Türkiye'de Toplum ve Siyaset - Şerif Mardin

AFYON KOCATEPE ÜNİVERSTESİ FEN EDEBİYAT FAKÜLTESİ SOSYOLOJİ BÖLÜMÜ 2011-2012 YILI GÜZ DÖNEMİ SEMİNER DERSİ

KİTABIN ADI: TÜRKİYE’DE TOPLUM VE SİYASET YAZAR: ŞERİF MARDİN YAYINEVİ: İLETİŞİM YAYINLARI ÖĞRETİM GÖREVLİSİ: OSMAN METİN ÖĞRENCİNİN ADI: NURCAN BOZKUŞ ÖĞRENCİ NO: 090110061

1

ŞERİF MARDİN 1927 yılında İstanbul’da doğmuştur. Galatasaray Lisesinde başladığı orta öğretimini ABD’de tamamlamıştır. Stanford Üniversitesi Siyasal Bilimler Bölümü’nden mezun olmuştur. 1964’de doçentliğe, 1969’da profesörlüğe yükselmiştir. 1973’te Boğaziçi Üniversitesinde Siyaset Bilimi ve Sosyoloji dersleri vermiştir. Amerikan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümün’ de öğretim üyeliği ve aynı üniversitede bulunan İslami Araştırmalar Merkezi’nin başkanlığını yapmıştır. Şu an ise Sabancı Üniversitesi’nde öğretim üyesidir.

Bu kitap Şerif Mardin’in yerli ve yabancı bilimsel dergilerde yayımlanmış. Türkçe ve İngilizce makalelerin ve araştırmacıyla yapılmış söyleşilerin derlemişidir. Bu makale ve söyleşileri derleyenler ise Mümtaz ’er Türküne ve Tuncay Önder’dir.

Kitapta: sivil toplum kavramı, Osmanlıdan günümüze ülkemizdeki sivil toplum oluşumları, bunların sonuçları, Atatürk’ün fikir yapısı, Atatürkçülük, Türk Devrimi ve Tanzimat’tan bahsedilmektedir.

2

SİVİL TOPLUM, SİYASAL KÜLTÜR VE SOSYAL YAPI Batı yakın tarihinin tarihsel belirleyicilerinden biri feodalizm olmuştur. Feodalizm, zayıf bir kral ve ülke içinde asayişi sağlayan asiller sınıfından oluşan yönetim biçimidir. Şehirdeki değişmeler ve ticaretin canlanması feodal sisteme en ağır darbeyi indirmiştir. Ticaretin gelişmesiyle feodal asiller bu kaynaktan yararlanmak istemişlerdir. Ancak yararlanabilmeleri için tüccar ve küçük esnafa ihtiyaçları olmuştur ve asiller ile tüccarlar arasında bir uzlaşma meydana gelmiştir. Bu uzlaşma ile şehirliler kendi yargı organlarını oluşturmuş geniş alanlara yayılıp kendi kendilerini idare eder hale gelmiş, ülkenin yönetiminde ve savunmasında kralla beraber egemen olmak istemişlerdi.

17. ve 18.y.y.larda elde edilen ‘hürriyetler’ kamu hayatında çok önemli görülmüştür.

Toplum, siyasinin sultasından kurtulabilmiş ilk toplumsal sistem olmuştur.

Sivil toplum; kazanç, şahsi mutluluk ve kişi statüsünün korunması gibi hayat kesitlerinin toplu olarak yaşanmış şeklinin ifadesidir. İnsanların tek tek yararlandıkları yaşam yönleri bu yolla kolektif şekil kendi başına yeterli değildir. Bu ‘’ çıkarlar sistemini’’ düzenleyen bir taraf bir güce ihtiyaç vardır. Bu bitaraf güç ise devlettir. İnsan ancak ‘’devlet’’ birimi içinde yaşadığı zaman en yüksek amacına ulaşmıştır.

