Signaal 39 technical support

JAARGANG 13 - DECEMBER 2016

KENNISMAGAZINE VOOR DE INDUSTRIËLE MARKT

SAMEN INNOVEREN

technical support Opladen en gaan Heliox laat bussen rijden

Waarom stopt die machine?

Meer inzicht in processen

39 Fouten maken mag!

Lector ing. Erik Puik over leren en innoveren

001

VOORWOORD It’s the most wonderful time of the year. En dan is Nederland ook nog eens opgeklommen naar de vierde plek op de Global Competitiveness Index van het World Economic Forum; de hoogste positie ooit en één plekje boven Duitsland. Dat is onder andere het resultaat van de samenwerking tussen kennisinstituten en bedrijven én sociale innovatie. Samen

Die gedrevenheid om een passende oplossing te vinden, staat ook centraal in het verhaal van Wienerberger. Daar leidden zeven

innoveren. Dat is waar het nog steeds om draait. In de snelheid van politieke aardverschuivingen, disruptieve innovaties en digitale transformaties, blijven we praktisch en zoeken elkaar op.

bewegingen in 1,7 seconden tot teveel breuken in dakpannen.

Een elektromechanische puzzel. Na een inventarisatie kwam itsme met een technische oplossing voor een controleerbare en betrouwbare beweging die voldeed aan de hoge specificaties.

En Vegter’s rolletjes lopen op rolletjes samen met machinefabriek Veldhuis en de mechanisch-elektrische en besturingskennis van

Erik Puik, lector aan de Hogeschool Utrecht, wil in het hoofd­

itsme. Samen sleutelen aan de software, mooi man. Voor Vegter

artikel de strijd aan gaan met de rest van de wereld. Dat doe je

is de itsme service en kennis een gouden combinatie.

volgens hem op kennis, innovatiekracht en snelheid. Daarbij is het belangrijk om verder te kijken dan je eigen vakgebied en

En in 2017 wordt die combinatie nóg mooier: dan voegen we

leer je samen slim, gemotiveerd, recalcitrant en agile met korte

namelijk ES Elektro en Hoogland-Mennens samen en heten we

cycli. In deze Signaal staan daarvan mooie voorbeelden. Zo

gewoon itsme. Dat staat voor Industrial Technology and Supply

concurreert VDL VDS Technische Industrie met lagelonenlanden.

for Mechanical and Electrical. Dat doen we met 550 collega’s in

Daarbij hielp itsme met een simpele oplossing waarmee inzicht

5 landen. We bieden dan de unieke combinatie van elektrisch

wordt geboden in kleine verstoringen van het productieproces,

en mechanisch in één order, één levering en één factuur.

die te regelmatig optraden. Volgens VDL verdiept itsme zich in

En die combinatie ontwikkelen we ook verder in technical

het bedrijf en het proces en denkt mee in passende oplossingen.

support van itsme Industrial Automation. Met onze technische

Een mooi compliment omdat technisch advies met impact in

helpdesk, opleidingen en projectondersteuning kunt u bij ons

ons DNA zit.

terecht voor vragen, inventarisatie, advies, ontwerp, training, programmeren, parametreren, inbedrijfname en ondersteuning van uw installatie. Wij zijn gemotiveerd om uw succes te ondersteunen. Ik wens u een gezond en samen innovatief 2017!

Henk Oude Brunink

002

39 006

Waarom stopt die machine?

Meer inzicht in processen

012

Opladen en gaan Heliox laat bussen rijden

014

Banketfabriek Vegter bouwt nieuwe inpaklijn met assistentie van itsme

021

Eaton vereenvoudigt machinebouw en diagnostiek voor industrieel schoonmaakbedrijf

022

VLT® AutomationDrive FC 302 met Integrated Motion Controller - voor positionerings- en synchronisatietoepassingen

Dakpannenfabriek Wienerberger profiteert van mechatronica

024

Word lijmexpert dankzij de Henkel Academy

010

Techniek voor de eerste blaadjes, Vezet bouwt voor verwerken groenten en fruit op merken als Rittal

025

Hager – Trainingscenter voor et-professionals

026 012

Opladen en gaan - Heliox laat bussen rijden

Op naar Smart Support voor de Smart Industry met Schneider Electric

014

Banketfabriek Vegter bouwt nieuwe inpaklijn met assistentie van itsme

027

Hitachi up for any challenge

028

Lapp ontzorgt

016

Met soepele scans loopt alles op rollen. Papierproducent Sappi benut standaardisatie door Leuze electronic

029

Saint-Gobain – Technische ondersteuning op locatie Uw proces begrijpen en uw behoeften bepalen

030

Snel inspelen op behoefte vanuit de markt met Festo

031

SKF – Levensduurverlenging van lagers

004 Fouten maken mag!

Lector ing. Erik Puik over leren en innoveren

006 Waarom stopt die machine? Meer inzicht in processen 008 Controle over een gecompliceerde beweging

018

Schrijf in voor onze nieuwe cursussen!

020 Bent u klaar voor de nieuwe CPR-normen?

003

Fouten maken mag!

Lector ing. Erik Puik over leren en innoveren Hij is van origine productontwikkelaar. En de liefde voor dat vak klinkt door in alles wat hij zegt, of het nu gaat over opleiden, talent, samenwerking of innovatie. Signaal bezoekt voor dit nummer ing.

