AT-rapport Het Kralingse bos

20192020 AT-rapprt Het Kralingse Bos IVN-Natuurgidsenopleiding Delft

Lisa Klompenhouwer Josien van Cappelle Mirjam de Neef

AT-verslag Het Kralingse Bos

Inhoudsopgave Inleiding .................................................................................................................................................. 4 1.

Geschiedenis Kralingse Bos ............................................................................................................ 6

2.

Landschapselementen.................................................................................................................... 9

3.

Het Kralingse Bos: Beleid en Beheer............................................................................................ 11

4.

De toekomst van het Kralingse Bos ............................................................................................. 14

5.

Korte beschrijving gebieden ........................................................................................................ 17

6.

Nadere beschouwing bijzondere gebieden ................................................................................. 21 6.1 Het veenmoeras in de Heemtuin ............................................................................................... 21 6.2 De Libellenvallei ......................................................................................................................... 23 6.3 De Spaanse aak door de seizoenen heen .................................................................................. 26 6.4 De rietkraag ................................................................................................................................ 27

7. Flora en Fauna .................................................................................................................................. 28 7.1 Flora ............................................................................................................................................ 29 7.1.1 Kardinaalsmuts .................................................................................................................... 29 7.1.2 Orchissen ............................................................................................................................. 29 7.1.3 Naaldbomen ........................................................................................................................ 31 7.1.4 Mossen ................................................................................................................................ 32 7.1.5 Varens .................................................................................................................................. 33 7.1.6 Bessen en Zaden .................................................................................................................. 35 7.1.7 De Grasachtigen .................................................................................................................. 37 7.1.8 Bezoek Zaadzolder Stichting Landschapsonderhoud ......................................................... 38 7.1.9 Excursie Bomenbeheer met IVN Rotterdam 17 maart 2019 ............................................. 40 7.2 Fauna .......................................................................................................................................... 42 7.2.1 Op muizenjacht met de boswachters ................................................................................. 42 7.2.2 Vleermuizenexcursie in het Kralingse Bos.......................................................................... 43 7.2.3 Vogels .................................................................................................................................. 45 7.2.4 Libellen en Juffers................................................................................................................ 48 7.2.5 Kralingse Bos dierensporen ................................................................................................ 51 7.2.6 Overige bewoners ............................................................................................................... 59 7.3 Schimmels ................................................................................................................................... 59 7.3.1 Paddenstoelen..................................................................................................................... 59 7.3.2 Korstmossen ........................................................................................................................ 62 8. Verstoringen ..................................................................................................................................... 64 8.1 Aardappelgallen ......................................................................................................................... 64 8.2 Hondenpoep ............................................................................................................................... 65

AT-verslag Het Kralingse Bos 8.3 Eikenprocessierupsen ................................................................................................................ 66 9. Waterkwaliteit.................................................................................................................................. 68 9.1 Algemeen .................................................................................................................................... 68 9.2 Waterkwaliteit ........................................................................................................................... 69 9.3 De eigen metingen ..................................................................................................................... 71 10. Diversen .......................................................................................................................................... 73 Bezoek van onze mentoren Marg en Kees van IVN-NGO ............................................................... 74 Bezoek Educatieve ruimte van Boswachters van het Kralingse Bos .............................................. 74 11. Opdrachten ..................................................................................................................................... 75 11.1 Minibiotoop .............................................................................................................................. 75 11.2 Textuurtest en Bodemonderzoek AT 3 april 2019 .................................................................. 77 11.3 Diergedrag Meerkoet ............................................................................................................... 78 11.4 Diergedrag Boomhommel ........................................................................................................ 81 11.4 Natuurkalender ........................................................................................................................ 83 Bronnen ................................................................................................................................................ 97

Inleiding Door Josien

Begin 2019 zijn wij gestart met de IVN-natuurgidsenopleiding, verzorgd door de afdeling Delft. De opleiding bestaat uit zo’n 50 lessen, afwisselend theorie op de woensdagavond en een buitenopdracht op de zaterdagmiddag. Ook zijn drie volledige weekends in het programma opgenomen, een kennismakingsweekend in Orvelte, een waterweekend in Delft en een door de deelnemers zelf te organiseren weekend aan het eind van de opleiding. In de opleiding komen twee leerlijnen samen: een natuurinhoudelijke leerlijn en een didactische leerlijn met name gericht op het geven van excursies.

IVN gaat uit van praktijkgericht leren – zelf ontdekken en ervaren is de boodschap. Om dit goed te kunnen doen kiest een groepje deelnemers een onderzoeksterrein. Tijdens het kennismakingsweekend hebben wij besloten om het Kralingse Bos tot AdoptieTerrein (AT) te nemen. Deels vanuit praktische overwegingen (Mirjam woont in Rhoon, Lisa in Rotterdam en Josien in Capelle aan den IJssel), deels vanuit het besef dat het Kralingse Bos zeer divers is en daar dus veel te zien en te leren valt.

Mirjam, Josien en Lisa

In minder dan een jaar tijd hebben we, in wisselende samenstellingen, meer dan veertig keer in het Kralingse Bos rondgewandeld. We zijn gedrieën gestart in februari 2019, en lopen nu, in februari 2020, nog steeds vrijwel wekelijks ‘ons rondje’ door het bos. In dat jaar tijd hebben we de wisseling van de seizoenen, en de veranderingen die dat in de natuur met zich mee bracht, van dichtbij geobserveerd en bewonderd. We hebben ons verbaasd over de diversiteit van het bos, we hebben genoten van de geuren en kleuren en kennis gemaakt met de vele vrijwilligers en professionals die zich inzetten om het bos te laten groeien en bloeien. Tijdens onze wandelingen hebben we veel meer besproken dan alleen ons adoptieterrein – natuurlijk wat tijdens de lessen van de Natuurgidsenopleiding was voorgevallen maar ook persoonlijke zaken over man, kinderen en werk.

4

AT-verslag Het Kralingse Bos

Dit AT-rapport is een beknopte weergave van alles wat we hebben gezien en beleefd. Een selectie van de vele honderden foto’s1 die we hebben gemaakt, een greep uit de vele verhalen wij inmiddels kunnen vertellen over het bos. Voor een deel verplichte onderdelen vanuit de opleiding, grotendeels wat we zelf interessant vonden en het vermelden waard.

Wij zijn ervan overtuigd dat het Kralingse Bos in een behoefte voorziet. Niet alleen voor al die miljoenen bezoekers van het Bos, maar ook voor de planten en dieren zelf. Het is een oase in de drukke stad, een oase die wij met zijn allen moeten koesteren. Belangrijk is het dat we het bos ook toekomstbestendig houden. Daarvoor is het niet alleen van belang dat het onderhoud goed blijft plaatsvinden, maar zeker ook dat bezoekers meer te weten kunnen komen over natuur, historie en ecologie. Wij denken dat een educatieve ruimte in het Bos daar een zeer waardevolle bijdrage aan kan leveren. Ook in het bos zelf kan meer aandacht voor informatie zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan uitleg over onderhoudswerkzaamheden. Goede ecologische verbindingen naar andere groengebieden zoals het Bergse Bos zou de kwaliteit van het bos kunnen vergroten. Tot slot zouden wij het mooi vinden als alle betrokkenen bij het gebied, en (juist) ook de ondernemers in het gebied uitdragen dat zij trots zijn op het gebied en meehelpen om het bos te promoten. Een opleiding ‘gastheer van het landschap’ zou hier wellicht een goede bijdrage aan kunnen leveren.

In het bos zijn we veel mensen tegengekomen. Marg en Kees zijn als begeleiders vanuit IVNDelft op bezoek geweest in ons AT-gebied. Marius van IVN-Rotterdam heeft ons diverse keren met raad en daad terzijde gestaan. Theo en Leo, de beheerders van de Heemtuin, voorzagen ons regelmatig van een kopje koffie en de laatste nieuwtjes over het gebied. Bas en Gerard, de boswachters, namen ons mee op muizenjacht, de dames van de paddenstoelenwerkgroep en twee specialisten van Bureau Stadsnatuur Rotterdam toonden ons de soortenrijkdom van het bos. Graag willen wij jullie allen danken voor jullie bereidheid om jullie kennis met ons te delen en voor al jullie enthousiaste verhalen!

Wij willen graag meer mensen het Kralingse Bos laten ervaren zoals wij dat hebben gedaan.

Daarom hebben wij een route ontwikkeld, die vanaf juni 2020 op de IVN-route-app is terug te vinden. Wij wensen iedereen veel plezier met het lezen van dit verslag en van de wandeling in ‘ons’ Kralingse Bos.

1

Bij de foto’s is alleen aangegeven wie de fotograaf is wanneer de foto niet door een van ons is gemaakt.

5

AT-verslag Het Kralingse Bos

1. Geschiedenis Kralingse Bos Door Mirjam

Bron De Kralinger Hout ter herinnering aan de Rotterdamsche boomplantdagen gehouden in het voorjaar van 1928

Kralingen was vanouds een heerlijkheid. De naam komt waarschijnlijk van het geslacht Van Cralinghen. Er komt al een Hugo van Cralinghen voor in de geschriften van 1244. De ambachtsheerlijkheid komt in 1668 in Rotterdamse handen. Het oude dorp Kralingen lag in het gebied van de huidige Prins Alexanderpolder. De begraafplaats ‘Oud-Kralingen” is het enige wat hiervan nog overgebleven is.

De Kralingse Plas is ontstaan door turfwinning. Het hele gebied tussen Rotterdam en Gouda bestaat uit veengrond. Doordat dit uit te steken en te laten drogen verkrijg je turf. Turf werd gebruikt als brandstof in de 16e en 17e eeuw. Door al dat turfsteken ontstonden kuilen die vol liepen met water. De Prins Alexanderpolder werd na drooglegging in 1870 met 6 meter beneden NAP de laagstgelegen polder in Nederland.

De gemeenteraad van Rotterdam besloot 9 maart 1911 om rond de Kralingse Plas een bos aan te leggen naar een ontwerp van G.J. de Jongh. Hierdoor zou een recreatiegebied van ca.

200 ha ontstaan. Het deel waar het bos moest komen moest eerst opgehoogd worden. De grond waarmee werd opgespoten kwam vanuit de Waalhaven. Deze moest uitgegraven worden om meer schepen te kunnen laten aanleggen in de Rotterdamse haven. De grond

6

AT-verslag Het Kralingse Bos

werd vermengd met water door enorme pijpleidingen vervoerd naar het gebied. Met pompinstallaties moest het teveel aan water weer afgevoerd worden richting rivier.

Bron De Kralinger Hout ter herinnering aan de Rotterdamsche boomplantdagen gehouden in het voorjaar van 1928

Bij het graafwerk voor het ophogen werden hele oude boomstammen gevonden in de noordwestelijke hoek van de plas. Dit was een overblijfsel van een uitgestrekt oerbos dat hier ooit geweest is. Op een kaart van Schieland uit 1650 staat dit bos aangegeven als Karrebosch.

Door de eerste wereldoorlog was de aanleg van de Waalhaven vertraagd. Hierdoor dus ook het ophogen van het toekomstige bos. Marinus Jan Granpré Molière maakt een nieuw ontwerp doordat de plannen gewijzigd waren in de tussentijd. Pas in 1925 was het oostelijke deel op hoogte gekomen en kon de grond klaar gemaakt worden om te worden beplant. Dit gebeurde met landbouwkalk en gras- en klaverzaad. Wilgen groeiden er vanzelf.

De zaden hiervan kwamen met het perswater mee. In 1927 werd de grond bemest met huisvuil-compost en omgeploegd. Hierna moest de bodem nog verder verbeterd worden met o.a. haver, gele mosterd en lupinen. Uiteindelijk werden er essen, eiken, esdoorns, lariksen opgevuld met elzen, berken, meidoorns en vlieren vaksgewijs geplant. Er zijn speciale boomplantdagen voor de Rotterdamse schooljeugd in 1928. Werkelozen werden in de jaren ’30 ingezet voor de aanleg en beplanting.

7

AT-verslag Het Kralingse Bos

Bron De Kralinger Hout ter herinnering aan de Rotterdamsche boomplantdagen gehouden in het voorjaar van 1928

De bomen kwamen van een kweker in Noord-Brabant. Deze bomen waren opgekweekt in lichte grond en groeiden zeer moeizaam in de opgespoten klei met huisvuil. Dit gaf met name problemen voor de eiken. Dit trachtte men op te lossen door greppels te graven. Dit gaf geen verbetering. Uiteindelijk besloot men een kwekerij in het bos op te richten voor de jonge aanplant. Dit ging beter. Deze kwekerij is er nog steeds en is gevestigd aan de Ingenieur P. Kosterlaan 20.

In de tweede wereldoorlog zijn er vele bomen gesneuveld doordat men de bomen kapte voor brandhout. Het noordelijke en oostelijke deel zijn hiervoor bespaard gebleven doordat de Duitsers hier munitiebunkers hadden aangelegd en die mochten niet worden ontdekt door de geallieerden. Na de oorlog moest er 3000 ton munitie uit het bos worden gehaald en het achterstallig onderhoud moest worden ingehaald. Het puin, afkomstig van het bombardement op het centrum van Rotterdam, werd gedumpt in het zuidelijke deel van de plas. Hierdoor ontstonden eilandjes die met loopbruggen verbonden werden ten behoeve van wandelaars.

In 1953 wordt het Kralingse Bos dan eindelijk officieel geopend. Officieel heette dit park Kralinger Hout maar die naam is nooit ingeburgerd.

8

AT-verslag Het Kralingse Bos

2. Landschapselementen Door Mirjam

Het Kralingse Bos bestaat uit de landschapselementen bosplantsoenen, moerasgebiedje, heemtuin, rietkragen, poeltjes, plas, gazons, paden, molens, kinderboerderij, haven en strandjes.

Het Kralingse Bos is alles behalve een natuurlijk landschap zoals ook te lezen is in H1 Geschiedenis. Het hele gebied is na het intensieve turfsteken eerst drooggelegd (m.u.v. de Noordplas zoals de Kralingse Plas toen heette) en vervolgens opgehoogd met grond die vrij kwam bij het uitgraven van de Waalhaven. Daarom is de geschiedenis van het Kralingse Bos en de Rotterdams haven zo met elkaar verweven. In de figuur op de volgende pagina staan dan ook de afbeeldingen van historische kaarten uit dezelfde periodes van beide gebieden.

De Maashaven bestond in 1902 al. De Waalhaven werd gegraven vanaf 1907 en was rond 1940 ongeveer klaar evenals de aanleg van het Kralingse Bos. De meest in het oog springende landschapselementen op de oude kaarten zijn de molens en gemalen. Hiervan zijn heden ten dage nog steeds de snuifmolens de Lelie en de Ster over.

Het stoomgemaal Het Kralingsche Verlaat is tegenwoordig een sluisje. Ook interessant om te zien is dat de Kortekade vroeger langer was en dat het de doorgaande weg vanaf Gouda was. Volgens de historicus Dick Vuik kwamen hierover de Canadezen Rotterdam binnen ten tijde van de bevrijding. Tegenwoordig heet het grootste deel van de Kortekade Plaszoom.

De A16 heeft de functie van doorgaande weg overgenomen. De spoorweg ten noorden van het Kralingse Bos buigt niet meer af naar het zuiden maar gaat rechtdoor richting het oosten.

Wat ook een belangrijk historisch gegeven is, is dat het bos aan de oostkant van de plas al in 1939 duidelijk aanwezig was want dit stuk was als eerste aangelegd. In dit deel hebben de Duitsers zich in de oorlog verschanst. Hierdoor zijn de bomen hier niet ten prooi gevallen aan de hongerige en verkleumde Rotterdamse bevolking in de hongerwinter. Dit stuk bos is veel ouder dan de rest van het Kralingse Bos. Het heeft zich goed kunnen ontwikkelen. De rest van het bos moest opnieuw aangeplant worden na de oorlog.

Op de meest recente kaart van het Kralingse Bos is te zien dat de zuidelijke rand van de plas is veranderd sinds de oorlog. Dat komt omdat men het puin van het bombardement op Rotterdam in de plas heeft gestort. Daar heeft men eilandjes van gemaakt die zijn verbonden d.m.v. bruggetjes.

9

AT-verslag Het Kralingse Bos

Ontwikkeling van het Kralingse Bos in de tijd (Bron: Topotijdreis)

Ontwikkeling van de Rotterdamse haven in de tijd (Bron: Topotijdreis)

10

AT-verslag Het Kralingse Bos

3. Het Kralingse Bos: Beleid en Beheer door Lisa

’t is vandaag een dag van vreugde, want er wordt een bos geplant’

Kenmerkend voor het Kralingse Bos is de ligging om de Kralingse Plas. Het gebied is ongeveer 200 hectare groot en is ook bekend onder de naam Kralingerhout, dit is een verzamelnaam voor het gebied dat bestaat uit het Kralingse Bos, de Kralingse Plas en de bijbehorende sportterreinen.

Het Kralingse Bos heeft zich ontwikkeld tot een natuurlijk uitziend bos, dat echter intensief ecologisch beheerd wordt. Het hele gebied is niet alleen recreatief belangrijk, maar heeft ook een stijgende natuurwaarde. Het beheer van het Kralingse Bos wordt uitgevoerd door de hoveniers van Stadsbeheer van de gemeente Rotterdam en de Stichting Landschapsonderhoud Rotterdam. Het doel van de beheeraanpak is meer diversiteit in het Rotterdamse groen. De beheeraanpak gaat uit van drie beheerbeelden: cultuurlijk, exclusief en natuurlijk, waarbij een cultuurlijk beheerbeeld wordt toegepast in de stadswijken waar minder plek is voor groen. Het beplantingstype hier past bij een intensiever gebruik van de buitenruimte. Een exclusief beheerbeeld hoort bij de drukbezochte en imagobepalende plekken van de stad. Het beplantingstype hier is gericht op een intensief gebruik met een verzorgde, kleurrijke uitstraling. In het Kralingse Bos wordt gewerkt aan een natuurlijk beheerbeeld van groen met een natuurlijke uitstraling, dat past bij de wijken aan de rand van de stad, waar voldoende ruimte is. Mengsels van verschillende inheemse planten zorgen voor natuurlijk, kleurrijk en gevarieerd groen. Dat biedt ecologische voordeel: er komen allerlei insecten op af. Dat geldt met name voor het noordelijk deel van het bos, de Noord-Westoever, waar het beheer zo natuurlijk mogelijk is en gericht op versterking van de natuurwaarden.

11

AT-verslag Het Kralingse Bos

De Noord-Westoever Dit is een relatief dichtbegroeid en aaneengesloten bos met een grote verscheidenheid aan flora en fauna. ‘Natuur en rust’ zijn hier de uitgangspunten. In 2002 zijn twee paddenpoelen aangelegd, waardoor de populatie van de pad en de kikker is toegenomen en in het bos een paddentrek is ontstaan. Bijzondere vogels, zoals de groene specht, de ijsvogel, de bosuil en de sperwer worden regelmatig gesignaleerd in het bos. Ook ooievaars hebben een broedplek gevonden. Door de verschillende zonnig gelegen natuurlijke oevers is er ook een belangrijk libellengebied, de Libellenvallei. Dit is een klein veldje waar met intensief beheer de successie tot stilstand is gebracht. Overige onderdelen van dit gebied zijn de Heemtuin, de Vistrap en de Wolvenvallei. Al deze gebiedjes zijn sinds 2000 stevig onder handen genomen, waarbij het moerasdeel van de Heemtuin met enkele honderden vierkante meters is uitgebreid, de Wolvenvallei is omgevormd tot een drassig en schraal gebied ideaal voor amfibieën en insecten en de Vistrap is geplaatst als een belangrijke paaiplaats voor vissen en het overbrugt het hoogteverschil tussen het waterpeil in de plas en de Wolvenvallei.

Op al deze locaties wordt het onderhoud op ecologische wijze uitgevoerd, dat wil zeggen: - geen inzet van chemische bestrijdingsmiddelen - locaties worden voor aanvang van de werkzaamheden geïnventariseerd ten aanzien van de Flora & Fauna wetgeving - er wordt gelet op invasieve, overheersende soorten en de bestrijding hiervan 12

AT-verslag Het Kralingse Bos

- er wordt rekening gehouden met de biodiversiteit van de locatie - maaiwerkzaamheden worden selectief uitgevoerd - nest en beschermde plekken voor Flora & Fauna worden gerespecteerd - terrein / bodem wordt zo min mogelijk belast Stadsbeheer voert in samenwerking met een groep vrijwilligers het groenbeheer uit in het Kralingse Bos. Met uitzondering van de Heemtuin en de Vistrap dat uitgevoerd wordt door de medewerkers van Stichting Landschapsonderhoud Rotterdam. De Stichting Landschapsonderhoud Rotterdam streeft vanuit haar missie een tweeledig doel na. Het ene is positief bij te dragen aan het behoud van natuur en landschap in en om Rotterdam door middel van een ecologische aanpak. Het tweede doel is mensen zonder baan te helpen hun positie en kansen op de arbeidsmarkt te verbeteren. Daarnaast hebben ze als erkend opleidingsbedrijf stageplaatsen voor studenten van groenopleidingen.

Heemtuin: foto Ellen van Bodegom, 2015

13

AT-verslag Het Kralingse Bos

4. De toekomst van het Kralingse Bos Door Josien

Rotterdam houdt van het Kralingse Bos. Iedereen, arm en rijk, jong en oud, komt hier om te wandelen, joggen, barbecueën of te zwemmen. Daarom ben ik ervan overtuigd dat ook de toekomst van het Kralingse Bos goed zal zijn, ook al kent het Bos wel onderstaande uitdagingen de komende jaren!

Help, het bos verzuipt Het bos kent een hoge grondwaterstand waardoor bomen lastig diep kunnen wortelen.

Ook van hoosbuien en de bijbehorende stormen hebben de bomen last: zij vallen dan om met kluit en al. Met name de veel in het bos aanwezige beuken hebben hier last van, net zoals de al door essentak-sterfte aangetaste essen.

Het is dan ook noodzakelijk om ervoor te zorgen dat voldoende greppels aanwezig zijn om het water bij hevige regenbuien te kunnen afvoeren, en natuurlijk ook om deze greppels goed te onderhouden. Ook wordt een onderzoek naar de toekomst van de verschillende bospercelen uitgevoerd. Aan de hand daarvan kan een meerjaren-onderhoudsplan worden opgesteld, zodat in het bos op de toekomst kan worden voorbereid, onder andere met bomen die beter tegen een hoge grondwaterstand kunnen. Het bos zal dus in de toekomst van uiterlijk veranderen.

Evenementenbeleid Het Kralingse Bos heeft veel bezoekers, meer dan 3,5 miljoen per jaar en is daarmee de tweede grote attractie van ons land na de Efteling (bron Maaike Wijnands, Het Kralingse Bos). Dit wordt mede veroorzaakt door een grote toename van het aantal evenementen, en ook zijn meer mogelijkheden voor permanente recreatie aangelegd, zoals een klimbos en een klauterparcours.

