Żagań – portret miasta. Literacki przewodnik praktyczny

Mariusz Wieczerzyński Żagań – portret miasta Literacki przewodnik praktyczny

Żagań – portret miasta

Literacki przewodnik praktyczny

Mariusz Wieczerzyński Żagań – portret miasta

Literacki przewodnik praktyczny

Żagań 2020

Copyright © by Mariusz Wieczerzyński, 2020 Fotografia na okładce © by Jan Mazur (1967, Żagań, daw. Keplerstraße/ul. 1 Maja, obecnie ul. Keplera)

Zrealizowano w ramach programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Kultura w sieci

Złożono pismami EB Garamond oraz Roboto Condensed udostępnionymi na licencjach Open Font License i Apache License, Version 2.0 Publikacja bezpłatna

Rodzicom Pannie H., która pojawiła się w najmniej spodziewanym momencie.

Wszystkim tym, którzy byli, są i będą, z którymi mogę milczeć oraz rozmawiać, i od których mogę uczyć się obecności.

Podziękowania dla tych, którzy przyczynili się do powstania tego przewodnika w sposób mniej lub bardziej bezpośredni, bądź zupełnie nieoczywisty: Stanisławowi Byczkowskiemu oraz Janowi Mazurowi za nieustanne inspiracje i wsparcie.

Prof. Beacie Halickiej i Karolinie Kuszyk za odkrywanie tożsamości regionu.

Dr hab. Mariuszowi Turowskiemu za kształtowanie stylu i serdeczność.

Agnieszce Zientarskiej za filozoficzne dyskusje i debaty.

Izie Smeli za to, że pewnego dnia napisała.

Renacie Wcisło za to, że mieszka (prawie) w Żaganiu.

Wojtkowi Kasprzykowi za nieocenioną pomoc.

Ewie Plucie za inspiracje (po)graniczne.

Pawłowi Kunzowi – za pierwsze wspólne odkrywania Żagania w czasach szkoły podstawowej, wchodzenie we wszystkie zakamarki miasta, dziury, tunele, piwnice, i że to przeżyliśmy.

Spis treści

Piękne miasto nad Bobrem ....................................................11 Żagań – a gdzie to w ogóle jest?!...........................................14 Początek – spojrzeć z góry ....................................................17 Stary Rynek............................................................................19 Dawne opactwo......................................................................22 Czy ratusz to urząd miasta? ...................................................26 Żagański kolos w objęciach parku ..........................................36 Posłowie, czyli zamiast zakończenia ......................................46 Bibliografia .............................................................................47

Piękne miasto nad Bobrem

Przed wojną był to Żagań na Śląsku bądź Żagań nad Bobrem.

W jednym z przedwojennych przewodników został nazwany „pięknym miastem nad Bobrem”. Bez wątpienia na tego rodzaju opis musiało wpłynąć jego malownicze położenie. Jednak nie tylko geografia, ale i bogata historia, którą spotykamy w Żaganiu na każdym kroku, sprawia, że jest to miasto wyjątkowe. Z powodzeniem można określić je mianem perły pogranicza śląsko-łużyckiego.

Dolina Środkowego Bobru przecina tu Wał Trzebnicki na Wzgórza Dalkowskie (po stronie wschodniej) i Wzniesienia Żarskie (po stronie zachodniej). Na zachodnich obrzeżach miasta przepływa malowniczo meandrująca Czerna, a nieopodal jego południowych granic znajdująca ujście w Bobrze porywista, charakterna izerska Kwisa. Dolina rzeki sprawia, że niezależnie skąd byśmy do Żagania nie wjeżdżali, kierując się do centrum miasta, zawsze będziemy mieli z górki. Dobra to informacja dla rowerzystów, zmęczonych wieloma kilometrami pokonanymi w okolicznych lasach i bezdrożach – po całodziennej wyprawie można zaznać ulgi sunąc w dół i podziwiać panoramę nadbobrzańskiego grodu.

Niemal całą historię Żagania spina klamrą Księstwo Żagańskie (1274–1935), które na przestrzeni wieków było świadkiem wielu zawirowań dziejowych. Spośród słynnych dynastii związanych z księstwem warto na wstępie wymienić Piastów śląskich z linii głogowskiej, sprawujących nad nim władzę do 1472 roku, Bironów kurlandzkich, a następnie – w konsekwencji – znany francuski ród Talleyrandów. W wyniku zmieniającej się sytuacji politycznej w Europie miasto (i księstwo) na przestrzeni dziejów wchodziło w skład Królestwa Czech oraz Monarchii Habsburgów, Królestwa 11

Prus, a następnie Niemiec, zaś w 1945 roku po wielu wiekach znalazło się w nowych granicach państwa polskiego. Silne związki miał Żagań z Czechami za sprawą Albrechta von Wallensteina, dynastii Lobkoviców czy w końcu Boženy Němcovej, która w połowie XIX wieku dała ujmujący opis żagańskiego parku (tej samej, która widnieje na współczesnym banknocie pięciusetkoronowym).

Historia i położenie Żagania nadają mu charakteru miasta pogranicza, określanego przez Bohdana Jałowieckiego i Sławomira Kapralskiego jako obszar między czymś a czymś – zarówno w sensie geograficznym, jak i kulturowym; Żagań zawsze znajdował się na krańcach – czy to Śląska, czy obecnie Polski (ok. 50 km do granicy niemieckiej i 80 km do czeskiej). Jednocześnie, będąc oddalonym w jakiejś mierze od kulturowego i politycznego centrum, sam stanowił swoisty centralny ośrodek regionu. Jako stolica księstwa przyciągał przybyszów – determinowanych bądź to ekonomicznie, bądź kulturowo czy religijnie, a także chcąc nie chcąc militarnie. Wielka polityka niejednokrotnie docierała do Żagania z dużą swobodą. Dogodne położenie z pewnością odgrywało tu doniosłą rolę – przez miasto przebiegały ważne szlaki komunikacyjne, a lokalizacja w zasięgu miast-metropolii, mimo wspomnianego oddalenia, jedynie temu sprzyjała i bez wątpienia dziś również ma niebagatelne znaczenie (z Żagania do Wrocławia jest ok. 140 km, do Berlina 200 km, a do Pragi 240 km). To stąd w zimniejszych miesiącach najsłynniejsza księżna żagańska, Dorota de Talleyrand-Périgord, wyruszała w podróże do „wielkiego świata”.

Tak więc pogranicze wpływało na losy i charakter Żagania od wieków, aż do dnia dzisiejszego, co nadal możemy poczuć tu pełną piersią. Przez wieki Żagań graniczył z Dolnymi Łużycami zamieszkiwanymi przez słowiańską ludność Łużyczan. Granica między Śląskiem a Łużycami przebiegała nieopodal – na zachód od miasta w kierunku 12

Żar w pobliżu nieistniejącej wsi Jaszkowice (niem. Jeschkendorf), gdzie znajdował się tzw. kościół graniczny. Odkryjemy w Żaganiu nie tylko poniemieckie, które w odniesieniu do tzw. Ziem Odzyskanych niedawno opisała i po imieniu, literacko wyraziła Karolina Kuszyk (w książce pod takim właśnie tytułem), lecz również pofrancuskie, powłoskie czy poczeskie. W toku lektury będziemy mogli zapoznać się z tym zróżnicowanym dziedzictwem kulturowym.

Prezentowany przewodnik pozwoli odbyć podróż przez dzieje miasta, sięgające XIII wieku, odkryć jego imponujące i najcenniejsze zabytki, ale również te intrygujące, mniej popularne i (nie)istniejące, zajrzeć w tajemnicze i nieoczywiste zaułki. Podczas tego literackiego spaceru będzie można poznać zarówno najsłynniejsze postaci związane z Żaganiem, jak i te o których zazwyczaj się nie mówi. Na kartach niniejszej publikacji odkryjemy również powojenną historię miasta, czyli jego współczesne oblicze na tle rozległego krajobrazu kulturowego. Będzie to podróż nie tylko przez złożone dzieje Żagania, ale i regionu, pogranicza śląsko-łużyckiego, Polski i Europy.

Czego Czytelnik bądź Czytelniczka nie znajdą w tym przewodniku? Encyklopedycznego, chronologicznego i wyczerpującego wykładu historycznego. Ani kompletnego zestawu tras turystycznych.

Ba! Zapewne nie wszystkie zabytki zostaną tu wymienione. Cel jest dużo bardziej skromny, a zarazem doniosły – wykroczyć poza ograniczenia posępnych tradycyjnych przewodników i przedstawić literacki obraz miasta na tle szerokiego horyzontu historycznego, oddać jego atmosferę i klimat, zachęcając tym samym do samodzielnego odkrywania Żagania.

Sagan am Bober, Sagan in Schlesien, już same te nazwy pobudzają ruch myśli, rozbrzmiewają efemerycznie, odprawiają wyobraźnię w podróż ku szerokim horyzontom.

Zapraszam więc do (niepokojąco) pięknego miasta nad Bobrem.

13

Żagań – a gdzie to w ogóle jest?!

Od dziecka byłem przekonany, że Żagań to Ziemia Lubuska. Tak się mówiło. Ewentualnie: (najbardziej zalesione w kraju) województwo zielonogórskie. Tymczasem jest to prawowity Dolnoślązak bądź Dolnoślązaczka (w niektórych językach słowiańskich nazwa miasta ma formę żeńską). A tak właściwie historycznie rzecz biorąc jest to miasto śląskie.

