ژماره 25:
یه‌کشه‌ممه
2010 /5/23
3
ی كه‌ڵه‌شاخ گرتن ده‌كات ی زیاد ه هاوواڵتیان ناچار خوێن
كه‌ڵه‌شاخ زۆرتر له‌ناوشان ده‌كرێت‌و ده‌شتوانرێت له‌پشت ی سه‌ر یان له‌ئه‌ژنۆكاندا بكرێت
خوێنه‌ك‌ه له‌و فلته‌ران������ه‌دا كۆده‌بێته‌و‌ه‌و دڵ ناتوانێ������ت پاڵ������ ی پێوه‌بنێت ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر خۆ ی شت یان نان ی خوارد ئهوه خوێنه‌ك‌ه ده‌كه‌وێته‌و‌ه جووڵ‌ه‌و كۆنابێته‌وه، ئه‌وكات‌ه ئه‌گه‌ر بشكرێت سوود ی نابێت. سوپاس بۆخوا ژماره‌یه‌ك ی باش له‌خه‌ڵكی به‌مه‌به‌ست ی چاره‌سه‌ر دێنه‌الم‌و زۆریش له‌كاره‌ك‌ه رازین‌و سوودیان لێبینیه‌وه.
كه‌ڵه‌شاخ ،ده‌رهێنانی خوێنی پیسی مرۆڤ ه له‌چه‌ند شوێنێكیه‌وه، كه به‌هۆی ده‌رهێنانی ئهو خوێنه‌و‌ه چاره‌سه‌ری چه‌ندین نه‌خۆشی ده‌كرێت. سازدانی :دابان عێزه‌ت حاج������ ی جه‌زا ئه‌س������كه‌نده‌ر كه ماوه‌ی 10ساڵه س������ه‌رقاڵی ئهو كاره‌یه ،له‌میان ی دیمانه‌یه‌كیدا له‌گ������ه‌ڵ نم نم ،ورده‌كاری ئه‌نجامدان ی كه‌ڵه‌شاخ‌و سوودو زیانه‌كانی له‌روو ی ته‌ندروستییه‌و‌ه ده‌خاته‌ڕوو دابان :كه‌ڵه‌شاخ چیی‌ه‌و مێژوه‌ك‌هی بۆك‌ه ی ده‌گه‌ڕێته‌وه؟ حاجیجه‌زا:كه‌ڵه‌شاخبریتییه‌له‌ده‌رهێنانی خوێن������ ی پیس������ ی ناول������ه‌ش ،بۆئه‌وه‌ش په‌رداخێك ده‌هێنرێت‌و كلێنس������ێكی ئیس������پرتۆیاو ی ده‌كرێت‌و له‌ئاست ی ئهو ش������وێن‌ه داده‌نرێت كه دیار ی ده‌كرێت، ئینجا ئاگرێك ده‌نرێت به‌كلێنسه‌كه‌و‌ه‌و یه‌كسه‌ر پهرداخهكه ده‌نرێت به‌پێسته‌كه‌و‌ه‌و چاوه‌ڕ ێ ده‌كرێت تاوه‌كو خوێنه‌ك‌ه له‌و جێگه‌ی������ه‌دا كۆده‌بێته‌وه ،ك������ه به‌ته‌واوی دڵنیابووین ،لهوه ی هه‌موو خوێنه‌ك‌ه ی تێدا كۆبوویه‌و‌ه ئینجا به‌شفر‌ه ی ته‌ندروستی زۆر به‌وریاییه‌و‌ه پێس������تهكه ده‌بڕدرێت‌و پاشان پهرداخهكه ی له‌سه‌ر داده‌نرێته‌وه، تاوه‌ك������و خوێنه‌ك‌ه هه‌موو ی بێت‌ه دهرهوه، دواینج������ار په‌رداخه‌ك������ه الده‌برێ������ت‌و شوێنه‌ك‌ه ی به‌كه‌ره‌ست‌ه ی پاكژكه‌ره‌و‌ه پاك ده‌كرێته‌وه. كه‌ڵه‌ش������اخ له‌زمان ی عه‌ره‌بیدا (حیجام) ی پێده‌وترێ������ت .