De evenementen vinden met name plaats in het westelijk deel, waar ons AT ligt. Bij aanleg is immers de westelijke kant aangelegd als een chic wandelbos voor de welgestelde bewoners van Kralingen, en het oostelijk deel als 14

festival

datum

Kralingse Bos festival 27 April Boothstock

8 juni

Jaws in Kralingse Plas

7 juli

Reaggae Rotterdam

28 juli

De Grote Schijn

18 t/m 27 oktober

EK paardensport

19 t/m 25 aug

A Day at the Park

21 sept

Festivals in 2019

AT-verslag Het Kralingse Bos

recreatiegebied voor de arbeiders uit Crooswijk. Deels wordt de evenementendruk opgevangen door maatregelen zoals het aanbrengen van een speciale constructie die de ondergrond beschermt tegen verdikking, anderzijds zal duidelijk beleid moeten komen hoe om te gaan met de toekomstige evenementen.

Nieuwe woonwijk Aan de westkant van het Kralingse Bos komt een nieuwe woonwijk ‘Nieuw-Kralingen” met maximaal 800 woningen. ‘Het Bos speelt en prominente rol in de nieuwe woonwijk’, zo staat op de website van de ontwikkelaar te lezen. De Bosdreef, die nu een buffer vormt tussen het bos en het bedrijventerrein, wordt verlegd naar de kant van het spoor. De ontwikkeling van deze wijk gaat 10 tot 15 jaar duren. De druk op deze kant van het bos gaat dus toenemen, zowel door het bouwen als door de bewoners. En dat terwijl dit juist een relatief rustig stuk Kralingse Bos is, waar veel aandacht voor natuur is.

Bron: website Nieuwkralingen.nl

Blauwalg Nog steeds komt blauwalg voor in de Kralingse plas, ook al zijn diverse maatregelen genomen om de oorzaak, te fosfaatrijk water, weg te nemen. Zo is in de periode 2009 tot 2012 een nieuwe inlaat met defosfateringsinstallatie aangelegd en is de waterbodem gesaneerd en afgedekt. Op zich zijn daarmee positieve maatregelen bereikt: de concentratie voedingsstoffen is gehalveerd en het water is helder, waarbij het zonlicht de bodem bereikt.

Helaas treedt nog steeds sterke blauwalg groei op, met gezondheidsrisico’s voor zwemmers en dieren. Daarom worden diverse onderzoeken uitgevoerd naar de oorzaak, met als conclusie dat over de gehele bodem van de plas fosfaatrijk slib ligt. De herkomst van dit slib 15

AT-verslag Het Kralingse Bos

zijn de ondiepe zones die met slib zijn aangelegd (bron blauwalgen problematiek Kralingse Plas, F. Van Dijk, 2017). Zie verder het onderdeel water.

Toekomstmuziek 1: een educatieve ruimte Naast de bovengenoemde uitdagingen zien wij zeker ook een aantal kansen voor het Kralingse Bos om zich nog sterker te kunnen positioneren voor de toekomst. Meer kennis van het Bos en de dieren en planten die zich in het bos bevinden draagt daar zeker aan bij.

Nu worden regelmatig excursies gegeven door IVN Rotterdam, maar een educatieve ruimte waar bezoekers meer te weten kunnen komen ontbreekt. Schoolklassen worden soms wel ontvangen in de ruimte aan de gemeentewerf, maar de mogelijkheden zijn daar erg beperkt. Wat ons betreft verdient het bos meer aandacht!

Toekomstmuziek 2: ecologische verbindingszones Het Kralingse Bos lijkt geisoleerd te liggen ten opzichte van andere groengebieden. Ten noorden ligt de Rotte en het Lage Bergse Bos, maar de Bosdreef en de A20 vormen hier een duidelijke barriere. Ruim ten zuiden van het Bos bevindt zich het natuurgebiedje de Esch, maar ook daar lijken geen verbindingen naartoe te zijn, zoals deze ook lijken te ontbreken via het Prinsenpark naar het Schollebos in Capelle en vervolgens naar Park Hitland. Het zou interessant zijn om in kaart te brengen welke mogelijkheden hier liggen.

Toekomstmuziek 3: Gastheer van het Landschap Wij zijn trots geworden op het Kralingse Bos, en wij zouden graag zien dat alle betrokkenen in het bos, en dan met name ook de ondernemers in het bos, dat ook uitstralen. Dat gezamenlijk activiteiten worden ontwikkeld en gepromoot, en dat zij op deze manier een positieve bijdrage leveren aan de beleving van de bezoekers in het gebied. Wellicht dat de cursus ‘Gastheer van het Landschap´ hier een positieve bijdrage kan leveren.

Toekomstmuziek 4: Communicatie in het bos Zoals hierboven al gezegd is het goed als bezoekers meer te weten komen over het bos.

Waarom moeten bijvoorbeeld honden worden aangelijnd? Waarom worden ogenschijnlijk gezonde bomen gekapt? Wij zijn ervan overtuigd dat veel mensen best bereid zijn om hun gedrag te veranderen, als ze maar weten waarom. Tijdelijke informatieborden in het bos zouden hiervoor kunnen zorgen.

16

AT-verslag Het Kralingse Bos

5. Korte beschrijving gebieden Door Lisa, Josien en Mirjam

1. De Rietkraag (A) Het lijkt een stukje riet speciaal aangelegd voor kinderen, om spannend in het hoge riet te spelen. In werkelijkheid is het een bijzonder stukje natuur waar in het voorjaar orchideeën en kievitsbloemen bloeien. Ook de grote ratelaar bloeit hier volop.

Dat is nuttig, want de grote ratelaar parasiteert op grassen, en houdt daarmee het gras laag. De naam komt natuurlijk van het ratelende geluid dat de zaden in de kelken maken als de plant beweegt. Aan het eind van het gebiedje staat een dode boom, die duidelijk veel verschillende bewoners heeft.

2. De Libellenvallei (B) De Libellenvallei is een heel bijzonder gebiedje. Een aantal jaren geleden was dit een grasveld waar gecrost werd. Nu is er met intensief beheer de successie tot stilstand gebracht (zie blz. 22). Het is een veenmoerassig graslandschap aan het water gescheiden door het riet. Er is een grote verscheidenheid aan planten te vinden, zoals moerasspirea, groot wilgenroosje, grote kattenstaart, maar ook gewone brunel. Maar het meest bijzondere aan dit veldje zijn wel de orchissen. Zowel de gevlekte rietorchis als de brede orchis bloeien hier. Het veldje is ook beroemd om de verschillende

17

AT-verslag Het Kralingse Bos

soorten libellen, zoals de gewone oeverlibel en de grote keizerlibel, vandaar de naam de Libellenvallei!

3. De waterval Het waterverval tussen de Rotte en de Kralingse Plas is ruim een meter. Zowel hier als bij de verderop gelegen Vistrap wordt in kleine stapjes het hoogteverschil overbrugd. De grote bladen van het groot hoefblad vallen op. Deze plant wordt echter ook wel allemansverdriet genoemd: de wortelstokken zijn zeer moeilijk te verwijderen. Door de vele stenen en verschillende planten is het een attractief gebiedje met onder meer boterbloemen, fluitekruid, dagkoekoeksbloem, smeerwortel en lisdodde.

4. De uilenkasten (C) Hoog in de boom hangt een uilenkast. Vaak liggen uilenballen onder de boom, met onverteerde resten van dieren zoals haren, botjes en nagels. Kenmerkend voor een uilenbal is dat ze alle botten bevatten; uilen slikken hun prooi in 1 keer door. In het bos hangen veel verschillende soorten kasten: voor vleermuizen (smalle lange opening aan de onderkant), boomkruipers (met kleine opening aan de bovenkant van de kast) en meesjes (met letter P op kast voor pimpelmees). Soms hangen veel kastjes vlak bij elkaar (mussen houden van gezelligheid) en soms ver uit elkaar (koolmezen niet). De nestkasten worden eenmaal per jaar schoongemaakt door IVN Rotterdam.

5. De Watercipressen (D) De watercipressen of de chinese mammoetbomen (Metasequoia), staan aan het eind van gebied D vlak naast de Vistrap. Er staan een twintigtal watercipressen omringd door een watergeul. Op de achtergrond is een gordijn van riet. Deze watercipressen zijn zo’n 30 jaar oud en zijn hier geplaatst voor de opvang van het overtollige water. Het gebied D bestaat verder uit een gemengd bos waar al wat valt mag blijven liggen. Het is een stukje bos waar de natuur haar gang kan gaan.

18

AT-verslag Het Kralingse Bos

6. Het Beukenvak (E) Het beukenvak bevat zoals de naam al zegt vooral beuken. Het hele Kralingse bos is vakgewijs aangeplant met dezelfde soort bomen in de jaren ’30. Tegenwoordig zijn de inzichten veranderd. Men wil nu meer soorten bomen per vak. Dit om de biodiversiteit te verbeteren en om te voorkomen dat als er een ziekte uitbreekt onder een bepaalde boomsoort dat een heel vak leeg komt te staan.

7. De Spaanse Aak (F) De grote veldesdoorn is een inheemse boom, die van oudsher past in het rivierenland. In een volgend hoofdstuk wordt een impressie gegeven van de boom door het jaar heen.

8. De Vistrap (G) De vistrap en de natuurvriendelijke oevers zijn aangelegd om de waterkwaliteit van de Kralingse Plas te verbeteren. Kijk maar eens hoe helder het water is! Vissen kunnen via de vistrap geschikte paaiplaatsen bereiken. Over de vistrap meer bij het hoofdstuk water.

9. Het Veenmoeras (H) Het Veenmoeras is een onderdeel van de Heemtuin. Het is een uniek stukje Oud-Hollands landschap, namelijk een oorspronkelijk stuk veengrond met een elzenbroekbos. Grote delen van Nederland zagen er vroeger zo uit. Het broekbos, dit is een bos op een natte plek, bestaat uit elzen en wilgen, met beplanting van 19

AT-verslag Het Kralingse Bos

pluimzegge, lisdodde, varens en watermunt. Er leven juffers, libellen, en watervogels, zoals meerkoet, kuifeend, fuut en de zwaan. Sinds kort huizen hier ook ijsvogels!

10. Het poeltjesgebied (I) Het poeltjesgebied is een onregelmatig stuk kruidenrijk grasland. Hierin zijn een aantal poeltjes gegraven waardoor er een soort plasdras gebied is ontstaan. Dit is fijn voor de aanwezige insecten, kikkers en salamanders en ook voor de vogels die foerageren op deze diertjes. Helaas staan de poeltjes droog in warme periodes.

Het gebied wordt twee keer per jaar door schapen begraasd aangezien het te onregelmatig is om machinaal te maaien.

11. Het Naaldbomenpad (J) Het Naaldbomenpad bestaat uit een wandelpad met aan weerszijden een naaldbos met verschillende naaldbomen. Hier staan lariksen, grove dennen, fijnsparren met hier en daar een taxus. Tussen de naaldbomen zijn veel verschillende vlieren en doornen te vinden en de klimop bedekt af en toe een stam. De strooisellaag bestaat uit naalden en dood hout en is bedekt met mos en varens. Hier is de tongvaren te zien. In de zomer bedekt de reuzenbalsemien en het klein springzaad de bodem. In de herfst zijn er vele paddenstoelen te vinden. Ook huist er een fazantenpaartje.

20

AT-verslag Het Kralingse Bos

6. Nadere beschouwing bijzondere gebieden 6.1 Het veenmoeras in de Heemtuin Door Lisa

De Heemtuin bestaat al sinds 1967. Een heemtuin is een kunstmatig aangelegde tuin waar de flora en fauna uit de directe omgeving te zien zijn. In het geval van de Heemtuin in het Kralingse Bos betreft het een klein schiereilandje in de Kralingse Plas van ongeveer 1,1 hectare groot dat is opgedeeld in twee stukken. De linkerkant is een bos- en graslandschap met Rotterdamse inheemse planten en stinzenplanten; dit behoort niet tot ons AT-terrein.

Het rechterdeel is een uniek stukje Oud-Hollands landschap, namelijk een veenmoeras. Het is een oorspronkelijk stuk veengrond dat vroeger niet is uitgegraven, zoals met de Kralingse Plas wel is gebeurd. Het is ook niet aangelegd, zoals de rest van de Heemtuin. Grote delen van West-Nederland moeten er vroeger zo hebben uitgezien.

maart 2019

mei 2019

juni 2019

Dit stuk veengrond is dus een veenmoeras met een elzenbroekbos met er door heen een knuppelpad. Een knuppelpad bestaat, in tegenstelling tot vlonderpaden, uit dunne boomstammen of dunne houten balken aan elkaar dwars op het pad gelegd, zodat makkelijk een nat terrein doorstoken kan worden. Knuppelpaden werden al in de Romeinse tijd gebruikt. Een broekbos is een bos op een natte plek. Het komt van nature voor in laagveengebieden en is hier het eindstadium van de natuurlijke successie. Het gehele jaar door staat het bos onder water en het grond- en oppervlaktewater is voedselrijk. Het broekbos hier bestaat uit elzen en wilgen, waar af en toe een stam vol begroeid is met klimop. Bijzonder zijn hier de grassen, de varens en de oeverplanten. Zo staat het moeras vol met pluimzegge, lisdodde, gele lis, riet en pitrus. Daar tussen staan de moerasvarens, de eikvarens en de mannetjesvarens. De overige beplanting bestaat voornamelijk uit wilde roos, Moerasspirea, moeraswederik, leverkruid, harig wilgenroosje en groot hoefblad.

21

AT-verslag Het Kralingse Bos

Bijzonder is ook het bitterkruid en de moeraswolfsmelk. En in het water groeit watermunt en fonteinkruid. Het is kortom een prachtige volle biotoop.

Wat betreft de aanwezige fauna zijn de schuimcicades wel opmerkelijk. Al lopende door het moeras voel je ineens druppeltjes. Dat is raar, want het is een droge dag. Blijkt dat afkomstig te zijn van de uitwerpselen van de larven van die schuimcicades. Sinds wij dat weten lopen we wel anders door het moeras! De schuimcicade is een insect van 5 tot 7 mm groot en zijn larven vormen een zogenaamd schuimnest. De larven maken schuim door lucht te blazen in het vocht dat de anus uitscheidt. Met dat schuim maken zij een schuimnest. Het teveel valt naar beneden, de druppeltjes. De larven ondergaan 5 vervellingen voordat ze volgroeid zijn. De larven blijven 30 tot 100 dagen in het schuimnest, afhankelijk van de temperatuur.

Een ander bijzonder insect is de rietsigaargalhalmvlieg. De larven van deze vlieg veroorzaken in rietstengels een ontwikkeling van een sigaarvormig stengelgal. De gallen zijn moeilijk te vinden, ze bevinden zich namelijk tussen de dicht op elkaar geschoven bladeren van het riet.

In iedere gal groeit maar één larve. Nadat de vlieg is uitgevlogen, wordt de gal gebruikt als onderkomen voor andere insecten. De gal blijft namelijk nog jaren goed.

Maar het meest bijzondere in dit gebied zijn toch wel de grote aantallen juffers en libellen.

Met name de houtpantserjuffer in het voorjaar en de heidelibelle in de zomer zijn hier te vinden. Ook de verschillende juffers, zoals de watersnuffel, het lantaarntje en de variabele waterjuffer zijn hier aan te treffen.

Uiteraard zijn er ook volop watervogels in het moeras. Het moeras is verbonden met de Kralingse Plas waar het gehele jaar door veel watervogels te vinden zijn. Met name kuifeenden, futen, maar ook dodaarsen en tafeleenden bijvoorbeeld. Het moeras is voor hen een uitgesproken goede en fijne broedplek tussen alle grassen en varens. Wij hebben dit jaar nesten van meerkoeten, futen en zwanen gezien. Zij maken hun nest vlak naast het knuppelpad. Je loopt dus heel dicht langs de broedende moeders, maar dat wordt

22

AT-verslag Het Kralingse Bos

geaccepteerd. De vogels zijn er aan gewend. Ook de soepeend (zie blz. 46) zocht beschutting met haar 11! pullen. Helaas heeft slechts 1 pulletje het gered.

Het moeras blijft niet vanzelf zo mooi. Er wordt intensief beheer uitgevoerd door Leo en Theo van de Heemtuin. Zij zijn de beheerders van de Heemtuin vanuit Stichting Landschapsonderhoud Rotterdam. Ook in het moeras is er overlast van blauwalg en fonteinkruid. In een poging deze uit het moeras te houden, is er een geel oliescherm geplaatst aan de buitenkant van het moeras. Dit scherm ligt daar gedurende de lente en de zomer. Ondanks dit scherm heeft het moeras toch een korte tijd last gehad van blauwalg.

Ook kroos is een verstoring geweest in het moeras. Gelukkig beide maar van korte duur.

Het veenmoeras is een prachtige, bijna magische plek waar wij graag ons rondje lopen. Het is een stille plek waar de dieren een goede leefomgeving vinden. En het is een plek waar bezoekers een stil, bijna meditatief moment kunnen ervaren!

6.2 De Libellenvallei Door Lisa De Libellenvallei is het meest bijzondere gebiedje in ons AT, zo niet in het gehele Kralingse Bos! Het is een voormalig klein grasveldje, waar vroeger op gecrost werd, omringd door een gemengd bos aan de achterkant en een eikenbos op een heuvel aan de zijkant en aan de voorkant begrensd door water. De hoge heuvel aan de zijkant is opgebouwd uit puin en werkt als natuurlijke begrenzer. Het grasveldje is een paar jaar geleden aangepakt en bijna helemaal leeggemaakt door een aantal bomen eruit te halen. Alleen een paar wilgen aan de zijkant en een berk en een esdoorn zijn bespaard gebleven. Vanuit dit lege grasveldje is een successie-ontwikkeling op gang gekomen. Successie is een ecologisch proces waarbij in een gebied, een habitat, een verandering in de soorten plaatsvindt van pionierssoorten, de 23

AT-verslag Het Kralingse Bos

eerste planten, naar een meer complexe samenstelling van soorten totdat een stabiele habitat is gevormd. De successie verloopt meestal in drie stappen, allereerst de primaire successie, waarin de pionierssoorten het nog lege gebied koloniseren, en secundaire successie waarbij weer nieuwe soorten de pionierssoorten verdrijven en uiteindelijk de climaxsuccessie, waarbij de stabiele eindsamenstelling in de habitat is gevormd. In Nederland is het eindpunt van de successie meestal een loofbos.

Successie kan van nature plaatsvinden, De Libellenvallei april 2019 maar kan ook gecontroleerd op gang komen, wat is gebeurd in de Libellenvallei. De successie op dit grasveldje is tegengehouden op het secundaire niveau om de diversiteit in deze habitat te behouden. De bomen en struiken zijn eerst verwijderd, waarnaar pioniersvegetatie met als kenmerk een snelle groei het gebied koloniseerde, vervolgens graslandvegetatie het gebied overnam totdat de fase van ruigtekruidenvegetatie was bereikt en de verdere ontwikkeling van successie werd tegengehouden.

Het stoppen van de successie gebeurt met intensief beheer, hier uitgevoerd door Stichting Landschapsonderhoud Rotterdam in opdracht van de gemeente Rotterdam. Het beheer bestaat uit het minimaal één keer per jaar in de zomer handmatig! maaien van het gebiedje, zodat zowel de opkomst van het riet in de vallei als de opschot van de wilgen en elzen uit het omringende bos tegengehouden kan worden. De beheerders spreken uit dat tweemaal maaien in de Libellenvallei beter zou zijn. Ook worden een aantal dagen na het maaien de zaden van de verschillende planten verzameld, zodat deze later eventueel weer uitgezaaid kunnen worden.

In 2018 is geprobeerd met het inzaaien van de grote ratelaar de opkomst van het riet tegen te gaan, maar dat is helaas niet gelukt. De ratelaar is zelfs geheel verdwenen! Aangezien dit een uiterst kwetsbaar gebiedje is, proberen de beheerders bezoek door de mens tegen te gaan. Hiervoor hebben zij aan de achterkant van de vallei en voor het bos een opgehoogde rand aangelegd die in de zomer vol met distels en bramen staat. Ook staat er aan de waterkant een dikke laag riet, zodat de vallei niet goed te zien is vanaf de andere kant van het water. Wij hebben toestemming gekregen om wekelijks de Libellenvallei te

24

AT-verslag Het Kralingse Bos

bezoeken, waarbij ons op het hart werd gedrukt elke keer een ander pad te nemen om te voorkomen dat er een zichtbaar pad zou ontstaan.

De Libellenvallei behoort tot een deel van het Kralingse Bos dat de Wolvenvallei wordt genoemd; dit is een lange open strook door het bos heen. Aangezien in dit stukje sinds het nieuwe beheer een grote toename is van biodiversiteit en specifiek de libellen, wordt dit stukje officieus zo genoemd. Wij gebruiken deze naam en voor ons is het de Libellenvallei.

Wat groeit en bloeit er in de Libellenvallei? Wat maakt de Libellenvallei nu zo bijzonder?

Allereerst is de vallei begroeid met riet en gele lis. Met daar doorheen een grote verscheidenheid aan kruidachtige planten, waaronder smeerwortel, ereprijs, hondsdraf, veldzuring, grote kattenstaart, jacobskruiskruid, koninginnenkruid, salie, vlinderstruik, margrieten en de gewone brunel. Maar het meest bijzondere zijn de verschillende soorten orchissen; de brede orchis, de brede wespenorchis en de gevlekte rietorchis.

Maar de Libellenvallei dankt zijn naam aan de grote hoeveelheden libellen en juffers die deze vallei, en dan met name de rietkant, gebruiken voor hun ei-afzet. In de vallei zelf zagen wij slechts een klein aantal libellen en juffers, maar aan de overkant van het water zijn heel veel soorten en grote aantallen te zien. Zij begeven zich vooral tussen het riet en vliegen over het water. Van de gewone oeverlibel, de vroege glazenmaker, de grote keizerlibel en de steenrode heidelibel tot zelfs een bijzonder exemplaar, namelijk de bruine korenbout, die dit jaar voor het eerst is gespot hier in het Kralingse Bos. In de beschrijving van de libellen staat meer over deze vondst. Ook vele juffers zijn hier te vinden, zoals het lantaarntje en de variabele waterjuffer. En veel vlinders waaronder de gehakkelde aurelia, de dagpauwoog en de atalanta. Verder gonst het in de Libellenvallei van de insecten. Vele soorten hommels, bijtjes, soldaatjes en allerlei andere vliegende insecten. Maar ook de amfibiëen zijn aanwezig, zoals de kleine watersalamander en de kikkers en padden. ook muisjes leven in deze biotoop, zoals het spitsmuisje. En om deze biodiversiteit compleet te maken zijn er veel kleine vogeltjes, zoals de tjitjaf, de fitus en de kleine karekiet.

Het nieuwe beheer dat hier toegepast is op het stukje grasveld is zeer succesvol! De biodiversiteit is enorm toegenomen voor zowel flora als fauna! Het is ook heel bijzonder om gedurende een jaar de Libellenvallei tot leven te zien komen. Bij aanvang van het jaar is het een leeg kaal stukje land, maar binnen een paar maanden is het volledig begroeid en bruist het van het leven.

