Six Degrees of Separation

Six Degrees of Separation

Excavated Stories from the Rotterdamsebaan

Six Degrees of Separation

Excavated Stories from the Rotterdamsebaan A project collaboration between the Master Non Linear Narrative of the Royal Academy of Art, the Archaeology Department and the Rotterdamsebaan project of the Municipality of The Hague, and Stroom Den Haag.

Table of Content / Inhoudsopgave

Foreword

Voorwoord

8

Marieke Schoenmakers Six Degrees of Separation Lauren Alexander & Niels Schrader

12

Vernissage and Exhibition Documentation

18

Vernissage- en tentoonstellingdocumentatie Original Exhibition Map with Short Project Descriptions and Object Descriptions

33

Originele tentoonstellingskaart met korte projectbeschrijvingen en objectbeschrijvingen Photos Art Commision

Foto's kunstcommissie Student Contributions

Bijdragen van studenten

65 72

Cyan Bae, Giulia Faccin, Cristina Lavosi, Felix Meermann, Claude Nassar, Lila Steinkampf, Mauro Tosarelli, Kert Viiart & Hattie Wade The Encounter

De Ontmoeting

128

Paul Janssen & Wineke van Muiswinkel Archaeology and the Rotterdamsebaan

Archeologie en de Rotterdamsebaan

140

Corien Bakker & Peter Stokkel Audio Bike Tour

Audiofietstocht Sophie Czich & Katie Pelikan

152

Marieke Schoenmakers Director Royal Academy of Art

Foreword

Voorwoord

Directeur Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten

The Royal Academy of Art The Hague (KABK) regularly collaborates with external partners, in order for students to become acquainted with the wishes and needs of private parties, government institutions and cultural civic organizations. This experience is indispensable for the professional development of students. I am therefore particularly proud of the collaboration between the master Non Linear Narrative with the Rotterdamsebaan project and the Department of Archaeology, both of the Municipality of The Hague, and Stroom Den Haag.

Through this special partnership, students have been able to immerse themselves in a multifaceted project and have been given the space to develop an exhibition programme.

They were supported and guided by a large number of experts in the field of planning, archaeology, visual arts and architecture.

A wonderful assignment for an educational programme that trains students to apply interdisciplinary research methods and to come up with visual and interactive solutions for providing insight into current, socio–political themes.

I would like to end with the question of participating student Kert Viiart, if archeologists consider plastic pieces or items a potentially interesting finding. Corien Bakker, city archeologist and the head of Archeology, found herself pleasantly surprised and Kert’s question remains with her as a signal for the future of archeology. As she declared at the opening of the exhibition: the Six Degrees of Separation have become Six Degrees of Inspiration.

De Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag (KABK) werkt regelmatig samen met externe partners, omdat studenten in een opdrachtsituatie optimaal kennismaken met de wensen en behoeften van private partijen, overheidsinstellingen en cultureel-maatschappelijke organisaties. Deze ervaring is onmisbaar voor de professionele ontwikkeling van studenten. Ik ben dan ook bijzonder trots op de samenwerking van de master Non Linear Narrative met het bouwproject Rotterdamsebaan en de afdeling Archeologie, beide van de gemeente Den Haag, en Stroom Den Haag.

In dit bijzondere partnerschap hebben de studenten zich kunnen onderdompelen in een veelzijdige opgave en hebben zij de ruimte gekregen om in gezamenlijkheid een meerdaags tentoonstellingsprogramma te ontwikkelen. Hierbij werden ze ondersteund en begeleid door een groot aantal deskundigen op het gebied van planologie, archeologie, beeldende kunst en architectuur. Een prachtige opdracht voor een onderwijsprogramma dat studenten opleidt om interdisciplinaire onderzoeksmethoden toe te passen en om visuele en interactieve oplossingen te bedenken voor het inzichtelijk maken van actuele, politiek-maatschappelijke thema’s.

Ik zou willen eindigen met de vraag van een van de deelnemende studenten, Kert Viiart, of archeologen plastic voorwerpen als een potentieel interessante vondst beschouwen. Corien Bakker, stadsarcheoloog en hoofd van Archeologie, werd aangenaam verrast door Kert’s vraag die bleef resoneren als een interessante stelling voor de toekomst van de archeologie. Zoals ze bij de opening van de tentoonstelling verklaarde: de Six Degrees of Separation zijn Six Degrees of Inspiration geworden.

9

Niels Schrader Co-Head Master Non Linear Narrative

Lauren Alexander

Six Degrees of Separation

Tutor Master Non Linear Narrative

De Rotterdamsebaan is een infrastructuurproject dat tot doel heeft de bereikbaarheid van Den Haag en de omliggende regio te verbeteren. De weg verbindt de Centrumring van de stad met knooppunt Ypenburg (snelwegen A4 / A13) en bestaat voor een groot deel uit de Victory Boogie Woogietunnel, vernoemd naar het beroemde onvoltooide kunstwerk van Piet Mondriaan.

In 2005 werd duidelijk dat de route door een goed bewaard gebleven archeologisch landschap zou lopen. Hierdoor werd er vanaf het begin van de aanleg van de Rotterdamsebaan archeologisch onderzoek verricht door archeologen van de gemeente Den Haag. Sinds 2010 deden zij opgravingen langs het hele tracé van de nieuwe weg. Dankzij deze vroege samenwerking tussen het project en de archeologische afdeling van Den Haag, konden historische vondsten op tijd ontdekt en geborgen worden.

Six Degrees of Separation bood studenten van de master Non Linear Narrative directe toegang tot archeologische vondsten die werden gedaan voordat de tunnel werd geboord en gaf hen daarmee de mogelijkheid deze artefacten te contextualiseren en te koppelen aan vraagstukken die Den Haag vandaag de dag aangaan.

De welkome inbreng van speciale gasten en experts zorgde voor de juistheid van de door de studenten verzamelde informatie en creëerde nieuwe manieren waarop problemen konden worden overwogen. Zo informeerden Peter Stokkel en Corien Bakker van de afdeling Archeologie van de gemeente Den Haag over enkele van de fascinerende methoden en uitdagingen van het conserveren en interpreteren van historische objecten.

