Verslaving en verlangen

Café Zimmermann aan de Katharinenstraße 14 in Leipzig was niet alleen een plaats om lekkere koffie te drinken, het was ook een bekende concertzaal. Elke week gaven leden van het plaatselijke Collegium Musicum, dat nog door Georg Philipp Telemann was opgericht, hier gratis toegankelijke concerten – in de koelere jaargetijden in een grote zaal en in de zomer in een gastentuin aan de rand van het stadscentrum. Van 1729 tot 1739 leidde Johann Sebastian Bach de concerten en componeerde hij er nieuwe stukken voor. Sommige van deze composities passen totaal niet in het beeld dat tegenwoordig bestaat van de religieuze, serieuze meester van het contrapunt. De Kaffeekantate is hiervan misschien wel het beroemdste voorbeeld.

Voordat we de cantate nader bekijken, is het belangrijk om te beseffen hoe ver Bachs muziek van ons verwijderd is geraakt. Niet alleen is de muziek zo’n drie eeuwen geleden gecomponeerd, ons zicht wordt vooral vertroebeld door de geniecultus van de negentiende eeuw, de Bachtraditie

Thomas Höft

Stefan Flach

binnen de oude muziek en de mythische vormen die Bachs status heeft aangenomen. Het aureool rond de componist maakt het vaak moeilijk om Bachs werken persoonlijk te benaderen, wat nodig is om ze speelbaar en tastbaar te maken. Een kunstwerk in de Berlinische Galerie heeft me enorm geholpen om dichter bij Bach en zijn muziek te komen. Het draagt de titel Bach, von seinen Kindern gestört en is gemaakt door de Duitse schilder Johannes Grützke (1937-2017). Het schilderij toont Bach zittend aan het klavecimbel, met een typische wit gepoederde, golvende pruik op zijn hoofd. Om hem heen heerst louter chaos. Een groep luidruchtige kinderen dartelt rond zijn voeten, schreeuwt, huilt en toetert in elkaars oren. Het schilderij geeft ons het gevoel dat er een andere kant van de mythe bestaat die geheel aards, geheel tastbaar is. Het laat zien dat je op een ontspannen manier kunt lachen om het onderwerp Bach en helemaal niet hoeft te verstijven van ontzag. Voor Bachs Kaffeekantate is een ontspannen lach nodig. Bachs librettist Picander, die ook teksten schreef voor vele andere cantates en de Matthäus-Passion, publiceerde zijn kleine scène in 1732. De hoofdpersonen zijn het jonge meisje Lieschen en haar vader, Herr Schlendrian. Lieschen is verslaafd aan koffie. Haar vader probeert zijn dochter met allerlei trucs, chantage en verleidingen van haar ondeugd af te brengen. Niets helpt. Pas als hij haar een echtgenoot belooft, zegt Lieschen het drankje af te zweren. Maar sluw als ze is, laat Lieschen in de stad weten dat ze zal aandringen op een huwelijkscontract dat haar het recht geeft om elke dag koffie te drinken.

De muziek voor dit ironische stuk is een meesterwerk op zich en een parodie op Bachs eigen stijl in het bijzonder. In het koffiehuis van de Kaffeekantate ontmoeten we een tenor als verteller die, in de stijl van een evangelist, nu niet vertelt over het lijden van Christus maar over het heimelijk handelen in een klein gezin. Bach maakt optimaal gebruik van retorische componeertechnieken: de verzuchting ‘Ei! Wie schmeckt der Coffee süße’ klinkt als een liefdesverklaring, het gestommel van de knorrige Schlendrian is in ritmische sprongen gezet, en als climax klinken de regels ‘heute noch’ en ‘ach, ein Mann, ach, ach,

PHILIPP MATHMANN ALS LIESCHEN Foto: Emmanuel De Pryker

POP-UP OPERA IL CIARLATANO, FESTIVAL OUDE MUZIEK UTRECHT 2019 Foto: Anna van Kooij

THOMAS HÖFT Foto: Marieke Wijntjes

ein Mann’ in Lieschens aria ‘Heute noch, lieber Vater, tut es doch’ zo erotiserend dat het lastig is om te geloven dat Bach dit in grote intervallen als sexten en septiemen heeft gecomponeerd. Lieschen is een slimme, geemancipeerde jonge vrouw zoals er tegenwoordig vele zijn, daarom voel je je niet ongemakkelijk bij haar. En toch ontbreekt er iets als het stuk op de gebruikelijke manier wordt gespeeld. De frivoliteit, het aanstootgevende, de moed en de humor die Bach en Picander hun personages gaven, komen niet meer over. Bachs ingenieuze retoriek sorteert geen effect, de scherpe grap dooft uit. FESTIVAL OUDE MUZIEK UTRECHT 2021

Hoe kan de gedurfde kant van de Kaffeekantate weer wat meer naar de voorgrond worden gebracht? Die vraag werd urgent toen het idee ontstond om Bachs Kaffeekantate tijdens het Festival Oude Muziek in een scenische versie uit te voeren. De uitvoeringspraktijk serieus nemen betekent voor mij dat je de context van een werk onderzoekt en probeert om de directheid van het stuk terug te brengen, zodat het weer tot de verbeelding gaat spreken en de luisteraar kan beroeren. In de periode dat ik hierover nadacht ontmoette ik Philipp Mathmann. Mathmann is gezegend met een hoge sopraanstem en een opmerkelijk acteertalent. Technisch is hij in staat de rol van Lieschen te vervullen. Daarnaast is hij net als ik en andere mensen uit ons ensemble een voorvechter van een gelijke behandeling van mensen met uiteenlopende seksualiteiten. Dat bleek een aanknopingspunt. Wat als, zo vroegen we ons af, Lieschen geen jonge vrouw was maar een jonge man? Zonder iets aan de muziek of de tekst te veranderen, zou toch alles anders zijn. Het hele stuk zou nieuw, fris en ongebruikelijk klinken. Het gesprek tussen Lieschen en zijn vader over het vinden van een man zou nu ook een kwestie van een coming-out worden. En het grote verlangen naar een man zou plotseling het verhaal worden van een gediscrimineerd verlangen. We voelden ons verlicht door dit idee en slaagden erin een team om ons heen te verzamelen dat grotendeels uit dezelfde mensen bestaat als de groep die tijdens het festival in 2019 Pergolesi’s Il Ciarlatano opvoerde. In onze nieuwe productie zingt Dietrich Henschel de rol van Schlendrian, voegt Adrian Schvarzstein de nodige pit toe met zijn anarchistische humor en laat de acrobaat Didac Cano zien hoe je een café op stelten zet. Samen met de klavecinist Michael Hell vullen we Bachs mini-opera aan met een ‘talentenpodium’ waarop behoorlijk verrassende uitvoeringen te zien zullen zijn. In de achttiende eeuw hadden Bachs gasten in het koffiehuis van Zimmermann veel plezier. En dat is precies wat we ook willen bewerkstelligen bij ons Utrechtse publiek. ■●

KAFFEEKANTATE! ĀRT HOUSE 17

Paardenkathedraal di 31 aug, 11.00 uur wo 1 sep, 11.00 uur do 2 sep, 11.00 uur vr 3 sep, 11.00 uur za 4 sep, 11.00 uur zo 5 sep, 11.00 uur