25

AT-verslag Het Kralingse Bos

De brede orchis

6.3 De Spaanse aak door de seizoenen heen Door Josien

De Spaanse aak of grote veldesdoorn is een inheemse boom, die van oudsher past in het rivierenland. In alle jaargetijden is het een attractieve boom - in het voorjaar kondigen frisgroene blaadjes de lente aan, de zomerbloei trekt veel bijen en andere insecten aan en aan de zaden doen in de herfst met name de vinken zich te goed. In het najaar kleurt de boom goudgeel. De boom verwijst helaas niet naar iets spannends als het hout waarmee de Spaanse Armada was gemaakt - hoewel dat goed zou kunnen want het is de enige esdoornsoort die in Spanje voorkomt. De naam aak komt van ahorn, wat weer esdoorn betekent. Opvallend zijn de wortels van de Spaanse aak: deze zijn aan de oppervlakte goed zichtbaar. Oorzaak daarvan is de sterke bodemdaling in het gebied. De Spaanse aak hebben we het gehele jaar door gefotografeerd. De eerste maanden vanaf een vast punt, de distel.

Deze is in de zomer echter verdwenen, waardoor het toen lastiger werd de juiste locatie te bepalen. De ontwikkeling van de boom is zo goed te zien, ook het weer tijdens onze excursies!

26

AT-verslag Het Kralingse Bos

Ontwikkeling van de Spaanse Aak gedurende het jaar vanaf de speerdistel gefotografeerd

6.4 De rietkraag Door Josien

De rietkraag begint achter de rode Canadese kornoelje. Hier verzamelden we meestal. Lisa kwam op de fiets, die ze bij de Heemtuin neerzette, en Mirjam en Josien kwamen gelopen vanaf de parkeerplaats. De rode kornoelje is met name in de winter mooi, met zijn vele rode takken. De vrijwilligers zorgen ervoor dat geen verstorende elementen boven de kornoelje uitsteken. Het hout van de kornoelje is hard en sterk - zelfs Ötzi, de ijsman, had pijlen gemaakt van kornoeljehout.

De eerste keer dat wij hier kwamen was het een vrij glad gemaaid stukje, duidelijk drassig en met veel riet langs de waterkant. In de loop der maanden bleek het een bijzonder stukje natuur te zijn, waarbij beheer plaatsvindt om het een soort hooiland te houden. Eind mei 27

AT-verslag Het Kralingse Bos

heeft het riet het gebiedje overwoekerd, zodat het soort doolhof van riet lijkt, speciaal aangelegd voor kinderen om in te spelen.

Het seizoen begint in april met kievitsbloem, hondsdraf, heermoes en moeraszegge. Het riet is dan al eind vorig jaar gemaaid. In mei volgen de grote ratelaar, duizendschoon, veldzuring, moerasmunt en ruwbeemdgras. In mei volgen de brede orchis, scherpe boterbloem, margriet, gele lis en rode klaver. Aan het eind van mei is bijna alles overwoekerd door het riet, distels en het harig wilgenroosje. Wie in juli en augustus goed zoekt tussen het riet kan onder meer timothee, koninginnenkruid (leverkruid) en de grote lis aantreffen.

Uitgelicht: De grote ratelaar De grote ratelaar is een van mijn lievelingsplanten.

De gele kleur en de zaaddoosjes geven hem een aantrekkelijk uiterlijk. De naam komt natuurlijk van het ratelende geluid dat de zaadjes in de kelken maken als de plant beweegt. Hij komt van nature voor op zonnige plekken, en de grond is bij voorkeur niet te arm en vochtig.

Ook is de eenjarige plant handig: de vroegbloeiers zijn minder vertakt en hebben langere stengelleden dan de laatbloeiers. Hierdoor bloeien de laatbloeiers uitbundiger dan de vroegbloeiers, en is meer kans voor het zaad om te kiemen in de eerste winter.

Want in de voorzomer kan dit mislukken door te grote droogte of maaien.

Maar de schone schijn bedriegt: deze plant is giftig en een halfparasiet. Pas als je onder de oppervlakte kijkt zie je dat deze plant geen wortels maakt om water en voedingsstoffen op te nemen, maar om dit te halen uit de wortels van andere planten, zoals grassen en rode klaver. Ze doen wel zelf aan fotosynthese, en daarom is het een halfparasiet. De grassen in de omgeving van de ratelaar blijven door het parasitisme relatief laag, wat nuttig kan zijn.

Kortom, een plant met onverwachte kenmerken.

28

AT-verslag Het Kralingse Bos

7. Flora en Fauna In het hoofdstuk Flora en Fauna bespreken we kort een aantal opvallende planten en dieren in ons gebied. Een volledige opsomming van wat we hebben aangetroffen staat in de natuurkalender in § 11.4.

7.1 Flora 7.1.1 Kardinaalsmuts Door Josien

Als je de kardinaalsmuts eenmaal hebt gezien, vergeet je hem nooit meer.

Kenmerkend is de rozerode vrucht waarbij bij het open splijten oranje zaden verschijnen. Vogels eten deze zaden, en zo wordt de plant verspreid.

De gehele plant is voor de mens giftig. Je gaat braken en krijgt buikkrampen vroeger werd het in kleine hoeveelheden dan ook als braakmiddel gebruikt. Het schijnt ook tegen hoofdluis te werken.. Ook van het houtzaagsel kon je braakneigingen krijgen. Het hout was wel nuttig, want hier werden vroeger weef- en spinspoelen gemaakt. De Engelse naam van de boom is dan ook spindle tree. Omdat de plant zo nuttig was kwam je hem vroeger veel tegen, nu is het meer een sierplant geworden.

De kardinaalsmuts-stippelmot, waarvoor de kardinaalsmuts waardplant is, hebben we gelukkig ook gezien.

Kardinaalsmuts

7.1.2 Orchissen Door Josien

Orchissen waren voor mij altijd iets exotisch - warme landen, zon! Pas later kwam ik erachter dat ook in natuurgebieden in Nederland orchissen voorkwamen. En afgelopen jaar zag ik ze zelfs dichtbij huis, in de stad, in het Kralingse Bos. Bijzonder! Helaas zie je wel dat orchissen worden uitgegraven om mee naar huis te nemen - dat is echter vrijwel kansloos omdat om tot kiemen te komen in de grond een bepaalde schimmel (mycorrhiza) aanwezig moet zijn.

29

AT-verslag Het Kralingse Bos

In ons AT hebben wij orchissen gezien in de Rietkraag (A), de Libellenvallei (B) en in de botanische Heemtuin. Deze plekken hebben gemeen dat het ecologisch wordt onderhouden en wat moerassig is.

Aan de hand van de zoekkaart van IVN hebben we drie soorten geïdentificeerd: de rietorchis, de brede orchis en de purperorchis. Determineren is wel lastig: ze kunnen wel of geen vlekken hebben, hybride vormen aannemen, groter of juist kleiner dan normaal zijn en overlap in bloeitijd hebben.

De brede orchis en de rietorchis zijn overblijvende planten. Zij behoren tot het geslacht Dactylorhiza, wat Handekenskruid betekent. Blijkbaar lijken de ondergrondse knollen op een hand met een aantal vingers, maar dat hebben we natuurlijk niet door eigen waarneming kunnen bevestigen. De brede orchis kan je herkennen omdat het blad drie tot viermaal zo lang is als breed (maar ook weer niet altijd ;-). Bij een rietorchis Purperorchis? begint de bloei wat later in het seizoen, en pas als de stengel al hooggestrekt is. De brede orchis bloeit wat eerder en komt met een bloemknop uit de grond.

Bij nader inzien betwijfel ik of we daadwerkelijk een puperorchis hebben gezien, omdat deze kalkrijke gronden nodig heeft. Ook is deze wel van dezelfde familie (Orchidaceae) maar van een ander geslacht namelijk Standelkruid of Orchis purpurea, en heeft twee eivormige wortelknollen.

Voor bijen, hommels en andere insecten is een orchidee een lekkernij. Bijzonder is ook dat de orchissen stuifmeelklompjes hebben. Als een insect, op zoek naar honing, tegen de kleefschijfjes aankomt dan plakt dat op het lijfje van het insect die het zo verder kan verspreiden.

De orchideeënzaden zijn heel klein en licht en worden door de wind verspreid.

Rietorchis

30

AT-verslag Het Kralingse Bos

7.1.3 Naaldbomen Door Lisa Het Kralingse Bos bestaat uit meerdere soorten boomgroepen. Zo is de meest voorkomende boomsoortengroep het gemengd loofbos. Ook het Amerikaanse eikenbos en het beukenbos komt veelvuldig voor. Maar het naaldbomenbos en het sparrenbos met de watercipressen in ons AT is het enige stukje in het Kralingse Bos waar verschillende soorten coniferen voorkomen. Naaldbomen vormen de orde der coniferen, de Coniferae. De orde der coniferen bestaat uit meerder families, zoals de apenboomfamilie, taxusfamilie, cipresfamilie en de dennenfamilie. Bekende geslachten uit de dennenfamilie zijn bv. ceder, spar, den en lariks, en uit de cipresfamilie bv. moerascipres, watercipres en de jeneverbes.

Om de verschillende coniferen te kunnen onderscheiden op basis van hun naalden gebruikt men het welbekende ezelsbruggetje van spar = solo, den = duo en lariks = legio. Wat is nou een conifeer? Een conifeer is een houtige plant en behoort tot de naaktzadigen. De naam conifeer betekent kegeldrager, omdat de zaadjes in een kegelvrucht zitten. Ze hebben geen echte vruchten, alhoewel sommige iets hebben wat er op lijkt, zoals bv een jeneverbes. De bestuiving vind dus altijd door de wind plaats. En, niet helemaal onbelangrijk, ze hebben geen bladeren, maar naalden.

Het Naaldbomenbos in ons AT bestaat voornamelijk uit de grove den (Pinus Sylvestris) en de westerse levensboom (Thuja Occidentalis). Af en toe staat er een taxus en een lariks tussen. Ook staan er met regelmaat vlieren, zoals de gewone vlier, en doornen tussen, zoals de meidoorn en de sleedoorn. Sommige stammen van de grove dennen zijn gedeeltelijk bekleed met de klimop. In de strooisellaag staat een aucuba, een eenzame sterhyacint en wat kamperfoelie.

In de zomer is de rand van het Naaldbomenbos volledig begroeid met de reuzenbalsemien.

Wanneer ik in de zomer op weg naar mijn wekelijkse afspraak in het AT door dit stukje bos fietste, rook het heerlijk naar de reuzenbalsemien. Dat was altijd een heerlijke binnenkomst in het bos. Sinds dit jaar wordt de reuzenbalsemien gemaaid om verdere verspreiding in het bos voor te zijn; het is een exoot. Maar het staat wel prachtig als het bloeit onder de grove dennen! Een ander probleem in het Naaldbomenbos is de letterzetter, zoals te lezen in het hoofdstukje Dierensporen. In de zomer is hier de fazant te zien en in de winter schuilen de goudhaantjes tussen de takken.

In de kruidlaag van het Naaldbomenbos groeit de tongvaren in de oever van de gegraven geultjes. Deze geultjes moeten het teveel aan water opvangen. Op bepaalde momenten waren die geultjes bruin-oranje, dat is het ijzer uit de grond. In de herfst is het viltig judasoor volop aanwezig.

31

AT-verslag Het Kralingse Bos

Naast de Vistrap is het gebiedje waar een tiental watercipressen bij elkaar staan in een cirkel. Zij staan met de stammen vlak naast het water. Deze watercipressen zijn hier neergezet, omdat dit deel van het Kralingse Bos erg nat is. Het aangrenzende fijnsparrenbosje doet het niet goed, veel bomen gaan of zijn dood. Aanhoudende droogte afgewisseld met korte perioden van veel neerslag zorgen ervoor dat de fijnsparren kwetsbaar zijn geworden voor aantasting door de letterzetter (zie Diersporen).

De tongvarens

Het viltig judasoor

November 2019

December 2019

Het Naaldbomenbos is naar mijn mening een prachtig stuk bos, waar, gezien de vele wandelaars, de rust je toekomt.

7.1.4 Mossen Door Josien Mossen zijn wezenlijk anders dan korstmossen (zie hiervoor een volgend hoofdstuk). Het zijn meer miniatuurplantjes. Ze zijn meestal groen, en hebben meestal blaadjes en stengeltjes. Korstmossen hebben dat niet. Mossen hebben geen vaatstelsel, en nemen via het bladoppervlak vocht op.

Net zoals bij korstmossen zijn ook bij mossen grofweg drie categorieën te onderscheiden: bladmos, levermos en hauwmos. Bladmossen hebben stengels met blaadjes. Het gesnaveld klauwtjesmos komt heel veel voor in ons AT. Levermosjes zijn klein, meestal 2-20 mm breed.

32

AT-verslag Het Kralingse Bos

Hoewel de levermossen zeker voorkomen in ons AT, hebben wij ze blijkbaar niet interessant genoeg gevonden om een foto van te nemen. Hauwmossen komen vrijwel niet voor in Nederland.

Hoewel we de mossen aantrekkelijk vonden hebben we hier, gezien de grote verscheidenheid, geen bijzondere aandacht aan besteed.

Gesnaveld Klauwtjesmos

Soms zie je bomen vol met mossen, en op de andere boom ernaast zit niets. Dat heeft alles te maken met de hoeveelheid vocht. Een vlier bijvoorbeeld zit vol mos, omdat de schors sponzig is. Een beuk heeft juist een gladde stam en dan is te weinig vocht aanwezig om goed te kunnen groeien.

Vocht is ook de oorzaak dat mossen over het algemeen niet hoog in de boom zitten: vanaf de bodem groeien bodemmossen omhoog maar ze kunnen niet al te ver groeien omdat ze afhankelijk zijn van het vocht uit de bodem. In Schotland zal je dus mos hoger op de stam aantreffen dan in Italië waar het veel droger is. Ook zie je op de ‘natte’ kant van een boom, waar meer vocht langs komt, meer en tot hogerop mos dan aan de ‘droge’ kant van de boom.

Opvallend is ook dat in het beukenbos weinig mos te zien is. Reden daarvoor is dat het mos verstikt wordt door de beukenbladeren, die relatief lang blijven liggen. Je vindt mos daar dus vooral op plekken waar geen bladeren liggen.

7.1.5 Varens Door Lisa Het Kralingse Bos is, naast de bekendheid om de verscheidenheid aan libellen, juffers, watervogels en paddenstoelen, ook bekend om haar verscheidenheid aan varens. Wel 14 verschillende soorten komen voor in het Kralingse Bos. In ons AT komen met name in het veenmoeras en als ondergroei in het Naaldbomenbos veel varens voor.

33

AT-verslag Het Kralingse Bos

Een geschubde Mannetjesvaren en een Tongvaren

Varens zijn de meest oude planten die wij kennen. In vierhonderd miljoen jaar oude fossielen zijn al afdrukken gevonden van varens. De orde van varens (Pteridophyta) heeft zich door de geschiedenis heen goed kunnen ontwikkelen; er zijn nu wereldwijd zo’n 40.000 soorten ontdekt. In Nederland komen nu 64 soorten voor; dit zijn de varens en varenachtigen, kortweg bij elkaar genoemd de sporenplanten. Naast de varens horen ook de mossen, de wolfsklauwen en de mosvarens tot de sporenplanten. De varens in ons AT behoren tot de klasse Pteropsida.

Varens zijn sporenplanten. Ze dragen dus geen bloemen en vormen geen zaden; er vindt geen verstuiving plaats, maar ze vormen sporen. Deze sporen zitten verzameld in de sporenblaasjes (sporangia), die ook weer samen zitten in de sporenhoopjes (sori). Deze Sori bevinden zich vaak aan de onderzijde van de bladeren. Uit de sporen groeit een voorkiem (protallium) of gametofyt, waarop zowel een mannelijk als een vrouwelijk voortplantingsorgaan zich bevindt. Als er een bevruchting plaatsvindt ontwikkelt zich een nieuw plantje, Sporofyt genaamd. Varens komen voor in bekervorm, bijvoorbeeld de koningsvaren, of met een wortelstokvorm (Rhizoom), bijvoorbeeld de eikvaren. De varens zijn te onderscheiden op basis van hun Sori, maar ook op basis van hun verschillende soorten bladeren, zoals enkelvoudige vorm, veerdelig, enkel geveerd, enkel geveerd veerdelig, dubbel geveerd of zelfs drievoudig geveerd.

In het veenmoeras in ons AT staan de moerasvarens, de eikvarens, één wijfjesvaren en de geschubde mannetjesvarens. En bij de greppeltjes in het Naaldbomenbos zijn ook de tongvarens en de steenbreekvaren te vinden. Het is een bijzonder iets dat de tongvarens hier in groten getale voorkomen.

34

AT-verslag Het Kralingse Bos

7.1.6 Bessen en Zaden Door Mirjam

Het najaar is de tijd van oogsten. Overal waar ik deze periode keek in ons AT zag ik bessen en zaden. Dit moet een fantastische tijd zijn voor sommige soorten vogels en knaagdieren.

Als het Kralingse Bos verbonden zou zijn met Natuurnetwerk Nederland dan zouden we hier spontaan everzwijnen krijgen, zoveel eikels liggen er op de grond.

Planten kunnen zich op verschillende manieren voortplanten. Het resultaat hiervan zijn diasporen. Dit zijn alle onderdelen van een plant die verspreid kunnen worden en die kunnen uitgroeien tot een nieuwe plant. Diasporen kunnen generatief of vegetatief zijn. Aan de vorming van vegetatieve diasporen is geen zaadontwikkeling voorafgegaan. Voorbeelden zijn stengeldelen, wortelstokken, bollen en knollen. Generatieve diasporen ontstaan na geslachtelijke voortplanting en hebben zaden of vruchten tot gevolg.

Zaadverspreiding is ontzettend belangrijk voor planten. Dat is dan ook de reden dat zij zoveel zaden produceren. Een grove den kan bijvoorbeeld in een jaar 65.000 zaden produceren waarvan er 42.000 worden verspreid. 11.000 hiervan worden er opgegeten en een groot deel is niet levensvatbaar. Slechts 200 zaden kunnen kiemen als het omringende terrein voldoende open is.

Zaadverspreiding vindt plaats via de wind, het water, door dieren en door de plant zelf.

Zaadjes die moeten worden verplaatst door de wind moeten zeer licht zijn of uitgerust zijn met een speciale constructie zodat zij makkelijk meegenomen kunnen worden met de wind.

Het nadeel van hele kleine zaadjes is wel dat er in de zaadjes geen reservestoffen zitten en dat het zaadje op een optimale plek moet neerkomen vooraleer hij zich kan vestigen. Zaden met een speciale vliegconstructie zijn de zaden van de naaktzadigen zoals dennen. Deze 35

AT-verslag Het Kralingse Bos

zaden hebben een soort vleugeltje. Bij bedektzadigen zoals esdoorns, essen, wilgen en populieren zorgen de vruchten hier doorgaans voor. Esdoorns hebben de bekende “helikoptertjes”.

Verspreiding door water komt even vaak voor als door de wind. Belangrijk is dat de diaspore kan drijven. Het zaad van een gele lis bijvoorbeeld bevat luchthoudende cellen. Zo kan het zaad wel drie maanden blijven drijven.

Verspreiding door dieren gebeurt op verschillende manieren. Het zaad kan blijven kleven in hun vacht en elders weer terecht komen. Het zaad kan worden verzameld en eventueel begraven door een dier om later te worden opgegeten. Eekhoorns, gaaien en mieren doen dit bijvoorbeeld. Het zaad kan ook worden gegeten door een dier en later elders weer uitgepoept. Dit heb je vooral met vruchten.

Planten zoals springzaad zorgen er zelf voor dat hun zaad verspreid wordt. Als de vruchten van springzaad rijp zijn springen ze bij een geringe aanraking met grote kracht open waardoor de zaadjes wegspringen. Hier heb je verschillende variaties op.

Als een plantje zich eenmaal heeft gevestigd begint de concurrentiestrijd met andere planten om licht en nutriënten. Het leven van een plant gaat niet over rozen.

Bessen en zaden van bosrank, gelderse roos, vlier, els, haagbeuk, kardinaalsmuts, kleine kaardebol, beuk, meidoorn, gele kornoelje, esdoorn, eik (van links naar rechts en van boven naar onder)

36

AT-verslag Het Kralingse Bos

7.1.7 De Grasachtigen Door Lisa

Op meerdere plekken in ons AT staan bijzondere grassen. In de Heemtuin, bij de Rietkraag en de Vistrap, maar ook in de Wolvenvallei. De grassenfamilie is een van de soortenrijkste families en behoort tot de familie der bedektzadigden. Ontzettend veel grassen en grasachtigen vallen onder deze familie. Het is ondoenlijk om alle grassen in ons AT te determineren, tot nu toe, maar een aantal opvallende hebben wij wel kunnen doen. Ik richt mij hier op de grasachtigen, namelijk de zeggen, de russen en de biezen. De zeggen en de biezen behoren tot de cypergrasfamilie en de russen behoren tot De wolvenvallei de russenfamilie.

De zeggen vormen het geslacht Carex dat bestaat uit 2000 soorten, waarvan zo’n 60 soorten in Nederland voorkomen. Bij ons in het AT hebben wij 5 verschillende zeggen kunnen onderscheiden. Met name in het veenmoeras, daar staan pluimzegge, oeverzegge, moeraszegge, ijle zegge en hoge cyperzegge. Deze 5 soorten zeggen staan op de Nederlandse Rode lijst van planten, dus dat betekent dat het bedreigde soorten zijn. In de Heemtuin groeien en bloeien deze in ieder geval volop. De zegge is eenslachtig, dit betekent voor de bloeiwijze van de zegge dat in het Pitrus onderste gedeelte van de aren (bloemen) de stamperbloemen (vrouwelijk) zitten en bovenin de aren de meeldraadbloemen (mannelijk) zitten. Bij de Vistrap en de Pluimzegge Wolvenvallei bevinden zich veel biezen. Heembies en mattenbies staan langs de waterkant tussen het riet. En eivormige bies staat rondom de poeltjes in de Wolvenvallei. De biezen behoren tot de cypergrassenfamilie.

Mattenbies wordt veel gebruikt voor het maken van manden en zittingen van stoelen.

De russen behoren tot de russenfamilie en in Nederland komen zo’n 25 soorten voor. In ons AT staan in ieder geval de zeegroene rus en de pitrus. Zij staan zowel in de Heemtuin als bij de Vistrap. Wat bijzonder aan de standplaats van deze 2 russen is, dat pitrus graag op zure grond wil staan, het toont vaak de verzuring van de grond aan, en de zeegroene rus wil juist graag op kalkrijke gronden staan.

Biezen bij het riet 37

AT-verslag Het Kralingse Bos

7.1.8 Bezoek Zaadzolder Stichting Landschapsonderhoud Door Lisa Rotterdam 30 oktober 2019

Tijdens onze loopronde door ons AT kwamen wij Michel de Wit, voorman van Stichting Landschapsonderhoud Rotterdam (SLR), tegen in de Libellenvallei. Tot onze schrik werd de Libellenvallei gemaaid (later begrepen wij natuurlijk waarom dat werd gedaan).

We raakten aan de praat met hem en hij vertelde ons over het bestaan van de zaadzolder.

Onze nieuwsgierigheid was gewekt en Michel nodigde ons uit voor een bezoek te zijner tijd.

Zodoende kwamen wij op 30 oktober op bezoek bij de zaadzolder. Bij een kopje koffie bespraken wij met Michel de geschiedenis, het doel en het beleid van de stichting.