Sivil toplum örgütleri, devleti yönlendirmek ve istibdattı önlemek için sık sık isyanlarda bulunmuşlardır. Özgürlüklerin kısıtlanıp, haklarının gasp edildiği ve halkın ezildiği durumlarda bu örgütler toplumsal hareketlere yön vermişlerdir. Bu nedenle Ortaçağ’da, Rönesans’ta ve Osmanlı’da hep toplumsal bilinç nedeniyle isyanlar ve hak arayışları ortaya çıkmıştır.

TÜRKİYE’DE SİVİL TOPLUM Şerif Mardin’e göre Osmanlıda, sivil toplum şekillenmesi eksik kalmış fakat sivil toplumun Batı’daki rolünü andıran iki ayrı hukuk kaynağı ve bu doğrultuda iki ayrı meşrutiyet kaynağı mevcuttur. Bunlardan birincisi Şeriat, ikincisi Örf-i Sultani yani padişahın kanun koyma yetkisidir.

He gel için sivil toplum; içinde yaşayan kişilerin yaşamasını sağlayacak bütün faaliyetleri içeren yapılı ve organize bir iktisadî sistem bir hukuk sistemi ve bunların düzenli b ir şekilde çalışmasını sağlayacak otoriteye sahip bir cemaattir.

Osmanlı İmparatorluğunda yapılı ve organize bir cemaat mevcuttur. Bu cemaatin aynı zamanda bir iktisadî ve bir hukuki sistemi vardır. Fakat bu cemaat düzeni sağlayıcı otoriteden 3

yoksundur. Yani otorite devletin yetkisi altındadır. Osmanlı’daki iktisadî ve hukukî sistem Batı’dakine eş bir anlam taşımaz. Batı’daki kilise-sekiler güçler, feodalite-burjuvazi-endüstri proletaryası, yerel odaklar-milli odaklar şeklindeki kutuplaşmanın yarattığı çatışmaların yerine Osmanlıda bu çatışmalar cemaat-devlet eksenindedir. Şeriatın koruyuculuğunu anlamak için ‘’ümmet’’ biriminin tarihi işlevi ve Osmanlı İmparatorluğunda geçirdiği değişiklikleri incelemek gerekir. İslam’ın başlangıç devirlerinde İslam ümmeti Peygamberin etrafında toplanan bir müminler cemaati olarak teşekkül etmiştir.

Bu cemaat Hristiyanlığın aksine siyaseti ikinci plana atmamışlardır. Peygamberlerin otoritesi dini konularda olduğu kadar siyasi konularda da geçerliydi. Halifeler de aynı şekilde hem siyasi hem dini otoriteyi sağlıyordu. İslamiyet’te kiliseye tekabül edecek bir kurum yoktur fakat İslamiyet’in ilk yıllarında bir İslami aydın tabaka oluşmuştur. Osmanlı’da bu aydın tabaka ulema sınıfıdır. Bu ulema sınıfı halkın çıkarlarının temsilcisi rolündedir. Ancak ulema sınıfı imparatorluk merkez teşkilatına bağlıdır. Netice olarak Osmanlı’da sivil toplum öğeleri görülmüştür.

MERKEZ ÇEVRE İLİŞKİLERİ Osmanlı İmparatorluğunun uzun ömürlü bir merkezi vardır. Dinsel azınlıklardan çoğunlukla küçük yaşta toplanan bireyleri yönetici seçkinler arasına olan, vergi ve toprak yönetimini sıkı denetim altında tutan merkezdir.

Merkez çevre kopukluğunun en genel boyutu imparatorluk içinde bölük pörçüklüğün olmasıdır. İmparatorluk genişledikçe Osmanlılar karşılaştıkları kurumlara ve törelere yasallık tanımışlardır. Böylece merkez ile çevre iki ayrı dünya haline gelmiştir. Diğer kopukluklar göçebelere ve kentlerde oturanlar arasındaki karşıtlıklar resmi görevliler ve çevre arasındaki ayrım(resmi görevlilerden vergi alınmıyordu ve tüccarlar kadar zengindi) kul ile resmi dinsel düzen arasındaki sürtüşmelerdir. Çevre, resmi düzeni okumuş ve yetişmiş üyelerinin yaralandığı kurumların ancak birinden, din kurumlarından yararlanabiliyordu.