En bood Paul Janssen, projectdirecteur van de Rotterdamsebaan, een kijkje achter

13

14

Paul Janssen, project manager Rotterdamsebaan, opening the exhibition at De Besturing.

Corien Bakker, archaeologist of the Municipality of The Hague, reflecting on the project collaboration.

The Rotterdamsebaan is a public infrastructure project built to develop and improve accessibility to The Hague and its region.

It connects the Ypenburg interchange (motorways A4 / A13) and the ring road of The Hague. A major part of the Rotterdamsebaan consists of a bored tunnel, the Victory Boogie Woogie Tunnel.

Archaeological research has been included in the Rotterdamsebaan project from the start.

In 2005 it became evident that the route of the road would run through a well-preserved archaeological landscape. Since 2010, archaeologists from the Municipality of The Hague have carried out research at the location where the new road is being constructed and thanks to early cooperation, historical finds were discovered and secured in good time.

Six Degrees of Separation project offered Non Linear Narrative students direct access to archaeological remains found before the Rotterdamsebaan tunnel excavation, in order to re-contextualize these human artefacts and link them to contemporary issues affecting the city of The Hague today.

During the course of the project notable guests and experts were welcomed to guarantee the accuracy of case-related information and look at problems from different perspectives. Peter Stokkel and Corien Bakker from the Archaeology Department of the Municipality of The Hague offered a glimpse into the fascinating methods and challenges of conserving and interpreting historical objects. Paul Janssen, project director of the Rotterdamsebaan project, gave insight into the behind-the-scenes workings of a major infrastructural project.

To obtain a critical view on the impact of the Rotterdamsebaan students interviewed and consulted Willem Jan van der Gugten (Benthem Crouwel Architects), artist and urban curator Sabrina Lindemann and member of the city council of The Hague, Joris Wijsmuller. A complementary expert day

de schermen van een groot infrastructureel project.

De gesprekken en consultaties tussen studenten en Willem Jan van der Gugten van Benthem Crouwel Architects, kunstenaar en stadscurator Sabrina Lindemann en gemeenteraadslid Joris Wijsmuller hebben de studenten kritisch geïnformeerd over de impact van de Rotterdamsebaan. Op een expertdag bij Stroom Den Haag waren de Japanse kunstenaar Nishiko, ontwerper Lonny van Ryswyck van Atelier NL, stadsstrateeg Han Dijk van PosadMaxwan en adviseur kunst en openbare ruimte bij Stroom Vincent de Boer aanwezig. Hun presentaties hebben studenten geholpen de rol van openbare kunst en de verwevenheid ervan met de infrastructurele projecten van een stad te begrijpen.

De tentoonstelling Six Degrees of Separation brengt op doordachte wijze verhalen over landspeculatie, vastgoedontwikkeling, migratie en bedreigd vakmanschap samen. Het toont de resultaten van het uitgebreide veldwerk dat de studenten gedaan hebben in samenwerking met ondernemers van het snel gentrificerende Binckhorstgebied waarin de Rotterdamsebaan gelegen is. Elk historisch object is verbonden met een hedendaags vraagstuk door middel van zes stappen die op een kaart zijn uitgewerkt; een onderzoeksbenadering die archeologische methoden combineert met onderzoek gebaseerd op design.

Ik ben dan ook bijzonder trots op de samenwerking van de master Non Linear Narrative met het bouwproject Rotterdamsebaan en de afdeling Archeologie, beide van de gemeente Den Haag, en Stroom Den Haag. Hierdoor ontdekten de deelnemers verhalen die bruggen slaan tussen verschillende tijden en zijn

15

16

Mauro Tosarelli and Hattie Wade opening the exhibition on behalf of the students.

A big thank you goes to Wineke van Muiswinkel, artistic advisor Stroom Den Haag, for the art commissions at the Rotterdamsebaan.

at Stroom Den Haag was organized during the semester and included presentations from Japanese artist Nishiko, designer Lonny van Ryswyck (Atelier NL), urban strategist Han Dijk (PosadMaxwan), and advisor art and public space at Stroom Den Haag, Vincent de Boer. It helped students to understand the potential role of public art and its entanglement with city infrastructural projects.

The Six Degrees of Separation exhibition results bring together thoughtful narratives exploring land speculation, property development, migration and endangered craftsmanship. Student outcomes involved extensive fieldwork in collaboration with business owners of the rapidly gentrifying Binckhorst area, in which the Rotterdamsebaan is situated today. By mapping research, the goal was to connect one chosen historical object in a maximum of six steps to contemporary debates and find matches between archaeological research methods and design-based investigations.

The master Non Linear Narrative was very happy to collaborate with the Archaeology Department of the Municipality of The Hague, Stroom Den Haag and the Rotterdamsebaan project in order to develop and uncover narratives that bridge across time, understand anthropocentric processes as a whole and reflect on the impact of local, urban developments. We hope this initiative will encourage a young generation to be more conscious of the environmental and political implications of the future traces they will leave behind, be that large, durable urban structures or seemingly insignificant personal belongings.

ze antropocentrische processen beter gaan begrijpen door te reflecteren op de impact van stedelijke ontwikkelingen.

We hopen dat dit initiatief jongere generaties aanmoedigt om meer bewust te worden van de ecologische en politieke implicaties van de sporen die ze achterlaten – van grote, duurzame stedelijke structuren zoals de Rotterdamsebaan tot kleine, schijnbaar onbeduidende persoonlijke objecten.

17

Visitors look at the floor projection by Tosarelli and Wade.

28 Well attended opening evening at De Besturing, The Hague.

29

Young exhibition visitors contemplating the archaeological artefacts many times their age.

30 Students in discussion with archaeologist Peter Stokkel.

31

Previous pages 17 to 31: Six Degrees of Separation student exhibition at De Besturing took place from 8 to 17 November 2019 and included student work alongside archaeological artefacts.

32

Voorgaande pagina’s 17 t / m 31: Van 8 t / m 17 november 2019 vond studentententoonstelling Six Degrees of Separation in De Besturing plaats. Naast werk van studenten werden er ook archeologische artefacten getoond.

