

Amsterdam uitgeschreven prijsvraag voor

zeggenschap en controle over hun

het 10-jarig gebruik van de voormalige

leefwereld. Het icoon heeft afgedaan. Aan

scheepswerf “Ceuvel Volharding” in de

conceptuele, zelfvoldane, dure ontwerpen

Buiksloterham. De grond is ernstig vervuild

van starchitects (hoogbouw! winkelcentra!

met zware metalen. Daarom ontwikkelde

private gebouwen!) is in crisistijd weinig

Delva Landscape een landschapsplan

behoefte meer. Kleine opdrachtgevers

waarin specifieke planten de vervuilde

zoeken, net als burgers op allerlei andere

grond zuiveren.

vlakken, ook in de bouw meer inspraak, meer invloed en meer transparantie. En

Tweedehands woonboten worden

daar spelen architecten op in.

duurzaam verbouwd en in de zuiverende

Geëngageerd en betrokken, maar toch

tuin getakeld. Na tien jaar gebruik en

pragmatisch, werken ze aan nieuwe

opwaarderen worden de boten weer in

opgaven: het ontwerp van collectieve

het water getakeld en laten op het terrein

gebouwen, met ruimte voor ‘urban

schonere grond en een oase van groen

farming’, aandacht voor duurzaamheid,

achter. ‘Afgedankte woonboten werden

oplossingen voor leegstand, informele

massaal aangemeld. Immers, woonboten

plekken in de stad en nieuwe

zonder ligplaats zijn niets waard en het

financieringsmogelijkheden.

kost geld om ze te slopen. Inmiddels wordt er volop geklust. Vijf boten zijn al klaar’, aldus Sascha Glasl van space&matter.

In oktober 2013 komen alle boten op

Architecten zijn massaal hun eigen, kleine bureau gestart

het land en begint het inplanten van de tuin. De financiering is zeker achteraf verbazingwekkend eenvoudig: de boten waren gratis, het ontwerp ook (prijsvraag).

Vereniging De Ceuvel heeft een subsidie van €250.000,- en een lening van €200.000,- gekregen. Vanaf 1 januari 2014 betalen alle bewoners huur aan de vereniging.

>>

© space&matter

103

amsterdamse architectuur

Waterlandplein

© Naomi Hoogervorst, Placemakers

>> Tijdelijkheid en participatie zijn ook elders belangrijk thema, bijvoorbeeld op het Waterlandplein in Amsterdam-Noord. In opdracht van Ymere ontwierp Placemakers met leerlingen van het Bredero Lyceum een tijdelijk podium. Het project was onderdeel van een groter plan voor de renovatie van het hele plein en revitalisatie van de buurt. Het permanente podium was al ontworpen door Tjep., maar omdat de realisatie nog even zou duren, werd de tussenliggende tijd gebruikt om samen met bewoners te bedenken wat ze met dat podium zouden kunnen gaan doen. De rol van Placemakers was vooral luisteren en bemiddelen tussen bewoners en opdrachtgever. Inmiddels is het permanente podium gereed, maar zonder de overkapping die de bewoners hadden bedacht. Die komt er alsnog, zodat ook de muziekschool er uitvoeringen kan doen.

Placemakers zal zelf het ontwerp maken.

Nu is het bureau druk met De Buurtcamping. In augustus 2013 deed het Oosterpark gedurende twee dagen dienst als stadscamping. © Ernst Yperlaan

Tijdelijkheid en participatie zijn belangrijk thema 104

Initiatiefnemer Katusha Sol: ‘Veel omliggende bedrijven en instellingen hebben een rol in het programma. En dus kan je niet alleen een kampvuur maken, maar ook een hardloopclinic doen.’

De betrokkenheid van architecten hoeft dus niet altijd een permanent gebouw op te leveren. Momenteel zelfs vaker niet dan wel. Maar het kan ook andersom.

>>

amsterdamse architectuur

>> In Amsterdam-Zuidoost werd de

Kleiburgflat

minibioscoop. Deelontwerpen werden

Kleiburgflat gered van de sloop. Kleiburg

geleverd door ByBali en XVW Architects,

is de laatste originele, ongerenoveerde

twee andere kleine Amsterdamse

honingraatflat in de Bijlmer. Consortium

architectenbureaus. Interessant is dat

De Flat wil de 500 leegstaande woningen

architecten hier een rol spelen in de

ontwikkelen als kluswoningen. NL

imago-omslag die tot stand kwam. Niet

Architects ontwierp de publieke delen

door flitsende rendementen te realiseren

van de flat, waarna de kopers van de

‘old style’, maar door activiteiten in de flat

klushuizen het zullen vernemen. Doordat

te programmeren en voorbeeldwoningen

de flat volledig leegstaat, kunnen woningen

te ontwerpen. Dat deden ze bovendien

zowel horizontaal als verticaal worden

deels op eigen risico. Ze kregen een

gekoppeld. Bureau M.E.S.T. ‘activeerde’

minimum honorarium, maar als het project

de potenties van de flat zowel ruimtelijk

succesvol blijkt, krijgen ze alsnog een

als sociaal door een aantal interventies.

bonus.

500 leegstaande woningen ontwikkelen als kluswoningen

Het belangrijkste doel hiervan was dat toekomstige bewoners elkaar leren kennen

Wat opvalt aan deze drie projecten is dat

en op zoek gaan naar een collectieve

ze tot stand komen door samenwerking

meerwaarde, bijvoorbeeld in de vorm van

met vele partijen, waarin architecten

een daktuin, een Kleiburgkoffiebar, of een

zelden het alleenrecht claimen.

>>

Artist Impression herontwikkeling Kleiburgflat © KondorWessels Vastgoed (ontwikkelende risicodragende partij)

105

amsterdamse architectuur

Luchtsingel

>> Bovendien koppelen ze gebruikersbetrokkenheid aan gedeelde ervaringen (samen bouwen, wonen, nadenken). Het zijn allemaal kleine bureautjes. De overheid of een traditionele opdrachtgever als een woningcorporatie blijft belangrijk, maar is vooral op de achtergrond aanwezig - door een prijsvraag uit te schrijven, een proces te faciliteren of iets niet onmogelijk te maken. Alles ademt de revolutie van het kleine. Toch gebeuren hier baanbrekende dingen: tijdelijk wonen wordt gekoppeld aan duurzame grondsanering en nieuwe financieringsconstructies. Bewoners worden verbonden aan commerciële ondernemingen. Een door sloop bedreigd, leegstaand gebouw gaat een tweede leven tegemoet door een imagoverandering tot stand te brengen, onder andere via sociale media en zachte ingrepen (samen eten,

© Ossip van Duivenbode

stadstuinieren). Stel je voor dat dat op grote schaal zou doorbreken….

