/1-1412110912-424%2001%20402%20bolwerken%20111212

B O LWE R KE N LE E UWA R DE N Type

Bolwerk

Adres Leeuwarden Architect huis

n.v.t.

Architect park

L.P. Roodbaard

Jaar 1830-1842 Opdrachtgever

stadsbestuur Leeuwarden (burgemeester T. Feenstra en J.H. van Boe

lens) Uitvoering Betaling Huidige eigenaar

Gemeente Leeuwarden

Reconstructie

-

Tekening

Hoeksterpoortdwinger, HCL D81a

Hoeksterpoortdwinger en wirdumerpoortsdwinger, HCL D81

Kadastraal verzamelplan 1811 - 1832

Topografische Militaire Kaart 1830 - 1850

Topografische Militaire Kaart 1854

Atlas Eekhoff 1849 - 1859

Tournooiveld, HCL D84

Prinsentuin met de Oldehooftserdwinger, HCL D85

Verlaatsdwinger, HCL D IX83

Oldehoofsterkerkhof, HCL D75 Archief Literatuur

HCL; 9 Gemeentebestuur van Leeuwarden, 1811-1941 - Boschma, C.,, e.a., Lucas Pieters Roodbaard, architect van buitengoederen, 1979

- Cremers, E., Kaaij, F., Steenbergen. C.M., Bolwerken als stadsparken.

Nederlandse stadswandelingen in de 19de en 20ste eeuw, 1991

- Eekhoff, W., Geschiedkundige beschrijving van Leeuwarden, 1846

- Eekhoff, W., Geschiedenis van den Stads- of Prinsentuin, 1836

- Eekhoff, W., Handboekje voor reizenden; Friesland, 1840

- Mulder-Radetzky, R.L.P., L.P. Roodbaard (1782-1851).

Een tuinarchitect met schildersogen, 1999 - Mulder-Radetzky, R.L.P. L.P. Roodbaard. Tuinen van de Friese adel,

1992

- NoordPeil, Het Leeuwarder Bolwerk als stadspark, 1994

Lijst van Afbeeldingen

- Tresoar: STH1767, 1850

- Tresoar: W918, 1904

- HCL: FDNRDPLAA045, 1884

- Cremers, Kraaij, Steenbergen, Bolwerken als stadsparken.

Nederlandse stadswandelingen in de 19de en 20ste eeuw, 1991,

p 92, p97

Historie De bolwerken in Leeuwarden bestaan uit de Prinsentuin, de Oldehoofsterdwinger, de Hoeksterdwinger, de Wirdumerpoortsdwinger, de Lievevrouwenpoortsdwinger en de Verlaatsdwinger. Deze dwingers waren vanaf de vijftiende eeuw aangelegd om Leeuwarden versterking te bieden. In de negentiende eeuw werd in opdracht van het stadsbestuur dit vestigingskarakter volledig omgevormd tot een grotendeels openbaar groen karakter.

Allereerst kwamen de stadspoorten te vervallen. Op dit moment werden bovendien rijkswegen aangelegd en/of verbreed, die zorgden voor een beter ontsluiting van de stad met bijvoorbeeld Harlingen, Groningen en Zwolle. Na de sloop van de poorten werden de wallen omgevormd. Dit gebied moest de functie van een groene wandeling krijgen. Openbare wandelparken waren tot deze tijd nog zeldzaam. Gelet op de (inwoners)groei van steden werden dit soort groenvoorzieningen wel een steeds grotere behoefte.

Roodbaard kreeg van het stadsbestuur de opdracht tot het aanleggen van de groene strook. In 1820 maakte hij het eerste ontwerp voor de Prinsentuin, dat toen al een park was in functie en verschijningsvorm. Met zijn ontwerp paste hij het park aan aan de smaak en de wensen van die tijd. In 1830 kreeg hij de eerste opdracht voor het vergraven van een dwinger; de Hoeksterdwinger, gevolgd door de Wirdumerpoortsdwinger.