Jakież wielkie oczy robią niektórzy słysząc coś takiego! Śląsk zwykł kojarzyć się nam współcześnie z Górnym Śląskiem, węglem i Katowicami. Tymczasem praktycznie całe dzieje Żagania do 1945 roku związane są ze Śląskiem jako historyczną krainą spójną pod względem geograficznym i kulturowym. Jej dzieje sięgają daleko wstecz, czasów wczesnego średniowiecza, i wiążą się z początkami polskiej państwowości. Jak czytamy w potężnej monografii Historia Śląska: „[...] granica zachodnia państwa pierwszych Piastów przebiegała między Nysą Łużycką a Bobrem i Kwisą, w niektórych miejscach dochodząc do pierwszej z tych rzek”, zaś ustalenie zachodnich granic Polski na Bobrze i Kwisie datuje się na 1000 rok1. Żagań dopiero miał powstać za około dwa stulecia. Czy istniały już wtedy jakiekolwiek zalążki, z których później wyrosło miasto? Źródła tego nie podają. Wiemy natomiast, że przedlokacyjna osada typu targowego znajdowała się prawdopodobnie mniej więcej w okolicy dzisiejszego Starego Żagania. Kto wtedy mieszkał na tych terenach porośniętych prastarą puszczą?

Przez całe dzieje na Śląsku przenikało się wiele wpływów, zawsze był to region o zróżnicowanej tożsamości. W przytaczanej już w poprzednim rozdziale antologii Peryferie i pogranicza, znajdujemy następujący opis pogranicznego charakteru regionu, co oczywiście 14

równie dobrze pasuje do Żagania: „Obszar Śląska przez kilka wieków był pograniczem kulturowym i lingwistycznym, gdzie krzyżowały się wpływy polskie, niemieckie i czeskie. Dopiero po I wojnie światowej Śląsk stał się pograniczem geograficznym przeciętym granicą polskoniemiecką. Śląsk znajdował się niemal od zawsze na peryferiach imperialnych potęg: Luksemburczyków, Habsburgów, Prus, Rzeszy Niemieckiej, aby stać się w końcu prowincją państwa polskiego”2.

Przed wojną Żagań położony był w niemieckiej prowincji Śląsk (przekładając to na polskie nazewnictwo, województwa śląskiego), a dokładniej – sytuując się na samym jej krańcu i administracyjnie granicząc z Brandenburgią. Po 1945 roku niemal cała prowincja znalazła się w granicach Polski, a jej północno-zachodni obszar włączono do nowej, wymyślonej „Ziemi Lubuskiej”. W związku z tym podjęto usilne starania propagandowe, aby – mówiąc słowami dr Kamili Gieby z Uniwersytetu Zielonogórskiego – skonstruować tożsamość „regionu bez właściwości”. Wpisywało się to w ówczesną narrację na temat tzw. Ziem Odzyskanych. Jednak w przeciwieństwie do polskiej części (nie)dawnych Prus Wschodnich, czyli Warmii i Mazur, oraz Śląska Opolskiego, na tych zachodnich ziemiach doszło do niemal całkowitej wymiany ludności, co jest zjawiskiem bezprecedensowym w historii współczesnej Europy. Po dawnych mieszkańcach pozostało dziedzictwo kulturowe, o którym będziemy mieli okazję przeczytać w tym przewodniku. Przesiedleńcy i osadnicy musieli zmierzyć się z oswajaniem tej przestrzeni, z tym co w jednej z powojennych publikacji osadniczych nazwano „wrastaniem”.

W wyniku ustanowienia nowej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej tylko niewielka część średniowiecznego regionu lubuskiego znalazła się w Polsce, czyli jedynie Nowa Marchia będąca częścią Brandenburgii. Jak wskazuje wspomniana wyżej badaczka w skład nowego powojennego tworu weszły również „[...] tereny historycz15

nie przynależne do Pomorza Zachodniego, Wielkopolski, Dolnego Śląska i Dolnych Łużyc”3. Żagań był wśród nich. Co ciekawe, stolica historycznej Ziemi Lubuskiej mieści się obecnie w... Niemczech (miasto Lebus). Uściślając, w kwestii prawidłowych nazw – w odniesieniu do subregionu w literaturze funkcjonują również określenia „Środkowe Nadodrze”, zaś w węższym, mniej formalnym zakresie „ziemia żagańska”. Zatem, Żagań znajduje się na ziemi żagańskiej, która jest częścią Środkowego Nadodrza, na terenie Dolnego Śląska w województwie lubuskim.

1

R. Żerelik, „Dzieje Śląska do 1526 roku” [w:] Historia Śląska, red. M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, s. 21.

2 B. Jałowiecki, S. Kapralski, „Peryferie i pogranicza jako interdyscyplinarny obszar badawczy” [w:] Peryferie i pogranicza. O potrzebie różnorodności, red. B. Jałowiecki, S. Kapralski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2011, s. 16.

3 K. Gieba, Lubuska literatura osadnicza jako narracja założycielska regionu, Universitas, Kraków 2018, s. 10.

16

Początek – spojrzeć z góry

Czy można sobie wyobrazić lepsze, bardziej właściwe i adekwatne miejsce na rozpoczęcie spaceru niż żagański zespół pałacowoparkowy? Sądzę, że nie. I jeśli czyta to przybysz, musi mi uwierzyć na słowo. Jestem rodowitym żaganianinem, wychowanym niemal w pałacu i parku. Jeśli czytają to współmieszkańcy bądź współmieszkanki, wcale nie muszą się ze mną zgodzić. Wszak, nikt tak naprawdę nie musi podzielać tej opinii. Bo czyż równie dobrym miejscem na rozpoczęcie zwiedzania miasta nie jest droga wjazdowa od strony Kożuchowa, skąd rozpościera się widok na całą okolicę i panoramę Żagania?! Albo Rynek (Stary bądź Nowy, do wyboru)? Albo dworzec kolejowy, gdzie przecież zaczynają się i kończą podróże (i historie, i spotkania)? Na początku spójrzmy jednak na miasto z góry.

Poznajmy jego historyczną urbanistykę, która powie nam wiele o jego charakterze, a za jej pośrednictwem ocalałe i nieocalałe zabytki starego miasta, gdyż (nie)istniejące determinuje to, co widać. Pałac i park zostawmy na drugie danie.

Otóż to właśnie dwa żagańskie rynki (cóż za osobliwość!) wyznaczają oś wschód–zachód wokół której powstał układ staromiejskiej zabudowy. Rzecz podstawowa, mimo zniszczeń wojennych (i jak się okaże przede wszystkim powojennych) Żagań zachował czytelny plan urbanistyczny z XIII wieku oraz szereg cennych zabytków.

Kiedy patrzymy na dawne pocztówki łatwo o nostalgię – historyczna tkanka miejska została rozerwana, a miejsce zwartej zabudowy często zajęły wyrwy, puste przestrzenie i bloki. Można jednak spojrzeć na to od innej strony i docenić, jak wiele ocalało, a także potraktować obecny wygląd miasta jako efekt procesów historycznych i przyjąć je 17

takim, jakie jest, jako swoisty krajobraz zmieszany. Odnajdziemy tu zatem włoską architekturę, budowle z końcówki XVIII wieku inspirowane poczdamsko-berlińską szkołą architektoniczną, barok i klasycyzm przenikające się z neogotykiem, zaułki pełne średniowiecznej atmosfery, magdeburski układ miasta i oczywiście mnóstwo poniemieckiego przenikającego się z „klasykami PRL-u”.

18

Stary Rynek

Zacznijmy zatem od samego epicentrum, esencji dziejów miasta, czyli dzisiejszego Rynku (daw. Stary Rynek, niem. Alter Ring bądź po prostu Markt). Z rynkami, jak to zwykle bywa, wiążą się początki historii miast, która w tym przypadku sięga XII wieku – wiadomo, że Żagań został założony po 1155 roku, może więc poszczycić się ponad 800-letnią metryką.

Pierwsza wzmianka o Żaganiu jako grodzie kasztelańskim pochodzi z dokumentu wystawionego w 1202 roku przez księcia Henryka Brodatego dla klasztoru cystersów w Lubiążu. Miasto pojawia się w nim pod postacią kasztelana żagańskiego Stefana (comes Stephanus castellanus meus de Sagan). Dzięki temu wiemy, że już wtedy był to znaczący ośrodek skupiający władzę i ludność. Datę tę uznaje się za oficjalne urodziny miasta. Nie wiemy jednak, kiedy uzyskało ono prawa miejskie. Wedle jednych źródeł w 1230 roku, wedle innych (szacunkowo) w latach 1248–1260. Początki historii Żagania giną więc w pomroce przypuszczeń, niepotwierdzonych założeń i przepisywania tych samych hipotez w kolejnych publikacjach.

Jeśli chodzi o lokalizację wyglądało to mniej więcej tak – przyjmuje się, że pierwotny gród znajdował się na wysokim brzegu Bobru, ok. 1,5 km na północ od dzisiejszego miasta. Nie bez powodu. Miał on strzec znajdującej się na terenie obecnego śródmieścia przeprawy przez którą wiódł ważny szlak handlowy zwany Niskim Traktem, który łączył Wielkopolskę z południowymi Niemcami. Prawdopodobnie już w XII wieku w jego pobliżu powstała osada typu targowego, położona w miejscu dzisiejszej wsi Stary Żagań. Ze względu na niedogodne położenie osady ok. 1230 roku targ zostaje przeniesiony w pobliże przeprawy i istniejącego już grodu kasztelańskiego. Na19

stępnie nieopodal powstaje rynek wokół którego zaczyna rozrastać się ośrodek miejski otoczony obwarowaniami drewniano-ziemnymi, przekształconymi na przełomie XIII i XIV wieku w zachowane częściowo do dzisiaj kamienne mury obronne z nieistniejącymi już trzema bramami strzegącymi wjazdu: Żarską, Szpitalną (Kożuchowską) i Szprotawską (Bożnowską).