Knalgele Luchtsingel in rotterdam gaat dwars door het Schieblok heen

106

Daarvoor hoeven we niet heel veel

kon worden overtuigd om mee te werken

fantasie te ontwikkelen. Ondanks

aan het doortrekken van de brug over

de grote hoeveelheid projecten in

het spoor naar de Hofbogen, waar deze

Amsterdam worden de echte stappen

zomer al een mini-mall en een daktheater

gezet in Rotterdam. ZUS architecten

werden geopend. Hier is een heel stuk

werkt daar aan de Luchtsingel. Het

stad gereactiveerd! De brug kwam

project begon enkele jaren geleden

grotendeels tot stand via crowdfunding.

met het programmeren van 12.000 m2

De gemeente Rotterdam droeg, via het

lege kantoorruimte in het centrum van

Stadsinitiatief, enkele miljoenen bij. Hier

Rotterdam (het Schieblock). Sindsdien is

wordt zichtbaar hoe door het koppelen

het pand onderkomen voor ondernemers

van talrijke initiatieven, nieuwe partners

in de creatieve sector, en thuishaven voor

en geldstromen een nieuw stuk stad kan

debatten, lezingen en tentoonstellingen.

worden gecreëerd. In Amsterdam kan zo’n

Een knalgele looproute activeert het

gebied ontstaan in Amsterdam-Noord.

stedelijk gebied en leidt via het Centraal

Als alle initiatieven voor de Buiksloterham,

Station naar een brug over een drukke

de Van der Pekbuurt, het Waterlandplein,

snelweg. Op de moestuin op het dak

de Shell-toren, etcetera klaar zijn, – en

worden groenten verbouwd en bijen

op een zinvolle manier aan elkaar worden

gehouden. De naastgelegen Shelltoren

gekoppeld – is Noord feitelijk opnieuw

werd 24 uur in gebruik genomen

uitgevonden. Waarmee zich meteen

tijdens de Dag van de Architectuur.

de volgende vragen aandienen: is hier

Halverwege de dag al kon er niemand

samenhang en continuïteit nodig? En

meer in vanwege het enorme aantal

kan iedereen aanhaken bij al die kleine

belangstellenden. Een organisatie als

revoluties – of zijn het vooral projecten

ProRail, die bepaald niet bekend staat

voor zelfredzame, creatieve en/of niet-

als een flexibele, avontuurlijke partner,

onbemiddelde mensen?

••

TIJDELIJKHEID

Glamourmanifest

glamourmanifest we’re here to stay!!

Dat Amsterdamse kantoren met leegstand kampen is niet nieuw. Zo ook op Amstel III in Zuidoost, waar maar liefst 30% leeg staat.

Dat komt neer op meer dan 200.000 aan vierkantie meters lege kantoorruimte.

In de zomer van 2011 startte architecte Saskia Beer het initiatief Glamourmanifest, een lokaal transformatieplatform. Doel is om van Amstel III een levendig multifunctioneel woon-werkgebied te maken. Glamourmanifest fungeert hierbij als katalysator en kickstarter van het transformatieproces. Gemeente, vastgoedeigenaren, lokale bedrijven en hun medewerkers worden actief betrokken om invulling te geven aan de tussentijd en aan nieuwe functies en gebruik . Onder het motto ‘Champagne will save the world’ organiseert Glamourmanifest spraakmakende en verleidelijke activiteiten en initiatieven zoals borrels met bubbels voor kantoormedewerkers en bloemenplant guerillas. En mysterieuze gouden kabouters duiken plots overal in het gebied op.

Het werk van Glamourmanifest beperkt zich niet enkel tot ludieke acties. Saskia Beer trekt actief het gebied in om alle stakeholders mede-eigenaar van het transformatieproces te maken. Ooit begonnen als een solo-actie, wordt het platform inmiddels ondersteund door de gemeente Amsterdam en heeft een groeiende club vastgoedeigenaren in het gebied verbonden.

Tip: bekijk het filmpje ‘Love is in the Airco’: http://vimeo.com/59390521

••

glamourmanifest.nl

107

gebiedsontwikkeling

Grootschalige transformatie

Gebiedsontwikkeling vanuit het nu Levert de organische ontwikkeling nu niet al meer op dan wat ooit beoogd was?

Overal in Amsterdam nemen bewoners en ondernemers initiatieven die de wereld, heel lokaal, een beetje veranderen. Dit magazine staat er vol mee. Soms luiden meerdere initiatieven in hetzelfde gebied een nieuwe toekomst voor dat hele gebied in. Een fenomeen dat ook wel spontane, organische of coĂśperatieve gebiedsontwikkeling wordt genoemd. In Amsterdam zijn er verschillende gebieden waar dit proces nu al is ingezet.

Wat kunnen we leren van deze dynamiek?

In Amsterdam is er een aantal gebieden waar grootschalige transformatie gewenst is. Vaak gaat het om verouderde bedrijventerreinen. Voorbeelden hiervan zijn Oostenburg, Zeeburgereiland, Overhoeks, Buiksloterham en het Cruquiusgebied.

Judith Lekkerkerker Hoofdredacteur en onderzoeker bij Ruimtevolk, kennis- en inspiratieplatform

108

Als we de initiatieven in deze gebieden en de manier waarop gemeente, stadsdeel en andere betrokkenen hiermee omgaan op een rij zetten, kunnen we een aantal gemeenschappelijke kenmerken

voor ruimtelijke vraagstukken.

identificeren en uitspraken doen over al dan niet succesvolle

ruimtevolk.nl

strategieĂŤn om bij te dragen aan de gewenste transformatie.

>>

gebiedsontwikkeling

>> Bekend maakt bemind Voor daadwerkelijke transformatie van een gebied zijn vele initiatieven en dus initiatiefnemers en overige deelnemers nodig.

Publiekstrekkers zijn hierbij een onmisbaar ingrediĂŤnt. Bekend maakt bemind. Zij zorgen dat een ontwikkeling niet blijft steken bij een eerste groep initiatiefnemers, maar dat potentiĂŤle pioniers

Cruquisgebied

Ambachtelijk Cruquiusgebied

en andere voorlopers volgen. Dit zien we bij Oostenburg, waar

Dit grootschalig bedrijventerrein middenin de

Roest bij mooi weer een ware trekpleister is. Of op Overhoeks,

stad wordt straks een gemengd gebied: werken,

waar de Tolhuistuin maar ook het formele en niet-tijdelijke

wonen en verblijven. Samen met Cruquius2015,

Eye die rol spelen. Maar het is niet alleen horeca dat als

een samenwerking van bedrijven die belangen

publiekstrekker kan dienen. Ook festivals dragen eraan bij. Denk

hebben in het gebied, heeft Stadsdeel

aan het Magneetfestival op Zeeburgereiland. Winkels kunnen

Oost spelregels opgesteld voor geleidelijke

die rol vervullen, zoals de vintagemeubelwinkels Neef Louis en

transformatie. Die is al volop aan de gang.