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

Next pages 66 to 71: On Wednesday 13 November 2019, one of the art committees visited the Six Degrees of Separation exhibition at De Besturing exhibition space in De Binckhorst. The committee consisting of prominent Dutch artists, experts and local community members listened to students talk in detail about their research and projects. This informal exchange focussed on the potential role of archeology within the art commission around the Rotterdamsebaan project.

Volgende pagina’s 66 t / m 71: Op woensdag 13 november 2019 bezocht een van de kunstcommissies van de Rotterdamsebaan de Six Degrees of Separation tentoonstelling in de Besturing in De Binckhorst. De commissie met kunstenaars, experts en inwoners van Den Haag luisterde naar de studenten die in detail vertelden over hun onderzoek en projecten. Deze informele uitwisseling spitste zich toe op de mogelijke rol van archeologie in de kunstopdracht rond de Rotterdamsebaan.

65

And It Looks to Me Like the End of an Era Cristina Lavosi HD video, 11 min

Wagenwiel, voor de objectbeschrijving, zie artefact 1.B.

Wagon wheel, for object description, see artefact 1.B.

Cristina Lavosi combined archival material from the City Archives of The Hague as well as 3D renderings to create her video work entitled, And It Looks to Me Like the End of an Era.

76

Film still by Cristina Lavosi showing a photo of migrants at the former welcome center for asylum seekers.

Cristina Lavosi researched three temporary settlements in the Binckhorst area, connected to different periods in history: a Roma caravan camp, an asylum seeker centre and a temporary housing for asylum status holders.

Using methods of archival inquiry into documents mainly from the City Archives of The Hague (Haags Gemeentearchief), Lavosi merged footage of the Binckhorst’s present configuration with historical reflections and 3D simulations of emblematic objects. The unearthed remains of a wooden wagon wheel from the late seventeenth century was the initial point of inspiration, from which she wove together a striking reflection on mobility and urban change spanning hundreds of years.

Cristina Lavosi onderzocht drie tijdelijke nederzettingen in de Binckhorst die verbonden waren met verschillende periodes in de geschiedenis: een woonwagenkamp, een asielzoekerscentrum en een tijdelijke huisvesting voor statushouders. Met behulp van archiefonderzoek, voornamelijk uit het Haags Gemeentearchief, heeft Lavosi beelden van de huidige configuratie van de Binckhorst samengevoegd met historische reflecties en 3D-simulaties van een aantal kenmerkende objecten.

De opgegraven overblijfselen van een houten wagenwiel uit de late zeventiende eeuw vormde het uitgangspunt van waaruit Lavosi een opvallende reflectie op mobiliteit en stadsveranderingen over de loop van honderden jaren wist samen te brengen.

77

Lavosi’s project on display at De Besturing in The Hague.

78

79

Giulia Faccin & Claude Nassar

Dust of the Binckhorst

360º HD video, 24 min

Romeinse dakpannen, voor de objectbeschrijving, zie artefact 2.B.

Roman roof tiles, for object description, see artefact 2.B.

Giulia Faccin and Claude Nassar spent time with small business owners and shipbuilders in the Binckhorst area, in preparation for their documentary.

84

Giulia Faccin and Claude Nassar interviewing Roel de Haas, current owner of the shipyard Jachtwerf de Haas.

The Binckhorst is often marketed by property developers as a hip, mixed working and living hub of The Hague. Giulia Faccin and Claude Nassar chose to provide a counter-narrative by filming the mundane, everyday lives of workers at the family-owned ship repair business Jachtwerf de Haas. Based on conversations with the owner and members of the community, the film depicts intimate encounters and showcases the space in which their work and social lives intertwine. The video work aims to conserve the community by witnessing it and offering their members a platform to express individual concerns. Many small businesses that produce noise and dust in the Binckhorst are deemed undesirable for future urban development plans. However, by conserving the vibrancy, value, and concerns of the communities, the work can be seen as a critic of current changes that can only be judged according to their future consequences.

De Binckhorst wordt door ontwikkelaars doorgaans gekenschetst als een hip, gemengd werk- en woongebied van Den Haag. Giulia Faccin en Claude Nassar kozen er voor een andere kant van dit verhaal te laten zien door het alledaagse, gewone leven van werknemers in het familiebedrijf Jachtwerf de Haas te filmen. Gebaseerd op gesprekken met de eigenaar en buurtbewoners toont de film een aantal intieme ontmoetingen en de plek waarin hun werk en sociale leven met elkaar verweven zijn. Het videowerk heeft als doel deze gemeenschap voor de toekomst te behouden door deze vast te leggen en de mensen een platform te bieden voor het uiten van hun individuele zorgen. Veel kleine bedrijven die lawaai en stof produceren in de Binckhorst worden als ongewenst beschouwd voor toekomstige stadsontwikkelingsplannen.

Door de levendigheid, waarde en zorgen van de gemeenschap te conserveren, kan het werk gezien worden als kritiek op de huidige veranderingen die alleen beoordeeld kunnen worden op hun toekomstige gevolgen.

85

Faccin and Nassar’s project as a two screen video installation.

86

87

Cyan Bae

Amo Te Vita

HD video, 8 min and publications / en publicaties

Zilveren ring, voor de objectbeschrijving, zie artefact 3.B.

Silver ring, for object description, see artefact 3.B.

Cyan Bae used the process of photogrammetry to capture treasured and beloved belongings of her interviewees.

92

Film still by Cyan Bae showing the belongings of one of her interview partners, Nathan Doorduin.

Cyan Bae considers how archaeological remains are narrated in terms of contemporary normative gender-based stereotyping. Her object of interest is a Roman silver ring with an inscription ‘Amo Te Vita’ (I love you, my love), excavated on the route of the Rotterdamsebaan.

In her work, Bae confronts her own bias in imagining to whom the ring belonged, providing a critical perspective of ancient romance by queering local history. Queer narratives are absent and barely imagined in the museum context in which historical objects are regularly found. Through her interviews and object analysis Bae invites the viewer to witness, question, and reimagine history.