Erik Puik, lector aan de Hogeschool Utrecht en eigenaar van de DotDotFactory in Eindhoven. Een gedreven man met een heldere visie.

Een opleiding in mechatronica was er begin jaren tachtig nog niet,

het ontwikkelen van sensoren die met elkaar kunnen communiceren,

anders had Puik daar zeker voor gekozen. Hij studeerde daarom aan de

en dan met name duurzame sensoren. Ik doe nu alles wat ik leuk vind.”

HTS in Eindhoven eerst werktuigbouwkunde en daarna elektrotechniek.

“Mechatronica heeft me altijd zeer geboeid. Ik vind het werken op de

Oog voor talent

grenzen van beide disciplines buitengewoon uitdagend. Want als je over

Als lector initieert en coördineert hij praktijkgericht onderzoek naar

de grens van je eigen discipline heen kunt kijken, dan ontstaan er nieuwe

vraagstukken die uit het bedrijfsleven komen. Dat doet hij samen met

mogelijkheden”, legt hij uit. “Het gaat allemaal om het vinden van de

een team van docenten en studenten. “Ik ga altijd op zoek naar de

balans tussen twee werelden. Dat fascineert me. Toen én nu.”

studenten met iets extra’s. Slim, gemotiveerd en het liefst een beetje recalcitrant. Ik vind het fantastisch om met hen te werken, ze uit te

"Als je over de grens van je eigen discipline heen kunt kijken, dan ontstaan er nieuwe mogelijkheden."

dagen en het beste uit hen te halen. Ik weet dan ook niet wie er bij de diploma-uitreiking trotser is, de student of ik”, lacht hij.

Zoek de samenwerking Hij vertelt enthousiast over de projecten die nu lopen. “Twee studenten

Ontwikkeling en groei

zijn bezig met het opstarten van een 3D-printfabriek, waarbij ze

Na zijn opleiding ging hij aan de slag op de research & development-

zoeken naar een slimme manier om de menskracht te verminderen bij

afdeling van Océ. Na tien jaar stapte hij over naar TNO. Daar richtte hij

het bedienen van de machines. Een ander project is het ontwikkelen

zich op modulaire productietechnologie en startte onder de TNO-vlag

van de ‘Life Cycle Agent’. Een chip die de hele levenscyclus van een

het bedrijf MA3 Solutions. “Een mooie ervaring. We deden het heel

product bewaakt en stuurt. Van de productie en het gebruik tot aan de

goed, waren succesvol met ons product. Binnen een jaar groeiden we

recycling. Een project waar meerdere disciplines bij betrokken zijn. We

naar tien werknemers. Maar terwijl zij bezig waren met het bedenken

over­wegen zelfs om professionals erbij te betrekken uit niet-technische

van producten en innovaties, was ik problemen aan het oplossen,

vakgebieden: kunst of ethiek bijvoorbeeld. Die samenwerking met

mensen aan het aansturen en machines aan het verkopen. Leuk, maar

andere partijen is wat mij betreft heel belangrijk. Multidisciplinair werken

daar lag toch niet mijn passie. Ik wilde ook nieuwe dingen ontwikkelen.

neemt een vlucht. We zien dat in het onderwijs en gelukkig ook in het

De Hogeschool Utrecht benaderde me of ik lector wilde worden.

bedrijfsleven. Verder kijken dan je eigen vakgebied geeft je extra kennis.

Een hele eer. Het gaf me ook de mogelijkheid om tegelijk een eigen

Je ontwikkelt een andere manier van kijken naar problemen. Gelukkig

onderneming te starten: de DotDotFactory. Daar houd ik me bezig met

wordt dit ook meer en meer verweven in de opleidingen. Het is naar

004

vraagstuk. Het is een feit dat bepaalde ontwikkelingen snel gaan. Maar daarnaast zijn de basisprincipes van bepaalde vakken al decennia gelijk.

Dit is wat we doen: we geven de studenten een flinke portie basiskennis in de breedte. Daarnaast gaan we aan de slag met nieuwe state-of-theartontwikkelingen, bijvoorbeeld het 3D-printen. Onze studenten nemen die kennis uiteindelijk mee naar de bedrijven waar ze gaan werken.

Dat is zeer waardevol voor het bedrijfsleven, aangezien zij op dat gebied toch wat voorzichtiger zijn. Want wie schaft er nou een 3D-printer aan als je niet goed weet waar je hem voor kunt gebruiken? Daarnaast zijn de studenten gewend om in multidisciplinaire teams samen te werken.

Ook dat is cruciaal voor de toekomst.”

"Succesvolle bedrijven snappen dat je mensen moet opleiden en kiezen voor bijscholing en trainingen."

Een leven lang leren “Dat neemt niet weg dat iedereen moet blijven leren. Opleiden en ing. Erik Puik

kennis vergaren is zo belangrijk. Zeker voor de Nederlandse bedrijven.

Wij kunnen niet concurreren met de lagelonenlanden op productie.

mijn idee een voorwaarde om vernieuwend te blijven en oplossingen te

Maar wel op kennis, innovatiekracht en snelheid. Daar ligt onze kracht

vinden voor complexe problemen.”

in Nederland. Smart Industry draait om kennis en de scope vergroten.