19.YÜZYILDA OSMANLI MODERNLEŞMESİ 19.yy. Osmanlı İmparatorluğunda reform devridir. Bu yüzyıl Osmanlı devlet adamlarının eğitim, adalet ve idare sisteminde reformlar uygulayarak imparatorluğun 4

çöküşünü durdurmaya çalıştıkları devredir. Bu yüzyılda üç sorun ortaya çıkmıştır. Birincisi, gayrimüslim gurupların bütünleştirilmesi; ikincisi, Müslüman öğelerin birleştirilmesi ve üçüncüsü, bu birbirinden ayrı öğelerin siyasal sisteme katılımının sağlanmasıdır.

Gayrimüslimleri birleştirmedeki amaç toprak kayıplarını azaltmaktı. Çünkü ayaklanmalar oluyor bu da toprak kayıplarına neden oluyordu. II. Abdülhamit Müslümanları yerleşik yaşama geçirmeye ve Müslüman Osmanlı çevresine merkezle bir ve aynı şey olduğunu aşılamaya çalışıyordu. Siyasal katılım ise Jön Türklerin 1908 de Abdülhamid’i tahttan indirip başarı kazanmasıyla sağlandı. Eşraf artık Osmanlı’nın siyasal partilerinde ve meclislerde görülmeye başlamıştır.

19. yy da “mirasa dayanan” ya da “padişah kökenli” bürokrasi yerine “akılcı” bürokrasiye bırakmıştır. Bu yüzyılda Osmanlı reformcuları “devletin çıkarlarını” göz önünde tutan iyi yetişmiş bilgili bürokrat seçkinler yetiştirmiştir.

Cumhuriyet döneminde ise bürokrat sınıfı ile köylü sınıfı özdeşleşme konusunda yetersiz kalmıştır. Her ne kadar köy enstitüleri kurulsa da köylüleri harekete geçirecek toplumsal örgütlenmeler sağlanamamıştır.

TÜRKİYE’DE TOPLUMSAL SINIF VE SINIF BİLİNCİ Eski Türk topluluklarında başta bir han ya da aşiret başkanı, onun altında aristokrat sınıf onun altında da alt sınıflar ya da halkın yer aldığı bir tabakalaşma sistemi görülmektedir.

Böylece toplum soylu ve halk sınıfı olarak ikiye ayrılmaktadır. Soylu sınıftan olmanın iki belirleyici ölçütü vardır: Akrabalık ve başarı.

Osmanlı imparatorluğunda ise tabakalaşma; yönetici zümre, ulema, tüccar/esnaf ve köylüler şeklindedir. Zamanla yönetici sınıfın öğeleri arasında (tımar sahipleri/kul yöneticiler, yerel esnaf/asker) mücadele ve ayrımlar meydana gelmiştir. Esnaf Osmanlı imparatorluğunda önemli bir statüdeydi. Loncalar halinde örgütlenmeler yapan esnaf zaman zaman etkili isyan hareketlerinde bulunmuştur.

Osmanlının yıldızının sönüşüne feodalleşme ve yerel torak sahiplerinin güçlenme süreci etki etmiştir. Merkezi otorite giderek zayıfladığı için devlet ayanlarla iş birliği yapmak zorumda kalmıştır. Ayanlar devletin kendisine tanıdığı ayrıcalıklarla daha da güçlenmiştir.

Ancak yönetici kurum ilk dönemlerin güçlü yönetimini geri getirmek için uğraşmıştır. Bu arada bürokratlar da siyasal iktidarı ele geçirip çağdaşlaşma hareketlerinin önderliğini üstlenmişlerdir. Çağdaş Türkiye’nin toplumsal ve ekonomik temelini atanda bu tabaka olmuştur.

5

ATATÜRK VE TÜRK DEVRİMİ Bu bölümde Şerif Mardin Osmanlı’nın üç önemli sorununa Atatürk’ün getirdiği çözümleriyle almaktadır.

1. Geleneksel fikir yapısını Osmanlı aydınlarının düşünce yapısına etkisi ve bu neticenin gelişme yapımıza olan menfi tesirleri.