مێژووه‌ك‌ه ی بۆنزیك‌هی 4200س������اڵ پێش ئێس������تا ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‌و زۆرب‌ه ی نه‌ت������ه‌وه‌كان به‌كاریان هێناوه، له‌سه‌رده‌م ی فیرعه‌ونه‌كانیش به‌كاریان هێن������او‌ه‌و به‌ڵگه‌ش بۆئ������هوه دۆزینه‌و‌هی
دابان :كه‌ڵه‌شاخ گرتن په‌یوه‌ندی به‌ته‌مه‌نه‌و‌ه ههیه؟ حاج������ی جه‌زا :به‌ڵ������ ێ په‌یوه‌ند ی هه‌ی‌ه‌و ته‌مه‌ن دیاریكراوه ،ب������ۆ نێرین‌ه له‌دوای ته‌مه‌ن ی 20ساڵییه‌و‌ه ده‌بێت ،ئهوه له‌رووی زانستیشه‌و‌ه ده‌ركه‌وتوو‌ه له‌دوا ی ته‌مه‌نی 20ساڵ ی جگه‌رو س������پیڵ خوێن ی پسی ل������ه‌ش ده‌گرێت‌ه خ������ۆی ،دواتر له‌چه‌ند فلته‌رێكدا كۆده‌بێته‌وه .ئه‌گه‌ر ئهو فلته‌رانه پاك نه‌كرێت������هوه ئه‌وخوێن‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‌و حاجی جه‌زا ئافره‌تێک له‌کاتی که‌ڵه‌شاخ گرتندا فۆتۆ :دابان عێزه‌ت ده‌نوس������ێت به‌ده‌ماره‌كاندا‌و ده‌بێت‌ه هۆی تووش������بوون به‌نه‌خۆشییه‌كانی وه‌ك :دڵ ئهو كه‌ره‌س������تانه‌ی‌ه كه بۆ ئهو مه‌به‌س������ته س������وودمه‌ندبووم ،هه‌روه‌ها پش������ت به‌و نه‌شته‌رگه‌ر ی كه‌ڵه‌شاخ گرتن یه‌كه‌مینیانه .دابان :له‌هه‌ر جێگه‌یه‌ك ی جه‌سته به‌كارهاتووه ،له‌س������ه‌رده‌م ی ئیسالمیشدا حه‌دیسانه‌ش ده‌به‌ستم كه وتراون له‌بار‌هی له‌ئینته‌رنێتیش سایت ی تایبه‌ت ی ههیه كه ده‌توانرێت ئهو خوێن‌ه ده‌ربهێنرێت یان گه‌وره‌بوون ،گیران ی سه‌مام‌ه ی دڵ ،جه‌ڵته. بۆمێینه‌ش ئه‌گه‌ر هیچ نه‌خۆش������ییه‌كی ته‌نها شوێنێك دیاریكراوه؟ پێغه‌مبه‌ر (د.خ) كردویه‌ت ی به‌سونه‌تێكی ئهو كاره‌وه ،ئهو كاره پێویست ی به‌وردیه‌كی زانیار ی باش ی له‌وباره‌یه‌و‌ه تێدایه. حاجی جه‌زا :زیاتر له‌ناوشان ده‌كرێت‌و نه‌بێت تا ئه‌وكات‌ه ی س������وڕ ی مانگان‌هی موئه‌ك������ه‌د‌ه‌و به‌ر له‌هه‌م������وو كه‌س خۆی زۆر ههیه ،ده‌بێت زۆر به‌وریایانه‌و‌ه ئهو كردویه‌تی ،له‌یه‌كێك له‌حه‌دیس������ه‌كانی نه‌شته‌ر‌ه بدرێت له‌و