Samenwerken met andere disciplines, zelfs niet-technische. Gelukkig zien

Perfectionisme werkt verlammend

we dat ook steeds meer bij bedrijven terug. Succesvolle bedrijven snappen

Een andere voorwaarde voor een snelle productontwikkeling is ‘learning

dat je mensen moet opleiden en kiezen voor bijscholing en trainingen.”

by doing’, zegt Erik. “Fouten maken, daar leer je van. Dat begon bij mij al in mijn pubertijd. Sleutelen aan mijn brommer, dingen uit elkaar halen en dan weer in elkaar zetten. En ja, dat ging wel eens fout. Dan kreeg

"Haal nieuwe kennis binnen, werk samen en hou de vaart erin."

ik het niet meer in elkaar. Daar leer je van. Dat is ook wat ik tegen mijn studenten zeg: ga niet eerst alles op papier uitwerken tot je denkt dat het

Samen kunnen we in Nederland topprestaties leveren

perfect is. Ga aan de slag. Maak prototypes. Kijk wat er gebeurt. Gaat het

Tot slot: welk advies heb je voor het bedrijfsleven? “Haal keer op keer

fout? Dat is het leergeld dat je betaalt. Falen is dus toegestaan, maar faal

het beste uit jezelf, je medewerkers en je bedrijf. Dat kan alleen als je

gecontroleerd en doe dat steeds op een hoger niveau. Leren is immers

de mensen die bij je werken, kunt motiveren. Zet de juiste personen

gecontroleerd falen. Kort en cyclisch werken: de agile-methodiek.

op de juiste plaats. Herken het talent en zet dat op de beste manier in.

Dat werkt. Perfectionisme kan verlammend werken. Het vertraagt het

Haal nieuwe kennis binnen, werk samen en hou de vaart erin. Hier in

proces en als er één ding is dat belangrijk is bij productontwikkeling,

Brainport Regio Eindhoven gebeuren veel mooie dingen. En dat moet

is het snelheid. Zeker in deze tijd. Om te kunnen blijven concurreren in

ook. We gaan de strijd aan met de rest van de wereld. Als we een rol

de steeds sneller veranderende marktomgeving moeten we innoveren.”

willen blijven spelen, moeten we onze sterke punten ontwikkelen en

"Falen is dus toegestaan, maar faal gecontroleerd en doe dat steeds op een hoger niveau. Leren is immers gecontroleerd falen."

deze inzetten. Daarnaast pleit ik ook voor meer onderzoeksprojecten en meer geld voor innovatie. We willen, nee, we móéten mee in die veranderende wereld. Om hem nog mooier, duurzamer en slimmer te maken. Het is mijn drijfveer om daar mijn bijdrage aan te kunnen leveren. En dat vind ik nog steeds iedere dag een voorrecht!”

Opleiden voor de toekomst De studenten die nu worden opgeleid, zijn die wel klaar voor de veranderende wereld? Technologische veranderingen gaan zo snel; is wat ze nu leren over vijf jaar misschien achterhaald? “Een interessant

005

Waarom stopt die machine?

Meer inzicht in processen In een productieomgeving worden grote machinestoringen meteen gemeld en zo snel mogelijk opgelost. Maar hoe zit het met de kleintjes? Hoe vaak staat een machine eigenlijk zomaar een paar seconden stil en waarom? VDL VDS Technische Industrie zocht én vond een eenvoudig systeem om deze data inzichtelijk te maken.

en efficiency. Ook werken we bijvoorbeeld met kleuren per afdeling, duidelijke planborden en vaste plekken voor alle onderdelen. Daarnaast willen we extra waarde bieden aan onze klanten. Vroeger leverden we alleen losse onder­deeltjes. Tegen­woordig monteren, lassen, verlijmen en klinken we de producten. Met de onder­delen die wij leveren, kan onze klant zijn eigen productie­proces weer versnellen.”

De operator is koning VDL VDS heeft een duidelijke visie waar alle verbeteringen op zijn gebaseerd: de operator aan de machine staat altijd centraal. Hij of zij moet zijn werk goed, efficiënt en prettig kunnen uitvoeren. Kurt: “We kijken wat de operator

006

VDL VDS Technische Industrie in Hapert vormt

nodig heeft. Zo moeten de juiste materialen

metalen onderdelen voor de automotive-

voor hem klaarliggen. Anderen brengen die

industrie. Het bedrijf is gespecialiseerd in

materialen dus naar hem toe, zodat hij zelf de

stampwerk; middelgrote en grote series van

werkplek niet hoeft te verlaten. Daarnaast is het

soms eenvoudige maar meestal complexe

belangrijk dat de operators precies weten wát ze

metaaldelen. De laatste jaren ligt de focus op

moeten maken: hoeveel stuks, hoe groot, waarin

het lean werken. Production Manager Kurt

het verpakt moet worden enzovoorts. Daarvoor

Leyten legt uit waarom. “We hebben hier in

ontwikkelden we een eigen ERP-systeem. Bij

het Westen te maken met hoge loonkosten.

iedere machine hangt een scherm waarop al die

Dus moeten we slim produceren. De lean-

informatie in één oogopslag te zien is. Niet met

filosofie helpt ons daarbij. Het doel is minder

ingewikkelde teksten of cijfertjes, maar gewoon

verspilling. We stapten al over van een push-

met foto’s en afbeeldingen. We houden het

naar een pullstrategie. Dat geeft overzicht, rust

graag eenvoudig.”