Jak już mówiliśmy, po nadaniu praw magdeburskich, nabiera on znanej nam współcześnie formy, czytelnej mimo zniszczeń wojennych, czyli czworobocznego placu centralnego wraz z siecią prostopadle rozchodzących się od niego ulic. Północna część Rynku nazywana była Rynkiem Maślanym (niem. Buttermarkt), a południowa Rynkiem Zbożowym (niem. Kornmarkt) i jak łatwo się domyślić, pełnił on funkcje handlowe. Do najcenniejszych zachowanych budynków należą cztery renesansowe kamienice w południowej pierzei Rynku (początek XVII wieku). Z kolei w północnej części zachował się zwarty zespół barokowych XVIII-wiecznych kamieniczek.

Poznając przedwojenne miasto nietrudno zorientować się, że istniało tu mnóstwo hoteli i restauracji. Tylko w samym Rynku funkcjonowały trzy hotele. Dziś w ich miejscu stoi albo PRL-owska „perła” architektury, albo puste place – parking w południowo-zachodnim narożniku (hotel Zur goldenen Krone/Pod Złotą Koroną) oraz postój taksówek w północno-wschodniej pierzei (Hotel zum Deutschen Hause/Hotel w Niemieckim Domu). Jednak w przypadku wszystkich tych trzech miejsc szczęśliwie zachowały się w ich sąsiedztwie zabytkowe kamienice.

Jedna z nich, pod adresem Rynek 11, należy do tych najcenniejszych. Nad wejściem zachował się późnorenesansowy portal z 1603 roku. Przed wojną znajdowała się w niej komunalna spółka energetyczna KELG (Kommunale Elektricitäts-Lieferungs-Gesellschaft AG), a obecnie mieści się tu siedziba znanego wśród grotołazów 20

z całego świata speleoklubu Bobry założonego w 1966 roku. Obok, właśnie w miejscu bloku, znajdował się jeden z najlepszych hoteli w mieście, czyli Zum weißen Löwen (hotel Pod Złotymi Lwami). Co ciekawe po wojnie nadal pełnił swoją funkcję do lat 1953/1954.

Następnie miała miejsce awaria sieci wodociągowej, w wyniku której cała piwnica została zalana wodą. Nie podjęto działań, aby ograniczyć jej skutki, w związku z czym budynek popadał w ruinę i ok.

1960 roku postanowiono go rozebrać. Zapewne były to celowe zaniedbania. Wbrew panującym opiniom to nie 1945 rok, a właśnie końcówka lat 50. i lata 60. okazały się najbardziej drastyczne dla zabytkowej zabudowy Żagania.

21

Dawne opactwo

Niezwykle charakterystyczną i ważną dominantą architektoniczną śródmieścia jest gotycki Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zlokalizowany w pobliżu północno-zachodniego narożnika Rynku. Prawdopodobnie pierwotnie w miejscu kościoła znajdowała się przedlokacyjna świątynia drewniana, o czym może świadczyć jego usytuowanie na skraju średniowiecznego ośrodka miejskiego.

W zasadzie można powiedzieć, że to od niej – po przenosinach osady – zaczyna kształtować się Rynek wraz z układem ulic.

Jednak źródła potwierdzają istnienie świątyni dopiero w 1272 roku. Stanowi ona część monumentalnego kompleksu poklasztornego, który wyróżnia się w panoramie starego miasta jako wyodrębniona enklawa. Z powodzeniem można uznać go za najważniejszy element historycznego założenia urbanistycznego.

W latach 1284–1810 znajdowało się tu opactwo kanoników regularnych reguły św. Augustyna, sprowadzonych do Żagania z Nowogrodu Bobrzańskiego przez księcia piastowskiego Przemka. To jedno z tych miejsc, gdzie historia jest wręcz namacalna.

Jeśli czas ma zapach, to z pewnością można go poczuć w poklasztornych korytarzach. W skład kompleksu obok kościoła wchodzą dawny klasztor wraz z biblioteką, konwikt i spichlerz.

Po kilkukrotnych pożarach trawiących miasto, średniowieczne budynki – za wyjątkiem domykającego kompleks późnogotyckiego spichlerza z końca XV wieku – zostały ostatecznie ukształtowane w XVIII wieku w stylu barokowym. Kościół również przetrwał zasadniczo w niezmienionej formie, a zewnętrzna bryła zachowała swój pierwotny, romańsko-gotycki charakter.

22

Poaugustiański zespół klasztorny uznawany jest za jeden z najciekawszych obiektów sakralnych tego typu w Polsce, co znalazło wyraz w nadaniu mu przez Prezydenta RP w 2011 roku statusu Pomnika Historii (za cenniejsze uchodzą jedynie te wpisane na listę UNESCO – w województwie lubuskim należy do nich tylko Park Mużakowski). Tym samym znalazł się w tej samej kategorii zabytków co np. historyczne zespoły miejskie Krakowa i Wrocławia, kopalnia soli w Wieliczce czy... zespół dawnego opactwa Cystersów w Krzeszowie, do którego za chwilkę wrócimy. W jego wnętrzu znajduje się biblioteka klasztorna, która od XV wieku należała do najsłynniejszych na Śląsku. Nie bez powodu cieszy się ona popularnością i dzisiaj, gdyż tworzy misterną całość o ogromnych walorach kulturowych. Sklepienie biblioteki zostało pokryte freskami wykonanymi przez śląskiego artystę Georga Wilhelma Neunhertza. Znajdują się tutaj dwa globusy z XVII wieku przedstawiające mapy nieba i Ziemi. Jednak chyba najbardziej rozpoznawalna jest z będącego ewenementem na skalę światową tzw. sklepienia szeptanego o doskonałej akustyce.

Powróćmy do przywołanego nie bez powodu Krzeszowa położonego u podnóża Gór Kamiennych. Otóż po zakończeniu pracy w tamtejszym klasztorze zawitał do Żagania wspomniany Neunhertz.

O popularności na Śląsku tego artysty może świadczyć korespondencja z klasztorem krzeszowskim, w której żagańscy kanonicy regularni upominają się niecierpliwie o malarza. Pośpiech był też spowodowany staraniami Thaddeusa Rihla, znanego jako opat Simon (zarządzał klasztorem w latach 1732–1747), o odbudowę zniszczonego podczas pożaru 22 sierpnia 1730 roku klasztoru i wieży kościoła. Szczególną uwagę poświęcił on mocno nadwyrężonej pożarem bibliotece klasztornej. Znana ona była w tamtych czasach z bogatego księgozbioru, wśród którego wyróżniały się dzieła poświęcone naukom ścisłym, 23

a zwłaszcza astronomii, która cieszyła się szczególnym zainteresowaniem kanoników.

Artysta, urodzony we Wrocławiu i wiele lat mieszkający w Pradze, otrzymuje zlecenie wykonania polichromii na dwóch spłaszczonych kopułach przykrywających oba pomieszczenia biblioteki. Pracę ukończył 15 kwietnia 1736 roku. Malowidła w większym pomieszczeniu przedstawiają hołd składany Trójcy św. przez zakonników oraz sceny z ich działalności misyjnej. Na drugiej kopule głównym motywem jest alegoryczna postać kobieca na tronie, Ecclesia; znajdziemy tam również alegorie nauk ścisłych, w tym wspomnianą specjalność kanoników, czyli astronomię uosabianą przez uczonego z lunetą. Skupmy się jednak na stylu Neunhertza, który literacko opisała w swej monografii poświęconej jego postaci Anna Dobrzycka: Koloryt fresków w Żaganiu, w stosunku do malowideł krzeszowskich – operuje skalą barw jaśniejszą. Malarz używa złamanych tonów niebieskich, żółtych, lila, miejscami czerwonych a w dużych partiach barwy ciepłoszarej rozświetlonej żółtawo. [...] Kompozycję malowideł żagańskich charakteryzuje wielka swoboda w ujęciu grup postaci i doskonałe operowanie skrótami; brak tutaj, tak bogato rozwiniętych w Krzeszowie, elementów strukturalno-architektonicznych. Dokonuje się natomiast powoli, ale wyraźnie postępujące rozluźnienie form – ku niczym nie krępowanej swobodzie. Sceny rozgrywają się w bezkresnych przestworzach nieograniczonych żadnymi konstrukcjami, a rzucone luźno pośród obłoków małe putta, bawią się sypiąc z góry kwiatki. Lekkość w przedstawieniu postaci, o płynnych konturach i miękkich ruchach, idzie w parze z wyraźnie postępującym procesem idealizacji niektórych ich fizjonomii zwłaszcza postaci świętych.

Doskonała gdzie indziej charakterystyka różnych typów wciąż jednak

24

świadczy o wrodzonej artyście umiejętności obserwowania świata, o realnym spojrzeniu na życie, a także o dużym poczuciu humoru4.

Niech ta wyczerpująca charakterystyka dzieła śląskiego artysty wystarczy za zachętę do odwiedzenia żagańskiej biblioteki klasztornej. Odnośnie historii kompleksu warto jeszcze wspomnieć, że w czasach opata Johanna Ignaza von Felbigera, w 1769 roku, na wieży kościelnej zainstalowano pierwszy na terenie Śląska piorunochron (odgromnik), podobno jeden z pierwszych w Europie.