De net gemaaide Libellenvallei

SLR bestaat nu zo’n 30 jaar en is opgericht om vanuit ecologisch onderhoud als reintegratieproject burgers weer terug te begeleiden naar de maatschappij. Het betreft dan vaak ex-gedetineerden, vluchtelingen of ex-psychiatrische patiënten. Na het volgen van een korte cursus ecologisch onderhoud gaan zij aan de slag in de natuurgebieden in en om Rotterdam. SLR werkt vooral voor de gemeente Rotterdam, maar ook Natuurmonumenten en het Zuid-Hollands Landschap zijn opdrachtgevers. Met Bureau Stadsnatuur Rotterdam wordt meegewerkt aan inventarisaties door dagelijkse waarnemingen te noteren.

Het uitgangspunt voor het beleid is de natuurbeschermingswet, wat het soms lastig maakt om te werken. De werkzaamheden moeten zorgzaam uitgevoerd worden; de natuur mag niet verstoord worden. Doel is de natuurwaarden te verhogen. Michel deelde mee dat de biodiversiteit in en om Rotterdam best goed op niveau is. En dat kunnen wij wat betreft het Kralingse Bos beamen!

38

AT-verslag Het Kralingse Bos

SLR maakt gebruik van eigen zaadmengsels om de natuurgebieden in te zaaien. Zij werken met zaad dat genetisch inheems is voor Rotterdam, hier in Rotterdam heeft elk insect zijn eigen bloem! De afgelopen paar jaar is een eigen zaadbank opgebouwd en een lijst opgesteld met een Rotterdams plantenoverzicht. Soms maakt SLR gebruik van Biodivers, dit is een zadenbedrijf, die de zaadmengsels mixt en opslaat. Het zaad wordt gebruikt op natuurvriendelijke oevers en veldjes. Zelfs molshopen worden ingezaaid!

Het zaad wordt uitgestrooid en de eerste 2 jaar goed gemonitord. Men hanteert de volgende rijm om het werkschema aan te duiden: “Maaien, zaaien, trekken en stekken, laten staan, langzaam weggaan” Het eerste zaadmengsel bestaat uit pionierssoorten; dit zijn soorten die snel een leeg terrein koloniseren. Het is de eerste stap in de ecologische successie. Het eigen zaad wordt handmatig geplukt! Zo worden bijvoorbeeld de boom-zaailingen handmatig uit de grond verwijderd.

De werkzaamheden van SLR in ons AT is allereerst de bestrijding van de overwoekering van het riet, zowel in de Rietkraag als in de Libellenvallei. In ons AT wordt in de Rietkraag het zaad van de grote ratelaar handmatig verzameld en in de Libellenvallei uitgestrooid in de hoop dat het de opkomst van het riet tegenhoudt. In rietkraag zelf blijft 10 tot 20% staan.

Ook wordt moeraskartelblad ingezet tegen de overwoekering van het riet. Een andere maatregel tegen het riet is het vroeg maaien van de neuzen van het riet, zodat de zaden niet tot ontwikkeling komen. Zo krijgen andere planten in de Libellenvallei een kans, zoals de orchissen. Daarnaast wordt met het maaibeleid bijgedragen aan meer biodiversiteit. Eerst wordt in de winter gemaaid, zodat in het voorjaar de extra groeikracht van de planten wordt benut. Vervolgens wordt er in april of mei weer gemaaid, met de bedoeling juist de groeikracht eruit te halen.

Helaas komt SLR ook de huidige klimaat- en milieuproblemen tegen in ons AT. Zo heeft de afgelopen 3 jaar de verbraming toegeslagen. Ook zien zij een forse toename van brandnetels. Deze toename lijkt toch De schaapjes in de Wolvenvallei te wijzen op een toename van stikstof. Een ander mogelijk probleem is de inzet van een kudde schapen in de Wolvenvallei als onderdeel van het maaibeleid. De schapen eten eerst de sappige bloemen op, waardoor het zaad verdwijnt. Als de schapen later in het jaar zouden worden ingezet, 39

AT-verslag Het Kralingse Bos

dan blijven veel zaden hangen in de vacht en dragen de schapen juist bij aan de verspreiding van het zaad.

De zelfgemaakte zeven

De gedroogde zaden op de zaadzolder

Na deze uitgebreide koffie zijn we naar de zaadzolder gegaan, het doel van ons bezoek. Het beoogde aantal kilo’s verzamelen van zaad was vorig jaar 55 kilo; er is toen 65 kilo! verzameld. Op de vloer op een zeil worden de zaden geschift in 3 tot 4 stappen. Het zaadafval wordt ook gebruikt om te verspreiden langs waterkanten. Op de zolder worden de gezeefde zaden op zelfgemaakte zeven bewaard in grote stellingkasten. Er lagen onder andere valeriaan en kleine kaardebol. Maar ook rode klaver, moerasandoorn en gewone brunel lagen er te drogen.

Het is leuk om de zaden uit ons AT te zien liggen. Al met al een leuke ervaring rijker!

7.1.9 Excursie Bomenbeheer met IVN Rotterdam 17 maart 2019 Door Josien

Josien bij de Canadese Kornoelje

Het thema van deze excursie is het beheer van bomen. Hoe natuurlijk is het Kralingse Bos? Wat voor afwegingen in het beheer worden er gemaakt en wat zit daarachter? Dat willen wij van ons AT natuurlijk graag weten en daarom gaan we met IVN Rotterdam op stap.

40

AT-verslag Het Kralingse Bos

We starten bij het Beach club. Het eerste wat duidelijk wordt is dat voor de (vrijwillige) beheerders belangrijk is hoe het bos eruit ziet - de belevingswaarde. Zo zijn de populieren die bij het zwembadje staan tegelijkertijd rond 1950 geplant - waardoor ze nu aan het einde van hun levenstijd zijn. Wat ze vervolgens hebben gedaan is periodiek bijplanten, zodat er nu vier generaties populieren staan. Dat geeft een mooier beeld, en wanneer dan een boom omwaait is dat minder een probleem.

In dit stuk van het bos vinden ook de festivals plaats - de vrijwilligers vinden dat het teveel is geworden - verstoringen voor dieren, omwonenden en ook voor gebruikers van het bos. Het verenigd bosoverleg (volgens de vrijwilligers een overlegorgaan van mensen die het bos een warm hart toedragen) heeft dan ook ingesproken in de gemeenteraad. Zij hopen dat daardoor minder festivals kunnen plaatsvinden. Een ander voorbeeld waaruit blijkt dat de beeldbeleving belangrijk is, is dat een boompje uit de rode kornoelje wordt gehaald. Het bosje houdt dan een mooie, volle, rode aanblik.

We lopen verder langs wat heuvels - en dan blijkt dat deze er met name zijn omdat ergens anders wat grond is weggehaald, bijvoorbeeld omdat geulen (voor de afwatering) of een plasje is gemaakt. Van oorsprong was dit gebied natuurlijk helemaal vlak. Hier groeien ook berenkauwen, een zeer arbeidsintensief werk om die weg te halen en houden. Maar liefst vijf keer per jaar worden deze gestoken, en dat vijf jaar lang. En nu maar hopen dat ze inderdaad wegblijven!

De excursie-leiders vertellen dat bijzonder genoeg de dennen in het dennengebiedje zich niet verjongen - waarschijnlijk is het hier te nat. Daarom worden watercipressen aangeplant, die wel het gevoel van een dennenbos geven en toch tegen het water kunnen.

Verderop is goed te zien wat de essentaksterfte voor schade heeft aangericht. Hun somberste verwachting is dat maar liefst 90 procent van de essen dood gaat. Ze halen alleen de dode bomen weg, in de hoop dat de andere bomen toch overleven. Ook proberen zij meer resistente soorten te planten.

Uitgelicht: essentaksterfte. Het is ook belangrijk om de es te laten overleven - ongeveer 100 soorten planten, mossen en insecten zijn specifiek afhankelijk van de es.

Deze ziekte wordt veroorzaakt door het vals essenvlieskelkje - een invasieve exoot uit Azie. Het is een schimmel, die in tussen juni en september kleine, witte paddenstoeltjes maakt op de afgevallen bladeren. De sporen die hieruit komen kunnen nieuwe infecties veroorzaken in het blad van gezonde bomen - en de sporen kunnen over grote afstanden worden verspreid. Het zou dus wellicht helpen als de gevallen bladeren worden verwijderd - zouden we daarom wel groenmedewerkers met bladblazers in het bos bezig zien? Met name jonge bomen bezwijken aan essentaksterfte - bij oudere bomen vindt vaak uitloop plaats op de nog levende, gezonde delen. Zo kunnen zij meerdere jaren overleven en opmerkelijk genoeg ook weer (deels) herstellen. Verstandig dus van de vrijwilligers om de oude, aangetaste bomen te laten staan!

Het is ook belangrijk om de es te laten overleven - ongeveer 100 soorten planten, mossen en insecten zijn specifiek afhankelijk van de es.

41

AT-verslag Het Kralingse Bos

De rondwandeling gaat verder langs het beukenbosje. Hier is goed te zien dat veel beuken te lijden hebben van de hoge grondwaterstand. Beuken wortelen aan de oppervlakte, hebben daardoor relatief weinig houvast in de grond en daardoor waaien ze snel om bij storm. In de open plekken komen vervolgens veel zaailingen op, zoals essen en esdoorn.

Deze laten ze staan om het bos wat gevarieerder, en dus meer bestand tegen ziekten, te maken. Overigens is het ook slim - zo heeft een eik een diepe penwortel en past dat goed bij een oppervlakkig wortelende beuk (als het niet te nat is voor de eik). Je kunt ook goed zien dat de grond nog steeds inklinkt aan de wortels die boven de aarde uitkomen.

De rondwandeling eindigt bij het poeltjesgebied. Tien jaar geleden waren daar nog geen poelen, ze zijn aangelegd om de biotoop voor amfibieën te vergroten. Het kost veel werk te voorkomen dat de poelen weer dichtgroeien. Aan de zijkant is meer ruimte gemaakt, zodat de bessenstruiken daar weer zichtbaar zijn. Volgens de vrijwilligers is dat ook prettig voor de vogels, zo hebben zij meer zicht. Voor de poelen wordt nu een onderhoudsplan gemaakt, zodat ook in de toekomst dit gebiedje aantrekkelijk blijft voor zowel de dieren als de mensen.

Kortom, het was een leerzame excursie die een goede indruk heeft gegeven hoe het Kralingse Bos wordt beheerd. Duidelijk is zeker geworden dat de belevingswaarde van het bos een belangrijke rol speelt, en dat die maatregelen worden genomen die positief uitpakken voor zowel mens als dier.

7.2 Fauna 7.2.1 Op muizenjacht met de boswachters Door Mirjam

21 Augustus hadden we afgesproken om met de boswachters Bas en Gerard op muizenjacht te gaan. Alhoewel we wel aan de holletjes gezien hebben dat er muizen voorkomen in het Kralingse Bos hadden we ze nog nooit echt gezien. Dus dit was een mooie kans voor ons om dit wel te doen.

Josien en Bas prepareren vallen

De boswachters hadden 8 inloopvallen meegenomen. Die hebben we samen geplaatst in het beukenvak en de libellenvallei. Dit moest zo strategisch mogelijk. Het moest in de buurt van water maar niet zo dat de muizen natte pootjes zouden krijgen. In de vallen werd van tevoren een lekker

hapje gedaan voor de muizen. Dit was een mengseltje van havermout en pindakaas. Daarna werden ze op scherp gezet en op de grond met wat bladeren erover heen. Hierna moesten we

42

Groene kikker

AT-verslag Het Kralingse Bos

wachten. Als bijvangst vonden we deze middag nog een mooie groene kikker, een dode bosspitsmuis en een baby watersalamander.

Vroeg in de avond gingen we terug met de boswachters om naar de vallen te kijken. Helaas waren ze allemaal nog leeg. Later in de avond zouden de boswachters nog terugkeren naar de vallen na hun beheerwerkzaamheden. Nu was er wel een val waar een bosmuisje in gekropen was. Bas heeft ons foto’s en een filmpje daarvan gestuurd.

Volgens Bureau Stadsnatuur Rotterdam komen er in Rotterdam zeven soorten muizen en drie Gevangen Bosmuisje soorten spitsmuizen voor. Het is mij niet bekend of deze ook allemaal voorkomen in het Kralingse Bos. Het is wel leuk dat we in ieder geval twee soorten hiervan hebben gezien.

Het is mogelijk dat we meer succes gehad zouden hebben met de vallen als we ze langer hadden laten staan. Een andere manier om erachter te komen welke soorten muizen er in een gebied voorkomen is om braakballen van uilen te zoeken en vervolgens uit te pluizen. Met de schedels van de muizen die daarin voorkomen kunnen de soorten gedetermineerd worden. Dit laatste hebben we niet gedaan.

Dode spitsmuis

7.2.2 Vleermuizenexcursie in het Kralingse Bos Door Lisa

Op 29 augustus 2019 wordt tijdens ‘de Nacht van de Vleermuis’ een vleermuizenexcursie verzorgd door de boswachters van het Kralingse Bos en Bureau Stadsnatuur Rotterdam (BSR) onder de bezielende leiding van BSR-ecologen Andre de Baerdemaker en Sander Elzerman. Twee van de aanwezige boswachters zijn tevens onze medecursisten van de IVN-Natuurgidsenopleiding.

De verzamelplaats is de kinderboerderij de Kraal naast ons AT. Voordat de excursie begint, worden eerst twee dwergvleermuizen losgelaten, die

43

AT-verslag Het Kralingse Bos

door Vogelklas Karel Schot zijn opgevangen. In Rotterdam komen wel 10 verschillende soorten vleermuizen voor en in het Kralingse Bos. We gaan op pad en lopen een korte route door ons AT met meerdere Batdetectors of Batboxes, dit zijn apparaatjes waarmee het ultrasone geluid van de vleermuis hoorbaar gemaakt kan worden voor onze mensenoren. De frequentie van een vleermuis zit boven de 18 KHZ die een mens kan horen. Het ultrasone geluid dat de vleermuizen maken Batdetector Vleermuizenkast gebruiken zij om hun weg te bepalen zonder ergens tegenaan te vliegen. Ook gebruiken zij dit geluid om hun prooi te vinden en om hun vliegroutes te bepalen. Vleermuizen hebben vaste vliegroutes tussen hun verblijfplaats en de foerageerplaats. De verblijfplaatsen veranderen gedurende het jaar; zo hebben zij zomer- en winterverblijven, paarverblijven en kraamverblijven. In de kraamverblijven blijven de vrouwtjes samen met de jongen, ze zorgen met elkaar voor de nieuwe aanwinsten. De mannetjes blijven alleen in de zomerverblijven achter. De verblijven in het Kralingse Bos zijn boomholtes, bijvoorbeeld een verlaten spechtennest, en speciale vleermuiskasten.

Eind augustus is paartijd voor de vleermuizen, dus dat betekent dat de mannetjes op zoek gaan naar de vrouwtjes. De ecoloog-gids wijst ons op de rosse vleermuis en hoopt dat we zijn lokroep kunnen horen (wat helaas niet zo zal zijn). De rosse vleermuis is de grootste vleermuis van Nederland en is een vroege vlieger, dus vaak als eerste te zien in de avond.

Ook horen en zien we de gewone dwergvleermuis, dit is de meest voorkomende kleine vleermuis in Nederland, de ruige dwergvleermuis en de laatvlieger. Zijn naam zegt het al, deze vleermuis is later op de avond te horen. Een heel bijzondere ervaring naast het detecteren van de vleermuizen, was het roepen van een vrouwtjes bosuil.

Prachtig om te horen in het donkere bos!

De Rosse vleermuis

De nachtcamera

44

AT-verslag Het Kralingse Bos

Ter afsluiting van de excursie liepen we terug naar de kinderboerderij waar de boswachters meerder nachtcamera’s hadden geplaatst. De camera’s waren gericht op het water achter de Rietkraag. Dit was heel bijzonder, want zo konden we de watervleermuizen observeren.

Het krioelde boven het water, zoveel exemplaren. De watervleermuizen vingen insecten boven het water.

Het was een zeer bijzondere avond, waarin het gelukt was om meerder soorten vleermuizen te zien en te horen in ons eigen AT! 7.2.3 Vogels Door Mirjam

Mannetjesfazant in de Heemtuin

Het Kralingse Bos is rijk aan vogels. Dit is waarschijnlijk te danken aan de relatieve ouderdom van het bos waardoor er voldoende voedsel en schuilplaatsen te vinden zijn.

De vogels hier zijn opvallend tam. De hierboven gefotografeerde fazant kwam naar mij toe toen ik hem op de gevoelige plaat wilde vastleggen. Hierdoor kwam zijn staart niet in zijn geheel op de foto. Waarschijnlijk hoopte hij dat ik een lekker hapje voor hem had. Ook de blauwe reiger en nijlgans in de fotocollage lieten zich heel dichtbij benaderen. De knobbelzwaan broedde zelfs vlak naast de vlonders in de Heemtuin.

Sommige vogels hoor je alleen maar en zie je slechts heel zelden. De kleine karekiet bijvoorbeeld hebben we in de maand mei gehoord en niet gezien. Ze houden zich op tussen het riet. Deze vogel is een zomergast.

Andere vogels hoor je luid en duidelijk en laten zich makkelijk zien. De halsbandparkiet kun je niet over het hoofd zien. Deze vogel is een (invasieve) exoot, net als de fazant en de nijlgans. De boswachters proberen het ganzenbestand in het Kralingse Bos binnen de 45

AT-verslag Het Kralingse Bos

perken te houden. Dat doen zij door de nesten op te sporen en in elk nest maar twee eieren te laten zitten (mondelinge informatie Bas Groeneveld).

Het hele jaar hebben we zwarte kraaien, kauwen, pimpel- en koolmezen, winterkoninkjes en roodborsten gezien en gehoord. Met deze laatste is iets aparts aan de hand. Het zijn geen standvogels, maar op het moment dat onze roodborsten naar het zuiden vertrekken komen soortgenoten uit Duitsland, Polen en de Scandinavische landen hier overwinteren.

Zo lijkt het net of ze nooit weg gaan of weg geweest zijn.

Een mooi moment was het toen de gierzwaluw zich liet zien boven de plas. Wat een luchtacrobaten! Gierzwaluwen doen alles in de lucht behalve broeden en dat doen ze in ons land het liefst in gebouwen met geschikte holtes bij gebrek aan rotsen en kliffen. Behalve gierzwaluwen hebben we ook boeren- en huiszwaluwen gezien in de zomerperiode.

Binnen ons adoptieterrein hebben we verschillende (mini-)milieus. Afhankelijk van de voorkeur van de vogel kun je hem daar vaak aantreffen. Zo troffen we in de winter goudhaantjes aan tussen de naaldbomen en gaaien aan de bosrand van het poeltjesgebied.

Deze winter is er een invasie van gaaien geweest (mondelinge informatie Sander Elzerman).

Het spreekt vanzelf dat de watervogels zich vooral op de plas laten zien. Een opvallende soort op de plas is de aalscholver. Dit omdat ze met velen zijn. Vooral in oktober zaten er heel veel. Zouden dit trekkende aalscholvers uit het Oostzeegebied en Noord-Duitsland geweest zijn?

De meest spectaculaire vogels binnen ons gebied zijn de roofvogels. We hebben regelmatig buizerds waargenomen en zelfs een sperwer. Helaas was deze laatste wel dood. Hij was bij de beheerder van de Heemtuin, Theo, gebracht die hem zou laten opzetten.

De allermooiste vogel die we hebben mogen aanschouwen binnen ons AT is zonder twijfel de ijsvogel. Deze heeft gebroed in de Heemtuin. De eerste keer werden de vogels helaas verstoord door mensen, maar het tweede legsel is goed gegaan.

Omdat vogels herkennen en vooral het herkennen van vogelgeluiden een vak apart is hebben we hulp gevraagd aan twee experts op dit gebied. In mei hebben we hulp gehad van de boswachter Bas Groeneveld en in januari van Sander Elzerman (ecoloog Bureau Stadsnatuur Rotterdam, voorzitter Natuurvereniging Eiland IJsselmonde en coördinator vogelwerkgroep). We hebben van beide heren veel geleerd. Hieronder staan de waargenomen vogels op deze dagen.

13 mei ’19:

holenduif in nestkast van bosuil, zwartkop, grote bonte specht, staartmees, koolmees, grauwe gans + pulletjes, nijlgans, zanglijster, winterkoning, tjiftjaf, kuifeend, ekster, roodborst, groenling, pimpelmees, merel, waterhoen, meerkoet.

46

AT-verslag Het Kralingse Bos

23 januari ’20:

grote bonte specht, spreeuw, vuurgoudhaan, kauw, aalscholver, kokmeeuw, kuifeend, groene specht, koolmees, pimpelmees, blauwe reiger, gaai, ijsvogel, winterkoning, merel, vink, zwarte kraai, roodborst, houtduif, brilduiker, krakeend, dodaar, tafeleend, fuut, boomkruiper, goudhaan, appelvink, koperwiek, holenduif, soepeend~, waterhoen, meerkoet, nijlgans, kolgans, slechtvalk. De laatste twee soorten vlogen slechts over. ~Eigenlijk is de soepeend geen aparte soort. Het is een aanduiding van een wilde eend die in het verenkleed sporen heeft van gedomesticeerde eenden (vaak witte veren).

Van links naar rechts en van boven naar onderen: staartmees, nijlgans, zanglijster, soepeend met pulletjes, blauwe reiger, halsbandparkiet, knobbelzwaan met eieren

47

AT-verslag Het Kralingse Bos

7.2.4 Libellen en Juffers Door Lisa

Het Kralingse Bos staat, ondanks dat het een bos is, bekend om de vele verschillende soorten aanwezige libellen en juffers.

Dit komt allereest door de open stukken in het bos; de Wolvenvallei waar water doorheen stroomt Garry en Mirjam aan het spotten en de Heemtuin die aan het water ligt, maar zeker ook door het intensieve ecologische beheer wat de afgelopen paar jaren is uitgevoerd. In meerdere gebiedjes van ons AT hebben wij veel libellen en juffers gezien. In de Rietkraag (A), bij de Vistrap (G), in de Heemtuin (H) en uiteraard in en bij de Libellenvallei (D).

Het was, bij mij in ieder geval, onbekend wat nu het verschil is tussen een libel en een juffer.

De orde der libellen (Odonata) bestaat uit twee onderorden. Allereerst de onderorde van de libellen (Anisoptera wat ongelijkvleugeligen betekent), en de onderorde van de juffers (Zygoptera wat gelijkvleugeligen betekent).

Het meest duidelijke verschil waaraan je een libel of een juffer kunt herkennen, is dat een libel in rust de vleugels gespreid houdt en een juffer juist de vleugels gesloten naar achteren vouwt. Daarnaast zijn de vleugels van de libel aan de voorkant smaller dan de vleugels aan de achterkant, vandaar ongelijkvleugelige. Ook hebben de libellen een groter breder achterlijf en een kop met grote ogen aan de voorkant die elkaar (bijna) raken. De Juffers daarentegen hebben vier gelijkvormige vleugels en een dun achterlijf met op hun kop ogen aan de zijkant.

In het afgelopen jaar hebben wij in verschillende perioden juffers en libellen gezien. De eerste juffers hebben wij in de maand April gespot in de Rietkraag. In de maand mei kwamen de eerste libellen in de Libellenvallei en de Vistrap met een hoogtepunt in juni.