Cyan Bae onderzoekt hoe archeologische overblijfselen op basis van hedendaagse normatieve genderidentiteiten de geschiedenis vertellen. Hiervoor gebruikt zij een Romeinse zilveren ring met de inscriptie ‘Amo Te Vita’ (Ik heb je lief, mijn lief), die is opgegraven bij de Rotterdamsebaan. In haar werk confronteert Bae zichzelf met haar eigen vooringenomenheid door zich voor te stellen van wie de ring was, en biedt zij een kritisch perspectief op een oude liefde door de lokale geschiedenis te bevragen. Queer narratieven zijn afwezig of worden nauwelijks verteld in de museale context waarin regelmatig historische objecten worden gevonden.

Door middel van haar interviews en objectanalyse nodigt Bae de kijker uit om de geschiedenis opnieuw te bekijken, bevragen en in te beelden.

93

The different background colors of Bae’s film project match the respective publication color of each interview.

94

95

Felix Meermann

NIIMO Project

HD video, 14 min with clay paving stones / met kleiklinkers

Romeinse dakpannen, voor de objectbeschrijving, zie artefact 4.B.

Roman roof tiles, for object description, see artefact 4.B.

Felix Meermann interviewed individuals involved in the construction of the Rotterdamsebaan tunnel, and used quotes to create designs for clay floor tiles.

100

Felix Meermann producing the floor clay tiles.

Before the tunnel construction of the Rotterdamsebaan, hundreds of well preserved Roman roof tiles were excavated near the Drievliet park. One of the tiles was inscribed by someone, using their finger in the partially dry clay, with the Latin word ‘NIIMO’ (Nobody). The motivation for the unique inscription is debated among archaeologists working on the project and remains unclear.

As an ode to the Rotterdamsebaan workers who left their own mark in The Hague, Felix Meermann recreated six clay paving stones, using earth from the Rotterdamsebaan excavation. On the tiles he inscribed questions that he discussed with workers relating to their situation in The Hague, what they think about the tunnel, and what they will leave behind.

Voor de aanleg van de tunnel van de Rotterdamsebaan werden vlakbij Drievliet honderden Romeinse dakpannen opgegraven. Op een van de dakpannen heeft iemand toen de klei nog nat was met zijn vinger het Latijnse woord ‘NIIMO’ (niemand) geschreven. De reden van de unieke inscriptie blijft onduidelijk en wordt door de archeologen die aan het project werken bediscussieerd.

Als ode aan de arbeiders van de Rotterdamsebaan die hun eigen stempel hebben gedrukt in Den Haag, heeft Felix Meermann zes stoeptegels gemaakt met klei uit de opgraving van de Rotterdamsebaan. Op de tegels heeft hij een aantal vragen geschreven die hij besprak met de werklieden en die betrekking hebben op hun situatie in Den Haag, wat zij van de tunnel vinden en wat zij zullen achterlaten.

101

Meermann’s tiles in joint display with the conducted interviews.

102

103

Mauro Tosarelli & Hattie Wade

Tunnel Vision

HD video, 7 min

Gouden munt, voor de objectbeschrijving, zie artefact 5.B.

Golden coin, for object description, see artefact 5.B.

Mauro Tosarelli and Hattie Wade conducted fieldwork in the Binckhorst area specifically capturing industrial sights from above using a drone camera.

108

Film still with aerial view of Binckhorst area.

Mauro Tosarelli and Hattie Wade chose the golden Rhenish guilder, found in an excavation in the Trekvliet zone, south of The Hague as a starting point. The coin was not owned by nobility, but by a man who bought land.

This period in The Netherlands marked a turn from feudalism to capitalism and as a result land markets took off, introducing land as a commodity. Tosarelli and Wade conducted interviews with urban planners and property developers to investigate land value in the Binckhorst, and discovered how the Rotterdamsebaan and the new Environment and Planning Act will affect development and citizens alike.

Mauro Tosarelli en Hattie Wade kozen als uitgangspunt de gouden Rijnlandse gulden, gevonden in een opgraving in het gebied van de Trekvliet ten zuiden van Den Haag. De munt was niet het eigendom van iemand van adel, maar van een man die het land kocht. Deze periode werd in Nederland gekenmerkt door de transitie van een feodaal systeem naar het kapitalisme met als gevolg dat er een markt ontstond waarin land een handelswaar was. Door middel van interviews met stedenbouwkundigen en projectontwikkelaars onderzochten Tosarelli en Wade de grondwaarde van de Binckhorst en ontdekten hoe de Rotterdamsebaan en de nieuwe Omgevingswet invloed zullen hebben op zowel de stadsontwikkeling als de inwoners.

109

Tosarelli and Wade’s video installation emphasizing a top view perspective.

110

111

Kert Viiart

As It Came Out of the Earth, It Returns

Multimedia sculptures / Multimedia sculpturen

Fuik, voor de objectbeschrijving, zie artefact 6.B.

Fishing trap, for object description, see artefact 6.B.

Kert Viiart’s fieldwork took him to the harbours and shores of The Hague and its surroundings where he collected all varieties of plastic shipping debris.

116

Kert Viiart’s fragile porcelain clay sculptures.

Kert Viiart was intrigued by a fishing trap dating back to the Middle Ages and excavated at the Binckhorst. The trap is made of natural materials like reeds and rope, which have luckily not decomposed and are preserved until today. Viiart compares these materials to plastics used for contemporary fishing, such as nylon and polyester for fishing traps, nets, and monofilaments. Despite the fact that decomposition of plastics can take as long as 600 years, archeaologists today do not usually conserve found plastic objects among excavation debris. Viiart speculates about future archaeology in creating his own variations of mixed and natural remains, sourced from the seaside in The Hague.