2. Osmanlı’da iktisadi faaliyetler.

3. Türkiye’de hürriyet kavramı.

1) Türk toplumunun “dünya üzerinde bütün olayları meydana getiren Allah’ın iradesidir.

Anlayışı hâkimdir. İnsan iradesi cüz’idir. Fakat 18.yy.da ulemanın bozulmasıyla toplumda “Osmanlılar dünya işlerini ihmal etikleri için değil, dini işleri ihmal ettikleri için gerilemişlerdir. ”anlayışı meydana çıkmıştır. Padişahlar ve vezirler yapılan işlerde insanın iradesinin etkili olmadığını düşündükleri için savaşa giderken hazırlık yapmayıp, manevi güçle düşmana karşı koyabileceğini düşünmüşlerdir. Atatürk ise batı düşüncesinin esasında yatan kendi çevresine hâkim bir insan görüşünü kabul etmiştir ve bu ikiliğe son vermiştir.

2) Osmanlı imparatorluğunun gelirlerinin kuruması ve devletin fakirleşmesidir. Avrupa da ticaret gelişirken Osmanlıda iç ve dış ticaret önemini kaybetmiştir .Bu dönemde Osmanlıda iktisadi faaliyet konusunda hakim zihniyet verimi artırmak değil ,kılıcının hakkıyla yeni gelir kaynakları elde etmek olmuştur .Batı ise Osmanlı imparatorluğuna mallar satarak ve karşılığında ucuz hammadde olarak onu bir Pazar olarak görüyordu .Bu nedenle Osmanlının karşılaştığı bu durum karşısında iki yönde gelişmeye ihtiyaç vardır. a) Batının iktisadi nüfuz etme politikasına karşı tedbirler almak b) Ferdin iktisadi faaliyette yer alması için teşvik edilmesi Atatürk’ün ‘ devletçilik’ ilkesi ile getirdiği yenilikler hem zümresi kurduğunu söylemiştim devleti iktisaden kuvvetlendirmiş hem de ferdin iktisadi hayata girmesini sağlamıştır.

3) Osmanlı imparatorluğunda hürriyet kavramı yanlış anlaşılmıştır. Yeni Osmanlılar tarafında biraz romantik havada anlaşılmasına rağmen sosyal bir muhtevaya değinmiştir. Reşit Paşa’nın önderliğini yaptığı Tanzimat devlet adamlarının seçkinler zümresi kurduğunu söylemişler. Bu zümrenin baskısından kurtulmak ve bir seçilmiş meclisi oluşturmak manasında hürriyet kavramını kullanmışlardır. İttihat ve Terakki Partisi zamanında hürriyet kavramı yavaş yavaş halkçılığa kaymıştır. Fakat yine de batıdaki şahsi hürriyetin teminatı manasında oluşmamıştır. Atatürk’ün batıdaki 6

şekliyle yerleşmesi için başvurduğu yol, Batı’nın ferdi gaye bilen hukuk standartlarını sağlayan kanun çıkarmasıdır..

ATATÜRKÇÜLÜĞÜN KÖKENLERİ Atatürkçülük, Cumhuriyet Türkiye’sinde Osmanlı imparatorluğundan kalma bazı temel yapısal unsurları değiştirip, onların yerine dünya uygarlığına gidişte ilk adım sayılan batı uygarlığından esinlenmiş bir topluluğu kurmak amacına yönelen görüştür.

Atatürkçülüğün Osmanlı yapısını yerine getirmeyi düşündüğü batı tarzı sistemleri; 1) Osmanlı imparatorluğu bir monarşidir. Ülkenin siyasal kaynağı padişah ve sülalesidir.

Yeni sistemde padişahlık kaldırılacak. Şahsa bağlı sistem yerine yasalara bağlı rejim gelecektir.

2) Osmanlı imparatorluğu bir kültürler, dinler ve yöresel kümelenmeler mozaiğidir. Andı toprakları üzerine kurulan cumhuriyet bir Türk topluluğudur.

3) Osmanlının temel felsefesi halkın idareye katılması değildir. Bunun yerine seçkinler ve eğitim görmüş kimseler devletin idaresini elinde tutarlar. Atatürk’e göre ise; sınıf ayrılığı kabul edilemez.