“Het was allemaal te ingewikkeld en te groot.

opvragen. Met deze informatie kunnen

Wij wilden het simpel en eenvoudig. Makkelijk

we dieper gaan inzoomen. Waarom geeft

zelf te programmeren en uit te breiden naar

een bepaalde sensor in de machine steeds

verschillende machines. Heel belangrijk voor

dezelfde storing aan? Bij één machine bleek

ons: de operator mag er geen extra werk aan

al snel dat de sensor op de verkeerde plaats

hebben. Hij moet zich kunnen focussen op

zat. De reflector werd steeds beschadigd door

alleen het productieproces.”

het product en dus viel hij steeds in storing.

We hebben de sensor verplaatst en het

v.l.n.r. Kurt Leyten, Rick de Korte en Daan Roovers

"Maar stel dat dit meerdere malen per dag gebeurt: al die kleintjes maken samen wel één grote!"

De oplossing zit ’m in de signaaltoren

probleem is opgelost. Daar waren we anders

Toevallig had Alfred Vos van ES Elektro in

nooit achter gekomen.”

die periode ook een afspraak met Kurt om samen te bekijken welke nieuwe signaaltorens er voor de lasrobots nodig waren. Alfred luisterde naar de frustraties van Kurt – “Alle

"Bij één machine bleek al snel dat de sensor op de verkeerde plaats zat."

bestaande systemen zijn te complex” – en hij tipte hem dat Werma (de leverancier van de

‘Dit past bij onze filosofie’

Heel veel kleintjes maken samen één grote

signaaltorens) een systeem had ontwikkeld

Kurt vertelt verder: “Rick en Daan checken

Veel processen binnen VDL VDS zijn de laatste

dat wellicht iets zou kunnen zijn: het Werma

dagelijks de data, deze info koppelen ze

jaren al geoptimaliseerd. Grote storingen

WIN-systeem.

hierbij

aan de informatie die ze op de werkvloer

werden inzichtelijk gemaakt, oplossingen

geïntegreerd in een bestaande signaaltoren.

van de operators krijgen. Dit systeem heeft

gezocht en gevonden. Stilstand van machines

Deze stuurt de signalen naar een ontvanger,

potentie: we gaan het eerst naar andere

is voor VDL VDS de grootste bottleneck. Rick

die vervolgens verbinding maakt met de

machines uitbreiden en op termijn gaan

de Korte, Proces Engineer: “Iedere keer als

software op de pc. Werma werd uitgenodigd

we het ook koppelen aan ons ERP-systeem.

er een machine stilstaat, kost dat tijd en dus

en de mannen van VDL VDS waren enthousiast.

Zo kunnen we ons intern transport stukken

geld. Het proces wordt immers onderbroken.

“Het leek bijna te mooi om waar te zijn”, zegt

efficiënter maken door te automatiseren en

De grote storingen hebben we al goed in

Kurt. “Een eenvoudige oplossing, makkelijk

te werken met tablets in plaats van briefjes.

kaart, maar er zijn ook regelmatig hele kleine

zelf te installeren en te programmeren, geen

En ook op het gebied van energiebesparing

storingen. Dan valt de machine even stil, drukt

licentiekosten of wat dan ook.” Er werd getest

– bijvoorbeeld het automatisch uitschakelen

de operator op de knop en gaat de machine

en VDL VDS besloot één machine met het

van de afzuiging als er niet gelast wordt –

weer verder. Die hele kleine stops werden niet

systeem uit te rusten.

zijn er volop mogelijkheden. Deze oplossing

Een

zender

wordt

geregistreerd of doorgegeven. Maar stel dat

past uitstekend bij onze filosofie: de operator

dit meerdere malen per dag gebeurt: al die

Transparante processen

centraal en problemen bij de bron oplossen.

kleintjes maken samen wel één grote! Daarom

Proces Engineer Daan Roovers is zeer tevreden.

Dat had Alfred goed gezien. Volgens mij is dat

zochten we naar een manier om ook die korte

Hij laat op zijn computer het programma zien

ook de kracht van ES Elektro: de medewerkers

storingen snel en makkelijk te registreren.

waar alle data op binnenkomen: “Het mooie is

verdiepen zich in je bedrijf en proces en denken

Een systeem waarbij wij de data rechtstreeks

dat we hiermee zelf kunnen programmeren.

mee om oplossingen te bedenken die passen.

van de machine binnen zouden krijgen. Want

We halen er precies uit wat we willen meten.

In ons geval pakte dat heel erg goed uit.”

op het moment dat we weten hoe vaak en

Alle data komen binnen op onze pc’s. Je ziet

wanneer een machine stilvalt, kunnen we op

wel: het ziet er heel overzichtelijk uit, met

zoek naar de oorzaak.”

kleuren en schema’s. In één oogopslag weet je wanneer de machine korte of lange storingen

De zoektocht naar een oplossing

had. Alles wordt ook opgeslagen, dus je kunt

VDL VDS ging de boer op en vroeg ver­

gemakkelijk de geschiedenis van een machine

"Deze oplossing past uitstekend bij onze filosofie: de operator centraal en problemen bij de bron oplossen."

schillende partijen om hun systemen op dit gebied te tonen. En hoewel er heel wat goede oplossingen waren, zat het gouden idee er voor het Hapertse bedrijf nog niet bij. Kurt:

007

Controle over een gecompliceerde beweging Dakpannenfabriek Wienerberger profiteert van mechatronica De dakpannenfabriek van Wienerberger Janssen-Dings in Tegelen benut sinds kort mechatronica als maatwerk. De oplossing van itsme omvat onder meer Siemensonderdelen en zorgt ervoor dat de bediening van een ingewikkelde beweging soepel via feitelijke data verloopt.