Kert Viiart raakte gefascineerd door een middeleeuwse fuik die werd opgegraven in de Binckhorst. De fuik is gemaakt van natuurlijke materialen zoals riet en touw, die gelukkig niet zijn vergaan maar bewaard zijn gebleven. Viiart vergelijkt deze materialen met kunststoffen zoals nylon en polyester die worden gebruikt in de hedendaagse visserij voor fuiken, netten en monofilamenten. Ondanks dat de afbraak van plastic wel 600 jaar kan duren, bewaren hedendaagse archeologen doorgaans geen plastic voorwerpen die ze tijdens hun opgravingen vinden. Viiart speculeert over de archeologie van de toekomst door middel van zijn eigen creaties van gemengde en natuurlijke overblijfselen afkomstig van de Haagse kust.

117

Installation view of Viiart’s sculptures.

118

119

Lila Steinkampf Rebuilding The Hague

HD video, 10 min and performance / en performance

Bakstenen funderingen, voor de objectbeschrijving, zie artefact 7.B.

Brick foundations, for object description, see artefact 7.B.

Lila Steinkamp used green screen and photogrammetry techniques to recreate VolkerWessels construction sites for her video.

124

Film still from Lila Steinkamp’s recordings in which she mimics corporate presentation styles.

Lila Steinkamp analyses the ideology and durability of building projects in The Hague, specifically at the Dutch construction company VolkerWessels. By investigating the vision of contemporary construction companies she contextualised modern building artefacts as if they were archaeological finds.

VolkerWessels is currently engaged in at least six large projects in The Hague, including the Rotterdamsebaan. As case study it offers a strong perspective on how a single private company shapes an urban landscape.

Lila Steinkamp analyseert de ideologie en duurzaamheid van bouwprojecten in Den Haag, met name bij het Nederlandse bouwbedrijf VolkerWessels. Door de visie van hedendaagse bouwbedrijven te onderzoeken, contextualiseert ze moderne bouwartefacten alsof het archeologische vondsten zijn. VolkerWessels werkt momenteel aan ten minste zes grote projecten in Den Haag, waaronder de Rotterdamsebaan. Als casus biedt het een kijk op hoe een enkele particuliere onderneming een stedelijk landschap vormt.

125

Collected artefacts from Lila Steinkamp as symbols of the capital culture in the built environment.

126

127

Paul Janssen

Municipality of The Hague, Rotterdamsebaan

Gemeente Den Haag, Rotterdamsebaan

Wineke van Muiswinkel

The Encounter

De Ontmoeting

Stroom Den Haag

Na vijf jaar bouwen nadert de Rotterdamsebaan, een nieuwe grote toegangsweg voor Den Haag, zijn voltooiing. De weg bestaat grotendeels uit de Victory Boogie Woogietunnel. Onderdeel van het project zijn twee kunstwerken aan weerszijden van de tunnel: een werk gerelateerd aan de opmerkelijke archeologische vondsten rond de Rotterdamsebaan, en het andere geïnspireerd op Piet Mondriaans laatste en onvoltooide schilderij Victory Boogie Woogie (1944), nu in de collectie van Kunstmuseum Den Haag.

Gezien haar ervaring en bemoeienis met kunst in de openbare ruimte werd Stroom Den Haag door het projectteam Rotterdamsebaan benaderd om de opdrachten te helpen realiseren. Andere belangrijke kunstwerken die eerder dankzij Stroom werden gerealiseerd zijn onder meer Hemels Gewelf (1996) van James Turrell en Park in het Water (1997) van Vito Acconci & Studio. De belangrijkste vragen die bij de opdrachtverstrekking ten behoeve van de Rotterdamsebaan een rol speelden betroffen het belang van de kunstwerken als bijdrage aan de bestaande collectie van internationaal vooraanstaande sculpturen in de openbare ruimte en hoe de nieuwe werken lokaal ontvangen zouden worden en zich zouden verhouden tot de bewoners en de stedelijke dynamiek.

Of het nu om een tunnel of een kunstwerk gaat, het productieproces heeft tijd nodig en bestaat uit vele interessante gesprekken, ervaringen, experimenten, en het delen van informatie waarbij de ontwikkeling van nieuwe kennis en ideeën steeds voorop staat. Om dit verder te faciliteren hebben we een uniek samenwerkingstraject opgestart met studenten van de masteropleiding Non Linear Narrative van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten. Studenten

129

130

Wineke van Muiswinkel with students at the Rotterdamsebaan site office.

Paul Janssen, director of the Rotterdamsebaan project, gives an introduction to the tunnel construction.

After five years of construction, the Rotterdamsebaan, a major entrance road to The Hague, is nearing completion. The road largely consists of the newly built Victory Boogie Woogie Tunnel. The project is commissioning artworks on either side of the tunnel: one relating to archaeology, given the remarkable findings around the Rotterdamsebaan, and the other inspired by Piet Mondrian’s last and unfinished painting Victory Boogie Woogie (1944), now in the collection of The Hague’s Kunstmuseum.

With its core focus on art in public space Stroom Den Haag was approached by the Rotterdamsebaan project group to help realize the commissions. The two main questions to be considered during the tender, concerned how the artworks could contribute to international public art in The Hague and how they would land locally and connect to inhabitants and urban dynamics. Past best practices supported by Stroom Den Haag include Celestial Vault (1996) by James Turrell and Park in the Water (1997) by Vito Acconci & Studio.

Be it a tunnel or an artwork, the time of building is lengthy and full of interesting conversations, experiences, experiments, information, knowledge gathering, and place making for new ideas well worth sharing.

To facilitate this, a circle of participation was initiated, leading ultimately to a great collaboration with the Non Linear Narrative master programme at the Royal Academy of Art. Students were invited to research archaeological methods and compare them to those used within their own artistic practices.

A shared layered storytelling and unfolding of timelines informed this encounter among young artists, the public, the Rotterdamsebaan, the city's Department of Archaeology and Stroom.

We strongly believe art commissions need to allow for artists to respond to contemporary questions in their own, independent way in

werden uitgenodigd om archeologische methoden te bestuderen en deze te vergelijken met de onderzoeksmethoden binnen hun eigen vakgebied. De ontmoetingen tussen studenten, het projectteam van de Rotterdamsebaan, de gemeentelijke afdeling Archeologie en Stroom resulteerde in een bijzondere gelaagde vertelling en openbaring van tijdlijnen.