Nadat hij rond 1842 een groot aantal dwingers had vergraven tot groene wandeling, paste hij in opdracht van het stadsbestuur zijn eerste ontwerp van de Prinsentuin. De Oldehoofsterdwinger en het Tournooiveld werden in dit ontwerp samengevoegd met de Prinsentuin. Hiermee ontstond een groene herkenbare eenheid. Dit is zowel te danken aan de ontwerpen van Roodbaard, als aan het stadsbestuur, dat voor deze ring slechts een tuinarchitect de opdracht gaf en zijn gang liet gaan.

Hoeksterpoortsdwinger Schetsontwerp Het ontwerp van de Hoeksterdwinger is naast het ontwerp van de Wirdumerpoortsdwinger afgebeeld. In zijn beschrijving van de tekeningen geeft Roodbaard zelf al een typering. Hij beschrijft het als “Schetstekeningen van de beplanting bij de Wirdumer en Hoeksterpoorten�, 1831.

Dat de tekening een schets is, kunnen we zien aan de snelle wijze van tekenen. Er zijn weinig details weergegeven. De meeste beplanting is afgebeeld middels de bekende codering van L-en.

Opvallend is dat hoewel Roodbaard heeft beschreven dat deze tekening aanwijzingen moet geven over de beplanting, deze niet vermeld worden. Er staan enkel functie- of naamsbeschrijvingen van bouwwerken, het omliggende gebied en wegen.

Interpretatie schetsontwerp Bij het ontwerp van de Hoeksterdwinger speelt de straatweg naar Groningen een bijzondere rol.

In 1830 werd over deze dwinger de straatweg naar Groningen aangelegd. Roodbaard diende vervolgens een plan te maken voor het geheel.

We zien dat hij de door de straatweg onderbroken dwinger heeft benaderd als een geheel. Middels beplanting en met name de wandelroute heeft hij beide delen met elkaar willen betrekken.

Hoeksterpoortdwinger (HCL D81a)

Hoeksterpoortdwinger en wirdumerpoortsdwinger (HCL D81)

Wirdumerpoortsdwinger

Schetsontwerp De beschrijving van de tekening van het ontwerp van de Wirdumerpoortsdwinger kan vergeleken worden met de beschrijving van de Hoeksterpoortsdwinger. Het is op hetzelfde papier en in dezelfde tijd getekend. Ook dit ontwerp kan getypeerd worden als schetsontwerp. Wanneer we de twee met elkaar vergelijken, komt de snelle wijze van tekenen en de lage mate van detaillering grotendeels overeen.

Bij de tekening van de Wirdumerpoortsdwinger staan nog enkele losse opmerkingen. Over de beplanting staat beschreven dat naar de omstandigheden gekeken moet worden en vervolgens de best passende gekozen moet worden. Hij benoemt hierin dus geen plantensoorten. Daarnaast geeft hij aanwijzingen over het reliëfverloop. De binnenzijde van de onderste wal moet afgegraven en geglooid worden. Vervolgens moet gekeken worden naar de juiste beplanting.

Interpretatie schetsontwerp De Wirdumerpoortsdwinger bestaat in feite uit twee walkanten die met elkaar verbonden worden door de straatweg naar Heerenveen. Deze straatweg die verder doorloopt naar Zwolle, werd in 1827 aangelegd. Roodbaard kreeg de opdracht voor een herinrichting van deze dwinger. De beide punten werden door gedeeltelijke demping en vergravingen naar elkaar toegebogen.

Ook in dit ontwerp speelt de weg een belangrijke rol. Hierbij is Roodbaard echter minder uitgegaan van een eenheid. Er is duidelijk sprake van een achterzijde; op de plek waar de glooiingen moeten komen. Bovendien heeft Roodbaard de twee wallen een eigen karakter meegegeven.