Eén kleine breuk tijdens de productie en een dakpan levert niets meer op. Dus kijken ze kritisch, bij de dakpannenfabriek van Wienerberger Janssen-Dings in het Limburgse Tegelen. De productie van de dak­ pannen verloopt er via een uitgekiend proces. Zo ook achteraan in de fabriek, waar de pannen liggend uitkomen bij een wiel en daarna verticaal en dicht tegen elkaar aan geschoven hun weg vervolgen.

"Binnen een cyclus van slechts 1,7 seconden constateerden we maar liefst zeven bewegingen."

v.l.n.r. Guido John, Guido Hahnraths, Thijs Hanssen, Richard van Duijn en Wim van Lier

Bakken op 1.020 graden Celsius Het kantelen van de dakpannen lijkt een simpel patroon, maar volgens

Feiten in plaats van gevoel

hoofd technische dienst Wim van Lier is niets minder waar. “Twee,

Het probleem zat ‘m in de luchtcilinder, die te afhankelijk bleek van

hooguit drie bewegingen, denk je in eerste instantie. Totdat we het

omgevingsfactoren zoals flow, druk, temperatuur en luchtvochtigheid.

patroon filmden en de beelden analyseerden. Binnen een cyclus van

Naast die variabelen was er ook de invloed van medewerkers, die

slechts 1,7 seconden constateerden we maar liefst zeven bewegingen,

de bediening naar eigen inzicht instelden. Gevoel is vaak een goede

waaronder twee keer een toe- en afname van de snelheid. Heel complex

raadgever, maar bleek in dit geval niet de beste basis. Controle over de

dus.” En bedenk dan eens wat er allemaal fout kan gaan. De kleinste tik

beweging, met vaststaande en feitelijke gegevens, dát is wat Wim en zijn

tegen een pan zorgt voor een haarscheurtje, dat na het bakken op 1.020

collega’s zochten. “We wilden de beweging borgen. Met als eventueel

graden Celsius al snel leidt tot een breuk. Lastig, zéker gezien de drie

bijkomend voordeel dat er minder dakpannen stuk zouden gaan.”

dagen tussen de beweging en het daadwerkelijke bakken, vertelt Wim. “Want pas dan kom je erachter dat er eerder ergens in de productielijn

Eerst pas op de plaats

iets fout is gegaan. En dat laatste gebeurde te vaak, juist tijdens die

Wim legde zijn vraag eind vorig jaar voor aan Thijs Hanssen van ES Elektro,

bewuste beweging.”

die op zijn beurt Guido Hahnraths van Hoogland-Mennens polste voor

008

het mechanische deel. Beide vertegenwoordigers zagen al snel in dat ze niet zomaar een oplossing wilden aanbieden. “Daarvoor was de vraag te specifiek”, herinnert Guido zich. “We hadden de pneumatische cilinder uiteraard kunnen vervangen door een elektrische, maar dat ging ons te snel. Dus maakten we eerst pas op de plaats, om door te krijgen waar de klant écht naar op zoek was.” Thijs: “We hebben ons eerst gericht op de techniek. We wilden die zo goed mogelijk doorgronden, om pas daarna over een oplossing na te denken.”

"Het is een bijzondere oplossing, die deels draait op de ondergrens van z’n kunnen."

Beweging als vast gegeven Tijdens hun pas op de plaats, deden Thijs en Guido een beroep op Richard van Duijn, technisch adviseur van itsme Industrial Automation.

Die ging op zijn beurt aan de slag met de inventarisatie, op zoek naar een oplossing zonder variabelen van de pneumatiek. “De beweging moest

één keer goed te doen.” Dat itsme daarin slaagde, lag voor Wim voor de

altijd hetzelfde en controleerbaar zijn. Het ging erom dat Wienerberger

hand. “We zochten een partij die zich écht in onze vraag verdiepte. Die

waardes kon gaan afstellen en vastleggen in een systeem. En dat áls het

begreep waarover wij het hadden, die dezelfde taal sprak als wij. itsme

de beweging wilde aanpassen, dit meteen werd gelogd.”

voldeed daaraan. Het team toonde de wil om een oplossing te zoeken.”

Siemens-onderdelen in mechatronica Na het nodige huiswerk kwam itsme met de uiteindelijke oplossing.

"We hadden maar één kans om het in één keer goed te doen."

Die is gebaseerd op een SNR riemaandrijving met een Wittenstein gearbox en wordt aangedreven door een Siemens servomotor.

