2.5. Strategie aktywizowania uczniów przez e-nauczyciela

• wykorzystywać wiedzę, jaką mogą posiadać o sobie uczestnicy gry (dotyczącą np. zainteresowań, miejsca zamieszkania, posiadanych zwierząt); • angażować wszystkich członków zespołu (dobrze zatem byłoby tak skonstruować zadania, aby każdy uczeń mógł być liderem w co najmniej jednym wyzwaniu); • stymulować aktywność fizyczną – jako warunek np. dostępu do wskazówki; • tworzyć spójną opowieść angażującą emocjonalnie, np. ucieczka z wyspy piratów, labirynt Minotaura, kolacja dla króla.

Niski poziom motywacji uczniów podczas zdalnej edukacji był jedną z głównych barier uczenia się potwierdzoną wynikami wielu badań (por. Librus, 2020, 2021; Knopik, Błaszczak, Maksymiuk, Oszwa, 2021; Dobosz, Gierczyk, Nieduziak, 2021). Przyczyn tego stanu jest z pewnością wiele i nie wszystkie związane są bezpośrednio z metodyką uczenia się – nauczania. Ważną rolę odgrywał sam kontekst wymuszonego zdalnego kształcenia, a także utrzymujący się w czasie stan zagrożenia i troski o zdrowie swoje i bliskich wywołany pandemią.

Aby przyjrzeć się dokładniej uwarunkowaniom motywacji uczniów w formule zdalnej edukacji, należy wyartykułować najważniejsze ustalenia współczesnej psychologii i pedagogiki dotyczące mechanizmu angażowanie się zadaniowego.

Przez motywację do uczenia się najczęściej rozumiemy (Brophy, 2003): • wewnętrzny stan gotowości do podjęcia działania, • subiektywne doznania dotyczące zwłaszcza chęci zaangażowania się w czynność uczenia się oraz rozumienia powodów tego zaangażowania.

Już ta podstawowa definicja akcentuje aspekt sensu, tj. uzasadnienia własnego zaangażowania w daną czynność zgodnie z fundamentalnym pytaniem egzystencjalnym: po co?

Klasyczna psychologia wyodrębnia dwa podstawowe typy motywacji: wewnętrzną oraz zewnętrzną. Motywacja wewnętrzna to tendencja do podejmowania i kontynuowania działania głównie ze względu na jego treść (McCombs, Pope, 1997). Opiera się ona zatem na ciekawości, która może być stymulowana poprzez określone właściwości materiału proponowanego przez nauczyciela do pracy podczas zajęć. Zazwyczaj wymienia się następujące cechy środka dydaktycznego (materiału lub czynności nauczyciela) o charakterze kreatogennym i wzbudzającym jednocześnie reakcję zaciekawienia: wieloznaczność, niewyraźność, nowość, złożoność, dziwność, niezgodność (z dotychczasową wiedzą, przekonaniami, doświadczeniem). Formuła edukacji zdalnej stwarza wiele możliwości do wywoływania tego typu reakcji, należy jednak być ostrożnym, aby siła tych bodźców nie spowodowała reakcji

odwrotnej, tj. wycofania, lęku, poczucia przesycenia. W praktyce oznacza to umiejętne łączenie tego, co dobrze znane uczniom z pewnymi elementami nowości tak, aby wytrącić świadomość z rutyny i pewnego marazmu wynikającego z poczucia replikowania informacji i działań.

Motywacja zewnętrzna polega na wzbudzeniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród oraz informowaniu o możliwościach zawartych w sytuacjach.

Jest to tendencja do podejmowania i kontynuowania działań ze względu na konsekwencje, do których one prowadzą. Uczeń ma poczucie, że kontrola działania ma charakter zewnętrzny i nie jest zależna od niego (Oszwa, 2020). Motywacja ta nie powinna być wiodącą w edukacji, ale też nie należy całkowicie z niej rezygnować. Ważne jest zachowanie równowagi między rozwijaniem obu rodzajów motywacji u ucznia (McCombs, Pope, 1997).

