Żubr. Jaki jest król polskich lasów?

Kompleksowa ochrona żubra w Polsce

Największy ssak Europy, nikt mu nie dorówna, chyba, że inny ciężki i ogromny samiec żubra.

Gdy staniesz mu na drodze, nie trać ani chwilki, jest tak silny, że boją się go nawet wilki.

Porusza się z gracją wśród zielonej gęstwiny, przysmakiem mu trawy i inne rośliny.

Możemy go podziwiać, mamy wielkie szczęście, bo gatunek był narażony na wyginięcie.

2

Żubr jest największym lądowym ssakiem europejskim. Imponującego wyglądu nadaje mu duży, silnie wykształcony garb. To majestatyczne zwierzę polskich lasów należy do nielicznych już gatunków, które miały niebywałe szczęście. Przez setki lat człowiek na niego polował. Teraz z wielkim wysiłkiem stara się go ratować. Wspiera i otacza opieką, zwiększając jego szanse na przetrwanie.

W Polsce żyje prawie 1/3 światowej populacji żubrów, a jeszcze 100 lat temu nie było ani jednego. Warto więc poznać te zwierzęta, bo to nasze „dobro narodowe”, które wspólnie chronimy.

3

Chroniony na wolności i w zagrodach W Polsce według danych z 2019 r. żyje 2269 żubrów, z tego w hodowlach zamkniętych 221 osobników i 2048 w stadach wolnych. Jest to o 449 więcej w porównaniu z rokiem 2018, kiedy to w naszym kraju bytowało 1820 żubrów (dane pochodzą z „Księgi Rodowodowej Żubrów”).

Na terenie Polski mamy 6 stad wolnościowych. Największa wolno żyjąca grupa tych zwierząt licząca 770 osobników występuje na terenie Puszczy Białowieskiej, a najmniejsza, składająca się z 9 osobników, w Puszczy Augustowskiej, jednak jest to stado bardzo młode, bo powstało w 2018 r. Żubry żyjące na wolności spotkamy również w Bieszczadach (668 os.), w lasach zachodniopomorskich (305 os.), w Puszczy Knyszyńskiej (184 os.) i Boreckiej (112 os.).

4

PUSZCZA BORECKA STRZELINKO

PUSZCZA AUGUSTOWSKA

GDAŃSK WOLISKO

MIĘDZYZDROJE

PUSZCZA KNYSZYŃSKA

CZŁUCHÓW KIERMUSY BYDGOSZCZ TORUŃ

DRAWSKO POMORSKIE JABŁONOWO

BIAŁYSTOK

WARSZAWA

POZNAŃ

PUSZCZA BIAŁOWIESKA

SYCOWICE GOŁUCHÓW KAROLEW BAŁTÓW WROCŁAW

PSZCZYNA NIEPOŁOMICE USTROŃ

BIESZCZADY MUCZNE

STADA NA WOLNOŚCI

HODOWLE ZAMKNIĘTE

Ośrodki hodowli żubrów i zagrody pokazowe rozmieszczone są w 23 miejscach na trenie całej Polski. Żubry w nich hodowane stanowią rezerwę genetyczną dla zwierząt żyjących na wolności.

5

Postawny i silny Do wieku 2–3 lat różnice w wielkości ciała między jałówkami a bykami są niewielkie. Dopiero w późniejszym okresie widać, że samice mają drobniejszą sylwetkę i mniejszy garb niż samce. U byków występuje duża dysproporcja pomiędzy masywnym przodem ciała, a niskim i wąskim tyłem.

Masa ciała – dorosły byk waży od 440 do 920 kg, krowa od 340 do 640 kg.

Tułów – stosunkowo wąski i krótki, co ułatwia poruszanie się między drzewami w lesie.

Szyja – pokryta dłuższymi włosami, które w jej dolnej części tworzą tzw. „brodę”.

Głowa – duża, nisko osadzona.

Uszy – okrągłe, owłosione wewnątrz i na zewnątrz.

Nos – każdy osobnik ma na skórze śluzawicy inny wzór, który porównać można do linii papilarnych u człowieka.

6

Oczy – ciemnobrunatne, osadzone w oczodołach chroniących je przed mechanicznymi uszkodzeniami .

Rogi – występują u obu płci. U samic są znacznie cieńsze i krótsze niż u samców oraz bardziej zagięte do środka.

Wysokość w kłębie – samce do 188 cm, samice do 167 cm.

Ogon – długości od 60 do 80 cm, zakończony kępką dłuższych włosów.

Nogi – mocnej budowy, zakończone racicami. Przednie racice są szersze niż tylne, u samców większe niż u samic.

Szerokość 8–12 cm

Długość 11–18 cm

Długość 11–16 cm

Szerokość 10–14 cm

Byk

Krowa

Sierść – gęsta, barwy płowo-brunatnej, dłuższa na przodzie ciała, krótsza na zadzie.

Samce żyją około 20 lat, samice rzadko przekraczają wiek 25 lat.

7

Stadny i wytrwały Dorosłego samca żubra nazywa się bykiem, samicę krową albo żubrzycą, a młode cielęciem.

