straten door particulieren. Bij de weinige stratenplannen die in de tweede helft van de negentiende eeuw tot stand komen is nauwelijks sprake van inmenging van de overheid. In 1870 ontwikkelt de architect H.J. van Tulder een stratenplan voor de wijk Nijveroord, het gebied ten noorden van het spoor. De Lange Nieuwstraat, evenwijdig aan het spoor, vormt de belangrijkste as in dit plan. Een groot deel van Nijveroord komt pas na 1900 tot stand, waarbij het plan in grote lijnen wordt aangehouden. Voor de wijk de Besterd, ten noordoosten van Nijveroord, komt de gemeente rond 1900 zelf met een stratenplan.
Wonen is geen liefdadigheid Van sociale woningbouw is in deze periode nog geen sprake. Wel realiseren particulieren hier en daar enkele woningen voor arbeiders. De eigenaren van de fabrieken proberen de arbeiders een betere woonomgeving te verschaffen. Ze beseffen dat een goed gevoede, goed onderlegde en minder afgebeulde arbeidersklasse ook een belang van de ondernemer is. De aanvankelijk nog kleine groepen woningen komen in de buurt van de fabrieksgebouwen tot stand. Bijvoorbeeld in de nabijheid van de fabrieken tussen Veldhoven en Goirke en woningen aan de Kuiperstraat bij de fabriek van wollenstoffenfabrikant Thomas de Beer. Telt Tilburg rond 1800 nog rond de 9000 inwoners, aan het eind van de negentiende eeuw is dat aantal gegroeid tot ruim 40.000. De bouw van nieuwe woningen blijft achter bij de bevolkingsgroei en de kwaliteit is vaak zeer slecht. De over het algemeen kleine woningen worden bewoond door grote gezinnen. Daarnaast komen in Tilburg pas vrij laat voorzieningen als waterleiding en riolering tot stand, aanvankelijk nog op initiatief van particulieren.
Betere woningen, een betere stad Tilburg is aan het eind van de negentiende eeuw niet de enige stad met erbarmelijke woonomstandigheden voor vooral de arbeiders. Elders is de situatie niet veel beter. Geleidelijk dringt het tot de gegoede burgerij – destijds vaak aangeduid als de
8|
Een eeuw sociale woningbouw in Tilburg