Van Dijk & Ko in Buiksloterham. En zelfs een audiotour, zoals de

Op enkele plekken zijn aantrekkelijke nieuwe

Tolhuistour door Noord, kan van betekenis zijn. Belangrijk is dat

bedrijfsgebouwen gerealiseerd. En terwijl grote

de publiekstrekkers een publiek trekken dat gevoelig is voor de

herontwikkelingen met woningbouw nog even

ontwikkelingen in en de aantrekkingskracht van het gebied. De

op zich laten wachten, trekt The Harbour Club

Theaterfabriek op Oostenburg is een succesvolle publieksmagneet,

veel uitgaanspubliek naar Cruquius, verbouwen

maar trekt met de programmering over het algemeen publiek dat

buurtbewoners en schoolkinderen groenten in de

ver afstaat van de huidige sfeer van Oostenburg en het idee van

Cruquiustuin en werken creatieve ambachtelijke

pionieren. Daarmee is het in dit stadium voor de transformatie van

ondernemers samen in Beehive, het GildeHuis,

het gebied van weinig betekenis.

KruxAmsterdam en de Servicegarage. De

Vloeibare tijdelijkheid

laatsten organiseren ook exposities, workshops en evenementen. De Openbare Werkplaats

De genoemde gebieden kennen allen initiatieven van tijdelijke

maakt het ambachtelijke imago van het gebied

aard. Het begrip tijdelijkheid wordt echter vloeibaarder. Nieuwe

af. Daar kan je cursussen volgen en zelfs per

wetgeving maakt straks tijdelijkheid tot tien jaar mogelijk. Met

dagdeel terecht aan de draaibank.

de prijsvragen uitgeschreven voor de voormalige scheepswerf De Ceuvel Volharding (Buiksloterham) en voor de Sluisbuurt (Zeeburgereiland) sorteerde de gemeente hierop voor. Beiden laten een tijdelijk gebruik van tien jaar toe. De huidige Tolhuistuin was ooit winnaar van een dergelijke prijsvraag. In 2007 kregen zij een contract voor tijdelijk gebruik van de locatie voor een periode van vijf jaar met een mogelijke verlenging van nog eens vijf jaar. De verbouwing van het IJ-paviljoen, onderdeel van het plan, liep echter tegen een hele hoop hindernissen op en pas volgend jaar opent het zijn deuren.

>>

109

400 years Canals, 125 years Royal Concert Gebouw Orchestra, 40 years Van Gogh Museum, 225 years Felix Merites, 175 years Artis

25 years internet, 20 years DDS and 20 years AMS-IX

www.25yearsinternet.eu 25 jaar geleden op 17 november was het Centrum voor Wiskunde en Informatica (CWI) het eerste Europese aansluitpunt op de voorloper van het internet: NSFnet. Om 28 minuten over 8 kreeg Piet Beertema de bevestiging dat de aansluiting was goedgekeurd.

Daarna heeft Amsterdam altijd een belangrijke rol gespeeld in de verdere ontwikkeling van het internet.

Zowel technisch als bij het maken van fysieke ĂŠn virtuele verbindingen. Zo is de 20 jaar geleden ontstane AMS-IX uitgegroeid tot een van de grootste internetknooppunten ter wereld en was De Digitale Stad een van de eerste ĂŠchte online communities ter wereld die niet specifiek voor wetenschappers was.

Van november 2013 tot mei 2014 vieren we dat Europa 25 jaar geleden op Internet is aangesloten.

Meedoen of meer informatie? www.25yearsinternet.eu

gebiedsontwikkeling

>> In de tussentijd is de Tolhuistuin

Recycling BSH

tijdelijkheid van initiatieven niet meer is

het Buiksloterkanaal zal straks een waar

uitgegroeid tot een bekende culturele

te vangen in standaard termijnen. Van

grachtenpand verrijzen. De bouwplaats

vrijplaats. De enorme investering die

overheid en andere betrokkenen vergt

zelf zal een proeftuin voor 3D-printen

uiteindelijk met de verbouwing gepaard

dit een pragmatische houding en flexibel

worden en in het teken staan van

gaat en het succes van het initiatief maken

schakelen per initiatief, benodigde en

educatie, co-creatie en onderzoek. In

dat eigenlijk niemand nu meer hoopt dat

beschikbare ruimte. Programmering van

Buiksloterham heeft een prijsvraag voor

de Tolhuistuin tijdelijk zal zijn.

een gebied wordt complexer. Het is daarbij

tijdelijk gebruik van een zwaar vervuild

de vraag wie de meest geschikte partij

kavel creatieve ondernemers geprikkeld

Naast zulke verlengde tijdelijkheid zijn

voor programmering is; het stadsdeel,

tot innovatie. De winnaars dienden

er steeds meer initiatieven die juist een

de gemeente, een onafhankelijke

een plan in voor een broedplaatspark

tijdelijkere tijdelijkheid beogen. Zoals

gebiedsprogrammeur, een partij met

opgebouwd uit gerecyclede woonboten

restaurant BAUT op de Wibautstraat.

directe belangen in het gebied? En wat

in een landschap van planten die

Eind 2014 stoppen ze er mee, na twee jaar

doet een programmeur? Beoordeelt hij

verontreiniging aan de bodem onttrekken.

open te zijn geweest. Toren, op de begane

als supervisor ingediende initiatieven

Een biovergistingsinstallatie zal de in

grond van de Shelltoren, zal maar één

of gaat hij actief op pad en verbindt hij

het gebied geproduceerde biomassa

jaar open zijn. Pop-upinitiatieven als een

initiatiefnemers en plek?

omzetten in energie. Het project is een

weekendboekwinkel in gebouw De Groene Draeck in Buiksloterham en festivals als

Proeftuin voor innovatie

het Magneetfestival op Zeeburgereiland

Juist die gebieden waar flexibiliteit

representeren ultieme tijdelijkheid.

wordt geboden blijken gebieden te zijn

park voor ‘intensieve kennisontwikkeling’ op het gebied van organische zuivering en biomassaproductie.

waar innovatie gedijt. Goed voor het

Een prijsvraag kan dus een goede

Al deze tijdelijke initiatieven dragen bij

gebied én voor de stad. In Overhoeks

katalysator voor innovatie zijn, maar dat

aan de beleving en ontwikkeling van een

werkt DUS architects aan het eerste

is geen wetmatigheid. Zo is de prijsvraag

gebied. Ze maken ook duidelijk dat de

3D-geprinte gebouw. Op een kavel aan

voor de Sluisbuurt op Zeeburgereiland

Recycling BSH, Buiksloterham

>>

Is Buiksloterham onder veel Amsterdammers bekend als het gebied waar je naar toe gaat voor vintagemeubelen bij Neef Louis of Van Dijk & Ko, nu is het ook de locatie voor recycling voor gevorderden. Op het vervuilde kavel van scheepswerf De Ceuvel Volharding komt een innovatieve tijdelijke eco-broedplaats.