Kort na de implementatie blijkt dat de oplossing naar verwachting

Een Siemens motion controller en Siemens HMI vormen samen de

werkt. Zo ook voor de medewerkers die er dagelijks mee te maken

besturingstechniek. Noem het gerust mechatronica als maatwerk,

hebben, onder wie Guido John. Net als zijn collega’s van de technische

stelt Richard. “Niet alleen voor wat betreft de koppelingen tussen de

dienst was Guido nauw betrokken bij de ontwikkeling van de applicatie.

mechanische onderdelen, maar ook als het gaat om de programmering

Terwijl Wim en Richard na afloop van het gesprek een kijkje nemen bij

voor de aansturing. Het is een bijzondere oplossing, die deels

de servomotor, laat Guido de rest van het gezelschap zien hoe de

draait op de ondergrens van z’n kunnen. Dat klinkt gek, omdat we

oplossing uitpakt op het scherm. “Ik heb er nauwelijks omkijken naar.

bij engineering normaal gesproken uitgaan van maximale kracht

Het systeem is gebruiksvriendelijk en makkelijk in te stellen. Een hele

en maximale snelheid. Maar in dit geval moest de kracht juist heel licht

verbetering.”

zijn, om de dakpannen zo zacht mogelijk tegen elkaar aan te schuiven.

Die twee uitersten tussen maximale snelheid en minimale kracht komen binnen de oplossing succesvol samen.”

Over Wienerberger Dezelfde taal

De wereld van keramiek is de wereld van Wienerberger. De

Dankzij de applicatie hoeven Wim en zijn collega’s niet meer dagelijks

organisatie opereert wereldwijd en telt in Nederland zestien

te controleren of de beweging nog goed verloopt. De menselijke factor

vestigingen, waaronder drie dakpannenfabrieken. Eén daarvan

en de variabelen van de pneumatiek zijn weg en in plaats daarvan

staat in Tegelen, onder de rook van Venlo. Zo’n 60 medewerkers

verloopt de bediening nu via feitelijke data. En dat pakt goed uit voor

zorgen er dagelijks voor de productie van blauw gesmoorde pannen.

Wienerberger, dat de oplossing niet voor één maar ook voor de tweede

De andere twee fabrieken vervaardigen geglazuurde pannen.

machinelijn liet uitvoeren en installeren.

Richard denkt er lachend aan terug. “Meteen twee keer dezelfde oplossing, dat was nog spannend. We hadden maar één kans om het in

009

Techniek voor de teerste blaadjes KOPLOPER IN GROENTE EN FRUIT

Vezet bouwt voor verwerken groenten en fruit op merken als Rittal Welkom in de wereld van Vezet. Koploper in Nederland als het gaat om het verwerken van verse groenten en fruit en vooruitstrevend met de laatste techniek van onder meer Rittal.

Hoe dat uitpakt, blijkt uit de samenwerking met Digitron Engineering en itsme.

In de ruim acht jaar die hij nu bij Vezet werkt,

eeuw en draagt sinds een kleine twee jaar het

heeft Mark Tijm al heel wat rondleidingen

predicaat ‘koninklijke’ voor de eigen naam.

gegeven. Toch verveelt het hem nooit, zo

Het is een toekenning waar de medewerkers

vertelt hij. Zijn uitleg is enthousiast, de glim­

trots op zijn. Zo ook Mark. “Er werken hier zo’n

lach verdwijnt maar zelden van het gezicht.

1.200 medewerkers. En dat zijn stuk voor stuk

Trots toont Mark de staaltjes automatisering

aanpakkers. Betrokken, nuchter, samen de

in de hallen, waar de temperatuur schommelt

schouders eronder: dat is Vezet.”

tussen de 4 en 6 graden Celsius. Maar let ook eens op al dat mensenwerk, voor alles wat

Elkaar aanspreken

machines niet kunnen. Bijvoorbeeld bij de

Bovendien durven mensen elkaar hier aan te

productielijn waar medewerkers kroppen sla

spreken wanneer zaken beter kunnen. Mark

van de onderkant ontdoen. Geen machine die

doet dat zelf ook. Intern, maar ook met de

dat goed genoeg kan, vertelt Mark. “Elke krop

mensen met wie hij samenwerkt. Eén van die

heeft een andere vorm. Dus doen we dit nog

partners is Johan Zijp, eigenaar van Digitron

altijd zelf.”

Engineering uit Heerhugowaard. Met acht technici in dienst heeft Johans bedrijf alle

Koninklijke Vezet

kennis voor het ontwerpen en bouwen van

Mark is software engineer bij Vezet, dat in

besturingen. “Dat doen we met name voor

Nederland koploper is in het verwerken van

de foodsector, in binnen- en buitenland.

verse groenten en fruit. Supermarktketen

We leveren kasten in Rusland, maar ook in

Albert Heijn geldt als veruit de grootste

Zwitserland en landen in Afrika.”

klant. De zakjes roerbakmix, rauwkost en

010

bakjes fruitsalade die je daar in de winkel

Nieuwste van het nieuwste

tegenkomt, de pizza’s en maaltijdsalades:

Dichter bij huis is Vezet één van de grootste

het komt allemaal uit het Noord-Hollandse

klanten, waarvoor Digitron vrijwel doorlopend

Warmenhuizen, uit de vier fabrieken van

aan nieuwe besturingskasten werkt. Nadat

Vezet. Het familiebedrijf bestond in 2014 een

Mark namens Vezet een pakket van eisen heeft

“Normaal gesproken doen we dat met centrifugetechniek”, vertelt Mark. “Maar voor spinazie lukt dat niet, dat zou te veel schade aan de tere blaadjes veroorzaken. Dus kozen we voor een alternatief proces, dat de blaadjes heel geleidelijk droog blaast.” De besturing gebeurt vanuit een negen meter lange Rittal-kast, die op een plateau hoog boven de vochtige fabrieksvloer staat. Mark: “Een uitstekende oplossing.”