Vervolgens een korte afname totdat in Augustus weer een opkomst van libellen te zien was.

De eerste paar maanden hebben wij zelf geprobeerd de juffers en libellen te determineren, maar dat was heel moeilijk. Gelukkig kregen wij een goede hulp, namelijk Garry Bakker van Bureau Stadsnatuur Rotterdam (BSR). Garry is ecoloog en gespecialiseerd in onder andere libellen. Hij wilde graag met ons het AT doorlopen, temeer hij zelf kort geleden een primeur had; hij heeft als eerste de bruine korenbout in het Kralingse Bos gespot.

48

AT-verslag Het Kralingse Bos

Allereerst de juffers: in Nederland onderscheidt men vier families van juffers: de beekjuffers, de pantserjuffers, de waterjuffers en de breedscheenjuffers. In het Kralingse Bos komen met name de waterjuffers en de pantserjuffers voor. Het is een vak op zich om de juffers van elkaar te kunnen onderscheiden. In Nederland komen er al 15 verschillende soorten waterjuffers voor! In het Kralingse Bos zes, te weten de variabele waterjuffer, het lantaarntje, de watersnuffel, de oever waterjuffer, grote roodoogsjuffer en de vuurjuffer. Ze zijn in de Heemtuin, de Vistrap en op de oever van de Libellenvallei te vinden. Deze juffers zijn van elkaar te onderscheiden op basis van de kleuringen van de segmenten van hun achterlijf. Het achterlijf bestaat uit 10 segmenten! De segmenten worden bij de determinatie voor het gemak genummerd, zodat bijvoorbeeld het lantaarntje is te herkennen aan S8 dat blauw gekleurd is. Om het moeilijk te maken zijn ook nog eens de vrouwtjes en de mannetjes verschillend van kleur. De mannetjes van de lantaarn zijn te onderscheiden door de blauwe kleur van S8. Maar bij de vrouwtjes zijn deze segmenten variabel. En om het echt moeilijk te maken zijn de mannetjes gedurende hun leven verschillend van kleur; als jong juffertje zijn ze gekleurd zoals de vrouwtjes. Verder komt er in ons AT de houtpantserjuffer voor. Ik vind deze werkelijk prachtig! Bronsgroen gekleurd.

Deze is met name in de Heemtuin te vinden.

De watersnuffel

De houtpantserjuffer

bruine korenbout

De libellen: In Nederland zijn 71 verschillende soorten te vinden onderverdeeld in vijf families; de glazenmakers, de rombouten, de bronlibellen, de glanslibellen en de korenbouten. In het Kralingse Bos zijn in ieder geval de glazenmakers en de korenbouten te spotten. Als eerste in het jaar, eind mei, was daar de vroege glazenmaker. Prachtig om te zien. Bij de Vistrap wemelde het van deze libel! Op 6 juni 2019 gingen wij met Garry van BSR een rondje lopen door ons AT. Met name de oeverkant van de Libellenvallei en de Vistrap hebben we bezocht; de! vindplekken in deze periode. Het was spannend of we de pas ontdekte bruine korenbout konden vinden, maar dat lukte! Ook de gewone oeverlibel, de heidelibel, de grote keizerlibel en de vroege glazenmaker waren nog te zien. Garry is naast libelle-kenner, tevens ook vogelaar; hij wist dat de buizerd een nest in de buurt moest hebben. Wij zijn daar naar op zoek gegaan. Wij zagen de buizerd wel in de lucht rond 49

AT-verslag Het Kralingse Bos

cirkelen, maar helaas het nest niet gevonden. Wat we wel tegenkwamen, waren tientallen atalanta’s die opeens naast een bospad opvlogen. Een wonderschoon moment! Later in het seizoen, in augustus, hebben we nog de verschillende rode heidelibellen gezien. De libellen zijn wat makkelijker uit elkaar te houden, aangezien bijna ieder soort wel zijn eigen kleur of tekening heeft. De mannetjes en de vrouwtjes zijn van elkaar te onderscheiden aan de hand van het geslachtsorgaan. Wij hebben dat niet kunnen doen uiteraard, probeer maar eens een libel te vangen!

Vrouwtje van de heidelibel

Hoe verloopt de groei en de ontwikkeling van een libel? De eitjes van de libellen worden afgezet in of vlakbij water. De eitjes van de rombouten hebben een kleverig laagje waardoor ze vastgehecht aan de bodem zitten, zodat de eitjes niet wegspoelen. De eitjes van de heidelibel hebben een ondoordringbaar laagje dat hen beschermd tegen uitdroging. De eitjes komen na een paar weken uit. De larve die uit het eitje komt is een prolarve; een klein wormachtig diertje met om hem heen de eihuid.

Wanneer de prolarve zich plaatst op een plant treed de eerste vervelling op en verschijnt de larve. De larven van de libellen ondergaan een serie van wel negen tot zestien vervellingen voordat de larve uitsluipt; dit is het stadium van de geboorte van de volwassen libel! De ontwikkelingsduur van de larven door onvolledige gedaantewisselingen kan wel zo’n 1 tot 2 jaar duren en speelt zich voornamelijk onder water af. Tijdens het onderzoeken van de waterkwaliteit zijn wij meerdere libellenen jufferlarven tegengekomen (zie opdracht waterkwaliteit).

Uitsluiping libelle is mislukt Wanneer de libel is uitgeslopen leeft het nog een aantal 50

AT-verslag Het Kralingse Bos

weken. Vaak binnen een paar dagen nadat de eitjes zijn uitgezet sterft het. Soms gaat het uitsluipen niet goed en sterft de libel vroegtijdig (zie foto). De paring vindt plaats via een zogenoemd paringswiel (Carrousel). Het achterlijf bestaat uit meerdere segmenten en is zeer buigzaam. Hierdoor kunnen de libellen een paringswiel vormen. Bij het begin van de paring wordt het vrouwtje vastgepakt achter de kop door het mannetje en gaan ze in tandem vliegen. Daarna wordt het paringswiel gevormd doordat de onderlijven naar elkaar toe worden gebracht en brengt het mannetje het sperma over naar het vrouwtje. Het vrouwtje gebruikt het sperma bij de eiafzet, dan vindt de bevruchting pas plaats. Tijdens de tandem en het paringswiel kunnen de libellen gewoon vliegen.

De Tandem van vuurrode heidelibel mannetje en vrouwtje

7.2.5 Kralingse Bos dierensporen Door Josien

Ik had mij al opgegeven voor de cursus dierensporen van Weylin Tracking toen ik hoorde dat ik kon deelnemen aan de Natuurgidsen-opleiding. De dierensporen-cursus moet dus even wachten, maar wel aanleiding genoeg om in ons AT-verslag een hoofdstuk aan dierensporen te wijden!

Dieren laten, als je goed oplet, veel sporen na. Loopsporen zoals de ‘olifantenpaadjes’ bijvoorbeeld, of de glijbaan van de bever. Aan de loopsporen kan je ook veel aflezen: hebben ze bijvoorbeeld nagels (zoals knaagdieren) of hebben ze hoeven? In het Kralingse Bos hebben we, behalve de sporen van schapen, hier niet veel van gevonden. Vraatsporen hebben we wel gevonden, zoals bijvoorbeeld de afgegeten kegel door een muis (maart).

Ook sterrenschot en de pluk-plek van een buizerd zijn onze vraatspoor-vondsten. Ook aan 51

AT-verslag Het Kralingse Bos

uitwerpselen kan je veel aflezen, maar helaas vonden we hier niet meer dan de konijnenkeutels. Hun schuil- en slaapplaatsen zijn we wel steeds meer gaan ontdekken.

Bijzonder daarbij vond ik dat verschillende vogeltjes ook verschillende wensen ten aanzien van nestkastjes hebben. Karkasjes hebben we ook gevonden. Geursporen zijn ons niet opgevallen. Als laatste dierenspoor zijn we braakballen tegen gekomen.

De indeling van de dierensporen is naar maand van de vondst.

Maart 2019

Sterrenschot van een buizerd Op 5 maart 2019 vonden wij sterrenschot, op kaviaar lijkende zwarte eitjes van een amfibie, samen met ingewanden op een grote omgevallen boomstam. Het waren langgerekte ingewanden (eileiders) en iets ondefinieerbaars.

Een amfibie is hier te pakken genomen op haar tocht vanuit haar winterslaapplek naar het voortplantingswater, in ons geval een poeltje. Wij denken dat het een buizerd was omdat de eileiders al voor het opeten waren verwijderd, want wij vonden zowel de zwarte eitjes als de eileider. Een reiger is niet zo handig, bij hem zwelt het eiwit dat rondom het eitje zit in zijn maag op, waardoor hij gaat braken. Wij denken dat het geen marterachtige was omdat dit juist de plek is waar wij de buizerd altijd zien vliegen. Volgens de laatst bekende inventarisatie ‘briefvogels van het Kralingse Bos’ was in 2010 geen nestplek van de buizerd bekend (inventarisatie 2010 bSR), dit jaar schijnt wel een nestplek aanwezig te zijn in het bos.

De braakbal van een kraai Ook in maart vonden we in het open veld een braakbal. Aan de hand van de zoekkaarten hebben wij geconcludeerd dat het een braakbal van een kraai moet zijn: er zaten geen botjes in, maar wel resten van planten en steentjes. De braakbal zou dus van een kraai kunnen zijn. Zitten er in een braakbal veel botjes, dan is hij van een uil. Hopelijk vinden we nog een braakbal van een buizerd: niet veel botjes, en ook geen resten van planten, insecten en steentjes!

52

AT-verslag Het Kralingse Bos

De maaltijd van een muis In het dennenbos staan sparren, dennen, lariksen en moerascypressen. In maart zagen we veel keurig netjes aangevreten dennenappels. Volgens de IVN zoekkaart is het dan de maaltijd geweest van een muis. En dan zou natuurlijk prima kunnen, want de holletjes zijn vlakbij!

Exoten In maart vonden wij bij een excursie o.l.v. IVN Rotterdam in het water een dode geelwangschildpad (volgens Marius). Waarschijnlijk een ongewenste huisgenoot… verrassend genoeg houdt deze schildpad, in tegenstelling tot andere schildpadden, geen winterslaap. Het water mag echter niet kouder worden dan 18 graden, dus ze zijn in de Nederlandse wateren ten dode opgeschreven..

APRIL 2019 Sperwer plukplek Een bijzondere vondst in de Heemtuin, een sperwer plukplek. Op een plukplek verwijdert de vogel de veren van de prooi. Hij zat hier op een boomstam, wat verscholen op een rustig plekje.

Vogels trekken de veren met punt en al uit, dit in tegenstelling tot zoogdieren. Zoogdieren knagen de veren namelijk af, en dus vind je groepjes veren, vaak aan elkaar gekleefd door het speeksel, en zonder punt.

Overigens schijnen de vogels ook vaak te poepen na het eten, je zou dit moeten kunnen terugvinden door een rechte witte streep urine naar achteren… Helaas wist ik dit nog niet, dus we weten ook niet of deze sporen hier ook te vinden waren.

Theo van de Heemtuin liet ons ook een dode sperwer zien. De sperwer is in de diepvries gezet en zal worden opgezet.

53

AT-verslag Het Kralingse Bos

Uilenbraakbal Onder de nestkast van een uil vonden we een braakbal en ook veel veertjes. De bal wordt nog een keertje uitgeplozen, hij ligt op het moment van schrijven van dit rapport in de diepvries om alle eventuele nog levende beestjes uit te roeien.

Gallen……

In het bos hebben we verschillende soorten gallen gevonden. Gallen kunnen door verschillende soorten organismen worden veroorzaakt, door wespen, muggen maar ook door schimmels. Hier twee voorbeelden van gallen op een eik, veroorzaakt door wespen.

Op de rechter foto is een aardappelgal te zien, waarvan er nu, in april, tientallen in de eikenbomen hangen. Hierin wonen de larven van de aardappelgalwesp, soms wel dertig per gal. In de zomer vliegen de volwassen galwespen (zowel mannetjes als vrouwtjes) uit om een bijzondere cyclus te doorlopen. De bevruchtte vrouwtjes kruipen in de grond en leggen hun eitjes op de wortels van de eiken. Deze larfjes maken ook gallen maar nu op de wortels van de eik. In februari komen alleen vleugelloze vrouwtjes uit de wortelgallen, die helemaal naar boven lopen om een cluster van eitjes in de bladknoppen van de eik af te zetten.

Doordat ze ook wat gif in de bladknop spuit gaat deze zwellen en wordt zacht en uiteindelijk ontstaan de gallen (bron Arnold van Vliet, de Natuurkalender).

De linkerfoto toont een knoppergal, die gevormd wordt in een eikel. Daarom ook de grillige vorm. Ook deze soort kent twee generaties - in de lente ontwikkelen zich de mannelijke en vrouwelijke dieren in kleine galletjes, en in de zomer komen de knoppergallen waarin alleen vrouwelijke galwespen zitten.

54

AT-verslag Het Kralingse Bos

Allemaal beestjes

Op, of liever gezegd aan, een oude boomstronk hing iets te krioelen.. allemaal gele kleine spinnetjes… dit zijn allemaal baby kruisspinnen. De eitjes hebben overwinterd in een cocon, en in het voorjaar komen ze uit. Ze leven de eerste week van het voedsel in hun dooier. Daarna klimmen ze zo hoog mogelijk in de boomstronk, en laten ze uit hun achterlijf een lange draad de lucht in zweven. De wind pakt de draad op en zet het kleine spinnetje misschien wel honderden meters verder weer neer.

Jonge spinnetjes bouwen een kleiner nest dan volwassen spinnetjes. Pas het volgende jaar zijn de kruisspinnen volwassen, hun web kan dan wel een doorsnede van 60 centimeter hebben.

MEI 2019 Dode beesten Als je erover nadenkt is het eigenlijk bijzonder hoe weinig dode beesten je in een bos ziet.

Gaan ze dood in hun holen, worden ze snel opgegeten of …..

Soms heb je geluk en vind je een skeletje.

Dit skelet is waarschijnlijk van een konijn (hazen schijnen niet in het Kralingse Bos te zijn) want achter de snijtanden zit nog een tweede paar mini-snijtanden, en knaagdieren hebben zo’n tweede paar niet. Een ander verschil met knaagdieren is dat konijnen en hazen hun voer malen door rondjes te draaien met hun kaken, en knaagdieren hun onderkaak alleen van achter naar voren kunnen bewegen. Overigens behoren konijnen tot de haas-achtigen (orde Lagomorpha), en zijn het dus geen knaagdieren (orde Rodentia)!

In het Kralingse Bos zien we veel konijnenholen en konijnenuitwerpselen. Ook zien we aangevreten boombast, wat wijst op konijnen.

55

AT-verslag Het Kralingse Bos

JUNI 2019 Eikenprocessierups De nesten van de vele eikenprocessierupsen waren het meest opmerkelijke dierenspoor in juni. Hierover in § 8.3 meer.

JULI 2019 Elzenhaantje Soms zie je zo’n aangevreten boom - omgekrulde, bruine bladeren met gaten erin.

Hoogstwaarschijnlijk gaat het dan, zeker als het een els, hazelaar of populier of wilg, om het Elzenhaantje. Dit kleine kevertje van zo’n 6 a 7 millimeter groot, eet zich een weg door de bladeren en laat dan echte “vensters” in het blad achter, de zgn. venstervraat. Het zijn overigens met name de larven die schade aanrichten: zij moeten er immers nog van groeien.

Over het algemeen kan het geen kwaad en herstelt de boom zich weer volledig.

AUGUSTUS 2019 De woning van de ijsvogel Een van de meeste bijzondere ervaringen in het Kralingse Bos was toch wel de ontmoeting met de ijsvogel. In de heemtuin is in een omgevallen boom een ijsvogelwand, met verschillende nestgaten. Achter elk nestgat, met een doorsnede van ongeveer 5 centimeter, zit een gang met een lengte van 30 - 100 centimeter. Aan het eind zit een ronde nestkamer.

Omdat een ijsvogelpaar wel vier nesten kan grootbrengen, zijn er ook meer nestgaten bij elkaar - want de ouders beginnen al met het volgende nest als het eerste legsel nog niet is uitgevlogen. Overigens zijn verstoringen door over-enthousiaste vogelaars, zeker in het begin van het broedseizoen, een groot risico. De vogels trekken hierdoor weg en moeten opnieuw aan de slag om een nest te bouwen.

56

AT-verslag Het Kralingse Bos

SEPTEMBER 2019 Gaatjes in de boom Allemaal gaatjes in de boom - wie zouden daar hebben gewoond? Het zouden gaten kunnen zijn van schorskevers, die ze nodig hebben om onder de bast van de boom te komen. Onder de bast maken ze vraatgangen, en leggen ze eitjes in moedergangen. De larven eten zich dan weer een weg vanuit de moedergang, zodat je een specifiek patroon krijgt. Dat hebben we nog niet gevonden in het bos. Als de larven verpopt zijn eten ze zich door de schors heen naar buiten.

OKTOBER 2019 Dat was lekker Het is natuurlijk weer de tijd van de paddestoelen. Ze staan in alle soorten en maten in het bos, knotsen, trillers, kluiven en boleten. En soms denk je - daar heeft vast iemand een lekker maaltje aan gehad. En dat kan natuurlijk, want ook dieren eten paddenstoelen. En in tegenstelling tot de mens weten zij wel feilloos wat goed voor hen is.

NOVEMBER 2019 Het meest bijzondere aan de natuur vind ik de complexiteit en verscheidenheid. Je vindt een blad met vreemde sporen en googelt wat het zou kunnen zijn. Je komt al gauw bij ‘bladmineerders’ uit. Deze beestjes zitten in het blad, waar ze de binnenkant wegvreten. Er ontstaan dus holtes tussen de twee bladhelften en dat zijn bladmijnen.

En die beestjes kunnen dan rupsen van bladminerende vlinders zijn, bladwespen, kevers en vliegen. En al die beestjes maken weer verschillende soorten mijnen: gangmijnen, vouwmijnen, blaasmijnen, vlakmijnen. En ze kunnen ook vruchten, naalden, schorsen en stengels mineren…. Kortom een hele wereld op zich. Ik vind het al mooi om te weten dat er beestjes bestaan die zich een gang weten te banen door een blad.

57

AT-verslag Het Kralingse Bos

DECEMBER 2019 Iets te veel bessen?

Soms vind je iets in het bos waarvan je denkt: wat is dit nu weer….. een roestbruine vlek, nog wat nattig in het midden… het eerste waar ik aan dacht was - iemand soms teveel bessen gegeten?

Dat zou natuurlijk best kunnen, want vogelpoep is plas - het witte komt van de ammoniak - en poep - het kleine bruine in het midden - tegelijk. Vogels hebben namelijk geen afzonderlijke urineblaas, waarschijnlijk om gewicht te besparen. De kleur van de poep is afhankelijk van de voeding - vogels die vlees en vis eten hebben vaak witte poep, en ganzen, die gras eten, procederen veel donkerder poep. Maar goed, wel een vreemde plek om te poepen, dus op internet maar eens gezocht op ‘roestbruine vlek op boom’. Dan blijkt dat het een bastbloedingsziekte is, die bijvoorbeeld voorkomt op kastanjebomen. Het is nu duidelijk dat het om een ziekte gaat (en eigenlijk hoort dit onderwerp hier dus niet thuis ;-) JANUARI 2020 De schorskever De schorskever is een gemeen beestje.

De mannetjes-schorskever boort zich in bij voorkeur een spar graaft daar een paringskamer. Vervolgens paart hij met verschillende vrouwtjes, die in een moedergang eitjes leggen. De larven graven dan weer, ze moeten tenslotte toch eten, weer gangen vanaf de moedergang. Als de larven volgroeid zijn boren ze zich een weg naar buiten.

In de bast van deze bomen zie je dan ook veel kleine gaatjes.

Het risico bestaat dat de larven zich letterlijk rond de boom eten, waardoor de sapstroom wordt onderbroken. En dan gaan de bomen dood.

TOT SLOT Na bijna een jaar dierensporen speuren in het Kralingse Bos weet ik het zeker: ik wil de cursus Dierensporen doen! En dan niet eens zo zeer om exact te leren welk spoor van welk beest is, maar wel om me te blijven verwonderen over al die verschillende leefwijzen van dieren en de verscheidenheid in sporen die zijn achterlaten.

58

AT-verslag Het Kralingse Bos

7.2.6 Overige bewoners Door Mirjam

Tot onze schrik woonde er plotseling wel een heel onverwachte diersoort aan de rand van de libellenvallei. Het was een (verwarde) man die op een dag tegen ons stond te schelden. Hij had het zichzelf gemakkelijk gemaakt met een tentje en een fiets. De boswachters hebben geprobeerd contact te krijgen met de man maar konden niet veel beginnen omdat je niet zomaar Bewoning van bosrand iemand uit zijn huis kan krijgen. We hebben de man hierna niet meer gezien maar het tentje was pas aan het eind van het jaar verwijderd.

7.3 Schimmels 7.3.1 Paddenstoelen Door Mirjam

Schimmels hebben geen bladgroen en worden daarom niet tot planten gerekend. Bij de meeste hogere schimmels zijn de cellen gegroepeerd tot vertakte draden, de hyfen die samen zwamvlokken of mycelia vormen. Wanneer zwamvlokken samen smelten ontstaat er een vruchtlichaam wat uiteindelijk resulteert in een paddenstoel.

Veel paddenstoelen zijn nuttig. Zij spelen een grote rol in het opruimen van organisch materiaal in de natuur. Er zijn in Nederland meer dan 5500 soorten bekend. Ze kunnen ingedeeld worden op verschillende manieren. De meest gebruikte manier om paddenstoelen te determineren is gebaseerd op de manier waarop sporen zijn opgeslagen in de paddenstoelen: plaatjeszwammen, gaatjeszwammen, stuifzwammen en slijmzwammen. Paddenstoelen produceren enorme hoeveelheden sporen om zich voort te planten. Door de sporen op te slaan op de lamellen van plaatjes bijvoorbeeld kunnen ze de oppervlakte vergroten waarop zoveel mogelijk sporen kunnen worden gevormd.

Paddenstoelen kunnen ook worden ingedeeld naar hun voedselbron. Je hebt saprofyten die leven van dood organisch materiaal. Een voorbeeld hiervan zijn de vele elfenbankjes die je ziet in het Kralingse Bos. Je hebt ook paddenstoelen die leven in symbiose met planten. De schimmel helpt bij de opname van water en voedingsstoffen en krijgt daarvoor in ruil suikers van de plant. Een voorbeeld hiervan is de rodekoolzwam. Deze heeft een bijzondere rol bij de verzorging van zaailingen van beuken. Hij zorgt er namelijk voor voedseltransport tussen de oude boom en de zaailing. Als laatste heb je de parasieten onder de paddenstoelen. Deze groeien voornamelijk op verzwakte bomen. Als de boom uiteindelijk dood gaat dan gaan ze verder als saprofyt. Voorbeelden hiervan zijn tonder- en berkenzwammen.

59

AT-verslag Het Kralingse Bos

Sommige paddenstoelensoorten zijn eetbaar maar er zitten ook zeer giftige soorten tussen.