Gerecyclede woonboten doen dienst als ateliers en worden opgenomen in een landschap van planten die in een cyclus van tien jaar de grond reinigen. Op de plek van andere gesloopte bedrijfspanden worden kavels voor zelfbouw uitgegeven.

Particulieren zijn al volop bezig hun gedroomde woning en/of werkplek te realiseren, individueel of in collectieven. In beide gevallen blijft het niet bij het werken aan de eigen woning.

Een groep individuele zelfbouwers aan de Bosrankstraat heeft gezamenlijk de plannen voor hun straat, in overleg met projectbureau Noordwaarts, aangepast. De toekomstige bewoners van project BlackJack beraden zich naast over hun woongebouw ook over gebiedspromotie.

111

gebiedsontwikkeling

>> in de ogen van velen uitgelopen op een deceptie. De waslijst aan

Oostenburg

De manier waarop de gemeente momenteel omgaat met

voorwaarden van de prijsvraag beperkte de mogelijkheden voor

zelfbouw kan echter strategischer. Een kavel kopen is nu bijna

tijdelijk gebruik zodanig dat de winnaar, een zeilwagenpark, voor de

een onmogelijke exercitie in Amsterdam. Beschikbare kavels

toekomst van het gebied weinig betekenis zal hebben. Flexibiliteit

worden slechts te koop aangeboden op sporadisch georganiseerde

en meebewegen is de sleutel.

zelfbouwmarkten. Informatievoorziening over het aanbod is

Kracht van zelfbouw In Buiksloterham en op Zeeburgereiland wordt gebouwd aan de

versnipperd, onduidelijk en incompleet. Hiermee wordt een misplaatste schaarsheid gecreëerd. Dat kan beter!

eerste zelfbouwwoningen. Op Oostenburg staan ze in de planning,

Gebied in transitie

net als in het Cruquiusgebied. Zelfbouw geeft een gebied een

De gebieden die de revue passeerden zijn allen gebieden in

divers en eigen karakter. Kijk naar de Scheepstimmermansstraat

transitie. In die transitie dragen alle initiatieven bij aan een

in het Oostelijk Havengebied en Steigereiland en Rieteiland op

groeiende, nieuwe unieke gebiedsidentiteit en aan inzichten over

IJburg. Maar zelfbouw heeft meer waarde. Zelfbouwers blijken

het functioneren van het gebied. Veel van de plannen die voor deze

namelijk betrokken pioniers. Zo maakte een groep individuele

gebieden gemaakt zijn, of in de maak zijn, zijn niet langer de oude

zelfbouwers in Buiksloterham zelf een alternatief ontwerp voor de

blauwdrukken van weleer. De plannen voor gebiedsontwikkeling

inrichting van hun straat en besloten ze een deel van het beheer

zijn nu spelregels en spelregelkaarten of strategieën voor spontane

ervan op zich te nemen. Een groep collectieve zelfbouwers in

stedenbouw. Deze kunnen prima meedeinen met de transitie

hetzelfde gebied denkt niet alleen na over hun toekomstige woning,

van het gebied en bieden een kompas. In een paar gevallen is er

maar ook over gebiedspromotie. Kortom, zelfbouw maakt een

echter sprake van oude afspraken met ontwikkelaars en staan deze

hoop energie en betrokkenheid los. En zien eten, doet eten. Voor

het verder voortbouwen op de energie van initiatiefnemers aan

organische ontwikkeling van een gebied is zelfbouw daarmee een

interessante waardevolle gebieden in de weg. Zeker in het laatste

onmisbaar ingrediënt.

geval, maar ook in de andere kan het goed zijn om af en toe het kompas herijken. Levert de organische ontwikkeling niet al meer op dan wat ooit beoogd was?

Hip stadsboeren op Oostenburg

••

Voor het voormalig terrein van Stork wordt momenteel gewerkt aan een bestemmingsplan dat spontaan stedelijke herontwikkeling faciliteert. Ondertussen broeit hier al van alles.

De Theaterfabriek met grote JoopvandenEndeproducties zorgt ervoor dat heel Nederland kennis maakt met Oostenburg. Maar de Theaterfabriek is niet hetgene dat het gebied zijn identiteit geeft. Dat zijn Amsterdam Roest en Mediamatic. Roest is met zijn stadsstrand bij zonnig weer een ware trekpleister geworden. ‘s Avonds zijn er hordes hippe twintigers te vinden. Mediamatic programmeert een groot deel van de Van Gendthallen en besteed veel aandacht aan innovatie in stadslandbouw. Natuurlijk zijn ze ook bekend van de Tostifabriek: graan, koeien en varkens, midden in de stad. Verder kan je in de Roesttuin terecht voor je eigen stukje stadslandbouwgrond, vanaf 40 euro per jaar. Oostenburg is dan ook niet voor niets de plek voor de Moderne Hippies Markt

© Maarten Tromp

112

en het Stadsboeren Festival.

gebiedsontwikkeling

column

Cultureel en innovatief Overhoeks

Na de realisatie van de eerste appartementengebouwen is de grootschalige woningbouw op Overhoeks op een lager pitje gekomen. Maar dat betekent niet dat er niets gebeurt.

Natuurlijk trekt filmmuseum Eye hordes nieuw publiek naar Noord. De vraag is alleen of dat ook zo was geweest zonder de activiteit om Eye heen. De Tolhuistuin heeft zich de afgelopen jaren ontwikkeld tot culturele vrijplaats en zal dit nog meer bestendigen als het grote paviljoen haar deuren opent. De toren Overhoeks wordt herontwikkeld en in de tussentijd is op de begane grond Toren gevestigd: een vrijplaats, met café en restaurant en Nachtlab dat met een 24uurs vergunning dag en nacht activiteiten kan organiseren. Vanuit de creatieve werkplek OpenCoöp wordt ondertussen coöperatief gewerkt aan innovatie.