Tot op het moertje De techniek op zich is bijzonder, wat volgens Johan ook geldt voor de kast. “Die heeft een zogenaamd hygienic design, speciaal ontworpen voor omgevingen zoals deze.

HD-kasten zijn relatief nieuw, zeker in deze grootte staan ze nog bijna nergens.” En zoals v.l.n.r. Mark Tijm, Johan Zijp en Arjen Schutte

dat geldt voor elke nieuwe toepassing, waren er ook bij het ontwerp van deze kast nog wat

opgesteld, gaat Johan aan de slag met het

daar sluit het ontwerp van de Rittal-kasten

aanloopproblemen. “Maar daar zijn we goed

ontwerp en de bouw van de kasten. Daarna

perfect bij aan. De kasten zijn waterdicht, wat

uitgekomen”, blikt Mark terug. “Johan checkt

is het weer aan Mark om de bijbehorende

ook wel moet in zo’n vochtige omgeving.”

elke kast tot op het moertje nauwkeurig

software te programmeren. Veel doet Mark zelf, maar wanneer hij er niet uitkomt is daar naast Digitron ook Arjen Schutte, technisch commercieel adviseur bij itsme Industrial

"Goede hygiëne is hier een groot goed, daar sluit het ontwerp van de Rittal-kasten perfect bij aan."

voordat de oplossing hiernaartoe gaat. En naast het leveren van de onderdelen liet itsme dankzij goed overleg met Rittal zien waarmee het bedrijf zich onderscheidt. Iedereen kan een onderdeel verkopen, maar uiteindelijk

Automation. “En dat is erg waardevol”, vindt Mark. “Voor vragen over levertijden of het

Bovendien bieden de kasten voldoende

gaat het erom wat je daarnaast nog méér

nieuwste van het nieuwste schakel ik met

mogelijkheden om ze heel specifiek in te

levert. Bij itsme snappen ze dat.” Of, om met de

Arjen. De ontwikkelingen verlopen razendsnel,

richten op het product zelf. Neem bijvoor­

woorden van Johan te spreken: “Je leert elkaar

het is fijn wanneer iemand je daarover kan

beeld spinazie, die na te zijn gewassen net als

pas kennen wanneer eerst iets fout gaat en er

bijpraten.” En dat laatste doet Arjen op zijn

andere groenten een droogbeurt ondergaat.

daarna sámen goed uitkomt.”

beurt graag. “Ik zie onze samenwerking met Vezet en Digitron vooral als kennisdeling. Zij leren van ons, maar wij net zo goed van hen.

Over Vezet

En samen gaan we voor de beste oplossing.

Vezet startte in 1914 als ‘Verenigde Zuur­koolfabrikanten in Nederland’. Nu, ruim een eeuw

We spreken zaken naar elkaar toe uit, houden

later, komen er in de vier fabrieks­hallen dagelijks meer dan vijf miljoen producten van de

de lijnen kort. Dat werkt goed.”

band. Groenten, fruit, pizza’s, maaltijden: ze gaan dagelijks in enorme hoeveelheden naar de winkels van Albert Heijn. Vezet zet met de eigen Vezet Academy vol in op de ontwikkeling

Waterdichte kasten

van de eigen medewerkers. Ook de technische dienst van elk van de vier afdelingen krijgt

Hoe die samenwerking uitpakt, blijkt tijdens

geregeld training, verzorgd door itsme.

de rondleiding door de hallen van Vezet.

We komen de oplossingen van Digitron geregeld tegen. Ze zijn voorzien van PLC’s van Mitsubishi en altijd gebouwd in kasten van Rittal. Dat laatste is niet zonder reden, vertelt Mark. “Goede hygiëne is hier een groot goed,

011

Opladen en gaan Heliox laat bussen rijden Heliox ontwerpt en produceert innovatieve laadsystemen voor elektrische stadsbussen. De afgelopen twee jaar maakte het bedrijf een enorme groei door. De markt waarin ze opereren kenmerkt zich door snelheid en innovatiekracht.

stukken efficiënter. ES Elektro liep de hele

Hoe hebben ze hun processen zo ingericht dat ze aan de

lijst na, zocht waar nodig alternatieven en

vraag konden voldoen?

met Heliox. Zo gingen we van 75 leveranciers

standaardiseerde in nauwe samenwerking terug naar 5. Dat geeft ons een behoorlijke tijdwinst en dus kostenbesparing, bovendien

In 2014 won Heliox uit Best (bij Eindhoven)

een paar minuten tijd tot wel 80 procent (het

hoeven wij ons niet meer druk te maken over

de High Tech NL Award met hun laadsysteem

vermogen van de opportunitylader is 240 kW

levertijden en dergelijke. ES Elektro houdt alles

voor elektrische bussen. Kenmerkend voor

tot 450 kW). Inmiddels rijden er al tientallen

voor ons in de gaten.” Ferdy knikt: “Wij houden

het systeem is dat de accu’s in de bussen niet

bussen met dit systeem rond.

een buffervoorraad voor Heliox aan, zo lig­ gen sowieso alle long lead items bij ons op

alleen ’s nachts maar vooral tijdens de gewone dienstregeling tussendoor worden opgeladen.