De groene knolamaniet die we ook in het Kralingse Bos hebben gevonden behoort tot de laatste soort. Op het moment dat wij hem zagen had hij de kenmerkende groene kleur.

Maar in bepaalde fases van zijn levenscyclus lijkt hij erg op een champignon. Jaarlijks overlijden hier mensen aan.

Het Kralingse Bos is rijk aan paddenstoelen. Dat viel ons al vanaf het begin af aan op. Daarom hebben we vrij snel enkele leden van de Paddenstoelenwerkgroep van de Natuurvereniging Eiland IJsselmonde gevraagd om met ons mee te lopen om ons op weg te helpen. De paddenstoelenwerkgroep loopt altijd eerst voor en neemt de exemplaren mee die nader onderzoek behoeven m.b.v. microscoop en naslagwerken. Dit hebben zij 30 april o.a. gedaan met de oranje zwammetje die we vonden onderin ons minibiotoop. Het bleken wimperzwammen te zijn. Op de foto zie je heel duidelijk de wimpers zitten.

Klara, Elly en Lucette van de paddenstoelenwerkgroep

Wimperzwammetjes

Bij de Spaanse aak vonden we een kogelhoutskoolzwam.

Een oud en droog exemplaar lag op de grond naast de boom. Deze hebben we opengesneden om de ringen te bekijken. Zie foto hieronder.

Doorgesneden kogelhoutskoolzwam

60

AT-verslag Het Kralingse Bos

Met hulp van de paddenstoelenwerkgroep hebben we de volgende soorten gevonden: 30 april: Vergroeide kogelzwam, roestbruine kogelzwam, kogelhoutskoolzwam op overhangende tak, teervlekkenzwam op overhangende tak, gewoon elfenbankje oudere exemplaren, ruig elfenbankje, zwerminktzwam (op diverse plaatsen gevonden), bloedweizwam ofwel blote billetjes (Lycogala epidendrum), plooirokje (gevonden in het gras), gezoneerde vlekplaat, echt judasoor, vermoedelijk de oranje schorszwam of korstzwam (peniophora incarnata), dikrandtonderzwam. Bij de Spaanse aak een kogelhoutskoolzwam. Bij de minibiotoop: gewone wimperzwam. Langs de wegberm: voorjaars pronkridder.

8 oktober: Parasolzwam, schorsmycena, judasoor, platte toFnderzwam, elfenbankje, paarse schijnridderzwam, doolhofzwam, inktvlekzwam op esdoornblad, sombere honingzwam, rizomorf, kale inktzwam, zwavelkopjes, bundelzwam, platte tonderzwam met tepelgallen (breedvoetvlieg), geweizwam, schorsmycena, zwartplaat franjehoed, vals essenvlieskelkje, berkenzwam, geel kussentje, roodporiehoutzwam, heksenboter, witte trilzwam, melksteelmycena, trechterzwam, meniezwam, anijschampignons, langsteel franjehoed, satijnvezelkop, beukwortelzwam, kogelhoutskoolzwam, asgrauwe kaaszwam, roestbruine kogelzwam, groene knolamaniet, aardappelbovist, schelpzwam, honingzwam, grijze korstzwam, lakzwam, reuzenzwam, grote stinkzwam, gestreepte nestzwammetjes, gekraagde aardsterren.

Buiten deze soorten om hebben we zelf ook nog leuke soorten gevonden zoals rode en oranje bekerzwammen, houtknotszwam oftewel dodemansvingers, kleine stinkzwam, witte kluifjeszwammen, oesterzwammen, zadelzwam, zwavelzwam, witte oorzwammetjes, plooivoetstuifzwam, gele trilzwam, rodekoolzwam en ozonium. (Ozonium is luchtmycelium van bepaalde inktzwammen. Het lijkt net goudkleurig haar.)

In de herfst vond een ware paddenstoelenexplosie plaats. We hebben ons vergaapt aan alle soorten paddenstoelen die zich openbaarden. In de onderstaande figuur staat een kleine impressie van wat wij zoal tegen zijn gekomen.

61

AT-verslag Het Kralingse Bos

Impressie van de gevonden paddenstoelen. Van links naar rechts en van boven naar onder: geweizwam, gestreepte nestzwammen, gekraagde aardster, oranje bekerzwammen, lakzwam, grote stinkzwam, witte kluifzwam, rode bekerzwam, judasoor, geschubde inktzwam, ozonium, heksenboter, berkenzwammen, groene knolamaniet, gele trilzwam, rode koolzwam, rizomorf, witte oorzwam, kleine stinkzwam.

7.3.2 Korstmossen Door Josien

Een korstmos is een samenlevingsvorm van een alg en een schimmel. Korstmossen moet je eigenlijk met een loepje bekijken om te zien hoe fascinerend ze zijn! Korstmossen hebben alleen schimmeldraden, en geen stengels, bladeren of iets anders. Samenleven met de schimmel is goed voor de alg, want die wordt door de schimmeldraden beschermd tegen uitdroging en bevriezing. Ook houdt de schimmel regen vast voor de alg, en tot slot zorgt de schimmel voor een stofje waardoor de alg sneller groeit. En de alg op zijn beurt zorgt ervoor fotosynthese, wat de schimmel zelf niet kan. De overige bouwstoffen haalt het korstmos uit de lucht, of van de plek waar hij zit (bast van een boom, rots etc). In Nederland zijn meer dan 600 verschillende korstmossen, voor mij teveel om te willen onthouden. Daarom beperk ik mij hier tot het uitzoeken van een paar dingen die mij zijn opgevallen in ons AT.

62

AT-verslag Het Kralingse Bos

De eerste is de verschijningsvorm van korstmossen. We zagen een soort bekertjes (zie de foto hiernaast), maar ook meer geschubde varianten. De vraag is dus: welke soorten korstmossen zijn er?

Het blijkt dat je korstmossen op verschillende manieren kan indelen, bijvoorbeeld op basis van het substraat waarop zij groeien (bomen - epifytisch, hout - lignicool, bodem - terrestrisch of stenen - epilitisch). Een andere indeling is op zicht: korstvormige soorten, struikvormige soorten en bladvormige soorten.

Het bekermosje is een voorbeeld van een struikvormige soort, en zit maar op 1 plek vast aan de onderlaag. In het bekertje kan een waterdruppel worden opgevangen.

Als dan een nieuwe waterdruppel erin valt, spat de eerste druppel weg en neemt Bekermos de sporen mee. Zo kan het bekermosje zich voortplanten. Een andere manier van voortplanten is als het korstmos beschadigd raakt, dat stukje kan dan opnieuw gaan stekken.

De bladvormige korstmossen zitten losjes vast aan de onderlaag. Aan de hand van de plaatjes in de Veldgids korstmossen zou ik zeggen dat op het plaatje hier rechts een schildkorstmos staat.

Kenmerkend voor korstvormige korstmossen is dat ze vast op de schors zitten. Een bekende korstvormige is natuurlijk citroenkorst op de bomen - de oorzaak hiervan is de toegenomen hoeveelheid ammoniak in de lucht. Ook het grijze korstmos op de bomen is sterk toegenomen - dat komt doordat de katalysatoren van auto’s als bijproduct een stikstofverbinding maken, en daar groeien deze korstmossen goed op. Ook door de global warming ontstaat steeds meer dooiermos (verzamelnaam).

Schildkorstmos

De tweede vraag is hoe het eigenlijk komt dat korstmossen zo gevoelig zijn voor luchtverontreiniging. Het blijkt dat daar drie redenen voor zijn. Het eerste is dat 63

AT-verslag Het Kralingse Bos

korstmossen geen wortels hebben en hun voedsel dus uit de lucht en het regenwater halen - en dus komt alle verontreiniging direct binnen. Ook is het schimmelweefsel aan de buitenkant van de korstmos niet waterdicht - zo kan de verontreiniging makkelijk binnen dringen. Tot slot hebben verschillende korstmossen behoefte aan een verschillende zuurtegraad van bomen. Als die verandert, dan kan dat soort korstmos verdwijnen of plaats maken voor een andere soort.

8. Verstoringen 8.1 Aardappelgallen Door Mirjam Bij onze wekelijkse tochten door het Kralingse Bos is een bepaalde gal ons opgevallen omdat hij in groten getale aanwezig is. Dit is de aardappelgal. Hij bevindt zich op de daar aanwezige zomereiken.

Wanneer je op Wikipedia (nl.wikipedia.org/wiki/Zomereik) kijkt zie je dat de zomereik de gastheer is voor verschillende rupsen en larven. De bekendste en kwalijkste rups is natuurlijk de eikenprocessierups. Zie § 8.3. Deze rups doet de boom op zich geen kwaad. Dat is wel het geval met de eikenprachtkever.

Doordat hij gangen graaft onder de bast wordt de sapstroom onderbroken en gaat de boom uiteindelijk dood.

Verder zijn er verschillende soorten galwespen die het weefsel van de eikenboom zodanig kunnen irriteren door het leggen van hun eitjes dat er een Aardappelgal woekering ontstaat waar de larven beschutting en voedsel in kunnen vinden. Afhankelijk van de soort galwesp heb je knoppergallen, ananasgallen, plaatjesgallen, knikkergallen, satijnen knoopjesgallen etc.

Op de website van Van Dingenen zie ik dat men vroeger eikengallen waaronder de aardappelgal en de knikkergal gebruikte om kleding te verven. De tannine in de gallen speelde hierbij een belangrijke rol. Maar dit terzijde.

64

AT-verslag Het Kralingse Bos

De aardappelgalwesp legt haar eitjes in de knoppen van de eik. Dit gebeurt in de winter. De gal die dan ontstaat lijkt op een aardappel. Eerst een beetje wit en daarna bruin. Per gal leven soms wel tientallen larven. Die verpoppen zich in het voorjaar.

De wespjes kruipen uit de dan sponzig geworden gallen en gaan paren. De vrouwtjes van deze generatie leggen de eitjes niet in de knoppen van de eik maar in de jonge wortels van de eik. Uit deze eitjes komen alleen vrouwtjes. Deze vrouwtjes hebben geen vleugels. Zij kruipen naar boven en zorgen ervoor dat er weer nieuwe aardappelgallen ontstaan.

Binnenkant aardappelgal

Op het moment van schrijven (begin juni ‘19) vind ik de eiken er maar beroerd uit zien. Ik vraag me af of al deze aardappelgallen de oorzaak zijn. Maar ik zie in Nature Today een bericht dat eiken momenteel overspoeld worden door heel veel rupsen. Het gaat met name om rupsen van de kleine en de grote wintervlinder, maar ook de eikenbladroller en de kleine voorjaarsspanner zijn volop aanwezig. Vogels zoals de koolmees hebben een fantastisch jaar. Maar als de eik verschillende jaren zo wordt aangevreten dan wordt hij kwetsbaar voor de eikenprachtkever met de dood tot gevolg. Maar hopen dat het zo’n vaart niet zal lopen.

8.2 Hondenpoep Door Mirjam

Op onze tochten door het Kralingse Bos worden wij regelmatig verrast door een hondendrol. Er liggen er daar echt veel! Zoveel dat ik mij niet kan voorstellen dat dit geen invloed heeft op het ecosysteem aldaar. Dit bracht mij ertoe om hierover een vraag te stellen aan Cornelis Fokker (ecoloog en actief bij de Natuurvereniging Eiland IJsselmonde) en hij stuurde mij een onderzoek hieromtrent toe (Effect van Honden, Bureau Waardenburg BV Ecologie & landschap).

Honden en vooral loslopende honden hebben een verstorend effect op de in het gebied aanwezige fauna. Dit mag wel als bekend worden verondersteld. Helaas niet bij de hondenbaasjes want zij laten gewoon hun hondje loslopen, zelfs waar dit niet toegestaan is.

Hondendrollen kunnen ziekteverwekkers bevatten. Zo kunnen er allerlei bacteriën, schimmels, protozoa, virussen en wormen in zitten die ziekmakend kunnen zijn voor mensen en/of dieren. Een van de genoemde bacteriën is de bacterie Salmonella. Deze kennen we van rauwe kip en eieren. De poep wordt afgebroken door een schimmel van het geslacht Mucor. Je ziet dat met het blote oog aan de witte draderige structuren. Deze 65

AT-verslag Het Kralingse Bos

schimmel produceert sporen die zich zeer wijd verspreiden en allergische reacties veroorzaken. In zeldzame gevallen kunnen ze ook ernstige ziektes veroorzaken. Helemaal niet zo onschuldig, zo’n drol!

Tot slot vroeg ik mij af hoe het zit met de extra toegevoegde nutriënten. Een gemiddelde hond produceert per dag ongeveer 300 g uitwerpselen en 700 ml urine. De duizenden honden die jaarlijks het gebied bezoeken met hun baasje “verrijken” het gebied behoorlijk met stikstof, fosfor en kalium. Volgens kenners is de bodem van het Kralingse Bos al rijk en zal het niet zoveel uitmaken voor de vegetatie. Echter, de plas heeft jaarlijks te kampen met blauwalg. O.a. het Hoogheemraadschap doet er van alles aan om vooral de hoeveelheid fosfaat te beperken. Hiervoor is zelfs een elektrotechnische installatie aangebracht. Behalve honden dragen ook ganzen hun steentje (= drolletje) bij aan het fosfateren van het water in de Kralingse Plas. Je ziet al vroeg in het seizoen een groene drijflaag van blauwalg op het water ondanks alle maatregelen.

8.3 Eikenprocessierupsen Door Mirjam

Eikenprocessierupsennest valt bijna uit boom (13 aug)

66

AT-verslag Het Kralingse Bos

De eikenprocessierupsen zijn helaas ook doorgedrongen tot het Kralingse Bos. Veel mensen hebben een bezoek aan het bos moeten bekopen met jeukende bultjes. Zo ook ondergetekende.

De eikenprocessierups is de larve van de eikenprocessievlinder, een prachtige nachtvlinder.

De nachtvlinder heeft een levenscyclus van één jaar waarbij hij vijf keer vervelt alvorens te verpoppen. De vlinder zet 250 tot 300 eitjes af in het bovenste deel van de kroon van eiken.

De eikenprocessierups heeft een lichte voorkeur voor de inlandse zomereik welke in grote getalen aangeplant is in het Kralingse Bos. Ook andere eikensoorten kunnen worden gekoloniseerd en desnoods andere bomen bij gebrek aan beter.

De eitjes van de rups zijn vorstbestendig en komen in het voorjaar uit. Een warm voorjaar kan dit proces bespoedigen. De jonge larven houden zich in leven door aan de knoppen van de eik te eten in afwachting van de blaadjes die moeten gaan uitlopen. Pas na 3 vervellingen, larvestadium L4, krijgen de rupsen hun beruchte brandharen (ca. 700.000 per rups). Ze hebben deze om zich te kunnen verdedigen. Vanaf dit stadium gaan zij nesten maken.

De eik kan ook worden geparasiteerd door allerlei andere insecten zoals de kleine en grote wintervlinder, voorjaarsuilen, groene eikenbladroller en bladwesproller. Als de eikenprocessierupsen te weinig eten hebben gaan ze in processie op zoek naar andere bomen via de grond of overhangende takken. Ook kunnen zij onder de grond verdwijnen.

Dit blijkt vooral te gebeuren bij temperaturen boven de 32˚C en bij overbevolking. Dit maakt de bestrijding nog lastiger.

Wanneer de rupsen gaan verpoppen zijn de nesten gesloten en grijs van kleur. De poppen zelf zijn roodbruin en van het formaat van een bruine boon. Zodra er gaten ontstaan aan de bovenzijde van de nesten zijn de vlinders uitgevlogen. Dit vindt plaats van eind juli tot begin september. De vlinders hebben geen brandharen maar er kunnen er nog enkele aan hangen vanuit het nest. Het gevaar is dan nog steeds niet geweken want brandharen van oude, dode rupsen of uit oude spinselnesten kunnen nog 5 tot 7 jaar actief blijven.

De eikenprocessierupsen zijn een plaag geworden doordat zij niet voldoende natuurlijke vijanden hebben. Natuurlijke vijanden zijn parasieten (sluipwespen, sluipvliegen) en predatoren (vogels, vleermuizen, kevers, roofwantsen, gaasvlieglarven, lieveheersbeestjes, zoals het tweestippelig lieveheersbeestje). Externe factoren kunnen een rol spelen in het samenspel tussen plaagdieren en natuurlijke vijanden. Zo kan het veranderende klimaat een rol spelen, monoculturen van de waardplant (monotone eikenlanen) en het gebrek aan leefomgeving voor de natuurlijke vijand. In stedelijk gebied is er vaak te weinig ruimte voor natuurlijk beheerde insectvriendelijke bermen en onderbegroeiing. Hierdoor kan de plaag zich uitbreiden.

Mensen en ook dieren worden meestal via de lucht bloot gesteld aan de brandharen.

Doordat de brandharen weerhaakjes hebben kunnen zij zich vastzetten in de huid, ogen, neus, keel en bovenste luchtwegen met allerlei vervelende gevolgen van dien. De irritatie kan van mechanische aard zijn doordat de haartjes zich vastzetten maar het kan ook door het (lichaamsvreemde) eiwit thaumetopoeïne komen dat vrijkomt bij contact met de haren.

67

AT-verslag Het Kralingse Bos

Dit eiwit kan allergische reacties oproepen. Het advies na blootstelling is om te gaan spoelen met water en vooral niet te gaan krabben of wrijven. Ook de plek strippen met plakband of ducttape om de haartjes te verwijderen wordt aangeraden. Een tip die via Facebook tot mij kwam is om de plek met een föhn te behandelen. Daar zou het eiwit thaumetopoeïne van denatureren. Dit laatste valt onder de categorie “baat het niet dan schaadt het niet”. Verder zijn er nog verschillende verzachtende/verkoelende crèmes in de handel bijv. op basis van menthol of aloë vera. Bij ernstige huid-/oog of luchtwegklachten moet men contact opnemen met de huisarts.

Het lijkt erop dat de eikenprocessierups hier nog wel een tijdje blijft. Om de overlast te beperken worden er verschillende methodes toegepast door gemeenten zoals het wegzuigen van de rupsen. Het kennisplatform Processierups is opgericht door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Het platform biedt informatie over preventie, voorbereiding, beheer, bestrijding, eventuele opschaling, (na)zorg, monitoring en evaluatie in relatie tot de eikenprocessierups.

Het kennisplatform is geen voorstander van het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen daar de ecologische nadelen hierbij veel groter zijn dan bij inzet van biologische middelen. Als biologische bestrijdingsmiddelen worden het spuiten met bacteriepreparaten of nematoden genoemd. Hierbij moet wel bekeken worden of er in het gebied geen beschermde vlinders voorkomen want ook deze zullen door het middel worden gedood. Het beste is om goede condities te scheppen voor de natuurlijke vijanden van de rups. Zo kunnen er mezenkasten worden opgehangen en meer inheemse (bloeiende) planten worden aangeplant.

9. Waterkwaliteit Door Josien

9.1 Algemeen Zoals al beschreven bij hoofdstuk 1 is de Kralingse Plas ontstaan door veenafgraving. Het huidige waterpeil in het gebied wordt gereguleerd door het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard. In de onderstaande kaart is aangegeven hoe de verschillende peilgebieden rondom de Kralingse Plas zijn ingericht (NB in 2020 wordt een nieuw peilbesluit voor Rotterdam Centrum opgesteld). Opvallend zijn de grote verschillen in peil rondom de Kralingse Plas. Zo heeft het gebied ten noorden van de Plas een peil van maar liefst 6,45 min NAP, terwijl de variatie in ons AT-gebied loopt van 0,60 onder NAP tot min 1,40 min NAP. Het water stroomt van ‘hoog’ naar ‘laag”, waarna gemaal Kralingerhout (rechtsboven aan de plas) het water van NAP - 6,45 weer naar het niveau van de Plas op 2.35 pompt.

68

AT-verslag Het Kralingse Bos

In ons AT-gebied is duidelijk te zien hoe, via de vistrap en de watervallei, het water trapsgewijs naar het laagste gebied stroomt. De vistrap is aangelegd om vissen de mogelijkheid te bieden een rustig paaigebied te bereiken. Vroeger zat op deze plek een put met een leiding met een hoogte verschil van een meter. De vissen konden hier niet tegenop zwemmen. Daarom is de vistrap bedacht - hiermee wordt het hoogteverschil in een aantal kleine trapjes overbrugd. De vissen komen vanuit de Kralingse Plas via de vistrap naar de wolvenvallei, waar ze rustig kunnen paaien en hun eitjes leggen. Vervolgens kunnen kleine en grote vissen weer terug naar de plas. Met de natuurvriendelijke oevers is het een zeer aantrekkelijk gebied geworden, met een uitstekende waterkwaliteit. Met een pomp wordt het water uit de plas weer omhoog gebracht, zodat het weer naar beneden kan stromen.

Ook de hoger gelegen watervallei levert een aantrekkelijk gebied op. Ook hier wordt in kleine stapjes het hoogteverschil overbrugd.

Wanneer na overvloedige regenval het peil in de Kralingse Plas te hoog is kan via het gemaal Kralingseplas (dit staat op de kaart linksonder in de hoek van de Plas) water worden opgepompt naar de Rotteboezem.

Ook kan water via een vlotterbak worden afgevoerd naar de wijk Kralingen (rechtsonder op de kaart).

Tijdens periode van droogte, met een te laag waterpeil als gevolg, kan via de sluis water vanuit de boezem worden ingelaten.

9.2 Waterkwaliteit De Kralingse Plas heeft helaas al jaren te kampen (gehad) met blauwalg. Blauwalg kan ontstaan in zeer voedselrijk water met een hoge fosfaatconcentratie. De gemeente Rotterdam en het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard zijn al jaren bezig met de aanpak van blauwalg. Kern van de aanpak is aanpak bij de bron: dus voorkomen dat meer voedselrijk water in de Plas terecht komt. In onderstaande grafiek van het Hoogheemraadschap blijkt dat het fosfaatgehalte in de Kralingse Plas, ondanks de

69

AT-verslag Het Kralingse Bos

eerder genomen maatregelen, nog steeds niet onder controle is. De blauwe lijn geeft de daadwerkelijke metingen weer, de groene lijn geeft het gemiddelde weer.

Een van de belangrijkste maatregelen was het afdekken van het slib op de bodem met een zandlaag, waardoor de voedingsstoffen uit het slib niet meer in het water terecht zouden komen. Helaas is hiervoor fosfaatrijk slib gebruikt, en is dit niet goed met zand afgedekt waardoor nog steeds fosfaten in het water terechtkomen. Eerder was bedacht dat het opnieuw afdekken van het slib met zand de beste oplossing zou zijn.

Inmiddels is echter gekozen om eerst een aantal andere maatregelen te nemen, de resultaten te monitoren en pas over twee à drie jaar te besluiten om het slib af te dekken.

Een van de maatregelen is ervoor zorgen dat (in de toekomst) geen vervuild water meer via de sluis de plas kan bereiken. Hiervoor zal waarschijnlijk het schutten van de sluis met plaswater gaan plaatsvinden in plaats met het water vanuit de boezem.

Lastig blijft de overstort van het riool op de plas na heftige regenval. Gelukkig komt dit nog slechts sporadisch voor. Een nieuwe inlaat met defosfatering zorgt dat minder voedselrijk water het gebied inkomt.