Het is de plek waar Amsterdam Energie, het coöperatieve energiebedrijf, het licht heeft gezien. En waar de architecten van DUS, samen met vele andere partijen, werken aan het eerste 3D-geprinte grachtenpand dat uiteraard ook een plek op Overhoeks krijgt.

De handelsgeest is terug Er zit weer beweging in Amsterdam. Eigenlijk gaat het best

betere tijd. Toch is er een gevaar. Het enige grote gevaar schuilt

goed met de stad. Is het ondanks of dankzij de crisis? Hoezo,

in onszelf. De Amerikaanse historica Barbara Tuchman heeft

is die crisis dan ergens goed voor? Zeker weten. Kantoren zijn

daar ooit in ‘The March of Folly’ op gewezen: samenlevingen zijn

er in overvloed en de lelijkste staan al jaren leeg, prijzen van

in staat zichzelf te gronde te richten. Er bestaat namelijk altijd

commercieel vastgoed dalen, talentvolle mensen zonder veel

de mogelijkheid dat de burgers van Amsterdam het plaatselijk

geld hoeven niet meer uit te wijken naar Rotterdam of Berlijn.

bestuur zullen kapen met het oogmerk om zonder innovatie winst

Belangrijker nog is dat door de financiële crisis de inwoners van de

te maken. Dat hebben Amsterdammers tenminste één keer eerder

hoofdstad weer veel ondernemender zijn geworden. Sterker, ze

in hun geschiedenis gedaan: in de achttiende eeuw weigerden de

nemen steeds vaker het heft in eigen handen, beginnen een zaak

rijk geworden kooplieden op de grachten nog langer in hun eigen

of starten een collectief, ze wachten niet langer op toestemming

stad te investeren. In plaats daarvan financierden zij de innovaties

van de autoriteiten. De handelsgeest, van oudsher in de VOC-

in het Silicon Valley van de achttiende eeuw: in Manchester,

stad aanwezig, is weer helemaal in haar bewoners gevaren. Het

Liverpool en Londen. Alle winsten uit onze Gouden Eeuw lieten

gekanker lijkt verstomd, er wordt niet meer gezeurd. Weet u wat

zij wegvloeien naar het buitenland. Diezelfde kooplieden verboden

het is? Wat tegenwoordig met een vreemd woord bottom up

ondertussen het plaatselijke bestuur om de infrastructuur van

genoemd wordt is gewoon iets van alle tijden: om de zoveel jaren

Amsterdam verder te verbeteren. Zij benoemden lieden die het

moet een stad zichzelf opnieuw uitvinden; dan gaat ze alles grondig

mes zetten in de grootschalige plannen; gemeentelijke diensten

vernieuwen. Dan moeten alle bewoners aan de bak om hun lokale

werden afgeschaft, alles moest zuiniger en goedkoper. De Plantage

producten en diensten bij te slijpen. Zonder die optelsom van

binnen de nieuwe grachtengordel werd niet meer bebouwd, maar

heel veel kleine lokale vernieuwingen in korte tijd zou de stad op

in plots als privé-tuinen tijdelijk verhuurd. Wie talent had verliet de

den duur stagneren. En het bijzondere eraan is, is dat die lokale

stad. Londen en Parijs waren de nieuwe bestemmingen. Het zou de

economische en technologische vernieuwing steeds met golven

stad bijna twee eeuwen kosten om die enorme klap weer te boven

verloopt. Amsterdam heeft er vele in haar geschiedenis gekend,

te komen.

want naast die eerste en tweede Gouden Eeuw waren er vele episodes in de stedelijke geschiedenis waarin de stad een groeispurt maakte. En telkens werd zo’n groeispurt voorafgegaan door een verwarrende, aarzelende tijd. In zo’n tijd leven wij nu. Veel zorgen over de crisis hoeven we ons dus niet te maken. Na de lastige, onzekere jaren die we nu doormaken komt vast en zeker een

Zef Hemel Adjunct-Directeur Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam en professor Wibautleerstoel aan de Universiteit van Amsterdam

zefhemel.nl

113

TIJDELIJKHEID

Urban Campsite

urban campsite Camping vliegenbos

Dit jaar streek voor het eerst een pop-

Camping Vliegenbos is geen traditionele

Campsite te exposeren en hun visie op

up camping neer in het Vliegenbos in

camping. Er kan overnacht worden in

stedelijke ontwikkeling, duurzaamheid en

Amsterdam-Noord. Het initiatief van

unieke, bijzondere en gekke mobiele

mobiliteit te laten zien. De pilotlocatie

Urban Campsite is bedoeld om tijdelijke

objecten. Denk bijvoorbeeld aan de

is geen braakliggend terrein, maar een

invulling te geven aan braakliggende

Markies van Eduard Bohtlingk, het

mooi (maar onbekend) park. Met dit

terreinen. Deze tijdelijke camping (van 16

capsulehotel van Refunc of de boomhut

pilot project wil Urban Campsite laten

augustus tot 30 september 2013) zorgt

van Boomhuttenfest. Kunst en camping

zien hoe dit concept ook een impuls zou

voor levendigheid op plaatsen waar oude

komen samen! Urban Campsite wil

kunnen geven aan de ontwikkeling van

bedrijvigheid is gestopt en waar nog geen

campinggasten de kans geven te

braakliggende terreinen. Het plan is

definitieve (bouw)plan voor is gestart.

kamperen in een inspirerende culturele

om na de pilot een tijdelijke camping te

omgeving, maar wil ook ontwerpers en

vestigen op een braakliggend terrein in

kunstenaars de mogelijk geven nieuwe

of rondom Amsterdam.

objecten te ontwikkelen, deze op Urban

urbancampsiteamsterdam.com

© Ernst Boskamp / Project: © ‘Darwin’ (2008), Atelier van Lieshout, ateliervanlieshout.com

114

••

BOEKEN

De stad als interface

The Power of Just Doing Stuff

De affectieve burger

Martijn de Waal

Rob Hopkins

Imrad Verhoeven, Loes Verplanken, e.a.

Dankzij nieuwe technologieën kunnen

In plaats van afwachten en morren gingen

Onder het mom van ‘eigen

stedelingen hun leven handiger organiseren.

mensen overal in de wereld ineens met

verantwoordelijkheid’ probeert de overheid

Maar wat betekenen ze voor de manier

elkaar aan de slag. The Power of Just

de burger over te halen om tegelijkertijd

waarop de stad als gemeenschap

Doing Stuff vertelt over gemeenschappen

zelfredzaam te zijn én hulpbehoevende

functioneert? In dit boek laat Martijn de

die model staan voor een meer lokale

medeburgers te ondersteunen. Welke gevolgen

Waal (UvA) zien hoe nieuwe technologieën

economie, verankerd in de gemeenschap,

heeft de introductie van de publieke moraal van

vooral ook bijdragen aan verdere

welzijn, ondernemerschap en creativiteit.

zorgzaamheid voor burgers en voor het dagelijks

individualisering en liberalisering in de stad.