جێگه‌ی‌ه ی خوێنه‌ك‌هی دابان :ئهو كه‌ره‌ستان‌ه ی به‌كارده‌هێنرێن ،ده‌ش������توانرێت له‌پشت ی سه‌ر یان له‌ئه‌ژنۆ كۆتای������ ی پێدێ������ت زه‌رور ی نییه ،به‌اڵم س������اڵێك دوا ی ته‌واوبوون ی ئهو قۆناغه بكرێت. له‌س������ه‌ر كه‌ڵه‌ش������اخ فه‌رموویه‌ت ی كه بۆ تیادا كۆبۆته‌وه ،ده‌بێت ته‌نها پێس������تهكه چین؟ ئه‌وكات‌ه پێویست ی پێ ی ده‌بێت. چاره‌س������ه‌ركردن ی 72نه‌خۆش ی سوودی ببڕدرێت ،نابێت ده‌مار یان گۆشته‌ك‌هی حاج������ی ج������ه‌زا :په‌رداخ ی شووش������ه، ههیه. به‌ربكه‌وێ������ت به‌ئه‌نداز‌ه ی ئه‌س������توری ئیس������پرتۆ ،كلێنس ،كه‌ته‌ر ی پزیشكی ،دابان :وه‌رزو كاتێك ی دیاریكراو ی ههیه دابان :هیچ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك له‌و باره‌یه‌وه كاغه‌زێك بێت ئه‌گه‌ر وانه‌بێت به‌كه‌ڵه‌شاخ له‌فاف‌و شاش������ ی ته‌حقیم كراو ،بابه‌تی یان له‌هه‌ر كاتێكدا بێت ده‌كرێت؟ حاجی جه‌زا :به‌پێ ی حه‌دیس ی پێغه‌مبه‌ر كراوه تائه‌نجامێك ی دروست ی ئهو كاره پاكژكردنه‌وه. دابان :چۆن فێر ی ئهوه بویت ئهو كاره حساب ناكرێت. (د.خ) كاتێك كه گه‌رما هات‌ه پێش������هوه ده‌ربخات؟ بۆ خه‌ڵك ی ئه‌نجام بده‌یت؟ بكرێت باش������تر‌ه وه‌ك له‌كاتی سه‌رمادا حاجی جه‌زا :به‌ڵ ێ 21دكتۆر له‌ئه‌نجامی حاجی جه‌زا :پێشتر باوكم ئهو كار‌هی دابان :ئهو چاره‌سه‌ر‌ه هه‌ر له‌كوردستاندا دابان :تائێستا ئامێرێك ی تایبه‌ت به‌م بێت ،وات‌ه له‌دوا ی نیو‌ه ی مانگ ی عه‌ره‌بیه‌وه ته‌جروبه‌كردن������ ی ئهو كاره ،دووس������اڵ كاره دروست نه‌كراوه؟ ده‌كرد ،منی������ش خۆم ح������ه‌زم ده‌كرد به‌كارده‌هێنرێت یان له‌واڵتان ی تریش؟ فێرببم بۆئه‌وه‌ش به‌دوا ی س������ه‌رچاو‌هی حاجی جه‌زا :له‌زۆرب‌ه ی ش������وێنه‌كانی حاجی جه‌زا :به‌دڵنیاییه‌و‌ه دروستكراوه ،وات������ه له 15تا 27و زیات������ر له‌به‌یانیاندا ل������ه‌وه‌رز ی به‌ه������اردا زۆر س������وودیان بۆده‌رك������ه‌وت‌و كتێبێكی������ان داناو‌ه كه زۆردا گ������ه‌ڕاوم‌و چوومه‌ت‌ه ئهو ده‌وران‌هی ت������ر ی جیه������ان به‌كارده‌هێنرێ������ت ،به‌اڵم ژماره‌یه‌ك ی زۆر ی شاره‌زایان ی ئهو ده‌كرێت. ناو ی (موعجز‌ه قرن عش������رین‌والدوا‌و كه بۆفێربوون ی ئ������ه‌و كاره ده‌كرێته‌وه ،د.