Ook honden- en ganzenpoep zorgt voor voedingsstoffen in het water. Maatregelen die hier genomen (kunnen) worden zijn verplaatsing 70

Vogelpoep wordt opgezogen

AT-verslag Het Kralingse Bos

van het hondenstrandje en uitbreiding van de opruimplicht. Ook wordt de steiger waar altijd veel ganzen zitten niet langer schoongespoten met als resultaat poep in het water, maar schoon gezogen. Opvallend is de vervuilende bijdrage van de vele festivals op de waterkwaliteit - na elk groot festival wordt het gras opnieuw ingezaaid en bemest, waarna een deel van die mest weer afspoelt op de plas. Onderzocht wordt hoe dit zoveel mogelijk kan worden voorkomen.

Een andere maatregel is om vaker de bladeren uit het water te halen, en ook om overhangende takken te snoeien.

Helaas werkt het warme weer van de afgelopen jaren niet mee om de waterkwaliteit goed te krijgen. Zo heeft afgelopen zomer nog een grote vissterfte plaatsgevonden als gevolg van zuurstoftekort in het water veroorzaakt door het warme weer.

Op het oog lijkt het wel alsof inmiddels veel maatregelen al effect hebben gehad. We zien:

-

Helder water, zonlicht bereikt de bodem Hierdoor ook planten op de bodem Visstand is verbeterd Ook de belevingswaarde is toegenomen door de vistrap en natuurvriendelijke oevers.

9.3 De eigen metingen Wij hebben op diverse data watermonsters genomen zowel bij het bruggetje, de waterval als bij de vistrap. Op elke locatie hebben we op drie verschillende hoogten een monster genomen. Bij de metingen van 3 september bij het bruggetje hebben we meer leven aangetroffen dan bij de metingen van 27 september. Waarschijnlijk was eind september al te laat in het seizoen, want de hoeveelheid leven viel ons tegen. Zeker bij de vistrap was in het middengedeelte weinig leven.

Opvallend was wel dat wij bij de vistrap een kokerjuffer aantroffen. Dit is, net als de larve van libellen, een indicator van schoon water..

Troebelheid meten

Kokerjuffer

71

AT-verslag Het Kralingse Bos

In de onderstaande tabel is weergegeven wat wij hebben gevonden op verschillende dagen op verschillende locaties, namelijk: 1. 3 september bij het bruggetje – oppervlakte en open water 2. 3 september bij het bruggetje – tussen/op planten, stenen en dergelijke 3. 3 september bij het bruggetje – in/op de bodem Karperluis 4. 27 september bij de Waterval – oppervlakte en open water 5. 27 september bij de Waterval – tussen/op planten, stenen en dergelijke 6. 27 september bij de Waterval – in/op de bodem 7. 27 september bij de Vistrap – oppervlakte en open water 8. 27 september bij de Vistrap – tussen/op planten, stenen en dergelijke 9. 27 september bij de Vistrap – in/op de bodem

Vangsten

1

2

3

4

5

Schaatsenrijder

1

Mini-schaatsenrijder

2

Watervlo

Veel Veel

Muggelarve

1

Schaatsenrijder

3

1

6

1

7

8

9

1

4

Posthoornslak

1

Poelslak

2

Schijfhoornslak

1

Hoornblad

1

1 1

1

2

Groen beestje

1

Kroonblaadje

1

Rond plat beestje stippen

2

Larve nimf oeverlibel

1

Larve waterjuffer

2

Vissenbloedzuiger

1

Tubifex

1

Zoetwaterpissenbed

1

1

1 1

72

AT-verslag Het Kralingse Bos

Vangsten

1

2

3

4

5

6

Larve staart omhoog Watermijt rood Zoetwatermossel

7

8

9

1 1

Veel Veel

1

1

Larf langwerpig

1

KOKERJUFFER

1

Lang slangetje

1

Waterspin

1

Waterjuffer

1

Zoetwatervlokreeft

1

Larvevelletjes

1

Onbekend

1

1

1

1 3

Aanwezige planten en dieren in en rond de Vistrap, getekend door Josien

73

1

AT-verslag Het Kralingse Bos

10. Diversen Bezoek van onze mentoren Marg en Kees van IVN-NGO Door Lisa

Op vrijdag 30 Augustus 2019 kwamen Marg en Kees ons AT-terrein bezoeken. Zij zijn onze mentoren bij de IVN natuurgidsenopleiding te Delft. Wij hebben hen rondgeleid in ons AT; wij liepen ons vaste rondje. In prachtig zonnig weer liepen wij vanaf de Rietkraag naar de Waterval en via de Libellenvallei, het Beukenbos, de Vistrap en de Wolvenvallei naar het Moeras in de Heemtuin. Marg en Kees zijn beiden onder de indruk van de biodiversiteit in het algemeen en de verschillende biotopen in het bijzonder in dit relatief kleine natuurgebied. We hebben met regelmaat, zoals het goede IVN-ers betaamt, bij de plantjes en de paddenstoeltjes voorover gebogen gestaan om te bewonderen en te determineren.

Bezoek Educatieve ruimte van Boswachters van het Kralingse Bos Door Lisa

Op 2 december 2019 zijn wij op bezoek geweest in de educatieve ruimte van de gemeente op de werf aan de Prinses Beatrixlaan. Deze werf is waar onder andere de boswachters zijn gestationeerd. De educatieve ruimte is een klein chalet-achtig huisje dat vroeger dienst deed als boswachtershuisje. Het heeft 2 ruimtes, waarbij 1 ruimte is ingericht als huiskamer en de ander de educatieve ruimte is. Het is een ruimte waar af en toe schoolklassen worden ontvangen, dus aan de wand hangt veel informatie over flora en fauna. Hier in deze ruimte staan allerlei vondsten uit het Kralingse Bos bij elkaar, alhoewel af en toe ook een uitzonderlijke vondst ergens anders vandaan er tussen mag staan. Er zijn veel opgezette dieren, waaronder eekhoorns, bunzings, wezels en roofvogels. Daarnaast worden nesten en eieren tentoongesteld, waaronder het pas gevonden nest van de hoornaar, sinds kort 74

AT-verslag Het Kralingse Bos

aanwezig in het Kralingse Bos. Deze educatieve ruimte wordt af en toe gebruikt en is niet centraal gelegen. Zowel de Boswachters als de Beheerders van de Heemtuin hebben aangegeven dat een officiële educatieve ruimte voor het Kralingse Bos een echte aanwinst zou zijn. Een educatieve ruimte in de Heemtuin of op een ander centraal gelegen plek in het bos zouden zij fantastisch vinden. Het was een leuk bezoek, ter meer om de dieren uit het Kralingse Bos te kunnen zien, waarvan wij weten dat ze in het bos leven, maar die moeilijk te spotten zijn.

Nest van hornaar

11. Opdrachten 11.1 Minibiotoop Door Lisa Voor de opdracht van de mini-biotoop hebben wij gekozen voor een boomstam aan de waterkant tegenover de Libellevallei. Het is een boomstam volledig begroeid met meerdere soorten planten en hangt deels over het water. Het is een oude wilg. Uit deze oude dode wilg groeien nieuwe twijgjes.

De volgende planten groeien er op en er om: -20/3 braam, bekermos, weegbree, ridderzuring, kleine veldkers, kamperfoelie.

Tot onze verassing zagen wij helemaal onderin op een klein stammetje verscholen wimperzwammetjes!

- 3/4 bekermos, brandnetel, beekpunge - 24/4 Kaukausische berenklauw en een poelslakje.

- 25/5 harig wilgenroosje, melkdistel - 3/7 molshopen!!!

- 10/7 groot egelkop, wolfspoot, watermunt, groot glaskruid - 13/8 Ik was op vakantie, maar Mirjam zag mooie bramen! En koninginnenkruid.

75

AT-verslag Het Kralingse Bos

wimperzwammetjes

bekermos

Vanaf eind augustus was de mini-biotoop volledig overgroeid met bramen en kamperfoelie.

De meeste planten waren uitgebloeid. Het was 1 grote hoop braam geworden!

Voedselweb van onze Biotoop C:

Consument 3e orde:

Consument 2e orde:

Consument 1e orde:

Producent:

Buizerd

Koolmeesje

Zwartkop

Libelle

Staartmees

Vlinder

Braam

76

Muis

AT-verslag Het Kralingse Bos

hoogzomer, juli 2019

april 2019

11.2 Textuurtest en Bodemonderzoek AT 3 april 2019 Door Mirjam

Op twee plekken binnen ons AT hebben we bodemonderzoek gedaan: bij “F” onder de grote Spaanse aak en aan het Naaldbomenpad onder fijnsparren “D”. Zie hoofdstuk 5 voor de beschrijving van de gebieden (met lettercodering).

Wat opvallend anders was bij de twee verschillende bodemonderzoeken was dat de bovenste laag onder de fijnsparren bestond uit een humuslaag (O-horizont) waarin allemaal kleine wortels liepen. Onder de Spaanse aak vonden we geen humuslaag.

De humuslaag van onder de sparren liet zich bij de textuurtest niet “kleien”. Er viel hooguit een tabletje of dropje van te maken. Hier is de grondsoort dus lemig zand. Bij de diepere lagen (tussen 20 en 60 cm) bevatte de grond klei met af en toe wat zand ertussen. Deze klei liet zich “kleien” tot hoefijzer met scheuren. Dus dit is kleiig leem. Het onderste deel van dit grondmonster (60 – 80 cm diep) bevatte de uitspoellaag want het monster was hier rood gekleurd wat weer duidt op ijzerhoudende grond. De diepste laag was vochtig (zompig).

Alleen de humuslaag rook duidelijk naar verse aarde. De lagen eronder roken naar een mix van aarde en nat zand. De diepste laag rook zanderig.

Met grondboor grondmonster nemen

Tot 1 meter diep gegraven

77

Grond uitgestald op een regenpijp

AT-verslag Het Kralingse Bos

Het grondmonster van onder de Spaanse aak bevatte dezelfde bestanddelen als onder de fijnsparren maar dan zonder de humuslaag. Ook was hier de diepste laag nog relatief droog.

Wellicht ligt de grond hier wat hoger dan onder de fijnsparren. De geur van de verschillende lagen was heel vaag een aardegeur. De diepste laag had enigszins een zandgeur.

De bodem van het Kralingse Bos is door opspuiting met uitgegraven grond vanuit de Waalhaven laagsgewijs opgebracht. Er is veel moeite gedaan om de bodemgesteldheid op orde te krijgen. Het is nu nog steeds niet ideaal. Sommige stukken zijn te nat waardoor er bomen afsterven. Om het water beter af te voeren zijn er reeds greppels gegraven. De grond klinkt ook nog steeds in. Het is een uitdaging om het bos in leven te houden.

Tabletje of dropje: leming zand

Hoefijzer met scheuren: kleiig leem

11.3 Diergedrag Meerkoet Door Mirjam

Inleiding Om diergedrag te onderzoeken heb ik gekozen voor een meerkoet. Hierbij heb ik zo objectief mogelijk gekeken naar zijn of haar gedragingen. Voor het gemak heb ik het hier over een mannelijke meerkoet.

Resultaten/discussie De waarnemingen zijn weergegeven in tabel 1.

Op basis van de waarnemingen is de frequentieanalyse gemaakt. Deze is weergegeven in grafiek 1. Uit deze grafiek komt heel duidelijk naar voren dat deze meerkoet in de tijd van de observatie vooral bezig is met duiken, eten en zwemmen en af en toe steekt hij zijn snavel of hele kop in het water. Dit laatste doet hij waarschijnlijk om wat te eten op te sporen.

Op grond van de waarnemingen is een sequentieanalyse gemaakt. Zie tabel 2. Uit deze tabel komt naar voren dat de meerkoet na zwemmen meestal duikt en daarna met zijn snavel of kop onder water gaat of zich laat horen. Na het duiken komt eten in 80% van de gevallen en in 20% zwemt hij weer door. Dan heeft hij blijkbaar niet gevonden wat hij zocht onder water.

78

AT-verslag Het Kralingse Bos

Hij piept een enkele keer. Ik stel mij voor dat hij hiermee contact houdt met de andere meerkoeten in de buurt.

Tijd: ma 20 mei 14:00 uur, Plaats: Kralingse Plas, Omstandigheden: bewolkt en wat winderig Afkortingen: D=duikt, Z=zwemt, E= eet, K=kop onder water, S=snavel onder water, UB=uit beeld, P=piept, R=draait rondje in het water, L= ligt stil in het water, Sch=scharrelt wat rond, Sc= schudt zich uit, V=veren goed leggen, Za=zwemt achteruit

seconden

0-5

6-10

11-15 16-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-60

1e min.

D

Z

Z

Z

Z

D

E

Z

Z

R

D

E

2e min.

E

D

Z

Z

Z

Z

K

Z

Z

Z

Z

Z

3e min.

Z

Z

Z

Sch

Sch

Sch

Z

D

E

UB

UB

UB

4e min.

UB

UB

UB

UB

UB

UB

UB

UB

UB

UB

UB

UB

5e min.

UB

UB

UB

UB

UB

UB

UB

Sch

Sch

Sch

Sch

Sch

6e min

Sch

Sch

E

E

E

E

E

E

Sc

Z

Z

P

7e min

V

V

V

V

D

E

Z

Z

Z

Z

D

E

8e min

Z

Z

K

Z

Z

K

Z

Z

P

P

P

E

9e min

S

Z

P

Z

Z

Z

Z

Z

Z

L

L

Z

10e min

Z

Z

Z

Z

V

V

Z

Z

Z

S

S

S

11e min

Z

Z

D

E

E

R

Z

Z

Z

Z

S

Z

12e min

Z

V

S

S

D

E

Za

Za

Za

Za

Za

Za

13e min

Za

Za

S

S

Z

Z

Sc

Sc

Sc

Sc

Sc

Sc

14e min

Sc

Z

Z

Z

Z

Z

S

S

S

D

E

E

Tabel: waarnemingen gedrag meerkoet 79

AT-verslag Het Kralingse Bos

frequentieanalyse 20 15 10 5 0 D

Z

E

K

S

P

R

L

Sch

Sc

V

Za

Grafiek: frequentieanalyse van waarnemingen volgende voorafgaande

D

Z

E

K

S

P

R

L

Sch

Sc

V

Za

Som

D

0

2

8

0

0

0

0

0

0

0

0

0

10

Z

4

0

0

3

3

3

1

1

1

1

2

0

19

E

1

3

0

0

1

0

1

0

1

1

0

1

9

K

0

3

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

3

S

2

4

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

6

P

0

1

1

0

0

0

0

0

0

0

1

0

3

R

1

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

L

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

Sch

0

1

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

Sc

0

2

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

3

V

1

1

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

3

Za

0

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

1

Tabel: sequentieanalyse

Conclusies De waargenomen meerkoet is bezig om voedsel te zoeken en direct op te eten. Hij zwemt, duikt en eet voornamelijk en ook in deze volgorde. Tussendoor steekt de meerkoet zijn snavel of kop in het water om voedsel te zoeken.

Soms piept hij of legt z’n veertjes recht.

80

AT-verslag Het Kralingse Bos

11.4 Diergedrag Boomhommel Door Lisa

Inleiding Om het diergedrag van een ongewerveld dier te onderzoeken, heb ik gekozen voor de boomhommel. In onze tuin hangt een mezennestkast die dit jaar door de boomhommel is uitgekozen als nestplek. Ik heb deze kast geopend om schoon te maken en ontdekte zo dat de koningin bezig was met het maken van haar nest. Het is de koningin die ik heb gevolgd.

Zij vloog op een aantal planten die dicht bij elkaar stonden, namelijk de smeerwortel, het gebroken hartje en de gele brem. Wegens de coronacrisis heb ik besloten om in mijn eigen achtertuin deze opdracht uit te voeren.

Resultaten In tabel 1 staan de waarnemingen, waarbij de volgende afkortingen zijn gebruikt: v=vliegt, l=loopt, z=zuigt, w=wast en t=trilt. De hommel zuigt de nectar op. De hommel pakt de meeldraden vast en beweegt, waardoor de meeldraden gaan trillen.

Tijd: zo 12 april 11:00 uur, Plaats: eigen tuin, Omstandigheden: zonnig en windstil sec

0-5

6-10

11-15

16-20

21-25

1e V V V L L min 2e Z Z Z Z V min 3e V V Z V Z min 4e Z Z Z W L min 5e L L Z Z W min Tabel: de waarnemingen gedrag boomhommel

26-30

31-35

36-40

41-45

46-50

51-55

56-60

Z

Z

Z

V

V

L

L

T

W

V

V

Z

W

V

Z

L

V

Z

W

V

V

T

Z

Z

V

V

V

V

V

L

T

Z

Z

V

V

De grafiek op de volgende pagina geeft de frequentieanalyse van de waarnemingen weer.

Aantal 25 20 15 10 5

0 V

L

Z

W

T

Grafiek: de frequentieanalyse 81

AT-verslag Het Kralingse Bos

Sequentieanalyse van de waarnemingen: volgende V Z L T W voorafgaand

V

11 6 4 1 0

Z

5 11 1 0 4

L

1 3 3 2 0

T

0 2 0 0 1

W

4 0 1 0 0

Tabel: De sequentieanalyse

Conclusies: Op basis van de waarnemingen is in de frequentietabel af te lezen dat de boomhommel voornamelijk bezig is met vliegen en zuigen (eten) en af en toe tussendoor loopt, zich wast en trilt.

Op basis van de sequentietabel is af te lezen dat de boomhommel vooral bezig is met afwisselend vliegen en zuigen (eten). Na het vliegen gaat zij meestal meteen zuigen. Bijna even vaak loopt zij eerst voordat ze gaat zuigen. Na het zuigen gaat zij naast meteen weer vliegen ook wassen. Na het stukje lopen gaat ze of zuigen of trillen. Het trillen doet zij na het lopen voorafgaand het zuigen (het trillen bestaat uit het in beweging brengen van de meeldraden zodat de stuifmeelkorrels eruit vallen). En het wassen gebeurt tussen het zuigen en het vliegen.

82

AT-verslag Het Kralingse Bos

11.4 Natuurkalender Door Mirjam

Het hele jaar door hebben we aantekeningen gemaakt van soorten en bijzonderheden die we tegen zijn gekomen. In de tabel hieronder zijn deze weergegeven. De letters die gebruikt zijn in de kolom “locatie” komen overeen met de letters die we gebruikt hebben in hoofdstuk 5 waar we de gebieden beschrijven.

DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

SOORTEN

LOCATIE

17 FEBRUARI 2019

Heel druk rondom de plas maar in wolvenvallei viel het mee

Eerste officiële lentedag van het jaar 15°C

gele trilzwam

E

esdoorn

I

Poeltje helder

pitrus

I

Beekje oranje troebel

spar

J

Vennetje troebel

lariks

J

Naaldbomen

berk

J

Beekje met varens

grote klis

H

Berk heeft knobbels en een andere ook paddenstoelen Mannetje maakt het vrouwtje het hof

klimop

J

fazant vrouwtje en mannetje tongvaren

J

krokus

J

4 buizerds

In de lucht

2 halsbandparkieten

A

nijlganzen

H

enorme molshopen

gele kornoelje

G

water in greppel troebel

koraalbes

I

katjes aan wilgen

C

tongvaren

J

sterrenschot

I

winterkoninkje

I

staartmezen

H

Knopjes nu uit, kleine blaadjes

koolmees

H

Judasoor zwam komt op de vlier

gewone vlier

J

Beukenootjes op de grond

aucuba

J

Boomstronk met wroetresten Specht?

fluuitekruid

E

Mycelia op boomstam/stronk

lariks

D

Galletje op Beukenblad

cipres

D

Roepen van de Specht

kleine maagdenpalm

H

In de Heemtuin belletjes in het water

kerspruim

H

judasoren

H

pissebedden

I

Boomstammen met allemaal insectengaatjes 27 FEBRUARI 2019

Wederom druk rond de plas

warmterecord 19°C

Struiken lopen al uit

5 MAART 11.00U

Heel rustig en stil

lichte regen af en toe

J

Eik vol met knoppen 11 MRT 10.00

Winderig en fris.

In het weekend had het flink geregend.

Dus de poeltjes waren weer goed gevuld.

83

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

SOORTEN

LOCATIE

brandnetels

I

sleedoorn

I

braakballen

I

uil

I

houtskoolzwam

I

bosveldkers

I

Canadese kornoelje

A

riet

A

gele lis

A

wilg

A

kraaien

A

muggen (veel)

A

nijlganzen

Waterval

aalscholver

A

bramen

C

warrels op berken

C

braam

minibiotoop

holletjes

minibiotoop

mos

minibiotoop

kamperfoelie

minibiotoop

zwammen

minibiotoop

weegbree

minibiotoop

ridderzuring

minibiotoop

kleine veldkers

minibiotoop

brandnetels

C

gewone smeerwortel

C

speenkruid

C

peen

C

madelief

C

look zonder look

C

ridderzuring

C

fluitekruid

C

esdoorn opschot

C

aalbes

E

merel

E

kuifeend

G

beekpunge (Veronica beccabunga) houtskoolzwam

H

judasoren

H

Rustig weer, geen wind

gele Lis komt op

H

Dode stam met spechtsnavel resten?

blauw kevertje

B

pissebedden

B

zomerklokje

H

elzen

H

rozenbottel

H

groene Specht

H

halsbandparkiet

H

groot hoefblad

H

kuifeendjes

plas

bevatten vooral vooral veel veren maar ook een botje gezien

We zagen een dame van de Boominspecteurs. Zij vertelde dat elke boom eens in de 3 jaar moet worden geïnspecteerd 20 MRT 11.00

lichte regen

veel hondenpoep

27 MRT 10:00

Geluid Groene Specht: gehoord. Ook gezien!

84

H

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

paddestoeltjes en konijnenkeutels

3 APRIL 10:00

Bodemonderzoek gedaan

9 APRIL 9:30

Bewolkt af en toe een spettertje

rustig weer, tikkeltje fris

Zat er vorige week ook al en toen had zij maar 1 ei.

85

SOORTEN

LOCATIE

grauwe gans

plas

schildpadden

plas

muggen!

plas

zomerkoninkje

H

(Vlaamse) gaai

H

fuut

bruggetje

waterlelie

bruggetje

vlier

C

aalbes

C

braam

minibiotoop

maarts viooltje

I

spinnetjes wolfspin?