En het werkt.

werk van beleidsmakers en professionals?

thecityasinterface.com

transitionnetwork.org

vangennep-boeken.nl

Als meedoen pijn doet Evelien Tonkens & Mandy de Wilde

Zelfsturing: bottom-up organiseren

In het oog van de orkaan Jan Rotmans

Pamflet2.nl

Al die miljoenen voor burgerparticipatie,

Steeds meer mensen ervaren dat het

Decentralisaties, bezuinigingen en

wijkvernieuwing en burendagen ten spijt,

leuker is als je bij problemen zelf actie

klimaatbewustwording zorgen ervoor

de relatie tussen burger en overheid is er

onderneemt, in plaats van te klagen over

dat we naar een nieuw type samenleving

sinds de roerige beginjaren van deze eeuw

instanties. In dit boek zijn uiteenlopende

toegroeien. Elk maatschappelijk systeem

niet beter op geworden. Dit boek biedt een

Nederlanders die in het klein of in het

heeft een stabiele macht en een dominant

staalkaart van het hedendaagse affectief

groot de handen uit de mouwen steken

regime, dat alle middelen inzet om de status

burgerschap en duidt de moeite in de

aan het woord. Inspiratie voor iedereen!

quo te handhaven. Maar het kantelpunt

verhouding tussen burgers en instituties.

vangennep-boeken.nl

komt volgens Rotmans vroeg of laat ook...

zelfsturing.net

janrotmans.nl

115

boeken 240 x 7 mm.

Geel Magenta Cyaan Zwart Schoon formaat: 170 x 240 x 3 mm.

AUTHORS

Terugtreden is vooruitzien

77758 42 7

orgaan-rmo.nl

427

Overheden In Swingen met lokale kracht. Overheden en de netwerksamen­ leving schetsen Nico de Boer, Albertine van Diepen en Lucas Meijs de variatie aan kleine en grote initiatieven, in steden en dorpen. Deze diversiteit en dynamiek in de samenleving gedijen minder bij een eenduidig sturingskader vanuit een centrale overheid. Lokale maatschappelijke initiatieven zijn meer gebaat bij een overheid die situationeel weet mee te bewegen.

en de netwerksamenleving

MICHIEL SCHWARZ co-created Sustainism is the New Modernism: A Cultural Manifesto for the Sustainist Era (with Joost Elffers, 2010) that provides the framework for this guide. His international work as an independent cultural thinker, strategy consultant and innovator focuses on how the future is being shaped by culture.

DIANA KRABBENDAM is a social designer and cultural innovator. She is co-founder and director of The Beach, a network of creative innovators. She leads a social innovation hub in the Nieuw-West area of the city of Amsterdam.

THE BEACH is an Amsterdam-based network of social designers. The Beach initiates and produces projects that are geared at building a more social and sustainable society in collaboration with creative partners, companies, and institutions.

Nico de Boer is freelance onderzoeker. Hij werkte eerder mee aan het rmo-advies De wijk nemen en het rmo-essay Burgerkracht. Albertine van Diepen en Lucas Meijs zijn respectievelijk adviseur en lid van de rmo.

raad voor maatschappelijke ontwikkeling

9 789077 758434

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

Social innovation is experiencing a resurgence at a time when cultural boundaries are shifting. A wave of new social initiatives is coming into view worldwide, where millions of dedicated people are beginning to “design” different kinds of living environments that are more collaborative, more socially just, and more sustainable. This movement is what this Sustainist Design Guide is all about.

As the authors say: “It is no longer a matter of designing for society, but within it.” This exploratory guide travels the new landscape of social design thinking and practice. It does so from the perspective of an emerging culture of “sustainism,” which The New York Times has called a “new ethos for design.”

“

Sustainism will drive the creativity of the twenty-first century ≥ TIM BROWN, CEO and President of design and innovation consulting firm IDEO

54

7

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

BY THE CO-AUTHOR OF SUSTAINISM IS THE NEW MODERNISM MICHIEL SCHWARZ & SOCIAL DESIGN INNOVATOR DIANA KRABBENDAM OF THE BEACH

The Sustainist Design Guide presents an agenda for social innovation, based on values such as sharing, connectedness, localism and proportionality, as well as sustainability.

It challenges us to transform these and other sustainist qualities into design criteria and include them in our design briefs. The Sustainist Design Guide maps out best practices and explores how designers can become more socially and ecologically responsible. It opens the debate on what it means to be “sustainist designers.”

De rmo is de adviesraad van de regering en het parlement op het terrein van participatie van burgers en stabiliteit isbn 978 90 77758 43 4 van de samenleving. De rmo werkt aan nieuwe concepten nur 740 www.adviesorgaan-rmo.nl voor de aanpak van sociale vraagstukken.

raad voor maatschappelijke ontwikkeling

SUSTAINIST DESIGN GUIDE

38

”

Michiel Schwarz Diana Krabbendam

e adviesraad van de regering en het parlement in van participatie van burgers en stabiliteit nleving. De rmo werkt aan nieuwe concepten pak van sociale vraagstukken.

Swingen met lokale kracht

Nederland staat voor grote veranderingen in het sociale domein. De moderne verzorgingsstaat treedt een nieuwe fase in. Overal ontstaan initiatieven waarin burgers, professionals en bestuurders krachten bundelen en nieuwe coalities vormen om problemen in hun eigen leefomgeving op te lossen.

Maatschappelijke veerkracht in het publieke domein

raad voor maatschappelijke ontwikkeling

n is vooruitzien agendeert de Raad voor Maate Ontwikkeling (rmo) de gevolgen van een de overheid voor financieringsarrangementen, vanuit de rechtsstaat en zelfbinding van de haar zorgstatelijke rol. Hoe kan een overheid elijk verschil beschermen én draaglijk maken ng, uitsluiting en conflict ontstaan?