Wij zijn ervan overtuigd dat kunstopdrachten de kunstenaars in staat moeten stellen om op hun eigen, onafhankelijke manier te reageren op hedendaagse vraagstukken om zo het publiek te verrassen met onverwachte oplossingen, die tegelijkertijd relevant en uniek zijn. De resultaten die in dit boek worden gepresenteerd, tonen aan wat kan worden bereikt wanneer werelden die vaak het bevoorrechte domein van enkele experts zijn, open staan voor anderen.

We wensen iedereen veel plezier met de collectieve resultaten van de studentenprojecten, die hiermee nieuwe tunnels graven tussen werkelijkheid en verbeelding, artefacten, tijd en ruimte, waardoor verborgen verhalen over kunst en moderne tunnelbouwtechnieken naar boven komen.

131

132

Expert day at Stroom Den Haag, including a presentation by urban researcher Han Dijk.

Japanese artist Nishiko explains her Repairing Earthquake Project.

order to surprise the public with an unexpected answer at once relevant and extraordinary.

The collective result presented in this book prove what can be achieved when access is opened up to spaces that tend to be the privileged domain of experts.

We hope you enjoy the students' presentations that dig new tunnels between reality and imagination, artefacts, and time and place, bringing to the surface stories of art and modern tunnel engineering.

133

Lonny van Ryswyck from Atelier NL responding to students questions.

134 Vincent de Boer from Stroom Den Haag speaking about the value of public space.

135

Corien Bakker & Peter Stokkel Archaeology Department, Municipality of The Hague

Archaeology and the Rotterdamsebaan

Archeologie en de Rotterdamsebaan

Afdeling Archeologie, Gemeente Den Haag

De Haagse archeologen zijn vanaf het begin nauw betrokken bij het project Rotterdamsebaan. Al bij de eerste plannen in 2005 was duidelijk dat de route van de nieuwe weg door een belangrijk archeologisch landschap zou lopen. Sinds het voorbereidend werk voor de aanleg van de Rotterdamsebaan startte, doen archeologen van de gemeente Den Haag onderzoek op de locatie. In 2010 werden de eerste proefsleuven gegraven, het laatste veldje werd begin 2020 onderzocht. Door de vroege samenwerking hadden de archeologen voldoende tijd om uitgebreid onderzoek te doen en alle vondsten veilig te stellen.

Restanten en sporen uit het verleden duiken in Den Haag regelmatig op. Achter elke ontdekking schuilt een verhaal over het verleden van de stad en hoe de mensen bouwden, leefden en aten.

In 1982 werd de afdeling Archeologie opgericht om het behoud van die informatie te waarborgen, maar ook om historische artefacten te restaureren, conserveren en tentoon te stellen. De afdeling Archeologie is ondergebracht in het Tempelgebouw aan de Prins Hendrikstraat, waar het bouwvoorstellen en bestemmingsplannen beoordeelt, opgravingen uitvoert en archeologische vondsten en documentatie bewaart. Nieuwe ontdekkingen worden aan het publiek en de academische gemeenschap gepresenteerd door middel van tentoonstellingen, bezoekersdagen, publicaties, educatieve pakketten en audiovisuele hulpmiddelen.

Voorafgaand aan het archeologische veldwerk voor de Rotterdamsebaan ontstonden nieuwe (digitale) technieken waar tot nu toe nooit volledig gebruik van is gemaakt. De Rotterdamsebaan is het eerste Nederlandse archeologische project dat consequent gebruik heeft gemaakt van drones om gedetailleerde

141

142

Peter Stokkel introducing the students to the Rotterdamsebaan excavation site.

Corien Bakker giving historical context to the latest archaeological findings.

Archaeology has been part of the Rotterdamsebaan project from the very beginning.

When the first plans were made in 2005, it was already clear that the route of the road and the tunnel would run through a wellpreserved archaeological landscape. Since 2010, archaeologists from the Municipality of The Hague have been carrying out research at the site. Thanks to this partnership being initiated so early on, historical findings were secured in good time, with the final fieldwork planned for 2020.

Remnants and traces of the past frequently resurface in The Hague. Behind every discovery is a story about the town’s past and how its people built, lived, and ate. In 1982, the Sub-Department of Archaeology (also called The Hague Archaeology) was established in order to ensure the preservation of that information, but also to restore, conserve, and display historical artefacts. The Hague Archaeology resides within the Department of City Management at the Tempel building, Prins Hendrikstraat where it evaluates building proposals and zoning regulations, proceeds with excavations, and preserves archaeological findings and documentation.

New discoveries are presented to the general public and the academic community by means of exhibitions, visitors’ days, publications, educational packages, and audio-visual tools.

Prior to the archaeological fieldwork for the Rotterdamsebaan project, new (digital) field techniques began to emerge but have so far never been fully carried into execution.

The Rotterdamsebaan project is the first Dutch archaeological project to consistently use drones to make detailed aerial photographs of all available excavation areas. Many excavation contexts were recorded in 3D via photogrammetry: numerous photographs of an object are used to render it in 3D using a computer programme, preserving them forever.

luchtfoto's te maken van alle beschikbare opgravingsgebieden. Veel opgravingsgebieden zijn door middel van fotogrammetrie in 3D vastgelegd: talloze foto's van een object worden gebruikt om het in 3D weer te geven met een computerprogramma waardoor het voor altijd bewaard blijft.

Opgegraven objecten uit de Vlietzoom waren te zien in de tentoonstelling Six Degrees of Separation en zijn tot eind 2020 te bezichtigen in een virtueel museum in het informatiecentrum van de Rotterdamsebaan. Hier laten virtual reality-headsets bezoekers door het opgravingsgebied lopen, een Romeins huis binnengaan en tastbare andere ontdekkingen doen.

De oudste voorwerpen die bij de opgravingen van de Rotterdamsebaan zijn gevonden, dateren uit de Romeinse tijd. Er zijn meer dan tien Romeinse boerderijen en een vakwerkhuis met pannendak opgegraven. De ruimtelijke ordening die in deze periode is uitgerold, bestaat nog steeds.

