De weg van het woord

In de twee eeuwen die 1523 en 1707 van elkaar scheidden, vanaf de publicatie van Luthers Duitse bijbelvertaling tot aan de dood van Buxtehude, maakte de muziek in Duitsland een buitengewone ontwikkeling door. Luther wilde vooral dat het woord (of beter: het Woord) voor het gewone volk zo begrijpelijk mogelijk was. Begrip van de taal, haar betekenis en reikwijdte, en inzicht in de helderheid van de tekst stonden daarom centraal in de lutherse leer. Daar komt bij dat Luther de muziek een hoofdrol toekende in de liturgie. Dat verklaart waarom de verstaanbaarheid van de tekst een belangrijk uitgangspunt was voor alle grote Duitse musici van de zestiende en zeventiende eeuw, ongeacht hoe hun stijlen en technieken zich ontwikkelden.

Ons programma De weg van het woord: van Schütz tot Schütz focust op deze ontwikkeling. We kiezen vier symbolische lutherse teksten uit de liturgie en de feesten van de lutherse ritus en bekijken die door de bril van verschillende componisten uit soms uiteenlopende tijdperken. Op die manier onderzoeken we hoe dezelfde tekst in verschillende composities wordt behandeld

Stephan MacLeod

Heinrich Schütz, geportretteerd door Christoph Spetner ca. 1660

en of daar een zekere ontwikkeling in zit. Enkele vragen die we samen met het publiek willen beantwoorden: • Gesteld dat de desbetreffende componisten de vorm en de middelen perfect beheersten, wat horen we dan als we drie of vier toonzettingen van dezelfde tekst vergelijken? Wat ervaren we? Zijn de verschillen alleen stilistisch? Zijn ze gerelateerd aan klanktexturen? Zijn er andere zaken die opvallen? • Kunnen we achterhalen door welke specifieke aspecten van een bepaalde tekst, zin of woord de componist zich liet leiden?

Wat voedde zijn expressieve verlangen? Wat benadrukt de een en ziet de ander misschien over het hoofd? Of blijft het allemaal ondoorgrondelijk en mysterieus? • Welk effect doet het meest op welk moment en in welke instrumentatie?

Dit soort vragen is waarschijnlijk van alle tijden. Maar om de centrale rol van Schein en Schütz in de Duitse muziek aan het begin van de zeventiende eeuw te begrijpen, is het belangrijk om te proberen tot antwoorden te komen. Beide componisten importeerden min of meer tegelijkertijd de madrigaleske stijl van Claudio Monteverdi en zijn tijdgenoten. Giulio Romolo Caccini had de stile moderno gecreëerd, waarin de begeleiding zich plooit naar de tekstuele affecten; Monteverdi had als bedenker van de seconda prattica de regels van dissonantie en contrapunt op hun kop gezet. Deze nieuwe aspecten hadden in de muzikale prosodie (gericht op ritme, klemtoon en intonatie, red.) een aardverschuiving veroorzaakt. Ze zorgden namelijk voor een enorme toename van mogelijkheden om de betekenis, geest, stijl en bestaansreden van een gezongen tekst te benadrukken. In een paar decennia tijd hadden de Italianen zodoende de veel ‘bravere’ kunst van Palestrina van de troon gestoten. Schütz en Schein gingen op onderzoek uit: in hoeverre zou de Duitse taal zich voor een dergelijke muzikale benadering lenen? In ons programma vertegenwoordigen Johann Walter en Michael Praetorius de periode die aan de muzikale omwenteling voorafging. Schütz en Schein fungeren vervolgens als overgangsfiguren. Ten slotte tonen Matthias Weckmann en Dieterich Buxtehude ons de

Geschilderd door Lucas Cranach de Oude, 1529

Foto: Foppe Schut

weidse muzikale vergezichten die de nieuwe stijl biedt. Nog een laatste opmerking over de plaats van het orgel in het programma. Bijzonder aan de Duitse barok is dat de componisten niet langer uitsluitend zangers waren, maar steeds vaker ook grote organisten. Misschien was dat nodig om de heftige reacties die hun muziek teweegbracht met succes te beteugelen en te structureren. ■●

FESTIVAL OUDE MUZIEK UTRECHT 2021

Schein: Israelis Brünnlein do 2 sep, 17.00 uur Domkerk

De weg van het woord: van Schütz tot Schütz za 4 sep, 20.00 uur TivoliVredenburg, Grote Zaal MET NAGESPREK