W 1765 roku opublikował on autorski podręcznik do nauki języka polskiego, tzw. Obiecadło. Trudno też nie wspomnieć, że żagański kościół stał się miejscem ostatniego spoczynku kilku władców z dynastii Piastów żagańskich. Świątynia była świadkiem wielu głośnych ślubów związanych z rodziną książęcą. Do najsłynniejszych należał najprawdopodobniej ślub wnuczki Doroty księżnej de Talleyrand-Périgord, Marii de Castellane, z księciem Antonim Radziwiłłem w 1857 roku. Parze młodej wtórował na organach sam Ferenc Liszt, uznawany za postać, która odegrała znaczącą rolę w muzyce europejskiej 2. połowy XIX wieku. Na rozwój twórczy kompozytora duży wpływ miała znajomość m.in. z Fryderykiem Chopinem.

4

A. Dobrzycka, Jerzy Wilhelm Neunhertz. Malarz śląski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1958, s. 45–46.

25

Czy ratusz to urząd miasta?

Kolejna osobliwość obok dwóch żagańskich rynków – inaczej niż to zwykle bywa, wieża ratuszowa nie była elementem architektonicznym ratusza, czyli magistratu. Dziś, mimo iż budynek dawnego urzędu miasta przestał istnieć pod koniec lat 50. XX wieku, wieża nadal nie brata się z obecną siedzibą władz miejskich (cóż to za dziwna relacja!). Jednak do poprzedniej miała zdecydowanie bliżej, zarówno pod względem odległości, jak i architektury.

Otóż przebudowany w latach 1879/1880 urząd znajdował się w zachodniej pierzei Rynku, obok istniejącego do dziś przedwojennego budynku dawnej Miejskiej Kasy Oszczędnościowej założonej w 1843 roku, na którym widnieją dwa lwy (są one swoistą wariacją nt. herbu miasta z 1602 roku – można powiedzieć, że „uciekły” z dwóch pól herbowych i trzymają pozostałe dwa). Wieża po przebudowie w 1869 roku otrzymała niejednorodną formę, łączącą styl neorenesansowy z neoklasycystycznym. I to właśnie pierwszy z tych stylów bliski jest formie nieistniejącego urzędu miasta. Przebudowy dokonano na bazie gotyckiej wieży wzniesionej prawdopodobnie w 1. połowie XIV wieku, a poddawanej przekształceniom w XV i XVI wieku. Zachowano fundamenty oraz dolną partię starszej budowli, dzięki czemu do dzisiaj w jednym z pomieszczeń na I. piętrze istnieje rzadko spotykany typ sklepienia kryształowego.

Całość nosi cechy stylu florenckiego i została ukształtowana wedle koncepcji architekta Lehoffera. Nawiązał w niej do Palazzo Vecchio (Starego Pałacu) we Florencji, perły włoskiej architektury powstałej w XIV wieku, a także – pośrednio, w zwieńczeniu szczytu – do wieży czerwonego ratusza w Berlinie. Cała przebudowa odbyła się z inspiracji księżnej Doroty, która tuż przed śmiercią w 1862 roku 26

przekazała radzie miasta dotację na ten cel. Wykonanie zleciła w testamencie swojemu najstarszemu synowi i następcy, Napoleonowi Louisowi, księciu Talleyrand-Périgord, który sprawował rządy w latach 1862–1898. Tym sposobem żagańska wieża ratuszowa stała się nie tylko jednym z najbardziej charakterystycznych elementów w panoramie miasta, lecz również jednym z szeregu cennych przykładów architektury włoskiej obecnych w tkance miejskiej. Na jej wschodniej elewacji (od strony ul. Warszawskiej) odkryjemy dwa herby: książęcy herb Bironów oraz wyżej – po raz kolejny – herb miasta z 1602 roku (tym razem w pełnej okazałości).

Niestety wieża, zaniedbywana przez lata, jest w coraz bardziej opłakanym stanie, także warto się spieszyć, aby ją zobaczyć, zanim się rozpadnie. Przed nią, na początku ul. Warszawskiej, stoi plastikowy pomnik słynnego astronoma i matematyka Johannesa Keplera, odkrywcy trzech praw rządzących ruchem planet, który przebywał w Żaganiu w latach 1628–1630. Uważany jest za jedną z kluczowych postaci rewolucji naukowej XVII wieku. Przybył do miasta na zaproszenie srogiego Albrechta von Wallensteina, ówczesnego księcia żagańskiego, o którym prof. Jerzy Majchrzak pisze, że był to „niebywały okrutnik, zdzierca, grabieżca i wiarołomca”5. Z jego postacią wiążą się początki kształtowania znanego nam współcześnie wyglądu żagańskiego pałacu, o czym niebawem. Obaj to kolejne nici łączące Żagań z Czechami – Kepler mieszkał wcześniej w Pradze, zaś Wallenstein był czeskim szlachcicem z Frydlantu.

Wbrew miejskim legendom, naukowiec raczej nie prowadził tutaj obserwacji astronomicznych, lecz skupiał się na badaniach, obserwacjach meteorologicznych i drukowaniu swych dzieł. Jedno z nich wydane przed przybyciem do Żagania, Skrót astronomii kopernikańskiej, zostało w 1619 roku wpisane do indeksu ksiąg zakazanych. Jednak Wallensteinowi nie w głowie była działalność nauko27

wa, ciągle zadręczał Keplera żądaniami stawiania horoskopów: „Milcz, Keplerusie! Nie to chcę wiedzieć. Co mnie obchodzą twoje prawa ruchu planet!”6, miał powiadać. Książę zapewnił mu nie tylko godziwe warunki do pracy, ale i ochronę przed prześladowaniami – astronom był protestantem, a w Europie trwała wojna trzydziestoletnia między katolickim południem a protestancką północą. Jednak jak widać ceną za to były natrętne żądania astrologiczne.

Kepler drukował w Żaganiu coroczne efemerydy, czyli tablice zawierające dane dotyczące wystąpienia przyszłych zjawisk astronomicznych. W tym celu sprowadził z Lipska i wyremontował maszynę drukarską, która znajdowała się w piwnicy wynajmowanego przez niego domu. Mieszkał prawdopodobnie przy dzisiejszej ul. Keplera 28, gdzie do 1848 roku znajdowała się Brama Szpitalna z wieżą, którą naukowiec z polecenia księcia miał do swojej dyspozycji. Replika tej bramy znajduje się dziś nieopodal przy parkingu za byłą restauracją Piastowska (przed wojną była to resursa kupiecka otwarta w 1856 roku, jak również restauracja Ressource). Koniec końców, 8 października 1630 roku udał się do Ratyzbony na obrady sejmu Rzeszy po sprawiedliwość, gdyż mocodawca nie wypłacił mu zaległego wynagrodzenia, które scedował na niego cesarz Ferdynand II Habsburg.

Jednak trudy podróży okazały się na tyle duże, że zmarł 15 listopada tuż po przybyciu na miejsce. Wallenstein został zamordowany cztery lata później. Kepler ukończył w Żaganiu swoją książkę zatytułowaną Sen i rozpoczął jej druk. Korzystał przy tym z pomocy swojego zięcia i współpracownika Jakoba Bartscha z Lubania, który po śmierci uczonego kontynuował prace drukarskie. Publikacja zaczęła krążyć po Europie już w 1631 roku, lecz w niepełnej postaci. Kompletna wersja ukazała się w 1634 roku we Frankfurcie nad Menem, o czym dowiadujemy się z Listu dedykacyjnego syna Keplera, Ludwiga.

Książka została ostatecznie wydana jako Sen, czyli wydane pośmiert28

nie dzieło poświęcone astronomii księżycowej („Somnium, seu opus posthumum de astronomia lunari”). Uznawana jest za pierwszą na świecie powieść fantastyczno-naukową.

Pierwsze polskie wydanie książki ukazało się w znanym Wydawnictwie Naukowym Scholar w 2004 roku. Przy tej okazji warto jeszcze raz podkreślić doniosłą rolę, jaką odegrał ten uczony w dziejach światowej nauki. We „Wstępie” do polskiego przekładu, który ma ułatwiać „wejście w ziemski i księżycowy świat Keplera” Jarosław Włodarczyk pisze, że był to jeden z „najwybitniejszych astronomów w dziejach ludzkości”, stawiany „przez historyków nauki na równi z Mikołajem Kopernikiem i Izaakiem Newtonem”7. Intrygujący jest też sam opis wydawcy, więc przytoczmy jego fragment: „W Śnie Johannesa Keplera astronomia najwyższego lotu, wspomagana filozofią magnetyczną początków XVII wieku, miesza się z fantastyką oraz historią [...]. Nie brakuje tu odniesień do literatury klasycznej i własnych prób poetyckich autora. Albowiem to pierwsze w dziejach kultury Zachodu dzieło przedstawiające fizyczny obraz Księżyca i wyprawy na ów glob jest także niezwykłym zbiorem uwag i przemyśleń genialnego uczonego, spisywanych w niespokojnych czasach. Rozpoczęte jeszcze za studenckich lat w Tybindze, kontynuowane w rudolfińskiej Pradze, zostało ukończone w Żaganiu i tam wydrukowane. Tak więc można zaryzykować stwierdzenie, że Sen jest po O obrotach Mikołaja Kopernika najsłynniejszą rozprawą o kosmosie, jaka została ukończona na naszych ziemiach”8. Okazuje się zatem, że (wyobrażone) podróże na księżyc były możliwe już w Żaganiu w XVII stuleciu.

5

J. P. Majchrzak, Na peryferiach historii, Dekorgraf, Żagań 2005, s. 70.

Tamże, s. 73.

7 J. Kepler, Sen, czyli wydane pośmiertnie dzieło poświęcone astronomii księżycowej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 10.