I

kruisspin

I

slakken

I

boomklever

I

knoppergal op eikenootje van knoppergalwesp Scilla/sterhyacint

I

kievitsbloem

A

hondsdraf

A

heermoes

A

moeraszegge

A

krentenboom

D

vingerhelmbloem

D

groot hoefblad

Waterval

dovenetel

Waterval

zoete kers

C

lieveheersbeestje

C

bostulp

C

noorse esdoorn

C

koekoeksbloem

C

speenkruid

C

raapzaad

C

smeerwortel

C

bekermos

minibiotoop

brandnetel

minibiotoop

beekpunge

minibiotoop

pissebed

minibiotoop

naaktslak

minibiotoop

krentenboompje

H

soepeend met ca 10 kuikens valeriaan

H

moerasspirea (bloeit nog niet) zegge

H

hondsdraf

H

dotterbloem

H

bostulp

H

longkruid

H

lelietjes van dalen

H

paardebloem

H

zwaan met 4 eieren

H

J

H

H

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

16 APRIL 2019 10:00

BIJZONDERHEDEN

SOORTEN

LOCATIE

merel

H

specht gehoord

H

ekster

H

kraai

H

harig wilgenroosje (bloeit nog niet) wolzwever

H

sleedoorn

I

zanglijster

G

dovenetel

G

fitis (op jonge bomen)

B

poeltjes staan droog behalve eentje links

tjif tjaf (op oude bomen)

B

Binnenin bosgebied zijn al droogtescheuren omgevallen boom met bruinrot en witrot

opschot van elzen

B

orchideeën - gevlekte orchis kikker

B

Marius laat zien dat de dode prunus van binnenuit opgegeten wordt

dode prunus

C

es met essenkanker

oranjetipje

E

landkaartje

E

vogelkers

E

thuja

J

kikkervisjes

A

kikker

A

waterjuffer

A

koolwitje

A

meidoorn éénstijlig

C

look zonder look

C

boterbloem

C

fluitekruid

C

dagkoekoeksbloem

C

smeerwortel

C

lisdodde

C

zanglijster

C

kaukasische berenklauw

minibiotoop

poelslak

minibiotoop

meniezwammetjes

minibiotoop

wilde eenden

C

ereprijs

C

madelief

C

grauwe gans + pulletjes

C

dotterbloem

C

amerikaanse vogelkers

C

rupsennesten in voorgaande vogelkers futen

C

boswilg

H

lelietjes van dalen

H

Lijst met gevonden paddenstoelen moeraswolfsmelk

H

hartsbladzonnebloem

H

ratelaar

H

Marius laat ons de libellenvallei zien.

WEER

lekker weer

heipaal hol/rot van binnen (zat wel eens een nest in, nu een brandnetel)

24 APRIL 9:30

lekker weer waterval stroomt rustig

30 APRIL 10:00

Paddenstoelenwerkgroep liep mee

Een beetje fris

86

I

B

plas

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

SOORTEN

LOCATIE

verschillende orchissen

H

goudhaantje (kever)

H

eikengallen (sponsgal)

I

boonmkruiper

I

blauwalg

H

gierzwaluwen

boven plas

aalbessen

D

zadelzwam

D

hommel met wit kontje en pollen aan pootjes

B

gevlekte orchissen

B

elfenbankjes

B

salie

B

purperorchis?

B

kikker

B

ratelaar

A

duizendschoon

A

orchideeën in knop

A

ruw beemtgras

A

veldzuring

A

heermoes

A

moerasmunt

A

holenduif in nestkast van uil zwartkop

I

grote bonte specht

C

staartmees

C

koolmees

C

grauwe gans + pulletjes

C

nijlgans

C

zanglijster

F

winterkoning

F

tjiftjaf

I

kuifeend

G

ekster

H

roodborst

H

druppels uit wilg

schuimcicades

H

in de plas zie je blauwalg

gele lis

H

er drijft een dode paling

watermunt

H

groenling

H

pimpelmees

H

merel

H

waterhoen

plas

meerkoet

plas

brede orchis

A

scherpe boterbloem

A, B

margriet

A

grote ratelaar

A

zuring

A

rode klaver

A

gele lis

A, B

gierzwaluwen

A

veel muggen

8 MEI 9:30

regent licht Theo vertelde een koningin hoornaar te hebben gezien Theo liet plukplek roofvogel (sperwer?) zien

in knop en bloeiend

heel veel kraaien in de lucht 13 MEI 7:00

23 MEI 8:30

Boswachter Bas liep mee

lekker weer

lekker weer

87

B

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

SOORTEN

LOCATIE

harig wilgenroosje

A

atalanta

A

roodborst

A

akkervergeet-me-nietje

B

smeerwortel

B

distel

B

brandnetels

B

heermoes

B

zuring

B

vuurcicade

B

echte valeriaan

B

rietorchis ongevlekt

B

gevlekte orchis

B

hondsdraf

B

riet

B

konijnenkeutels

B

ereprijs

B

kleine karekiet

B

margriet

B

kleine veldkers

B

stippelmot

D

springbalsemien

D

damastbloem

H

9 pulletjes van zwanen

H

riet is hoog

A

veel distels

A

valeriaan

B

brede orchis

B

waterval stroomt lekker door

rupsen van stippelmotten

C

gras en bloemen gemaaid

kikker

C

rupsen stippelmot hangen aan draden aan de kardinaalmuts veel pluisjes in de lucht

klein kroos

C

koolwitje

C

veel libellen

vroege glazenmaker

C

wolfspoot

C

harig wilgenroosje

minibiotoop

braam in knop en bloemen

minibiotoop

heel groot insect

minibiotoop

distel met gele bloemen: melkdistel beginnende beukenootjes

minibiotoop

springbalsemien

C

smeerwortel

vistrap

29 MEI 10:00

WEER

lekker weer

er was rondom brede orchis gemaaid

C

hommels

ruikt lekker

poel heeft onderin water

88

juffers

steiger plas

waterlelies

plas

grote vis: karper

plas

hondsroos

H

vogelkersstippelmot

H

kardinaalsstippelmot

H

citroenvlinder, mannetje

H

wolfsmelk

H

distel met paarse bloemen

H

2 grote bonte spechten

I

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

5 JUNI 14:00

WEER

net weer droog

Eiken zien er slecht uit! Vliegen ook motjes uit.

poeltjes zijn drassig 6 JUNI 15:30

Met Garry Bakker

mooi weer

mogelijk een nest 13 JUNI 10:00

bewolkt en winderig

89

SOORTEN

LOCATIE

aardappelgal

I

grauwe ganzen

plas

canadese ganzen

plas

meerkoeten

plas

knobbelzwanen

plas

boerenzwaluwen

plas

mantelmeeuwen

plas

gele lis

plas

lantaarntje

A

bruine juffer?

A

zwartkop

B

azuurwaterjuffer

B

bruine juffer?

B

schorpioenvlieg

B

hommels

B

distels

B

winterkoning

waterval

aalscholver

waterval

herderstasje

C

zomereiken met aardappelgallen tjiftjaf

C

vink

C

zanglijster

C

boomkruiper

C

brandnetel

I

zilverschoon

I

konijnen

I

bruine korenbout

C, G

vroege glazenmaker

C

grote keizerlibel

C, G

gewone oeverlibel

G

variabele waterjuffer

vistrap

watersnuffel

vistrap

azuurwaterjuffer

vistrap

lantaarntje

vistrap

heel veel atalanta's

C

heel kleine padjes

C

goudhaantje

D

buizerd

B

gaaien

A

lantaarntje mannetje+vrouwtje gewone brunel

A

bloedcicade

B

oeverlibelle

B

judasoor op vlier

B

wijfjesvaren

C

soepeend met 6 pulletjes

H

zanglijster

H

beemtooievaarsbek

H

wilde asperge

H

bilzekruid

H

gagel

H

C

B

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

poeltjes vol water

uit boom gewaaid 19 JUNI 10:45

3 JULI 9:30

Kort geweest want er zou slecht weer komen

riet haast ondoordringbaar

in de ochtend was er onweer

heel erg lekker weer

zaaddoosjes

EPR nest hoog in de boom op hoek ijsvogelpad en naaldbomenpad

LOCATIE

kamperfoelie

H

voorjaarszonnebloem

H

zwartkop

J

2 buizerds

I

roodoogjuffer

C

lisdoddes met sigaren

C

nest met eikenprocessierupsen buizerd in boom

A/D

grote kattestaart

C

verschillende libellen

C

herik

A

lieveheersbeestje

A

distels

A, B

grote ratelaar

A

groot heksenkruid

B

orchissen

B

magriet

B

grote kattestaart

B

gewone brunel

B

moerasspirea

B

melkdistel

B

B

valeriaan

B

waterval stroomt behoorlijk

fluitekruid

C

schuim in water

rode soldaatjes

C

gewone oeverlibel

C

aalscholver

C

lisdoddes met sigaren

C

moerasspirea

C

witte eend + 2 kuikens

C

molshopen

minibiotoop

kroos

C

waterhoen

C

waterlelies

bruggetje

schaduwkruiskruid

H

juffers

H

grote wederik

H

hoge begroeiing

smeerwortel

B

poeltjes staan droog

brandnetel

B

essen staan er beroerd bij

koolwitjes

B

libellen

B

gaai

B

roodborst

B

boomklever

B

lieveheersbeestjelarves

A

laatste orchisbloei

A

lisdoddes met sigaren

A

dood konijn met kraai

A

nest met eikenprocessierupsen Italiaanse aronskelk

A

goudhaantjes (kevers)

B

eiken zien er iets beter uit

10 JULI 9:30

SOORTEN

lekker weer maar er komt regen aan

riet gedeeltelijk gemaaid

90

B

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

SOORTEN

LOCATIE

grote bruine dikke pad

B

balsemwormkruid

B

Kleine valeriaan

B

klein heelblaadje

B

gewoon duizendblad

B

schorpioenvlieg

B

distels met hommels en bijen gewone klit

B

fluitekruid

C

gele waterkers

C

wolfspoot

minibiotoop

grote egelkop

minibiotoop

groot glaskruid

minibiotoop

water in greppel in D

2 reigers

C

weinig vogels te horen

boomkruipers

I

boerenwormkruid

vistrap

schaatsenrijders

vistrap

bitterzoet

H

veldrus

A

herik

A

timothee

A

koolwitje

B

biggenkruid

B

dagpauwoog

B

gehakkelde aurelia

B

juffers

G

kleine visjes

G

vroege glazenmaker

G

ijsvogel

H

kale jonker

H A

er is heel veel regen gevallen

bijna losgewaaid EPR nest restant eik bevat heel veel eikels

van het weekend heeft het gestormd

koninginnenkruid

riet is gemaaid grotendeels

dovenetel

A, B, minibiotoop A

gewone bereklauw

A, C

gewone hennepnetel

A

harig wilgenroosje grote klis

A, minibiotoop A

heelblaadjes

B

jacobskruiskruid

B

grote kattestaart

B, wateval, C

smeerwortel

B

rode kornoelje met bessen

B

distels uitgebloeid

B

2 padjes

B

gewone hennepnetel

B

heel klein wit vlindertje

B

groot kaasjeskruid

waterval

waterval loopt redelijk door

17 JULI

26 JULI

Zelfde EPR nest als de vorige keer hangt er nog Alles groeit uitbundig

gemaaid bij B

13 AUG 9:10

lekker weer

B

hittegolf >40°C zonnig beetje fris

B was enkele weken geleden gemaaid m.u.v. enkele stukken

stroomt goed door

91

A

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

SOORTEN

LOCATIE

zwaan

waterval

meerkoet

waterval

koolmeesjes

waterval

gewone engelwortel

waterval

grote klis + hommels

C

lisdoddes

C

eksters

C

akker melkdistel

C

zuring

minibiotoop

braam

minibiotoop

watermunt

minibiotoop

atalanta

minibiotoop

kamperfoelie

minibiotoop

biezenknoppen

minibiotoop

weegbree

C

koolwitje

C

eenden

C

poeltjes staan vol

winterkoninkje

I

iemand loopt te maaien (djoy landschapsbeheer)

springbalsemien

J

springkruid

J

varens

J

kamperfoelie

J

vlier

J

koolmeesjes

J

merel

J

gele kornoelje

J

boerenwormkruid

bruggetje

reiger

vistrap

waterlelies

vistrap

lisdoddes

vistrap

kraaien

vistrap

kleine kaardebol

H

jonge watersalamander

Bruggetje

dood spitsmuisje

B

groene kikker

B

bosmuis

E

gewone dwergvleermuizen, veel

waterval

ruige dwergvleermuis

C

late vleermuis

I

rosse vleermuis

I

watervleermuis

A

groene sabelsprinkhaan

C

struiksprinkhaan

C

vrouwtje bosuil

I

egel

A

lekker weer

appeltak

C

heel veel eikels en knoppergallen op de grond

veerdelig tandzaad

C

nest van eikenprocessierups haagbeuk (met vrucht)

A, C

met hele mooie rijpe bramen

21 AUG 15:00

24 AUG 21:00

30 AUG 10:00

Muizen vangen met boswachter Bas en Gerard

vleermuizenexcursie bureau stadsnatuur

Marg en Kees

lekker weer

windstil en warm, begin van weer een warme periode

92

voorbij vistrap

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

3 SEP 15:15

BIJZONDERHEDEN

WEER

SOORTEN

LOCATIE

(gewone) pantserjuffer

heemtuin

ijzerhart

H

bloedrode heidelibel

H

guldenroede

H

Leo liet afgebeten veren zien (vos)

sering

H

Geel oliescherm in plas is om fontijnkruid en blauwalg tegen te gaan in de heemtuin waterdiertjes

hornaar

H

beetje kroos

bruggetje

waterlelies

bruggetje

Laatste warme dag

bodem 95 cm en blijft helder tot aan het eind

13 SEP 13:00

muggelarve (1)

monster 1

1= oppervlakte en open water

watervlooien (veel)

monster 1

2= tussen/op planten, stenen e.d.

schaatsenrijders (3)

monster 1

3= in/op bodem

hoornblad

monster 2

poelslakken (2)

monster 2

schijfhoornslakje (1)

monster 2

watermijten (veel)

monster 2

schaatsenrijders (4)

monster 2

libellenlarf (1)

monster 2

jufferlarven (2)

monster 2

vissenbloedzuiger (1)

monster 2

tubifex

monster 2

watervlooien (veel)

monster 2

zoetwaterpissebed (1)

monster 2

zoetwatermossel (1)

monster 3

watermijten (veel)

monster 3

posthoornslakje

monster 3

libellenlarf van oeverlibel

monster 3

Eerste tekenen van herfst

mooie nazomerweer

zie foto's

droge periode tussen buien door 17 °C

aantekeningen Lisa en Josien esdoornzaden

Bruggetje

bosrankzaden

C

grote klis

Waterval

beukenoten

Bruggetje

hennepnetelzaden

G

haagbeukzaden

G

elzenpropjes

H

kuifeenden

plas

vlinderstruik

B

brandnetels en andere onderbegroeiing gaat langzamerhand weg

smeerwortel

B

verkleuring esdoorn > berk>beuk>eik

brunel

B

parasolzwam

D

schorsmycela

D

judasoor

D

platte tondelzwam

D

elfenbankje

D

Veel paddestoelen, veel libellen Poeltjes stonden vol water 27 SEPT 13:00

waterdiertjes bladeren gaan verkleuren

2 OKT

EPR nesten op grond

buiig/fris

enorm veel paddenstoelen kroos is bijna weg (bruggetje tussenin) mannetjeseenden krijgen weer hun prachtkleed 8 OKT

droog bewolkt

93

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

onder sparren

16 OKT

met Marius rondgelopen

goed weer

water in sloot onder fijnsparren

23 OKT

goed weer

94

SOORTEN

LOCATIE

paarse schijnridderzwam

D

doolhofzwam

D

inktvlekzwam op esdoornblad sombere honingzwam

D

rizomorf

D

kale inktzwam

D

zwavelkopjes

D

bundelzwam

D

helenmycena?

D

platte tondelzwam met tepelgallen (breedvoetvlieg) geweizwam

D

schorsmycena

D

zwartplaat franjehoed

D

vals essenvlieskelkje

D

berkenzwam

D

geel kussentje

D

roodporiehoutzwam

D

hekstenboter

F

witte trilzwam

F

melksteelmycena

D

trechterzwam

E

meniezwam

E

parasolzwam

E

anijschampignons

E

langsteel franjehoed

E

satijnvezelkop

E

beukwortelzwam

E

kogelhoutskoolzwam

E

asgrauwe kaaszwam

E

roestbruine kogelzwam

E

groene knolamaniet

E

aardappelbovist

E

schelpzwam

E

honingzwam

E

grijze korstzwam

E

lakzwam

I

reuzenzwam

I

berkenzwam

I

oranje ...

I

grote stinkzwam

J

nestzwammetjes

J

gekraagde aardsterren

J

kikker

J

inktzwammen

B, D

inktvlekzwam op esdoornblad bitterzoet met rode bessen

C

gaai

I

boomklever

I

roodborst

B

ontzettend veel paddestoelensoorten

E

D

D

E

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

SOORTEN

LOCATIE

bosaardbei

E

bitterzoetbesjes

E

meidoornbesjes

E

duivelsei

E

grond rondom Spaanse aak is wel 1 m lager dan de voet van de boom

30 OKT

F Lipara lucens (rietsigaarhalmvlieg) fazant

H

Italiaanse aronskelk

B

Slijmzwam

B

Amerikaanse eiken

B

sprinkhaan

B

zwarte nachtschade

D

goudvink (gehoord)

D

vergeet me nietjes

bruggetje

Oranje bekerzwam

E

gaaien

I

roodborst

I

kuifeenden

G

wilde eenden

G

dodaars

plas

robertskruid (met 4 kroonblaadjes ipv 5) boomkruiper

J

volle troebele poeltjes

staartmezen

I

konijnenkeutels

boomklever

I

dood hout wordt boven paden weg gezaagd

koraalbes

I

kokmeeuwen (veel)

plas

stormmeeuwen (2)

plas

grote bonte spechten (2)

A

kauwen

A

merel

A

kraai

A

meerkoetjes

plas

houtduiven (2)

J

blauwe reiger

H

ekster

H

aalscholver

plas

staartmezen

H

koolmees

H

pimpelmees

H

soepeenden

H

wilde eenden

H

winterkoning

H

buizerd

D

kuifeenden

C

gaaien

E

H

bij stichting landschapsonderhoud Rotterdam langs geweest Er stonden schapen net na het poeltjesgebied

8 NOV

15 NOV

mooi weer. wel fris.

Beheer Rotterdam was bezig in Libellenvallei tentje van zwerver was ingestort en fiets lag verderop heel veel blaadjes zijn gevallen

bewolkt en waterkoud

nog steeds veel paddenstoelen maar onder de blaadjes

29 NOV

11 DEC

veel gevallen blaadjes

lichte regen gaat over in zonnig

somber weer

95

I

AT-verslag Het Kralingse Bos DATUM

BIJZONDERHEDEN

WEER

SOORTEN

LOCATIE

roodborst

I

zwavelkop

G

goudhaantje

J

stinkend nieskruid

H

waterhoentjes

G

dodaar

G

zanglijster

G

rode kelkzwammen

E

letterzetter

I

rode kelkzwammen

E

Meeldauwlieveheersbeestje stinkzwammen

H

grote bonte specht

A

spreeuwen

A

vuurgoudhaan

J

Italiaanse aronskelk

B

(muur)fijnstraal

A

kauwen

A

aalscholver

plas

kokmeeuwen (veel)

plas

kuifeenden

plas

groene specht

H

koolmees

H

pimpelmees

H

blauwe reiger

H

invasie is gaande

gaaien

I

gehoord

ijsvogel

H

winterkoning

H

merel

H

vink

H

zwarte kraai

G

roodborst

overal

houtduiven

G

brilduikers

plas

krakeenden

plas

dodaars

plas

tafeleenden

plas

futen

plas

boomkruiper

J

goudhaantjes

J

appelvink

I

koperwiek

I

holenduif

I

slechtvalk

vloog over

mannetjesvaren

H

eikvaren

H

waterhoentjes

H

meerkoeten

plas

nijlgansen

overal

kolgansen

vlogen over

onderhoudswerkzaamheden bij poeltjesgebied riet gemaaid rondom vistrap

20 DEC

regenachtig en warm voor de tijd van het jaar weer verse paddenstoelen

10 JAN

veel eenden in de vistrap

soms een klein buitje

voshol in de heemtuin?

23 JAN

Sander ging mee

rustig winterweer, beetje mistig

gehoord (hij is te vroeg volgens Sander)

vloog over

96

H

AT-verslag Het Kralingse Bos

Bronnen Rotterdamse parken: http://rotterdamseparken.nl/site/ Stichting Landschapsonderhoud Rotterdam: https://www.landschapsonderhoudrotterdam.nl/ Aardappelgal. Trouw: https://www.trouw.nl/nieuws/aardappelgal~b0797782/ Bureau Waardenburg BV Ecologie & landschap. (2014). Effect van honden. Amersfoort.

Cicaden. https://nl.wikipedia.org/wiki/Cicaden Cipresfamilie. https://nl.wikipedia.org/wiki/Cipresfamilie Coniferen. https://nl.wikipedia.org/wiki/Coniferen De Kralinger Hout ter herinnering aan de Rotterdamsche boomplantdagen gehouden in het voorjaar van 1928. (1928). Uitgave der gemeente Rotterdam.

De Nacht van de Vleermuis: Geen Barry White, maar Pink Floyd in het Kralingse Bos. https://www.ad.nl/rotterdam/de-nacht-van-de-vleermuis-geen-barry-white-maar-pinkfloyd-in-het-kralingse-bos~a81eef81/ Eiken worden kaal gevreten! (sd). Opgehaald van Naturetoday: https://www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?msg=25173 Kenniscentrum Eikenprocessierups (2019). Leidraad beheersing eikenprocessierups. flora-en-fauna/zoogdieren. Bureau Stadsnatuur Rotterdam: https://www.bureaustadsnatuur.nl/flora-en-fauna/zoogdieren.html Grassenfamilie. https://nl.wikipedia.org/wiki/Grassenfamilie Herk, K. v., Aptroot, A., & L., S. (2017). Veldgids Korstmossen. KNNV uitgeverij. https://www.topotijdreis.nl/. Topotijdreis.

IVN. (2018). IVN Natuurgidsenopleiding lesmap.

Kijk naar de Eik. Van Dingenen over Planten: http://www.van-dingenen-overplanten.nl/101.Kijknaardeeik.html Kralinger hout. Stadsarchief Rotterdam: http://www.stadsarchief.rotterdam.nl/straatnamenoverzicht/kralinger-hout Kralingse_Bos. https://nl.wikipedia.org: https://nl.wikipedia.org/wiki/Kralingse_Bos kralingse-bos. www.natuurvereniging-ijsselmonde.nl: https://www.natuurverenigingijsselmonde.nl/kralingse-bos/ Libellen. https://www.vlinderstichting.nl/libellen Libellen. https://nl.wikipedia.org/wiki/Libellen Natuur in Rotterdam. https://www.rotterdam.nl/wonen-leven/natuur/ Natuurlijke verfstoffen. Van Dingenen over planten: http://www.van-dingenen-overplanten.nl/71.NatuurlijkeverfstoffenZwart.html 97

AT-verslag Het Kralingse Bos Zomereik. Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Zomereik Schaminee, J. (2019). Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland. KNNV uitgeverij.

Van Kralinger Hout naar Kralingse Bos. www.rijnmond.nl: https://www.rijnmond.nl/nieuws/156839/Van-Kralinger-Hout-naar-Kralingse-Bos Varens. https://nl.wikipedia.org/wiki/Varens Werkgroep Grassen en Schijngrassen. https://www.knnv.nl/grassen

98

AT-verslag Het Kralingse Bos

Het Kralingse Bos is voor vele Rotterdammers een prachtige plek om te hardlopen en te barbecuen.

Minder bekend is dat ook de natuur ruim baan krijgt in het Bos. Rietorchissen, de grote ratelaar en ijsvogels hebben hun plekje veroverd.

In het kader van onze natuurgidsenopleiding van het IVN hebben wij een jaar lang rondgezworven in het bos.

We hebben ervan genoten!

99