ئه‌ویر س������اڵح له‌زانك������ۆ ی كالیفۆڕنیا بوار‌ه كۆكن له‌س������ه‌ر ی ئهوه ی به‌په‌رداخ عجیب)یان لێن������اوه ،له‌و كتێبه‌دا ئاماژه له‌وان‌ه چوومه‌ت‌ه مه‌شهه‌د كه ژماره‌یه‌كی ده‌رس ده‌ڵێت������هوه ،ئاماژه ی ب������هوه داوه بكرێت ،ئه‌وه‌ش له‌به‌رئه‌و‌ه ی پهرداخهكه دابان :ئه‌وان‌ه ی كه ده‌یانه‌وێت ئهو كاره به‌چاره‌سه‌ر ی هه‌ندێك نه‌خۆش ی كراوه باش له‌ش������اره‌زایان ی ئ������ه‌و كاره هه‌بوو ،كه له‌هه‌ندێ������ك له‌زانكۆكان ی ئه‌مریكا به‌هێواش������ ی‌و له‌سه‌رخۆ خوێنه‌ك‌ه ی تێدا بكه‌ن پێشتر پێویست‌ه چ ی بكه‌ن؟ به‌ش������دار ی ده‌وره‌یه‌كیانم كرد‌و سوودی ئهو بابه‌ت������ه كراوه به‌مه‌نهه‌ج ی به‌ش������ه كۆده‌بێته‌و‌ه‌و ته‌نها بۆكه‌سێكیش سوودی حاجی جه‌زا :بۆ ئهو كه‌سان‌ه دوو مه‌رج وه‌ك :نه‌خۆش ی دڵ ،ش������ه‌له‌ل ،شه‌قیقه، باشم لێبینی ،له‌كات ی چوونم بۆحه‌ج له پزیش������كییه‌كان‌و ده‌خوێنرێت ،چونكه لێوه‌رده‌گیرێت‌و جارێك ی تر بۆ كه‌سێكی ههیه یه‌كه‌م :نابێت نان������ ی خواردبێت .نه‌زۆك ی‌و شێرپه‌نجه. دووه‌م :نابێت خۆ ی شت بێت ،به‌تایبه‌ت مه‌دینه‌ش ژماره‌یه‌ك دكتۆر‌و ش������اره‌زای له‌ئێستادا زیاتر هه‌وڵده‌درێت بۆ (طب تر به‌كارناهێنرێته‌وه. ئه‌گه‌ر حه‌مامه‌ك‌ه گ������ه‌رم بێت ،چونكه ئهو بوار‌ه ده‌وره‌یه‌كیان كرده‌وه‌و له‌وه‌ش بدیل) وات‌ه چاره‌سه‌ركردن به‌ب ێ ده‌رمان‌و
مارو دوپشك گه‌نجانی گوندنشین هه‌راسان ده‌كات
"به‌الی حهیوانهكانمهوه دانیشتبووم ،كاتێكم زانی ئازارێكی توند له‌قاچمه‌و‌ه هات‌و مارێكم بینی له‌ناو قاچمدا رۆشت" به‌پێی ئامارێكی پۆلیسی ده‌ره‌وه‌ی شاری سلێمانی، له‌ماوه‌ی دوو مانگی ی رابڕدوودا 43هاوواڵت مارو دوپشك پێوه‌ی داون‌و دانیشتووی گونده‌كانیش جه‌خت لهوه ده‌كه‌نه‌و‌ه ك ه مارو دوپشك زیادی كردووه.