De bovenste wal moet in zijn geheel omzoomd worden met bomenrijen. De groene perk die als restruimte tussen de wegen ontstaat, wordt opengehouden waardoor de oriëntatie hier vooral naar binnen is gericht. De onderste wal heeft daarentegen een naar buitengerichte oriëntatie. Hier is het geheel open gehouden en door het spel van glooiingen ontstaat een wisselwerking met het omliggende gebied. De weg wordt hier wel beplant met bomenrijen. Hierdoor is er geen sprake van eenheid van de dwinger.

Hoeksterpoortdwinger en wirdumerpoortsdwinger (HCL D81)

Oldehoofsterkerkhof en Lievevrouwenpoortdwinger Van Roodbaard is ook een tekening bekend voor een wandelpark op de plek van het Oldehoofsterkerkhof. Dit kerkhof was door het koninklijk besluit uit 1827 al enige tijd in onbruik.

Het gebied was in die jaren in vervallen toestand geraakt. In 1837 besloot het stadsbestuur om deze reden om dit gebied samen met de afgebroken Lievevrouwenpoortdwinger tot een groene wandeling te maken.

Het resultaat van het geheel werd goed gewaardeerd, zoals duidelijk wordt in de beschrijving van Eekhoff uit 1846: “Door al deze werkzaamheden bekwam de westzijde der stad een bevalligen ingang en eene uitgestrekte wandelplaats, welke met het beplante kerkhof (...) een schoon geheel vormde, zoodat deze Wester-Plantaadje voor de stad eene belangrijke aanwinst voor de stad mogt genoemd worden.”

Schetsontwerp De tekening van het ontwerp voor het Oldehoofsterkerkhof kan getypeerd worden als een schetsontwerp. De snelle tekenstijl en de geringe mate van detaillering benadrukken dit.

Opvallend is dat de tekening voor een groot deel bestaat uit stedelijke omgeving. Roodbaard heeft het plan voor het park in het midden weergegeven. Aan alle zijden wordt het onderbroken of sterk beïnvloed door de stedelijke context, in het bijzonder door de wegenstructuur.

Behalve de stedelijke omgeving is ook de contour van de voormalige kerk zichtbaar.

Interpretatie schetsontwerp Het ontwerp wordt bepaald door de wegstructuur, die midden door het park loopt. Roodbaard heeft het park om en in deze structuur ontworpen. Het middendeel heeft in vergelijking tot het geheel een relatief open karakter. De bol- en ovaalvormige perken bestaan hier voornamelijk uit open groen, waarop groepen bomen en heesters zijn geplant. De zijflanken hebben duidelijk een andere structuur. Deze zijn dicht bebost. Hierdoor is het ontwerp aan de beide lange zijden voor een groot deel afgeschermd van de stedelijke context.

Oldehoofsterkerkhof (HCL D75)

Oldehoofsterdwinger en Tournooiveld Tournooiveld Roodbaard kreeg na de bouw van een school op deze plek de opdracht tot de herinrichting van het Tournooiveld. Van dit ontwerp is een tekening bewaard gebleven. Deze tekening kan getypeerd worden als een ontwerpschets. De tekening toont een opmerkelijk beeld, met op het eerste gezicht veel krassen en krullen. Wat daarnaast opvalt is dat Roodbaard wel kleur gebruikt heeft, en dat de beplanting een zekere mate van detaillering geeft.

Het belangrijkste aan de tekening zijn de bijgeschreven aanwijzingen. Zowel het soort beplantingen als het reliĂŤfverloop kan afgelezen worden van de tekening. Roodbaard geeft met lijnen, krassen en krullen aanwijzingen over de hoogteverschillen. Dit wordt vervolgens versterkt door de bijgeschreven aanwijzing.

Interpretatie ontwerp Tournooiveld Het Tournooiveld heeft een kleinschalig karakter. De bolvormige perken bepalen het verloop van de paden. Deze afgeronde vormentaal domineert in het geheel. Het ontwerp van het Tournooiveld is opgenomen in het grotere geheel van de Prinsentuin tot aan de Oldehoofsterdwinger.

Het spel van hoogteverschillen komt tot uiting in de flanken en de middenperk. Hier zien we de glooiingen getekend. De flanken zijn bovendien omzoomd met bomenrijen.