Na de Romeinse tijd bleef het gebied langs het Vlietkanaal ongeveer duizend jaar onbewoond. Aan het einde van de dertiende eeuw kwam er weer veel bedrijvigheid op gang, wat tienduizenden artefacten opleverde. Aan de Binckhorstzijde van de tunnel zijn ook sporen uit deze periode gevonden. Het meest intrigerend is een brede gracht die ooit toebehoorde aan kasteel Binckhorst maar nu onder de Binckhorstlaan ligt.

Ook werden restanten van een grote put en een boerderij uit de achttiende eeuw gevonden.

Omdat de afdeling Archeologie zich veel bezighoudt met het bereiken van publiek en geïnteresseerd is in benaderingen van niet-archeologen, was een samenwerking met de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in

143

144

Saskia van Stein in discussion with students at the tunnel excavation site.

Students visiting the Archaeology Department.

Excavated objects from the Vlietzone area were on display during the Six Degrees of Separation exhibition and can be continuously viewed in a virtual museum at the Rotterdamsebaan Meeting Point. Here, virtual reality headsets allow visitors to walk over the excavation sites, enter a Roman house, and make tangible other findings.

The oldest objects found in the Rotterdamsebaan excavation site date from Roman times. More than ten Roman farmhouses and one half-timbered building with a tiled roof have been excavated. The land division rolled out in this period still exists today.

After Roman times, the area along the Vliet canal was uninhabited for around a thousand years. At the end of the thirteenth century, plenty of activity started up again, yielding tens of thousands of artefacts. Traces of this period have also been discovered on the Binckhorst side of the tunnel. The most intriguing is a wide moat that once belonged to the Binckhorst castle but now lies under the Binckhorstlaan. The Binckhorst also contains the remains of a large well and a farm from the eighteenth century.

As the Archaeology Department is deeply engaged in public outreach and interested in approaches from non-archaeologists, a collaboration with the Royal Academy of Art in The Hague was very appealing. Archaeologists tell stories about people from the past based on findings and traces. Here, students tell a stories about people today using objects from the past.

It is wonderful and surprising for us as archaeologists to see what archaeological objects can imply in a contemporary context.

Den Haag erg aantrekkelijk. Archeologen vertellen verhalen over mensen uit het verleden op basis van bevindingen en sporen. Hier vertellen studenten verhalen over mensen van nu door middel van voorwerpen uit het verleden. Het is voor ons als archeologen prachtig en verrassend om te zien wat archeologische objecten in een hedendaagse context kunnen betekenen.

145

Students exploring the reality of archeological research.

146 Field trip to an excavation site related to the Rotterdamsebaan project.

147

Participants could access the audio tour via Soundcloud.

Visitors gathering for the audio bike tour through the Binckhorst area.

Audiofietstocht

Audio Bike Tour Sophie Czich & Katie Pelikan

“Welkom in de Binckhorst, een historisch industrieel gebied gelegen tussen twee grote spoorlijnen: Den Haag-Gouda en Amsterdam-Rotterdam. De ontwikkeling begon in 1907, toen de Binckhorst is geannexeerd van de gemeente Voorburg.

Het werd een werk- en transportdistrict, met de Binckhorsthaven, werkgelegenheidsprojecten in de jaren dertig en de toevoeging van luxe kantoren in de jaren negentig. Maar het landschap verandert snel.

Vandaag nemen we je door middel van fictieve verhalen mee in een tijdcapsule van de Binckhorst: we vertellen je over het rijke verleden, het bruisende heden en de speculatieve toekomst van deze buurt. De verhalen zijn gebaseerd op archeologische objecten die zijn gevonden voor het graven van de tunnel van de Rotterdamsebaan en de geschiedenis van elke plek. Dit alles is onderzocht door masterstudenten van Non Linear Narrative van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten, Den Haag. Met de tijd als onze gids, zullen we de menselijke ervaring van de Binkhorst beleven door de ogen van de lokale bevolking.

We bevinden ons in het jaar 2019.

De tunnel van de Rotterdamsebaan zal naar verwachting binnen enkele maanden klaar zijn. Je kunt zien hoe het landschap is veranderd en je inbeelden hoe het zal blijven veranderen. Onze zeven fictieve personages hebben deze plek in heel verschillende tijden beleefd, vanuit unieke gezichtspunten. Vergeleken met een traditionele kaart, biedt het kijken naar een buurt vanuit een menselijk perspectief een meer verbindend inzicht, maar het roept ook veel vragen op.

Denk eens na over waar je staat. Hoe ziet het er over een paar jaar uit? Welke delen van deze geschiedenis worden bewaard en welke zullen verdwijnen?

153

154

The audio tour allowed visitors to discover many of the sights and stories used as fieldwork locations.

Katie Pelikan and Sophie Czich developed a bicycle tour and audio experience especially for the Six Degrees of Separation exhibition.

“Welcome to the Binckhorst. It is a historically industrial area, situated between two major railway lines: The Hague to Gouda, and Amsterdam to Rotterdam. Business development began in 1907, when the Binckhorst was annexed from the Municipality of Voorburg. It became a district of work and transport, with the Binckhorst harbour, employment projects in the 1930’s and the addition of upscale offices in the 1990’s. But the landscape is changing rapidly.

Today we will take you in a time capsule of the Binckhorst through fictional stories: detailing the rich past, bustling present and speculative future of this neighbourhood.

The stories are based on archeological objects found before the excavation of the the Rotterdamsebaan tunnel as well as the history of each place, both researched by the Non Linear Narrative Master students of the Royal Academy of Art, The Hague. With time as our guide, we will tap into the human experience of the Binkhorst through the eyes of its locals.

We are in the year 2019. The Rotterdamsebaan tunnel is projected to finish in a matter of months. You can see how the landscape has changed and imagine how it will continue to transform. Our seven fictional characters experienced this place in very different times, from unique points of view. Compared to a traditional map, viewing a neighbourhood through a human lens provides a more connective insight, but also raises many questions.