Zwierzęta te żyją w stadach. Dorosłe krowy, cielęta oraz młodzież obu płci tworzą grupy mieszane. Przewodnikiem takiej grupy jest starsza, doświadczona samica, która ocenia niebezpieczeństwo i daje sygnał do odwrotu lub dalszego marszu. Gdy ona przystaje – zatrzymuje się całe stado, kiedy rusza do ucieczki – wszystkie pozostałe też uciekają. W sezonie wegetacyjnym grupy mieszane składają się z kilkunastu zwierząt, w zimie tworzą większe zgrupowania w miejscach dokarmiania.

Byki większą część roku spędzają samotnie lub tworzą grupy kawalerskie składające się z 2–3 samców. W okresie rozrodczym dołączają do stad mieszanych.

Żubry wydają charakterystyczny głos zwany chruczeniem. Najczęściej chruczy krowa, porozumiewając się z cielęciem, a byki tylko podczas okresu rujowego. Dźwięki wydawane przez samce są niższe i bardziej chrapliwe.

8

Spośród zmysłów najlepiej rozwinięty mają węch. Zwierzęta, które odłączyły się od grupy na pewien czas, podążają za stadami posługując się węchem. Żubry potrafią przejść wiele kilometrów szukając samic lub nowych miejsc, z większą ilością przysmaków. Sprawnymi susami przeskakują przez zwalone drzewa. Nie straszne im grząskie błoto, doliny rzek czy bagna.

W ciągu doby żubry dzielą sobie czas na żerowanie, odpoczynek i ruch.

W okresie zimowym poruszają się mniej, ponieważ są wtedy dokarmiane i nie muszą przemieszczać się na duże odległości.

W czasie przeżuwania i odpoczynku żubry leżą. Wygniecione miejsca, które pozostawiają nazywa się legowiskami, a te, w których zażywają kąpieli piaskowych – kupryskami.

W ciągu roku żubry mają dwa rodzaje okrywy: letnią i zimową. Pod koniec zimy zaczynają zmieniać sierść z zimowej na letnią. Najpierw linieją w okolicach głowy i szyi, potem na reszcie ciała.

W końcu lipca mają już tylko sierść letnią.

9

Troskliwy i opiekuńczy Żubrza ciąża trwa około 9 miesięcy. Przed porodem samica opuszcza stado i rodzi w odosobnieniu. Wraca do niego dopiero po kilku dniach już z maleństwem. Cielęta rodzą się najczęściej od maja do lipca. Tuż po narodzinach żubr waży od 15 do 35 kg.

Maluch szybko wstaje na nogi i już po godzinie zaczyna ssać mleko.

Przez pierwszy tydzień malec nie odstępuje matki na krok.

Samica żubra więcej czasu poświęca wówczas wylizywaniu, strzeżeniu i karmieniu dziecka niż jedzeniu.

Do trzeciego miesiąca życia młode, karmione mlekiem matki, nie są samodzielne, później zaczynają próbować także innych pokarmów.

Młode żubry poświęcają dużo czasu na zabawy. Kręcą się w kółko, biegają z uniesionym ogonem, podskakują, zaczepiają starsze żubry i przepychają się z nisko opuszczonymi głowami. Żubrzyce są dobrymi mamami i w razie niebezpieczeństwa będą bronić cielęcia, nawet atakując intruza. Dlatego, gdy zobaczysz samice z młodymi nie zbliżaj się do nich.

10

Roślinożerny i żarłoczny Żubr żywi się roślinami. Ze względu na swoje rozmiary ma ogromny apetyt i potrzebuje dużo pokarmu. Dziennie zjada około 50 kg pożywienia, które zmienia się zależnie od pory roku. Wiosną żywi się pierwszymi pojawiającymi się roślinami np. zawilcem gajowym. Latem chętnie zjada trawy i inne rośliny zielne, a jesienią żołędzie i bukiew (owoce buka) oraz grzyby, szczególnie opieńki. Urodzaj dębów i buków oznacza dla tego roślinożercy czas dostatku. Zimą ogryza korę oraz gałązki drzew i krzewów. Jest to też okres zimowego dokarmiania przez człowieka.

Do największych przysmaków żubrów należą: trawy – kupkówka pospolita, śmiałek darniowy; turzyce jak np.: trzcinnik leśny oraz zioła – podagrycznik pospolity i pokrzywa zwyczajna. Chętnie skubią liście i pędy maliny oraz trzmieliny, grabu, jesionu czy iwy. Uwielbiają też zimozielone liście jeżyn. Wbrew powszechnie panującej opinii nie przepadają za turówką wonną zwaną żubrówką.

Pragnienie zaspokajają pijąc wodę z naturalnych strumieni i oczek wodnych. Nie muszą jednak robić tego codziennie, zwłaszcza w dni deszczowe nie jest im potrzebne dodatkowe źródło wody. Zimą jedzą śnieg.