4) Osmanlı imparatorluğunda iktisadi hayat yabancılara ve azınlıklara bırakılmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nde ise; devletin şahısların geliştiremediği kaynaklar geliştirmesi gereklidir.

ATATÜRK VE POZİTİF DÜŞÜNCE Atatürk kendi sisteminin temel direği olarak bilimi kabul etmiş, dünyadaki her şey için, medeniyet için, hayat için, muvaffakiyet için en hakiki mürşittin ilim olduğunu söylemiştir. Atatürk bilimi toplumu şekillendirmek için kullanmak istemiştir. Bu açıdan pozitivizmin getirdiği anlamda hareket etmiştir. Atatürk’ün pozitivizminin belirgin kanıtları arasında ”birlik” tutumu da vardır. Bu anlayışın arkasında yatan görüş toplumsal mekanizmanın Allah’tan gelen bir düzenleme sonucu olmadığı ve toplumun kendi kanunlarını kendi üreten bir bileşim olduğudur.

Atatürk’ün İslam tarihi içinde en çok eleştirdiği nokta Müslümanlığın siyasi bir araç olarak kullanılmasıdır. Asıl mesele, dini bu tür konulara bulaştırmamaktır. Atatürk bilimi tek araç olarak görmeyi batılılaşmanın en önemli özelliği saymakta, dini hedefe ulaştırıcı bir yöntem olarak görmeyi kabul etmemektedir.

7

Tanzimat, dinle devlet arasındaki kurumsal bağların çözülmesinde çok ileriye giden bir devirdir. Tazimatta yapılan laik icra atlardan bazıları da eğitim, rüştiye ve idadiye gibi batı modellerine göre kurulmuş okulların ulemanın tekelinden alınması, sivil idareci sınıfın kurulması ve şeriatın hükmünü son derece azalmış olmasıdır. Bu durum Atatürkçülüğün etkili bir şekilde icraatlarını gerçekleştirmesine bir zemin hazırlamıştır.

Atatürk reform hareketleri süresince dört sosyal veri üzerinde durmuştur.

1) Kişilerin otoritesi üzerine kurulu bir onur anlayışından kurallar ve yasalar üstüne kurulu bir onur anlayışına geçiş 2) Evren düzenini anlamada, dinden pozitif bilim anlayışına geçiş 3) Avam-havas ayrılığından oluşan topluluktan halkçı bir topluluğa geçiş 4) Bir ümmet topluluğunda bir ulusal devlete geçiş

OSMANLI YAPISININ TOPLUMSAL ÖZELLİKLERİ Patrimonyal Bürokrasi adı verilen topluluk türü Osmanlının toplumsal özelliklerini iyi anlatan bir şemadır. Patrimonyal yönetimlerde meşruiyeti hükümdar temsil eder. Hükümdar otoritesini gelecekleri kendilerine bağlı bir” patrimonyal bürokrat” sınıf aracılığıyla sağlar. Bu sınıfın Osmanlıda iki kolu vardır. Biri askeri güçlerden, öteki sivil memurlardan oluşur.

Bunlara devlet emrinde oldukları söylenebilecek din adamları da eklenebilir. Patrimonyal yönetimin parolası sosyal hareketleri denetim altında tutmak, sosyal kümeleri izlemek ve topluluğa sürekli olarak düzen vermeye çalışmaktır. Osmanlı toplum içindeki grupları tasnif eder, bu grupların önderlerini kendine karşı sorumlu tutar, grupları ve kişiler kendine göre çizdiği bir toplumsal yapı içerisine yerleştirir.

TANZİMATLA GELEN YENİ GÖRÜŞLER Tazimattan önce devleti kurtarma çabaları sadece Osmanlı askeri gücünü yenileştirme şeklinde anlaşılmıştır. Tazimattan sonra bu anlayışa idari, hukuki iktisadi yapıda reforma girme düşüncesi de eklenmiştir. Tanzimat’la birlikte ulemanın yargı mekanizmasını elinde bulundurması engellenmiş, karma bir hukuk sistemi ve yeni bir yargı sistemi oluşturulmuştur.