Geel Magenta Cyaan Zwart

SUSTAINIST DESIGN GUIDE

Terugtreden is vooruitzien

ndse samenleving verandert. Van een verzorwaarin de overheid veel voorzieningen garanit ons land naar een maatschappij met meer twoordelijkheid en zelfredzaamheid van de

SUSTAINIST DESIGN GUIDE How sharing, localism, connectedness and proportionality are creating a new agenda for social design

SUSTAINIST DESIGN QUALITIES

SHARING Collaboration Open exchange Commons

LOCALISM Community Local experiences Rootedness

CONNECTEDNESS Connectivity Interdependence Connections

Michiel Schwarz Diana Krabbendam WITH THE BEACH NETWORK

INCLUDES 12 CHANGE-MAKING CASES RANGING FROM URBAN FARMING AND CROWDSOURCED PUBLIC ARCHITECTURE TO FAIR BUSINESS AND COLLABORATIVE CRAFTS

PROPORTIONALITY Proportion Appropriate scale Human scale

Sharing is increasingly becoming a valued quality of life. It informs new forms of social interaction, business practice, and consumption. Shareability centres around collaboration and exchange, often linked to mobile and Internet technologies.

Bringing shareable assets into the design of products, media, places and information is driving new forms of “collaborative consumption” and open source innovation.

“Local” is becoming a quality in itself.

New forms of localism are less concerned with local as a geographical marker, focusing instead on local experiences and belonging. Sustainist design focuses on localist attributes, such as sense of place, nearness, locally rooted experiences, and community building. It is grounded in the local, whilst willing to embrace the global.

Sustainism represents the culture of connectivity and networks, where everyone and everything is interconnected.

As a design requirement, connectedness focuses on building connections between people, their living environments, and nature. Relationships, communities and peer networks are becoming core attributes to designing for connectedness.

Sustainist design shifts our focus onto questions of appropriateness: from scale to proportionality. It goes beyond modernist design approaches where bigger (and faster) is always better. Focusing on proportionality moves the design agenda towards questions of selective slowness (rather than speed) and to appropriate and human dimensions (rather than unquestioned upscaling).

Terugtreden is vooruitzien

Swingen met lokale kracht

Sustainist Design Guide

Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling

Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling

Michiel Schwarz & Diana Krabbendam

De overheid krimpt in. Maar maatschap-

Dit boek gaat in op de variatie aan kleine

“It is no longer a matter of designing for

pelijke initiatieven die overheidstaken

en grote maatschappelijke initiatieven

society, but within it” stellen de auteurs in dit

overnemen slagen alleen als deze ook

in steden en dorpen. Hoe verhoudt de

boek. Mensen geven steeds meer vorm aan

ruimte krijgen om dat naar eigen inzicht te

overheid zich tot deze nieuwe dynamiek

leefomgevingen die gemeenschappelijker,

doen. Dat vereist een andere verhouding

in de samenleving? En hoe kan helder

socialer en duurzamer zijn. Deze beweging

tussen overheid en samenleving op het

overheidsbeleid recht blijven doen aan de

is waar de Sustainist Design Guide om gaat.

gebied van zeggenschap, financiering en

eigenheid van lokale initiatieven?

Centrale punten: connectedness, lokaliteit

rechtsstatelijke waarborgen.

en proportionaliteit.

adviesorgaan-rmo.nl

adviesorgaan-rmo.nl

trancityxvaliz, on the city, urban change and the public domain CITIES, (citiesthemagazine.com) is a research platform to empower and support urban communities with the aim to drive innovation in city life, policy and practice.

bispublishers.nl

Food as a Tool for Today’s Urbanisation Edited by CITIES trancityxvaliz 1

116

Reactivate!

Farming the City

A Country of Cities

Indira van ‘t Klooster

CITIES

Vishaan Chakrabarti

Het gaat niet goed in de wereld van de

Driekwart van ons zal in 2050 in steden

In A Country of Cities wordt beschreven

stedenbouw, maar toch starten steeds

leven. We worden ook steeds meer

dat goed ontworpen steden de sleutel

meer jonge en ambitieuze architecten een

geconfronteerd met uitdagingen rond

zijn voor het oplossen van Amerika’s

eigen bureau, gericht op maatschappelijke

footprints en CO2-emissies. Met ‘urban

grootste uitdagingen: milieuproblemen,

verandering. Dit boek vertelt het verhaal

farming’ kunnen we daar dichtbij huis iets

economische neergang, stijgende

van deze ambitieuze nieuwe lichting

aan doen. Farming the City onderzoekt

zorguitgaven en stagnerende sociale

architecten, die zelf opdrachtsituaties

de impact van lokale voedselinitiatieven

mobiliteit. Als we de steden op een slimme

creëert en baanbrekende ideeën probeert

op onze omgeving, economie en sociale

manier ontwikkelen kunnen zij de motor

te realiseren.

cohesie.

worden van een nieuwe tijd.

valiz.nl/nl/reactivate!

farmingthecity.net

metropolisbooks.com

boeken

Informal Vertical Communities

This is Service Design thinking

The Innovation Expedition

Urban Think Tank

Marc Stickdorn & Jakob Schneider

Gijs van Wulfen

In 1994 stortte de economie in Venezuela

In de wereld van design vervaagt de

Innovatie is belangrijk, maar 80 procent

in. Wolkenkrabber ‘Torre David’ kon

scheiding tussen goederen en diensten.

van de innovatieve projecten komt

daardoor niet afgebouwd worden. Nu

Een groep experts en doeners delen in

uiteindelijk niet op de markt. The Innovation

wordt de ruïne bevolkt door 750 families.

dit boek hun kennis, ervaringen en hun

Expedition wijst de weg in het effectief

Urban Think Tank beschrijft in dit boek de

passie op het gebied van service design.

starten aan een vooruitstrevend, nieuw idee

enorme veerkracht en inventiviteit van de

Bovendien wordt hun manier van denken

en helpt de kans van slagen bovendien te

bewoners, die ondanks afwezigheid van

in een filosofische context geplaatst.

vergroten. Verplichte kost voor ambitieuze

formele infrastructuur overleven.

torredavid.com

initiatiefnemers en ondernemers.

thisisservicedesignthinking.com

bispublishers.nl

The Designer as...