Edward Deci i Richard Ryan – badacze, którzy skupili się na środowiskowych uwarunkowaniach aktywizowania motywacji wewnętrznej człowieka (2008) – wskazali na trzy wrodzone fundamentalne potrzeby, których zaspokojenie (przy sprzyjających warunkach środowiskowych) przekłada się na wzrost autotelicznego zaangażowania podmiotu. Są to potrzeby kompetencji, przynależności i autonomii.

Potrzeba kompetencji odnosi się do siły przekonania ucznia o sensowności podejmowanych działań. W praktyce edukacji zdalnej nauczyciel przyczynia się do zaspokojenia potrzeby kompetencji uczniów poprzez następujące działania: a) dążenie do odkrywania przez uczniów związków między nauczanymi treściami a ich codziennym życiem (aktualnym lub przyszłym); b) bazowanie na wiedzy prywatnej uczniów – uświadamianie im, że dużo już wiedzą i korzystają z tej wiedzy w różnych kontekstach (rundka kreatywna podczas e-lekcji: Bez wiedzy o…, nie zrobiłbym…); c) personalizacja zadań poprzez możliwość wyboru z rekomendowanej puli – uczeń wybiera zadania i jednocześnie opisuje, jakimi kryteriami się kierował; d) modelowanie własną postawą zafascynowania wiedzą; e) traktowanie procesu nabywania nowych informacji jako okazji do przekraczania przez uczniów własnych granic oraz budowania tożsamości grupowej; f) zadania wielopoziomowe, w których uczeń sam wybiera poziom trudności zgodnie z zasadą indywidualnego dopasowania wyzwań do możliwości; g) uzasadnianie podejmowanych decyzji zamiast autorytarnego nie, bo nie (Knopik, 2018).

Potrzeba przynależności to skłonność do bycia w zespole, a więc grupie, która dzieli wspólne cele i wartości. Zaspakajaniu potrzeby przynależności sprzyja: a) tworzenie w e-szkole grup uczniów o podobnych zainteresowaniach i/lub uzdolnieniach (według kryterium rozwojowego, a nie wieku biologicznego); b) tworzenie namiastek czynności, które w „realu” integrują klasę: wspólny seans filmowy z dyskusją, wirtualna wycieczka (np. do Chin), wspólny trening sportowy itp.; c) wdrażanie i pielęgnowanie wspólnych rytuałów (patron klasy, „okrzyk bojowy”, wspólne powitanie, pytania dnia/tygodnia, godzina dyskusji itp.); d) praca metodą e-projektu (z uwzględnieniem etapu angażującej wszystkich członków pracy grupowej, a nie równoległej, w której każdy osobno pracuje nad jakimś zagadnieniem, a potem łączy się opracowane fragmenty); e) mediacje rówieśnicze, uczenie się zespołowe, wsparcie rówieśnicze – praktykowanie w zdalnej edukacji bezpośredniego angażowania się uczniów w rozwiązywanie trudności, z którymi na co dzień się spotykają (bez konieczności natychmiastowej interwencji ze strony szkolnych specjalistów czy nauczycieli).

Potrzeba autonomii dotyczy pragnienia człowieka do samostanowienia, współdecydowania o sprawach, które go bezpośrednio dotyczą, możliwości angażowania się w proces decyzyjny. W praktyce potrzeba ta może być wzmacniana przez: a) wybór przez uczniów szczegółowych zagadnień, jakie mogą być poruszane podczas zajęć zdalnych; b) współdecydowanie o sposobie sprawdzania wiedzy i kryteriach oceny; c) autonomię w doborze środków dydaktycznych (z puli rekomendowanych przez nauczyciela lub propozycja zupełnie innych rozwiązań); d) posiadanie alternatyw podczas pracy samodzielnej w klasie (zadania/polecenia do wyboru – podobnie jak w strategiach zaspokajania potrzeby kompetencji, przydatne będą również zadania wielopoziomowe); e) stosowanie zadań otwartych, do których uczniowie sami projektują polecenia.

Uczniowie podczas edukacji zdalnej mają trudność z odpowiednim zaplanowaniem dnia, przez co, odczuwając stan marnotrawienia czasu, wpadają w błędne koło marazmu. Warto zatem nauczyć się tworzyć dobry plan działania.