8 Tamże, obwoluta IV. 6

29

Nowy Rynek W ten sposób słynny astronom doprowadził nas do jednej z najstarszych ulic w mieście łączącej dwa żagańskie rynki. Dawniej była to Hohestraße, a więc ul. Wysoka. Zabytkowa zabudowa dzisiejszej ul. Warszawskiej pochodzi z XVIII i XIX wieku i zasadniczo zachowała się na odcinku przebiegającym od przecięcia z ul. Długą do pl. Słowiańskiego, czyli drugiego z żagańskich rynków. Druga z tych ulic wyznaczała pierwotne wschodnie granice starego miasta.

Około 1280 roku poszerzono je dalej na wschód i przy tej okazji wybudowano właśnie Nowy Rynek (niem. Neuer Ring), który w 1725 roku został wybrukowany, zaś w 1875 nadano mu nazwę plac Ludwika (niem. Ludwigsplatz) na cześć ówczesnego księcia żagańskiego Napoleona Louisa. Miejsce skrzyżowania obu ulic (nr 25) należy do najwyżej położonych na terenie starego miasta, w czym należy upatrywać dawnej nazwy ul. Warszawskiej.

Znajdował się tam kolejny z żagańskich hoteli, Hotel Ritter St. Georg, który w 1929 roku reklamował się jako „dobry mieszczański dom”, oferujący relaks i odpoczynek oraz centralne ogrzewanie.

Właścicielem był niejaki Wilhelm Schultz. W 1937 reklama została rozbudowana o nowe treści, zachęcając do odwiedzin pokojami z bieżącą ciepłą i zimną wodą, a przede wszystkim dobrą kuchnią w uczciwych cenach.

Wieża ratuszowa, ul. Warszawska oraz pl. Słowiański odegrały interesującą rolę w polskiej kinematografii. Latem 1965 roku stały się planem filmu Potem nastąpi cisza w reżyserii Janusza Morgensterna. Żagań podobnie jak wiele innych miast Dolnego Śląska, by wymienić tylko Lubomierz czy Bystrzycę Kłodzką, pełen był atrakcyjnych plenerów dla popularnych w owym czasie filmów wojennych, jak również odnoszących się do nowej sytuacji, w jakiej znaleźli się osad30

nicy (np. w filmie Sami swoi, który kręcono w Lubomierzu). Filmowcy nie musieli w zasadzie zbyt wiele robić, aby osiągnąć pożądany efekt, naturalną poniemiecką scenerię mieli podaną na tacy. Dzięki zdjęciom z planu wiemy, że zwarta tkanka miejska istniała jeszcze 20 lat po wojnie.

W pamiętnej „żagańskiej scenie” widzimy wojskową ciężarówkę jadącą ul. Warszawską na pl. Słowiański (w tle kołysze się wieża), gdzie następnie rozgrywa się strzelanina. W jej trakcie Daniel Olbrychski biegnie od strony znajdującej się w centrum placu neogotyckiej fontanny z 1857 roku w kierunku nieistniejącej już przedwojennej zachodniej pierzei. W jednej z kamienic znajdował się wspominany z rozrzewnieniem przez starszych mieszkańców legendarny bar Szwed. Wschodząca gwiazda polskiego kina wskakuje tam przez szybę, o czym do dziś po mieście krążą anegdoty, gdyż szyba okazała się za gruba, co aktor musiał boleśnie odczuć na własnej skórze, a miejscowy szklarz miał dodatkowe zajęcie. Cóż to były za czasy!

Gotowe plenery wojenne i aktorzy niekorzystający z usług kaskaderów. Prapremiera filmu odbyła się 15 stycznia 1966 roku w nieistniejącym już żagańskim kinie Meteor, choć sam budynek zachował się do dzisiejszych czasów. Przed wojną mieściło się w nim Kino-Café. A lato 1965 roku w Żaganiu? Z pewnością należało do wyjątkowych. Nie bez powodu określa się je „latem filmowym” – od wiosny stacjonowała w mieście jeszcze jedna ekipa filmowa, kręcąca zdjęcia do pierwszej serii Czterech pancernych i psa.

Wschodnia pierzeja pl. Słowiańskiego miała więcej szczęścia, zachowała się w komplecie. Zabudowania pochodzą z XVIII i XIX wieku. W obrębie placu oraz w jego otoczeniu znajdują się bardzo ważne żagańskie zabytki. W północno-wschodnim narożniku średniowieczny kościół śś. Piotra i Pawła od którego rozpościera się potężny, chyba niedoceniany, znajdujący się niżej w hierarchii popu31

larności pofranciszkański i pojezuicki dawny kompleks klasztorny (kolegium i seminarium duchowne). Tu również czas ma zapach.

Ten obiekt zostawmy sobie jednak na inną okazję, gdyż powoli zmierzamy w kierunku południowym, co zwiastuje zapoznanie się z prawdziwym żagańskim symbolem. Zanim tam dotrzemy, zwróćmy uwagę na jedne z najcenniejszych przykładów architektury klasycystycznej w województwie i regionie, czyli dwa obiekty dworskie.

Pierwszy z nich to znajdujący się w północnej części placu dawny urząd książęcych dóbr ziemskich (Landhaus), czyli tzw. Dom Wdowi, a obecny urząd miasta (tak, to ten, który nie brata się z wieżą ratuszową). Była to pierwsza budowla wzniesiona w Żaganiu z polecenia Piotra Birona, lennika króla Rzeczypospolitej, po przenosinach z Kurlandii i Semigalii (obecnie tereny Łotwy). O osobie zleceniodawcy świadczy odtworzony monogram PD (Peter Dux/Książę Piotr) w otoczeniu mitry książęcej, który dostrzeżemy spoglądając w górę na trójkątne pole frontonu. Obiekt wybudowano w 1793 roku wedle projektu adepta szkoły poczdamsko-berlińskiej, dyrektora budowlanego z Głogowa, Christiana Valentina Schultze we współpracy z wykształconym w Bolonii Luigim Remondinim. Jego nazwa wzięła się stąd, iż przezorny książę pomyślał o losie swej trzeciej żony – tę „skromną” posiadłość wybudował z przeznaczeniem dla Anny Charlotty Doroty von Medem, aby mogła tam zamieszkać po jego śmierci.

Skąd ten odruch serca, skoro nie uważał urodzonej w tym samym roku (21 sierpnia) w Berlinie-Friedrichsfelde Doroty, przyszłej księżnej de Talleyrand-Périgord, za swą biologiczną córkę?! Nie bez powodu. Historycy wskazują na polskiego dyplomatę, Aleksandra Benedykta hrabiego Batowskiego jako tego, który mógł spędzić upojne chwile z rezolutną Bironówną, opisywaną przez przywoływanego już prof. Majchrzaka jako „uwielbiającą się bawić, egzalto32

waną i lekkomyślną (choć liczącą się z realiami życia)”9. Jak sugeruje profesor, być może to rozluźnienie obyczajów spowodowane było tym, iż Biron doczekał się w końcu prawowitego potomstwa dopiero z tego małżeństwa, w szczególności upragnionego syna. Pozwolił tym samym młodszej o 37 lat Annie Dorocie cieszyć się niezależnością, z czego młoda małżonka ochoczo korzystała. Pierwszą żonę, Caroline von Waldeck Pyrmont, doprowadził do choroby psychicznej i na skraj wyczerpania fizycznego. Tyleż intrygująca, co odrażająca saga książęca. Zaiste, temat filmowy.

Zanim wyruszymy dalej, przejdźmy spod urzędu miasta do fontanny i spójrzmy w kierunku południowym na miejski horyzont.

Spostrzeżemy w oddali potężną, przysadzistą budowlę. To zapowiedź czegoś niezwykłego. Kierujmy się w tamtą stronę. Uprzednio zwróćmy jednak uwagę na usytuowany przy końcu wspomnianej wschodniej pierzei drugi przywołany obiekt dworski, czyli obecny Sąd Rejonowy, a dawniej budynek administracji (kamery) książęcej.

Nieznana jest dokładna data jego budowy, można jednak mniemać, że była to końcówka XVIII wieku. Tylna ściana tego budynku wyznaczała nowe, wschodnie granice miasta, gdyż przylegała do muru obronnego, który zresztą zachował się do dziś w sąsiedztwie sądu. Nad wejściem znajduje się kolejny z zachowanych herbów książęcych Bironów, najbardziej okazały i zadbany. Tutaj możemy poznać go w szczegółach – składa się z dziewięciu pól, z czego środkowe podzielone jest na cztery dodatkowe pola; całą tarczę trzymają znane nam już lwy.

Z budynkiem tym wiąże się kolejna intrygująca literacka historia żagańska. Otóż na początku lata 1813 roku przebywał tu słynny powieściopisarz francuski Marie-Henri Beyle, znany później jako Stendhal. Przybył do Żagania z armią napoleońską i pełnił funkcję intendenta armii. Nie wspominał jednak pobytu w mieście nazbyt 33

tkliwie. Narzekał na nudę, brak muzyki i problemy zdrowotne – dopadła go epidemia tzw. gorączki nerwowej, która od marca atakowała mieszkańców miasta i okolic. Niemal dokładnie trzydzieści lat później, w 1843 roku, i niespełna dwa lata przed formalnym objęciem księstwa w pałacyku zamieszkała przyszła księżna żagańska, Dorota de Talleyrand-Périgord. Po przyjeździe z Berlina 17 czerwca odnotowała rano ten fakt w swoim pamiętniku, pisząc o „ładnym domu znajdującym się naprzeciwko zamku”10. Jednak już sposobiła się do powrotu.