Sivil hukuk okulu açılmış yargıç sınıfı yetiştirilmiş ve eğitim sistemi ulemanın elinden alınmıştır. Bunların tümü laikleşmeye doğru atılan önemli adımlardır.

8

YENİ BİR ONUR ANLAYIŞI Tazimattan önceki anlayışta hükümdar kendi sistemini perçinlemek için yasal kurumlardan çok insan ilişkilerini kullanmıştır. Yüksek memur ve vezirleri verdiği nimetlerle kendine bağlamıştır. Bu sayede devlet mekanizmasında şahıslardaki onur anlayışı ve güvence kanunla değil, padişaha bağlılık ve vefa ile ölçülür olmuştur. Tanzimat’la beraber yeni bir onur anlayışı meydana gelmiştir. Gülhane Hattı-ı Hümayunu ile kişi hakları ,yaşama, mülkiyet ve onur anlayışı yasalarla korunmaya başlamıştır.

MİLLİYETÇİLİK AKIMI VE İSLAMCILIK Birçok ülke

aynı milleti içine aldıklarını ileri sürdükleri bir sınır genişletme politikası

uygulamıştır. Bazı ülkeler

kendi milletlerinin dağınık ülkelerde bulunduğunu öne sürüp,

bunları birleştirmek istemişlerdir. Ruslar da bu milliyetçilik akımının etkisinde kalarak Panslavizm düşüncesiyle bütün Slavları bir araya toplamak istemişlerdir. Oysa Osmanlıda Müslüman olduğu halde değişik ırklara mensup çok çeşitli milletler vardır. Bu mozaiği korumanın en önemli yolu Müslümanları ümmet ve Müslümanlık düşüncesi etrafında; Osmanlı imparatorluğunun çatısı altında toplamaktır. Bu İslamcı politikaya da Panislamizm denmiştir TANZİMAT Ali ve Fuat Paşalar Türkiye’ye önemli hizmetleri olan sadrazamlardır. Fakat Ali Paşa hürriyet aleyhtarlığı ile bilinmektedir. Bu nedenle Genç Osmanlılar tarafından sürekli eleştirilmiş, keyfi ve istibdattı uygulamalar yüzünden Avrupa’ya kaçan birçok Osmanlı aydın olmuştur.

Ali Paşa’ya göre insanların icraatı serbest bırakıldığında ne yapacağı kestirilemez.

Meşruti bir rejim tesis edildiğinde bütün milletler Osmanlıdan ayrılmaya karar verirler düşüncesindedir. Bu nedenle otoriter rejim tesis etmeye çalışmıştır.

YENİ OSMANLILAR Sultan Abdülaziz döneminde Türkiye’ye ilk defa teşkilatlı bir siyasi fırka teşkil etmiş olan şahıslardan oluşur. Abdülaziz döneminde hüküm süren istibdattan şikayet etmekle bir araya gelen insanların hürriyetçi bir anlayışla oluşturdukları bir gruptur. Aslında şikayetleri 9

Abdülaziz’e değil, onu kukla gibi yöneten Ali ve Fuat Paşaların istibdattı yönetiminedir. Bu grup daha sonra Jön Türkler ismiyle KULELİ VAK’ASI 1859 yılında cereyan etmiş olan bu vaka Sultan Abdülmecid’i tahttan indirmek için girişilmiş bir harekettir. Ancak başarıya ulaşamamıştır. Bu olay Fransız ve İngiliz ihtilalinden farklı değildir. Çünkü her üç ihtilal de modern devletin gelişme aşamasında ortaya çıkmıştır.

Sonuç olarak, Tanzimat’la başlayan ilmiye, yönetim, eğitim, askeri organlarda şer’i etkiden ve ulemanın ve tekelinde kurtulma süreci kanunlarla belirlenip yeni bir onur, yaşama ve eşitlik anlayışı olmuştur. Bu değişikliklere Atatürk devrimiyle çok önemli reformlar eklenmiş, Atatürkçülük felsefesiyle son şeklini almıştır.

10