The Pop-Up Generation

Make Design Matter

Steven McCarthy

Liedewij Edelkoort

David Carlson

Designers werden vaak gezien als ‘hired

Ze zweven, en vloeien weer weg. Ze zijn

Make Design Matter probeert te helpen om

guns’ van de commercie, maar hun eigen

tijdelijk en mobiel, en kunnen overal ineens

beter te ontwerpen en het vak van design

geluid is steeds vaker te horen in zelf

verschijnen. Vaak zijn ze hybride, bewegen

nog beter te maken. De auteur, David

geïnitieerde projecten. The Designer as...

ze tussen de virtuele en fysieke wereld,

Carlson, is een invloedrijke kruisbestuiver

vertelt wat er voor designers mogelijk is

en bovendien zijn ze allemaal do-it-

tussen verschillende disciplines en een

om op basis van onafhankelijkheid iets

yourself. Als kunstopbjecten symboliseren

vooraanstaand denker over design. Carlson

moois toe te voegen aan de wereld.

ze kortom allemaal een nieuwe jonge

stimuleert je je te laten inspireren door de

generatie; de pop-up generatie.

lessen uit andere vakgebieden.

bispublishers.nl

makedesignmatter.com

greenbooks.co.uk

117

vindt dat een koopwoning betaalbaar moet zijn

het mooiste aanbod

vind je op stadgenoot.nl

Stadgenoot verkoopt

020-580 11 00 (optie 2)

WEBSITES

voorjebuurt.nl

krachtinnl.nl

shareable.net

Voor Je Buurt is een online platform

Krachtinnl.nl is een website met een

Niet alleen in Nederland is de Do-It-

dat kleinschalige buurtinitiatieven een

verwante filosofie als die van Voor Je

Yourselfbeweging bezig aan een opmars.

handje helpt met crowdfunden en het

Buurt. Het verschil is dat deze site

De website Shareable.net is thuishaven

professioneler maken van het plan en de

zich meer richt op co-creatie van de

van de internationale beweging. Een

uitvoering. Want door geld in te zamelen

verschillende initiatieven die op de site

netwerk van redacteuren post regelmatig

bij het publiek zorg je voor intensieve

aandacht krijgen en zijn er veel initiatieven

interviews, infographics, columns en

betrokkenheid van burgers en daarmee

die het buurtniveau overstijgen. Bovendien

onderzoeksartikelen over de nieuwe

voor projecten die aanslaan. Op de

heeft krachtinnl.nl een grote, actieve

economie van uitwisselen, slimme,

site kun je handig navigeren tussen de

community.

duurzame systemen, open source

verschillende initiatieven, zien hoeveel

technologie en het creatief potentieel

budget er al is binnengehaald en zelf

van mensen.

bijdragen of meedoen.

social-enterprise.nl

socialeinnovatie.nl

tegenlicht.vpro.nl

Social enterprises verdienen geld aan

De noodzaak van sociale innovatie wordt

VPRO Tegenlicht is nog altijd het meest

producten en diensten maar herinvesteren

aangedreven door een nieuw paradigma

toonaangevende informatieve programma

een groot deel van hun winst in hun

van vernieuwing en creativiteit. De

van de Nederlandse televisie. De serie

bedrijf en in de gemeenschap. Dit

innovatiekracht van alle mensen in de

zoomt uit, blikt vooruit en verbindt

platform biedt informatie over de social

samenleving doet er toe. Op deze site

internationale ontwikkelingen aan het hier

enterprises in Nederland en ondersteunt

kun je het manifest ondertekenen voor

en nu. Ook op het gebied van stedelijke

ze bij het professionaliseren en opschalen.

open, interdisciplinair, lokaal verankerd

ontwikkeling, innovatie en duurzaamheid.

Aangesloten sociale ondernemingen

en in horizontale netwerken opererende

Op de website van Tegenlicht is veel

vormen zo een netwerk, met deze website

bedrijvigheid met een sociaal hart.

te beleven. Je kunt er niet alleen de

als centraal platform, waar ervaringen

Ook kun je meer lezen over dit nieuwe

afleveringen terugkijken maar er zijn

en vaardigheden met elkaar worden

paradigma voor ondernemers.

ook uitgebreide dossiers te vinden met

uitgewisseld.

interviews, achtergrondverhalen en filmpjes.

119

colofon Nieuw Amsterdam, Stad in Transitie is een uitgave van Stichting Pakhuis de Zwijger, Piet Heinkade 181K, 1019 HC Amsterdam, tel.: 020 - 62 46 380,

dezwijger.nl Hoofdredacteur: Egbert Fransen Redactie-secretariaat: Dymphie Braun en Yannick Sonne

redactie@nieuwamsterdam.nu Met bijdragen van: Liedewij Loorbach, Joachim Meerkerk, Jurgen Hoogendoorn, Jeroen Junte, Leonoor Bergen, Jan Heijns, Simea Knip, Maarten Essenburg, Kim Hagenaar, Robin de Kruijff, Khashayar Ghiabi, Eeva Liuku, Iris Schutten, Judith Lekkerkerker, Anneloes van Gaalen, Folkert Lodewijks en Indira van ’t Klooster Columnisten: Zef hemel, Nazmiye Oral, Johan Fretz, Willemijn Verloop, Jos van der Lans en Chris Keulemans Art Direction & Design: Het Hoofdbureau i.s.m. xpublishers, Amsterdam Illustratie cover: DUS architects, Amsterdam Drukwerk: Veenman, Rotterdam

Mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van:

© 2013 – Stichting Pakhuis de Zwijger

Nieuw Amsterdam verschijnt 4 keer per jaar als magazine en 48 weken per jaar op alle werkdagen als online stadbericht. De uitgaven doen bericht over de stad in transitie: over de creatieve economie, over nieuwe verhoudingen tussen de systeemwereld en de bottom-up beweging in de stad. Over ondernemen in de wijk en tijdelijkheid als nieuwe praktijk in gebieds- en gebouwontwikkeling.

Over nieuwe coöperatieve organisatiemodellen en alternatieven voor zorg en welzijn en over sociale innovatie, sustainist design en het streven naar een circulaire stad. Stadmakers staan centraal in de programmering van Pakhuis de Zwijger en ook in de Nieuw Amsterdam-berichtgeving over nieuwe initiatieven, proeftuinen, stadslaboratoria en broedplaatsen in de stad.

nieuwamsterdam.nu

120

volgende uitgave

NIEUW AMSTERDAM #2 VERSCHIJNT OP 7 JANUARI 2014 : M et o nder andere De Staat van de Creatieve Stad 2014 Vertrouwen in de Stad: Stadsdeel Nieuw-West De participerende en improviserende overheid Streetart als interventie in de openbare ruimte Great places to work: o.a. The Hub, Seats to Meet, Coffee Company Amsterdamse hoogleraren over hun stad in transitie Op weg naar de Gemeenteraadsverkiezingen: lokale democratie een hot item?

Nieuwe verhoudingen in de creatieve industrie; meer zelfstandigen dan ontwerpstudio’s in de stad Stadambassades in Rotterdam en Eindhoven Co-creatie en design thinking geven antwoord op maatschappelijke vraagstukken Amsterdam Noord broedplaats van de stad Rotterdamse inspiratie: de wijkcoöperatie op Zuid Het succes van de rollende keukens

KLEIN IS HET NIEUWE GROOT WWW.DEZWIJGER.NL

NIEUWAMSTERDAM.NU