Po drugiej stronie ulicy znajduje się zbudowany w 2. połowie XIX wieku interesujący budynek z dwiema narożnymi wieżyczkami, czyli dawny Teatr Miejski nazywany Salą Apolla (niem. ApolloTheater). Przed 1939 rokiem była to jedna z największych scen teatralnych w tej części Śląska, mieszcząca – rzekomo – 600 miejsc widowni, choć trudno sobie to wyobrazić. Po wojnie do końca lat 60. w budynku mieściło się kolejne z żagańskich kin, jedno z trzech (nie licząc dwóch sal kinowych), kino Jedność, zaś później restauracja Zamkowa z wydzielonymi boksami niczym przedziały kolejowe, w których znajdowały się wielkie, obite czerwoną dermą sofy.

W 1979 roku lokal był otwarty w godzinach 9:00–22:00, legitymował się nienajgorszą II kategorią oraz oferował 123 miejsca dla klientów.

W kinie Jedność miała swój początek piękna historia miłosna, która po przywołanych intrygach dworskich dodaje otuchy.

Poznali się tam państwo Kabałowie obchodzący w tym roku 65. rocznicę ślubu. Pracowali razem w Żagańskich Zakładach Przemysłu Wełnianego, jednak to dopiero kino ośmieliło pana Edwarda do tego, aby podejść do pani Kazimiery z prośbą o kupno biletu, bo – jak twierdzi – była bliżej kasy. Wspomina ze śmiechem, że usiedli później obok siebie, i już tak zostali. Ślub 34

wzięli 22 stycznia 1955 roku. Ciekawe, jaki film był wtedy w repertuarze...

A teraz, już tylko kilka kroków, aby zapoznać się z... Kolosem.

9

J. P. Majchrzak, ... więcej niż życie. (Dorota Talleyrand-Périgord i jej czasy), Dekorgraf, Żagań 2004, ss. 12, 28.

10 Aus der Chronik der Herzogin von Dino späteren Herzogin von Talleyrand und Sagan 1840–1862, C. A. Schwetschke und Sohn, Berlin 1911, s. 120.

35

Żagański kolos w objęciach parku

W końcu dotarliśmy do Pałacu Książęcego, nazywanego również Pałacem Lobkowiców, a rzadziej Pałacem Wallensteina. Tu, podobnie jak w Rynku, skupia się niemal cała historia miasta, promieniując i zataczając coraz szersze kręgi w przestrzeni urbanistycznohistorycznej. Choćby nie wiem, jakiej ekwilibrystyki umysłowej nie wykonywać, nie sposób wyobrazić sobie Żagania bez tego potężnego obiektu, i bez parku, rzecz jasna. A w toku naszej opowieści, okaże się, że mogło tak się zdarzyć – pierwszy mógł przestać istnieć (i to wcale nie z powodu działań wojennych!), zaś powstanie drugiego wymagało kilkunastu lat pracy oraz determinacji, pieniędzy i wrażliwości najsłynniejszej księżnej żagańskiej.

Dopełnijmy formalności historycznych. Dzieje powstawania pałacu, jego wzrastania i nabierania obecnie znanego kształtu można podzielić na trzy okresy: średniowieczny (zamek) oraz dwa nowożytne – renesansowy i barokowy. Z rozdziału poświęconego dawnemu opactwu kanoników regularnych pamiętamy miejsce, w którym tkwią początki i biją źródła historii miasta. Otóż właśnie tam, swoista to parabola historyczna, w miejscu obecnej plebani kościoła pw.

Wniebowzięcia NMP w 1289 roku, kilka dekad po uzyskaniu praw miejskich, książę żagański Przemko polecił wybudować zamek. Jednak niedługo później jego następca i brat Konrad II Garbaty rozpoczął budowę nowej warownej budowli zlokalizowanej mniej więcej w miejscu dzisiejszego pałacu. W 1299 roku starszy obiekt przekazał przybyłym z Nowogrodu Bobrzańskiego zakonnikom.

Tak więc średniowieczny zamek, jak to zwykle w tamtych czasach bywało mający charakter obronny i militarny, stał się bazą i fundamentem pod budowę pałacu. Transformacja budowli 36

z warownego zamku w zalążki pałacu wiąże się z dobrze już nam znanym Albrechtem von Wallensteinem, naczelnym dowódcą wojsk cesarskich w wojnie trzydziestoletniej. Kolejny to przykład na to, jak wiele wątków i nici wiąże ten obiekt z całym spektrum dziejów miasta. W 1628 roku zostaje on właścicielem księstwa i przystępuje do wzniesienia swojego „pałacu marzeń”.

Jak już wspominaliśmy, Wallenstein nie należał do nazbyt sympatycznych i wrażliwych na krzywdę ludzką, delikatnie mówiąc, tak więc budowa jego wymarzonej rezydencji kosztowała miejscową ludność wiele cierpień. W wyniku podjętych prac dosyć pokraczny średniowieczny zamek zaczyna nabierać znanej nam współcześnie postaci. Odnajdujemy tu kolejny włoski wątek – nowy książę do swej realizacji zatrudnia włoskiego architekta Vicenzo Boccacciego, który zaprojektował na życzenie Wallensteina nową rezydencję typu palazzo in fortezza w stylu renesansowym. O cechach tego nurtu świadczyły narożne basteje oraz krużganki na dziedzińcu. Z wcześniejszej opowieści o słynnym astronomie Keplerze wiemy, że Wallenstein wkrótce zmarł, nie dokończył więc przedsięwzięcia. Przygotował jednak grunt dla kolejnego władcy.

W 1646 roku Księstwo Żagańskie kupił kolejny czeski książę Vaclav Eusebius von Lobkovic, który powierzył opracowanie projektu kolejnemu Włochowi, swojemu architektowi nadwornemu Antonio della Porta (znanemu z innej żagańskiej realizacji – wspomnianego już pojezuickiego kolegium przy ul. Gimnazjalnej wybudowanego w latach 1689–1696). Kiedy spojrzymy dziś na pałac, właśnie te dwa nazwiska powinny skojarzyć się nam z jego dzisiejszym wyglądem. Mimo iż obiekt przechodził później rozmaite mniejsze transformacje, jego bryła właśnie wtedy okrzepła i zyskała swój barokowy wygląd. Owszem, architekt pierwotnie uwzględnił niektóre renesansowe rozwiązania zachowane z czasów Wallensteina, jednak osta37

tecznie nawiązał do ukończonej w 1653 roku rezydencji Lobkovica znajdującej się w czeskich Roudnicach nad Labem.

Tak! Żagań ma w Czechach „bliźniaka”, choć co ciekawe, mimo tej silnej koneksji historycznej oba miasta nie zawarły porozumienia partnerskiego. Znając od dziecka żagański pałac trudno obiektywnie ocenić, który z nich jest powiedzmy bardziej atrakcyjny estetycznie.

Wiadomo, że nowe smakuje lepiej. Żagańska rezydencja z pewnością wydaje się bardziej skromna i ascetyczna choćby dlatego, że pozbawiona jest jednego z elementów nieodparcie kojarzących się z pałacami, tzn. wieży, która u czeskiego brata znajduje się pośrodku południowego parawanowego skrzydła (niezachowanego w Żaganiu, ale o tym później). Tylko nad oknami tego skrzydła znajdują się maszkarony, podczas gdy w Żaganiu możemy je spotkać na każdej z pałacowych elewacji. Po śmierci Lobkovica w 1677 roku budowę kontynuował jego syn, Ferdinand August von Lobkovic. Koniec końców, przyjmuje się, że żagański pałac został ukształtowany w latach 1670–1693.

Obiekt został zaprojektowany na planie podkowy, co jest dosyć popularnym rozwiązaniem spotykanym w Żaganiu. Warto tutaj przypomnieć budynek urzędu miasta czy malowniczy pałacyk (odwrócona podkowa) znajdujący się przy pl. Gen. Maczka – wybudowany w 1798 roku również wg projektu Christiana Valentina Schultze dla żagańskiego fabrykanta Johanna Vertraugotta Metzke. Wieloletni zielonogórski Wojewódzki Konserwator Zabytków, Stanisław Kowalski, określa żagański pałac jako „jedyny swego rodzaju”, argumentując tym, że łączy on cechy włoskiego i francuskiego baroku. Przydomek „kolosa” pałac zyskał ze względu na swą olbrzymią powierzchnię, która jest rzekomo większa od kubatury krakowskiego Wawelu. Jakby nie było, nie bez przesady, uznaje się go za zabytek, który nie ma w Polsce odpowiednika pod względem wartości kulturowej i architektonicznej.

38

Kolejny istotny punkt na pałacowej osi chronologicznej to Piotr Biron, którego mieliśmy okazję już poznać od strony jego intryg małżeńskich i szorstkiego charakteru. Kiedy księstwo trafia w jego ręce, przypomnijmy 1786 rok, pałac jest już zasadniczo ukończonym projektem. Biron skupia się na przebudowie wnętrz pałacowych, kolekcjonowaniu dzieł sztuki i książek, a także wzniesieniu kilku interesujących obiektów parkowych. Każdy z nich przetrwał wojnę, żaden powojennych rozbiórek. Warto o tych budowlach wspomnieć, gdyż oddają klimat epoki i sympatie architektoniczne ówczesnego księcia żagańskiego, na które w latach 90. XVIII wieku rosnący wpływ miała szkoła berlińska. Wprowadzają też nas do parku, którego nie sposób postrzegać w oderwaniu od pałacu, z którym w czasach jego córki, Doroty księżnej de Talleyrand-Périgord, stworzy prawdziwą symbiozę.