11

Zagrożony Podstawowym zagrożeniem dla gatunku jest jego niewielka populacja i bardzo niska zmienność genetyczna wynikająca z małej liczby założycieli.

Wszystkie żyjące obecnie na świecie żubry wywodzą się od zaledwie 12 osobników. Trudno jest zatem uniknąć kojarzenia zwierząt blisko ze sobą spokrewnionych, które przyczynia się do obniżenia odporności, a w następstwie do podatności na choroby.

Równie istotnym zagrożeniem jest ograniczona ilość obszarów, na których żubry mogą żyć. Zwierzęta te potrzebują ogromnych terenów pozbawionych dróg, czy zabudowań. Przykładowo stado składające się z 15–20 osobników potrzebuje do swobodnego życia i rozwoju około 100 km².

Duże skupienie żubrów na niewielkich terenach powoduje zwiększone ryzyko przenoszenia chorób. Do najważniejszych, stanowiących zagrożenie dla ich życia i zdrowia należą: nekrotyczne zapalenie napletka powodujące niepłodność samców; gruźlica bydlęca, zakaźna, nieuleczalna choroba, która może prowadzić do likwidacji całego stada; wirusowe choroby bydła domowego – pryszczyca, choroba błękitnego języka, które są niebezpieczne i powodują wysoką śmiertelność; telazjoza wywołana przez pasożyty bytujące w worku spojówkowym zwierząt, powodująca cierpienie i ślepotę.

Duża liczebność żubrów na danym obszarze oznacza również zbyt małą bazę żerową dla stada. To z kolei prowadzi do tego, że zwierzęta szukają pokarmu na polach uprawnych. Żerując na polach nie tylko zadeptują i zjadają uprawy. W ich organach kumulują się szkodliwe substancje zawarte w środkach ochrony roślin.

12

Otoczony opieką Opieka nad stadem żubrów to praca na pełen etat przez cały rok. Leśnicy, naukowcy i miłośnicy przyrody troszczą się o to, by zwierzęta te czuły się dobrze i miały jak najlepsze warunki do życia w naturze. Dbają o wodopoje i oczka wodne, budują brogi i paśniki, w których wykładany jest pokarm.

Rekultywują i tworzą śródleśne łąki oraz odnawiają stare sady i sadzą nowe drzewa owocowe. Zajmują się całoroczną obserwacją stad, sprawdzają ich liczebność, rozmieszczenie i preferencje siedliskowe. Prowadzą badania naukowe, gromadzą materiał genetyczny, by poszerzyć wiedzę o gatunku i czynnie go chronić. Pilnują zdrowia żubrów i zapewniają im opiekę weterynaryjną. W celu zwiększenia aktualnego zasięgu i wzbogacenia stad już istniejących przewożą żubry zarówno między polskimi hodowlami, jak i wysyłają do innych państw. Latem koszą łąki, żeby jesienią napełnić sianem „leśne stołówki”, a wiosną usuwają pozostałości karmy i przeprowadzają dezynfekcje brogów i paśników. Wspólne działania Lasów Państwowych, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Białowieskiego Parku Narodowego oraz Stowarzyszenia Miłośników Żubrów przynoszą dobre rezultaty i dzięki nim możemy spokojnie delektować się widokiem żubrów oraz z nadzieją patrzeć w przyszłość.

13

Jak zachować się, gdy spotkamy żubra? Żubry zazwyczaj unikają kontaktu z ludźmi. Jednak są to dziko żyjące zwierzęta, więc mogą być agresywne, jeżeli poczują się zagrożone.

Aby uniknąć niebezpieczeństwa powinniśmy:

nie zbliżać się na odległość mniejszą niż 50 metrów; nie karmić zwierząt; stać spokojnie, gdy żubr jest blisko, a następnie powolutku się oddalić; nie denerwować ich specjalnie i nie hałasować; psy trzymać na smyczy z dala od żubrów.

Jeżeli zostawimy je w spokoju, nic nam nie grozi.

14

Publikacja powstała w ramach projektu „Kompleksowa ochrona żubra w Polsce” POIS.02.04.00-00-0027/18-01 przewidzianego na lata 2019–2023. Dzięki dofinansowaniu z Unii Europejskiej objęte ochroną zostaną istniejące już wolne stada żubrów. Zaplanowano również wypuszczenie nowych grup tych zwierząt w Puszczy Rominckiej i Lasach Janowskich. Przewidziano także prowadzenie działań ochronnych w zamkniętych zagrodach hodowlanych w Białowieży, Pszczynie, Niepołomicach, Mucznem i Gołuchowie. Beneficjentem projektu jest Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, a partnerami Białowieski Park Narodowy i 25 jednostek Lasów Państwowych.

Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie

Ryciny na podstawie zdjęć: Richenza [CC BY-SA 3.0, from Wikimedia Commons] (str. 11); D. Piotrowska (str. 10); P. Ortell (str. 13); pixabay.com (pozostałe).

Opracowanie: Karolina Ziółkowska Skład: Patryk Ortell Druk: SuperPrint s.c.

Rok wydania: 2020

15

ISBN: 978-83-62335-95-4