Consider where you are standing. How will it look in a few years? What parts of this history will be preserved, and which will be erased? You might find yourself in the shade of a public park, or the lobby of an upscale hotel. In an area shaped by transport and the migration of people, only one thing can be certain: the Rotterdamsebaan tunnel will act as an artery between two cities: a disruptive heartbeat, and a catalyst of change.

Je bevindt je misschien in de schaduw van een openbaar park of in de lobby van een luxe hotel. In een door vervoer en migratie van mensen gevormd gebied is maar één ding zeker: de tunnel van de Rotterdamsebaan zal als slagader tussen twee steden fungeren: een ontwrichtende hartslag en een katalysator van verandering.

Bedankt voor je deelname aan deze audiotour, geproduceerd als onderdeel van Six Degrees of Separation: een tentoonstelling van studenten van de masteropleiding Non Linear Narrative van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten, Den Haag, de afdeling Archeologie van de gemeente Den Haag, het grote wegenproject Rotterdamsebaan en Stroom Den Haag.”

De audio fietstocht is te beluisteren op: www.soundcloud.com/user-263563204.

155

Thank you for joining us for this audio tour, produced as part of Six Degrees of Separation, a collaborative exhibition between the Non Linear Narrative Master students of the Royal Academy of Art, The Hague, the Archaeology Department of the Municipality of The Hague, the ‘Rotterdamsebaan’ major road project and Stroom Den Haag.”

You can listen to the entire audio tour on: www.soundcloud.com/user-263563204.

156

157

Colophon / Colofon Six Degrees of Separation – Excavated Stories from the Rotterdamsebaan. A project collaboration between the Master Non Linear Narrative of the Royal Academy of the Art, The Hague, the Archaeology Department and the Rotterdamsebaan project of the Municipality of The Hague, and Stroom Den Haag.

Six Degrees of Separation – Excavated Stories from the Rotterdamsebaan. Een projectsamenwerking tussen de Master Non Linear Narrative van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten, de afdeling Archeologie en het project de Rotterdamsebaan van de gemeente Den Haag, en Stroom Den Haag.

Project participants / Projectdeelnemers Cyan Bae, Giulia Faccin, Cristina Lavosi, Felix Meermann, Claude Nassar, Lila Steinkampf, Mauro Tosarelli, Kert Viiart and / en Hattie Wade Initiative / Initiatief Lauren Alexander, Wineke van Muiswinkel and / en Niels Schrader Project supervision / Projecttoezicht Lauren Alexander, Ruben Pater, Niels Schrader and / en Saskia van Stein (Non Linear Narrative); Wineke van Muiswinkel (Stroom Den Haag); Peter Stokkel and / en Corien Bakker (Archaeology Department of the Municipality of The Hague)

Production / Productie Willemijn Goetheer, Ingrid Grünwald, Lizzy Kok and / en Hélène Webers Publication / Publicatie Main editors / Hoofdredactie Lauren Alexander and / en Niels Schrader Texts / Teksten Lauren Alexander, Corien Bakker, Paul Janssen, Wineke van Muiswinkel, Marieke Schoenmakers, Niels Schrader and / en Peter Stokkel Copy editing / Tekstredactie Maria Dzodan Translation / Vertaling Irene de Craen Design / Ontwerp Jenny Konrad and / en Marcin Liminowicz Cover design / Omslagontwerp Martijn de Heer Photography / Fotografie Roel Backaert, Antoni Czarczynski and / en Frank Jansen Typeface / Lettertype New Benson, Lunchtype

Exhibition / Tentoonstelling Communication design / Communicatie-ontwerp Esther van der Heijden, Tuana Inhan and / en Elinor Salomon Exhibition design / Tentoonstellingsontwerp Nanneke Boomgaard, Bianca Meilof and / en Judy Wetters with / met Justine Corrijn, Dario Di Paolantonio and / en Pablo Perez Exhibition map design / Ontwerp van de tentoonstellingskaart Lance Laoyan, Taya Reshetnik and / en Natalia Sliwinska Bicycle tour / Fietstocht Sophie Czich and / en Katie Pelikan Baselj

Paper / Papier Rebello110, 80 g Printing / Drukker robstolk, Amsterdam Binding / Binder Patist, Den Dolder Print run / Oplage 500 copies / exemplaren

Special thanks / Met dank aan Jacqueline van As, Hildegard Blom, Lia Bos–van Aalst, Vincent de Boer, Rob Bogaard, Nelleke Broeze, Han Dijk, Willem Jan van der Gugten, Sam De Houwer, Jan Husstedt, Jachtwerf de Haas, Paul Janssen, Boukje Jongedijk–Eijsink, Elise Kamp, Sabrina Lindemann, Wouter Loomans, Nishiko, Arno van Roosmalen, Macha Rousakov, Lonny van Ryswyck, Alice Twemlow and / en Joris Wijsmuller.

Disclaimer: All rights reserved. Kindly contact the Royal Academy of Art regarding any form of use or reproduction of photographs and any material in this publication. Although every effort has been made to find the copyright holders of all the illustrations used, this proved impossible in some cases. Interested parties are requested to contact the publisher.

Disclaimer: alle rechten voorbehouden. Neem contact op met de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten (KABK) voor elke vorm van gebruik of reproductie van foto’s en materiaal in deze publicatie. Hoewel alle moeite is gedaan om de auteursrechthouders van alle gebruikte illustraties te vinden, bleek dit in sommige gevallen onmogelijk. Geïnteresseerde partijen worden verzocht contact op te nemen met de uitgever.

ISBN 978-90-72600-55-4 © 2020 Royal Academy of Art (KABK) Non Linear Narrative Prinsessegracht 4 2514 AN The Hague The Netherlands www.kabk.nl

Six Degrees of Separation is a project collaboration between the Master Non Linear Narrative of the Royal Academy of Art, the Archaeology Department and the Rotterdamsebaan project of the Municipality of The Hague, and Stroom Den Haag.

Student research presented ancient archaeological artefacts alongside thoughtful narratives exploring land speculation, property development, migration and endangered craftsmanship affecting the rapidly gentrifying Binckhorst area, where the Rotterdamsebaan is situated today.

ISBN 978-90-72600-55-4