Inaczej niż w przypadku Roudnic, gdzie mały park, czy raczej obecnie zielony skwer, stanowi skromny dodatek do majestatycznie wznoszącego się na skale zamku (po czesku jest to zámek), żagańskie założenie krajobrazowe stanowi wysublimowane dopełnienie koncepcji zespołu pałacowo-parkowego. Jak czas pokazał, koncepcji rozwijanej na przestrzeni wieków i zachowującej łączność kulturową, a począwszy od 1786 roku, również biograficzną.

Wróćmy do rzeczonej działalności budowlanej Birona. Trzy fascynujące budynki, szczególnie ze względu na ich (nie)istnienie, które można jednak wydobywać w wyobraźni odszukując nielicznych śladów i pozostałości. Pierwszy z nich znajdował się przy drodze wiodącej do parku równoległej do zachodniego skrzydła pałacu. Na samej granicy parku, w miejscu gdzie dawniej przebiegał mur miejski, po prawej stronie znajduje się jego fragment. Stanowił on południową ścianę podłużnego budynku stajni i ujeżdżalni wzniesionego w latach 1795–1798, który rozciągał się niemal do ul. Rybackiej, przy której na początku lat 50. mieszkała słynna poetka romska Bro39

nisława Wajs, znana jako Papusza. Któż go projektował? Znany już nam duet Schultze–Remondini, choć w tym przypadku sprawa była nieco skomplikowana. Najpierw projekt zgłosił ten drugi, następnie kilka kolejnych opracował dyrektor budowlany z Głogowa, wyłoniony ostatecznie do realizacji przedsięwzięcia. Tak więc – jak wskazuje badaczka problematyki, Katarzyna Adamek-Pujszo – autorstwo w tym przypadku nie jest jednoznaczne ze względu na rolę malarza i dekoratora Remondiniego.

Poniżej, za placem zabaw, znajdował się Gartenhaus, nazywany w czasach księżnej Doroty Kavalierhausem, czyli „domem kawalerskim”. W tym przypadku wydobycie jego „nieistnienia” wymaga wiele uwagi, gdyż można jedynie wykopać resztki fundamentów „spod ziemi”. Projektował go nie kto inny jak Schultze. Przywołana badaczka podkreśla, że w przypadku tej realizacji w szczególny sposób uwidaczniały się najnowsze tendencje architektury berlińskiej lat 90. XVIII wieku, o czym świadczyły „[...] geometryczna bryła budynku, prostota kompozycji i architektoniczny detal”11. Budynek był pierwotnie miejscem balów i przedstawień teatralnych, zatem nie od razu służył gościom gospodarza, jak mogłaby wskazywać jego druga nazwa.

Dnia 23 maja 1796 roku położono kamień węgielny pod budowę książęcej oranżerii nad brzegiem Bobru. W uroczystości uczestniczył osobiście Piotr Biron. Przy tej okazji ogłosił Katarzynę Wilhelminę, swoją najstarszą 15-letnią córkę, dziedziczką Księstwa Żagańskiego. Po budynku pozostał obecnie plac (trawnik), ograniczony murkiem od strony stawu, oraz trzy fontanny, które znajdowały się w Ogrodzie Holenderskim założonym przed oranżerią w 1853 roku. Widok na to miejsce daje ogląd, jak imponująca musiała to być budowla, wzniesiona na rzucie wydłużonego prostokąta o długości 75 metrów. Projekt wykonał, po raz kolejny, Schultze.

40

W tym przypadku inspirował się oranżerią Neuer Garten w Poczdamie. Oranżeria żagańska przetrwała wojnę, o czym świadczą zdjęcia lotnicze z 1948 roku, na których widać zachowaną strukturę budynku, choć niestety pozbawionego już dachu. W podobnym stanie były pozostałe dwie budowle. Regionalista Stanisław Byczkowski wspomina, że około 1969 roku istniały jeszcze wysokie na mniej więcej 30 cm mury obwodowe oranżerii. Można mniemać, że kilka lat po wojnie wszystkie budynki nadawały się do remontu.

Spotkał je podobny los. Dewastacja, zaniedbania, szaber, brak woli i środków – czynniki, które doprowadziły do zniknięcia z powierzchni ziemi tych oraz innych obiektów są złożone i uwikłane w zawiłą historię. Jednak przede wszystkim zabrakło chyba wyobraźni, aby ratować dziedzictwo europejskiej kultury.

Każdy z tych trzech obiektów będących integralnymi elementami założenia parkowego znajdował się w przedniej części parku, który w pełnej okazałości miał dopiero powstać za ponad pół wieku za sprawą najmłodszej córki Birona. O ile w przypadku pałacu księżna żagańska Dorota zastała już praktycznie gotową formę, tak jego otoczenie zdeterminowało jej projekt życiowy. We współpracy ze swoim ogrodnikiem nadwornym, a od 1852 roku inspektorem ogrodowym Friedrichem Teichertem stworzyła park romantyczny określany jednym z najwspanialszych na Śląsku, a także w tej części Europy.

Inspiracją dla wykreowania osobliwego założenia krajobrazowego stało się naturalne ukształtowanie terenu. Malowniczo rozwidlająca się tutaj rzeka Bóbr dzieli park na trzy części, co wpływa na zróżnicowanie przestrzeni. Pierwsza, wspomniana wyżej, pełniła funkcję ogrodu ozdobnego, stąd nazywała się Ogrodem Pałacowym bądź Parkiem Kwietnym; stąd też znajdowały się tu trzy oranżerie – druga z nieistniejących, która przetrwała wojnę, szklarnia (kwiaciarnia), zlokalizowana była przy dzisiejszej ul. Szprotawskiej. Park Środkowy 41

– wyspa Bażanciarnia – znajduje się między odnogą Bobru (Młynówką) a głównym nurtem rzeki, Tylnym Bobrem, najwyżej zaś położony jest Park Górny (Kammerau). W przeciwieństwie do bezpośredniego otoczenia rezydencji obie te części ukształtowano z większą swobodą, wytyczając liczne punkty widokowe, służące percepcji krajobrazu i panoramy miasta.

Dorota księżna de Talleyrand-Périgord przystąpiła do realizacji swojej ambitnej wizji w 1844 roku jeszcze przed formalnym objęciem rządów w księstwie, które nastąpiło 6 stycznia 1845 roku. Była osobą obeznaną z ówczesną kulturą i architekturą, bywająca na europejskich salonach, światłą i wykształconą, krzewiącą tolerancję religijną, o romantycznym poczuciu misji społecznej. Kształtowanie żagańskiego parku trwało zasadniczo do 1859 roku (zmarła niedługo później, 19 września 1862 roku), co świadczy o ogromie przedsięwzięcia oraz nakładzie pracy, energii i środków, z jakimi musiało się wiązać.

Niezwykle ważna, inspirująca i twórcza okazała się znajomość księżnej z dandysem, wizjonerem i obieżyświatem Hermannem księciem von Pückler-Muskau. Ta nietuzinkowa postać wyraziła w sztuce ogrodowej i parkowej jedność teorii z praktyką (a być może kultury z naturą!?). Znalazło to najpełniejszą manifestację w położonym 50 km od Żagania Parku Mużakowskim w dzisiejszym dwumieście Łęknica-Bad Muskau (górnołużycki Mužakow lub Kupjel Mužakow) oraz w systematycznym wykładzie filozofii i „techniki” zakładania ogrodów opublikowanym w wydanej w 1834 roku książce Andeutungen über Landschaftsgärtnerei. W 1859 roku Heinrich Jäger stawiał żagański park na równi z parkami w Muskau i Branitz (drugie dzieło niestrudzonego von Pücklera), wskazując, że słynie on z „obfitości i bogactwa kwiatowej dekoracji”12. Księżna poleciła zlikwidować południowe skrzydło parawanowe znane z Roudnic nad Labem, otwierając tym samym pałac na park i tzw.

42

Oś Birona. W miejscu, które powstało po zlikwidowaniu tego elementu, wzniesiono oranżerię rampową z tarasem (istniejącą do dziś), na której znajduje się znany nam już herb książęcy, oraz dwa symetryczne podjazdy z obu stron.

Pałac przetrwał wojnę w dosyć dobrej kondycji, choć wyposażenie wnętrz nie miało tyle szczęścia. W 1956 roku w „Życiu Literackim” pojawił się tekst autorstwa redaktora naczelnego „Poezji” Bohdana Drozdowskiego, postulujący absurdalny pomysł... wyburzenia pałacu! Autor argumentował, że jest to „germańskie, ponure gmaszysko”, które „przedstawia wartość cegły rozbiórkowej”13. W tekście pojawia się też określenie „pruska rudera”. No cóż, chyba nie można tego skomentować lepiej niż zrobił to na łamach tego samego periodyku Mieczysław Zlat, dając odpór następującymi słowami: „[...] żagański pałac to rzadki przykład późnorenesansowej rezydencji europejskiej klasy, dzieło włoskiego architekta, wzniesione dla czeskiego arystokraty, później należący do księcia kurlandzkiego Piotra Birona (ostatniego lennika Rzeczypospolitej Obojga Narodów), następnie do francuskich książąt, goszczący naszych Radziwiłłów.

Był to więc obiekt, z którym Prusacy związani byli w stopniu najmniejszym”14. Koniec końców o przetrwaniu pałacu zadecydował argument finansowy – zabrakło po prostu pieniędzy na rozbiórkę.