ژه‌نیار شاخه‌وان له‌سلێمانی دانیش������توانی گونده‌كان‌و هه‌ندێك له‌قه‌زاو ناحییه‌كانی سه‌ر به‌پارێزگای سلێمانی باس لهوه ده‌كه‌ن كه ئه‌مساڵ رێژه‌ی دوپشك‌و مار زیادی كردووه‌و زۆرێ������ك له‌گه‌نجان������ی رووبه‌ڕووی پێوه‌دانی دووپشك‌و مار بوونه‌ته‌وه. نه‌ب������ه‌ز عه‌لی 21 ،س������اڵ ،گه‌نجێكی دانیش������تووی قه‌اڵدزێیه‌و پێنج رۆژ پێش ئێستا خه‌ریكی شوانی بووه ،له‌و ناوچه‌یه‌دا مارێك داویه‌تی به‌قاچیه‌وه‌و قاچی ئاوس������اندووه" ،دانیشتبووم به‌الی حهیوانهكانمهوه ،كاتێكم زانی ئازارێكی تون������د له‌قاچمه‌وه‌و هات‌و مارێكم بینی له‌ناو قاچمدا رۆشت"، ئیتر پاش ئه‌وه‌ی زانیویه‌تی ئهو ماره پێوه‌ی داوه ،به‌پشتوێنه‌كه‌ی قاچی توند
به‌ستووه‌و هاواری له‌كوڕێكی شوانی هاورێی كردووه تا بچێت به‌هانایه‌وه. به‌وته‌ی نه‌به‌ز ل������ه‌و رۆژه‌وه‌ی ماره‌ك‌ه پێ������وه‌ی داوه قاچی ئازارێكی زۆری تیایه‌و ترسی ئه‌وه‌ی ههیه ئهو قاچه‌ی له‌ده‌ست بدات" ،دكتۆرێك پێی وتم ئه‌گه‌ر ئهو ژه‌هر‌ه له‌رێگه‌ی میزه‌ڵدانه‌و‌ه نه‌چێت������ه دهرهوه ره‌نگ������ه ئهو قاچه‌ت ببڕێته‌وه" ،هه‌ربۆی‌ه ئێس������تا خه‌می ئه‌وه‌یه‌تی كه قاچی له‌ده‌س������ت بدات‌و نه‌توانێت بچێته‌و‌ه به‌الی حه‌یوانه‌كانیدا. پێوه‌دراوان ی مارو دوپشك له‌زیادبووندایه دوو ك������وڕی ماڵێ������ك له‌م������اوه‌ی هه‌فته‌یه‌كدا مارو دوپش������ك پێوه‌یان ده‌دات‌و هۆكاره‌كه‌شی بۆ زۆریی گژو گیا ده‌گه‌ڕێننه‌وه. فه‌الح ناس������ر35 ،س������اڵ ،له‌كاتێكدا خه‌ریكی دیواركردنی ماڵه‌كه‌ی خۆیان بووه له‌بازیان ،دوپش������كێك پێوه‌ی داوه‌و گه‌یاندویانه‌ت������ه نه‌خۆش������خانه، "كاتێك بلۆكێكم ب������ه‌رز كرده‌وه، هه‌س������تم به‌ئازارێك كرد‌و ده‌مزانی ده‌رزی یان بزمار چوو‌ه به‌ده‌ستمدا، به‌اڵم كه بلۆكه‌كه‌م فڕێدا دوپشكه‌كه‌م بینی‌و براكه‌م له‌خواره‌و‌ه كوشتی"، ئهو پێوه‌دان������ه‌ش تا ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌ك ئازاره‌كه‌ی له‌ده‌ستیدا هێشتووه‌ته‌و‌ه‌و ده‌ستی سڕ كردووه.
چه‌ند رۆژێ������ك دوای ئه‌وه‌ی فه‌الح دوپشك پێوه‌ی ده‌دات رێبازی براشی كه ته‌مه‌نی 18ساڵه ،له‌كاتی ده‌رهێنانی هێلك‌ه له‌كوالنه‌ی مریشكه‌كه‌یدا مار ده‌دات به‌ده‌س������تیه‌وه ،ب������ه‌اڵم به‌وته‌ی دكتۆره‌ك������ه‌ی رێب������از ،ماره‌ك‌ه فریا نه‌كه‌وت������وو‌ه هه‌م������وو ژه‌هره‌ك‌ه بكات‌ه ده‌س������تییه‌و‌ه ئه‌گینا رێب������از گیانی له‌ده‌ست ده‌دا. بارانبارین هۆكاری زۆریی