Interpretatie Oldehoofsterdwinger De Oldehoofsterdwinger is met het Tournooiveld opgenomen in de grotere omgeving van de Prinsentuin. Het geheel is te zien in de ontwerptekening die Roodbaard maakte van de herinrichting van de Prinsentuin in 1842. Wat opvalt in vergelijking met de grote dichtheid aan bijzonder vormgegeven perken in de Prinsentuin, is de sobere en open vormentaal van de Oldehoofsterdwinger.

Het geheel bestaat in feite uit een grote open partij, waarbinnen ruimte vrijgelaten is voor de molen.

De grote open ruimte ligt op de plek van de punt van de voormalige dwinger. Dit wordt in de tekening duidelijk gemaakt, doordat de oude situatie in potloodlijnen nog zichtbaar is. In de beide binnenbochten zijn enorme zichtplekken gecreĂŤerd, die vrij uitkijken over de stadsgracht.

Tournooiveld (HCL D84)

Verlaatsdwinger Schetsontwerp Om de groenaanleg in het noordwesten te verbinden met de groenaanleg in het zuiden werd opdrachtgegeven tot de herinrichting van de Verlaatsdwinger. Deze uitgangssituatie is ook goed te af te lezen van de tekening. Roodbaard heeft hier beschreven dat het gaat om het plan van het zesde gedeelte van het bolwerk tot wandelingen gaat. Dit zesde deel - zo schrijft hij - heeft als doel om te zorgen voor een smaakvolle verbinding en alzo alle Leeuwarder wandeling een goed geheel bekomen.

De tekening kan getypeerd worden als een uitvoeringstekening, waarin aanwijzingen worden gegeven over de wijzigingen die doorgevoerd moeten worden. Zo geeft Roodbaard middels lijnen en tekst aan dat de contourlijn aan de onderzijde vergraven dient te worden. Een deel van het water moet gedempt worden. Daarnaast geeft Roodbaard aanwijzingen over het reliëfgebruik.

Op de tekening staat niet alleen het nieuw aan te leggen groene park afgebeeld, maar ook de directe stedelijke omgeving. Roodbaard heeft zelfs in dit ontwerp het plein voor het hof van justitie meegenomen. Vanwege de grote aanwezigheid van de stedelijke omgeving in de tekening, oogt het geheel ook meer als een plan voor de stedelijke omgeving. De stadsgracht is dan grotendeels buiten de tekening gelaten.

Interpretatie schetsontwerp Dit slotstuk van de groene strook om Leeuwarden heeft een parkachtige karakter. Hoewel Roodbaard veel aandacht heeft geschonken aan de inpassing in de stedelijke omgeving, heeft hij tegelijkertijd ook een duidelijke eigen wereld gecreëerd. Dit zien we terug in de flanken van de afgegraven

Verlaatsdwinger (HCL D IX83)

dwingers. Hier is een door het samenspel van de langgerekte paden, de ovalen en kronkelige perken en de beplanting een parkachtige structuur ontstaan. De aanplant van bomenrijen resulteren

Teksten Verlaatsdwinger

in een afscheiding van de stedelijke omgeving. Bovendien zijn de paden en zichtlijnen gericht op de

Het plan van het zesde gedeelte van het bolwerk of de stadswallen tot wandeling. Het eerste ge-

omliggende omgeving, er is vrij zicht over de stadsgracht.

deelte van deze aanleg begon bij de Wirdumerpoort in 1835, op 18 november (…)

Het gebied in het verlengde van het hof van justitie heeft een ander karakter. In vergelijking met de flanken is hier sprake van meer openheid en minder langgerekte structuren. De verschillende

Dit om het 6de of laatste deel van de Leeuwarden bolwerken zoveel mogelijk in een plan als een

perken zijn allemaal opengehouden, en worden slechts op enkele plaatsen beplant met heesters

smaakvolle verbinding te maken. Zodat de Leeuwarder wandeling een goed geheel wordt.

of groepjes bomen.