Choć czasy rozkwitu żagańskiego dworu dawno minęły, podobnie jak epoka, której był wytworem, nie bez przesady można powiedzieć, że zespół pałacowo-parkowy należy dziś do najciekawszych punktów na mapie krajoznawczej Polski. Park zachował formę i charakter, jaki nadała mu księżna. Na mniejszej powierzchni niż pierwotnie, choć nadal imponujących niemal 80 hektarach, możemy spotkać drzewa o statusie pomnikowym, których wiek sięga niekiedy 300–500 lat, a wśród nich: dęby szypułkowe, lipę drobnolistną, majestatyczne, świetliste platany klonolistne czy przybierający wio43

sną niezwykle intensywny kolor buk zwyczajny odmiany purpurowej. Poznamy tu również cisy pospolite, klony zwyczajne, sosnę wejmutkę, choinę kanadyjską oraz innych przedstawicieli fauny i flory. Najsłynniejsza czeska pisarka, rzeczniczka ludu, pracy u podstaw i sprawy czeskiej niepodległości, Božena Němcová, podziwiała żagański park w czasach największej świetności. Zapewniła mu miejsce w światowej literaturze za sprawą swojego opowiadania Siostry z 1855 roku. Odkryjemy w nim fascynujący literacki portret tego miejsca. Przeczytajmy dłuższy fragment i przenieśmy się w czasie: Park zamkowy, czyli tak zwany kwietny, oddzielony jest od swojej dzikiej części rzeką Bobrem i ciągnie się od niej trochę w górę. W jego środku stoi wspaniały czworobok zamku książęcego, skąd schodzi się do rzeki po szerokich marmurowych stopniach tarasu. Jakież to piękności nagromadzono w tym parku! Świeże, zawsze zielone trawniki, a na trawnikach – jakie śliczne rabatki, skupiska kwiatów! [...]

Są tu fontanny, altanki, chłodniki z jaśminu i róż, gaje mirtowe i cyprysowe. Kiedy nastaje maj – miesiąc kwiatów i miłości – wtedy przylatują do parku śpiewacy z dalekich stron; a skoro pod wieczór zabrzmią ich słodkie trele, chwieją się mirty i cyprysy: one znają te melodie! – Są to melodie oddalonej, pięknej ich ojczyzny, jest to pozdrowienie miłości, które matka co rok śle swoim biednym, uwięzionym dzieciom, by nie uschły z tęsknoty! [...]

Są tu oranżerie, lasek figowy, pawilony zbudowane we włoskim, chińskim, francuskim i Bóg wie jakim jeszcze stylu, jest wreszcie i piękny ogród zimowy. Gdy szeroka równina pokrywa się śniegiem i prócz ciemnozielonego igliwia oddalonych świerków oraz jodeł nie ma po zieleni nawet wspomnienia, wtedy za szklanymi ścianami widać odrobinę południowego raju.

44

W dzikiej części parku swobodnie rozpościerają w powietrzu swoje pędy dęby, jesiony, wiązy i inne piękne drzewa. Wśród drzew krzyżują się we wszystkich kierunkach ścieżki. Pierwsza prowadzi do szwajcarskiego domku; druga – w cień leśny ku pustelni obłożonej z zewnątrz korą, ale w środku wysłanej miękkimi kobiercami; trzecia – na wzgórek do willi z frontonem spoczywającym na doryckich kolumnach; czwarta – do małej dolinki przy stawie, nad którym stoi domek rybacki, przy nim zaś kołyszą się na wodzie ozdobne łódki i pływają łabędzie. Każda z dróżek zawiedzie wędrownika na miły spoczynek15.

11

K. Adamek-Pujszo, Działalność kulturotwórcza książąt żagańskich Bironów (1786–1862), cz. 1, PC Serwis Ryszard Pujszo, Zielona Góra 2007, s. 162.

12 Cyt. za: tamże, s. 212.

13 Cyt. za: R. M. Łuczyński, Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945– 1991, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2010, s. 296.

14 Tamże.

15 B. Niemcowa, Wybór obrazków i opowiadań, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1952, s. 29–30.

45

Posłowie, czyli zamiast zakończenia

Prezentowany przewodnik jest efektem prac w ramach 3-miesięcznego programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Kultura w sieci”. Nie sposób w ciągu takiego czasu stworzyć wyczerpującego opracowania nt. dziejów i dziedzictwa danego miejsca, szczególnie o tak bogatej historii jak Żagań. Jednak jak to na wstępie zostało podkreślone, nie takie ambicje towarzyszyły powstawaniu tej publikacji. Jej celem było przedstawienie literackiego obrazu miejsca na tle szerokiego krajobrazu kulturowego, dalekiego od formalizmu encyklopedycznego, z wykorzystaniem metod publicystyki historycznej, reportażu czy literatury faktu. Autor żywi nadzieję, że udało się go zrealizować choć w pewnej mierze. Niniejsze opracowanie stanowi również fundament pod kontynuację prac związanych z poruszaną problematyką oraz wyraz koncepcji, zarys pewnego pomysłu na sposób pisania o swoistej „archeologii lokalności”. Należy podjąć i rozwinąć kolejne wątki, niekiedy tutaj pominięte, innym razem jedynie zasygnalizowane; opisania domaga się szereg znanych i mniej znanych obiektów tworzących po dziś dzień oblicze miasta, a także wiele biografii. Póki co, niezmiennie, zapraszam do Odkrywania Żagania.

46

Bibliografia

Źródła: Adreßbuch 1929. Stadt und Kreis Sagan, Verlag Benjamin Krause, Herzogl. Hofbuchdruckerei, Sagan 1929.

Adreßbuch 1937. Sagan und Umgebung. Sowie die Industrie-Gemeinden Halbau und Freiwaldau, Verlag Benjamin Krause, Herzogliche Hofbuchdruckerei, Sagan in Schlesien 1937.

Aus der Chronik der Herzogin von Dino späteren Herzogin von Talleyrand und Sagan 1840–1862, C. A. Schwetschke und Sohn, Berlin 1911.

B. Niemcowa, Wybór obrazków i opowiadań, Zakład Narodowy im.

Ossolińskich, Wrocław 1952.

H. von Pückler-Muskau, Andeutungen über Landschaftsgärtnerei, verbunden mit der Beschreibung ihrer praktischen Anwendung in Muskau, Verlag Hallberger, Stuttgart 1834. Żagań. Informator, Towarzystwo Miłośników Żagania, Żagański Pałac Kultury, Żagań 1979.

Opracowania: K. Adamek-Pujszo, Działalność kulturotwórcza książąt żagańskich Bironów (1786–1862), cz. 1, PC Serwis Ryszard Pujszo, Zielona Góra 2007.

K. Adamek, M. R. Świątek, Żagań znany i nieznany. Przewodnik historyczny po mieście i okolicy, Rada i Zarząd Miasta Żagania, Żagań 2002.

A. Dobrzycka, Jerzy Wilhelm Neunhertz. Malarz śląski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1958.

K. Gieba, Lubuska literatura osadnicza jako narracja założycielska regionu, Universitas, Kraków 2018.

47

B. Jałowiecki, S. Kapralski, „Peryferie i pogranicza jako interdyscyplinarny obszar badawczy” [w:] Peryferie i pogranicza. O potrzebie różnorodności, red.

B. Jałowiecki, S. Kapralski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2011.

J. Kepler, Sen, czyli wydane pośmiertnie dzieło poświęcone astronomii księżycowej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

S. Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 1987.

K. Kuszyk, Poniemieckie, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2019.

R. M. Łuczyński, Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945–1991, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2010.

J. P. Majchrzak, Na peryferiach historii, Dekorgraf, Żagań 2005.

J. P. Majchrzak, ... więcej niż życie. (Dorota Talleyrand-Périgord i jej czasy), Dekorgraf, Żagań 2004.

Sagan die schöne Boberstadt. Führer durch Stadt und Umgegend, Verkehrs-Verein, Sagan ok. 1930.

Zachodem poszły dzieje. Antologia opowiadań o ziemiach zachodnich, wyb.

W. Nawrocki, A. Wasilewski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1970.

R. Żerelik, „Dzieje Śląska do 1526 roku” [w:] Historia Śląska, red.

M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007.

Internet: K. Adamek-Pujszo, Zespół pałacowo-parkowy w Żaganiu, „Pałace i Parki Środkowego Nadodrza”, http://www.palaceiparki.pl/zespol-palacowoparkowy-w-zaganiu [dostęp: 28.09.2020].

R.

Wcisło,

Poderwał

ją

w

kinie.

Są

po

ślubie

65

lat,

www.zachod.pl/165954/poderwal-ja-w-kinie-sa-ze-soba-65-lat/ [dostęp: 28.09.2020].

48

Mariusz Wieczerzyński – mgr filozofii, absolwent Uniwersytetu Zielonogórskiego (filozofia w specjalności wiedza o społeczeństwie) oraz Uniwersytetu Wrocławskiego (filozofia w specjalności komunikacja społeczna); wieloletni redaktor i animator kultury. Żaganianin, regionalista. Autor artykułów (publikował m.in. w „Kurierze Szczecińskim”) i dwóch wystaw fotograficznych. W 2017 roku stypendysta programu Erasmus+ na Uniwersytecie w Splicie. Pomysłodawca i organizator spacerów krajoznawczych Odkrywanie Żagania.

Pasjonują go pogranicza, tożsamości lokalne i oswajanie przestrzeni oraz wyprawy górskie. Interesuje się krajoznawstwem, literaturą faktu, filozofią społeczną, edukacją filozoficzno-etyczną, ambitnym kinem, filozofią chodzenia. Podróżując, kieruje się na Wschód, zarówno ten geograficzny, jak i wyobrażony.