ماره زۆرێك له‌گوندنشینه‌كان هۆكاری زۆریی مارو دوپش������ك ده‌گه‌رێننه‌و‌ه بۆزۆری������ی بارانبارین له‌زس������تانی رابردوودا. حاج������ی جه‌مالی ته‌مه‌ن 74س������اڵ دانیشتووی گوندێكی سه‌ر به‌ناحییه‌ی عه‌ربه‌ته‌و جه‌خ������ت لهوه ده‌كاته‌و‌ه كه ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌مساڵ ماری بینیو‌ه سااڵنی تر به‌و ش������ێوه‌ی‌ه نه‌بووه" ،س������ااڵنی رابردوو مارو دوپشك هه‌بوو ،به‌اڵم به‌گوێره‌ی ئه‌مس������اڵ نه‌بووه ،چونكه پێنج ش������ه‌ش ساڵه ئهو ش������تان‌ه كه‌م بووبوونه‌وه". به‌وت������ه‌ی ئ������ه‌و ،ه������ۆكاری زۆریی دوپش������ك‌و مار ب������ۆ زۆریی رێژه‌ی بارانباری������ن ده‌گه‌ڕێته‌وه ،چونكه ئهو سااڵنه‌ی كه بارانێكی كه‌م ببارێت‌و وشكه‌س������اڵی بێ������ت ،كه‌مت������ر مارو حه‌شه‌راتی تر زاووزێ ده‌كه‌ن ،به‌اڵم
"ئه‌گه‌ر س������اڵێك باران������اوی بێت‌و رێژه‌ی ب������اران زۆر بێ������ت ،هه‌موو مێروه‌كان‌و مارو دوپش������كیش زۆر ده‌بێت" ،هه‌ربۆی������ه ناوبراو جه‌خت ی لهوه ده‌كرده‌و‌ه كه پێویست‌ه هاوواڵتیان له‌مساڵدا زیاتر خۆیان مارو دوپشك بپارێزن. 43كه‌س مارو دوپشك پێوه‌ی داوه به‌پێی ئامارێكی پۆلیس������ی ده‌ره‌وه‌ی شاری س������لێمانی ،له‌ماوه‌ی دوو مانگی راب������ردوودا 43كه‌س مارو دوپش������ك پێ������و ه ی داون‌و له‌و رێژ ه‌یه‌ش 26كه‌سیان دوپشك پێوه‌ی داوه‌و 17ش������یان مار پێوه‌ی داون. هه‌ر به‌پێی ئهو ئامار‌ه له‌و 43كه‌سه، زۆربه‌یان گه‌نج بوون‌و ته‌مه‌نیان له‌نێوان 38 -15ساڵییدا بووه .ئاماره‌ك‌ه ئه‌وه‌ی ده‌رخستوو‌ه كه زۆرب‌ه ی حاڵه‌ته‌كان له‌گونده‌كاندا بووه. ده‌رباره‌ی كاریگه‌ری ژه‌هروی مارو دوپشك ،د.ئاراس محه‌مه‌د پسپۆری نه‌خۆشیه‌كانی ده‌مارو نه‌شته‌رگه‌ری ئاماژه ب������هوه ده‌دات كه زۆرجار ئهو
ژه‌هر‌ه ده‌بێت‌ه هۆی گیان له‌ده‌ستدانی ئهو كه‌س������ه‌و هه‌ندێجاریش ئه‌گه‌ر زوو فریای نه‌كه‌وێت ،ده‌بێت‌ه هۆی له‌ده‌س������تدانی ده‌ست یان قاچێكی، "پێویست‌ه ئهو كه‌سه‌ی مارو دووپشك پێوه‌ی ده‌دات ،زوو بگات‌ه بنكه‌یه‌كی ته‌ندروستی بۆئه‌وه‌ی ده‌رمانی دژ‌ه ژه‌هری پێبدرێت‌و كاریگه‌ری زۆری
نه‌مێنێت". ناوب������راو ،ئاماژه ب������هوه ده‌دات كه پێویس������ته له‌كاتی پێوه‌دانی مارو دووپش������ك به‌ده‌س������ت‌و قاچه‌وه، له‌سه‌رووی ش������وێنی پێوه‌دانه‌كه‌و‌ه ببه‌س������ترێت تاوه‌ك������و ده‌گه‌ێنرێت‌ه الی پزیش"،بۆئ������ه‌وه‌ی ژه‌هره‌ك������ه باڵونه‌بێته‌وه".