Cechy dobrego planu: • stałe ramy czasowe, • przerwy w nauce, • zasoby – dostępne wsparcie (na kogo mogę liczyć?),

• zmiana aktywności następujących po sobie, • atrybuty czynności (np. dbam o odpowiednie ubranie podczas e-lekcji, nawet jeśli nie włączam kamery), • dzielenie dużych lub trudnych zadań na etapy, • jasno określone cele do realizacji, • równoważenie przez inne aktywności (poza nauką).

Również nauczyciele podczas zajęć powinni za pomocą np. osi czasu wizualizować przebieg zajęć. W przypadku roztargnienia lub utraty połączenia pozwoli to uczniom szybko zorientować się, na jakim są etapie.

Platforma Genially pomaga opracować atrakcyjne wizualizacje rozkładu działań w tygodniu. Rysunek 3 przedstawia przykładową grafikę. Zamieszczanie działań (pod spinaczami) porządkuje aktywności w poszczególne dni tygodnia – ułatwia to pracę uczniom, nauczycielom oraz rodzicom.

Rys. 3. Przykładowy plan wykonany w Genially. Autor: B. Ochmańska

Źródło: https://www.superbelfrzy.edu.pl/glowna/genially-genialne-narzedzie-na-czas-edukcji-zdalnej-i-nie-tylko/ [dostęp: 12.06.2021].

Podczas zajęć warto również omówić metodykę wyznaczania i realizacji przez uczniów celów indywidualnych. Proponowane rekomendacje (do wspólnego ustalenia z uczniami): 1. Opisz jasno swój cel. Pamiętaj, aby był on: a) jak najbardziej specyficzny, b) dający się zmierzyć, c) osiągalny, d) ważny i istotny, e) osadzony w czasie. 2. Sporządź listę etapów potrzebnych do osiągnięcia celu. 3. Jakie przeszkody mogą pojawić się na drodze do realizacji celu? 4. Jak zminimalizować ryzyko pojawienia się tych przeszkód? 5. Opisz dokładnie termin realizacji celu (data, godzina). 6. Przedstaw na kartce (w pliku) oś czasu z etapami prowadzącymi do celu. 7. Zaznaczaj każdy zrealizowany etap (np. „uśmiechem”). 8. Pomyśl o nagrodzie za osiągnięcie celu.

W pracy z uczniami można wykorzystać następujące techniki i strategie działań: • Efekt cocktail-party – strategia odnosząca się do opisanej w klasycznej psychologii reakcja na własne imię (pomimo licznych zakłóceń komunikacyjnych). Polega na podtrzymywaniu czujności ucznia poprzez wywoływanie go do wypowiedzi „z zaskoczenia” (np. kiedy jego imię pojawi się na ekranie lub gdy pierwsza litera jego nazwiska zostanie wylosowana w aplikacji typu Koło fortuny). • E-sondy – angażowanie uczniów do decydowania o dalszym przebiegu zajęć (np. oglądamy film czy słuchamy podcastu?) poprzez udział w krótkim sondażu z wykorzystaniem np. smartfonów. Pomocna w tych działaniach jest aplikacja Mentimeter. Zaangażowanie uczniów można pozyskać również poprzez regularne badanie ich opinii na temat sposobu realizacji zajęć (ankiety elektroniczne). • E-komiksy – każdy uczeń dysponuje na e-tablicy swoją ikoną, która w ciągu jednej jednostki lekcyjnej powinna przynajmniej raz „zabrać” głos (należy wpisać go w chmurce przy danej postaci – tak jak w klasycznym komiksie). • Wspólna prezentacja – każdy uczeń powinien uzupełnić jeden slajd w prezentacji stanowiącej podsumowanie zajęć. Klucz tworzenia prezentacji jest ustalany przez klasę (np. każdy tworzy slajd z najciekawszym pytaniem, jakie przyszło mu do głowy podczas zajęć lub z najdziwniejszą informacją, jaką usłyszał w czasie e-lekcji).