Spring je op de sneltrein?

voorraad. De productie van de laadsystemen

Door deze methode is er in de bus een kleiner

Jeroen Scherders, manager purchasing & logistics

hoeft hierdoor nooit vertraging op te lopen.

accupakket nodig. Een groot voordeel: het

bij Heliox, vertelt hoe snel deze ontwikkeling

Overigens konden we door onze schaalgrootte

bespaart ruimte, gewicht en dus kosten.

ging: “Twee jaar geleden hebben we zelf de

goede prijsafspraken maken met fabrikanten.”

"Terwijl de bus een normale stop maakt bij de halte worden de accu’s razendsnel opgeladen."

eerste vier exemplaren van het laadsysteem gebouwd. De vraag steeg, in eerste instantie vanuit Scandinavië. We moesten de productie gaan opschalen. Het was duidelijk dat we daar

"Dit is een schoolvoorbeeld van een efficiënte samenwerking in de keten."

hulp bij nodig hadden. We zijn immers in de kern een ontwikkelbedrijf, geen productiebedrijf.”

Wie vragen we voor de productie?

Hoe werkt dat?

Heliox nodigde begin 2015 Ferdy Bovens van

Heliox zocht daarnaast ook een partner voor

Het laadsysteem bestaat uit twee onderdelen:

ES Elektro uit om te komen praten over de

de kastenbouw. itsme adviseerde contact

de depotlader en de opportunitylader. De

mogelijkheden. Ferdy kan zich dat gesprek nog

op te nemen met VHE Industrial Automation

depotladers (met een vermogen van 30kW

goed herinneren. “Het was een open gesprek.

B.V. in Eindhoven. Dat klikte. Jeroen: “VHE

tot 50kW) staan in de busremise. Ze laden ’s

Jeroen vroeg ons letterlijk ‘kunnen jullie deze

ondersteunt ons in de werkvoorbereiding,

nachts de accu’s van de bussen op en zorgen

sneltrein wel bijhouden?’ Ons antwoord was

heeft veel kennis van hightech in huis, is

daarbij voor de juiste balancering zodat

volmondig ja, zeker omdat ik wist dat de hele

flexibel en het bedrijf kan de productie

de accu een langere levensduur heeft. Het

itsme-organisatie erachter stond. Al snel bleek

opschalen als dat gewenst is. Bovendien

tweede onderdeel is de opportunitylader. De

dat we voor veel van de knelpunten waar Heliox

zitten ze lekker dichtbij. De samenwerking

acculader staat bij de bushalte in de buurt

tegenaan liep een antwoord hadden.”

tussen

van een hoge laadpaal. De bus stopt onder de

ons

drieën

verloopt

uitstekend.

ES Elektro had al goede logistieke afspraken

laadpaal en een pantograafarm op het dak van

Van 75 naar 5 leveranciers

met VHE. Ze denken mee over inrichting van

de bus maakt verbinding met de lader. Terwijl

Als eerste werd de Bill Of Materials (BOM)

de productielijnen en leveren materialen just-

de bus een normale stop maakt bij de halte

aangepakt. “We bestelden onderdelen bij

in-time. Dit is een schoolvoorbeeld van een

worden de accu’s razendsnel opgeladen: in

75 leveranciers”, vertelt Jeroen. “Dat kon dus

efficiënte samenwerking in de keten.”

012

v.l.n.r. Ferdy Bovens, Enrico Migchels en Jeroen Scherders Alle onderdelen via itsme Binnen een paar maanden tijd kon de productie

"Hier gaan 43 elektrische stadsbussen met ons laadsysteem rijden.

De grootste aanbesteding van elektrisch vervoer in Europa."

flink worden opgeschaald. Op financieel gebied werden goede afspraken gemaakt

senior design engineer Heliox: “Inmiddels

De ontwikkelingen gaan snel en wij willen

tussen de drie partijen om risico’s te spreiden.

rijden er al volop bussen met ons laadsysteem,

voorop blijven lopen.”

Ferdy: “Daarnaast adviseerden we over safety

in Den Bosch en in Helmond bijvoorbeeld.

en

beschermingsmiddelen.

We zijn nu aan het uitrollen in Limburg en op

‘Making you succeed’ in de praktijk

Onze Hoogland-Mennens collega’s hebben

de Wadden en bezig met het installeren van

Jeroen ziet verdere groei met vertrouwen

dat stukje opgepakt. We verzorgen inmiddels

de laadsystemen in Eindhoven. Hier gaan 43

tegemoet. “Zeker nu we kunnen rekenen op

ook de installatietoebehoren (kabels) en de

elektrische stadsbussen met ons laadsysteem

goede en betrouwbare partners. De samen­

beschikbaarheid van de serviceartikelen voor

rijden.

werking in de keten is cruciaal voor ons

onderhoud en storingen. We zijn nu bezig met

elektrisch vervoer in Europa”, zegt hij trots.

persoonlijke

De

grootste

aanbesteding

van

proces. Als dit niet goed loopt, hebben we een probleem. We zijn itsme dankbaar voor

een koppeling van de websites van Heliox en itsme, zodat installateurs straks via de site van

Kansen vragen om verdere ontwikkeling

alle hulp, de proactieve houding, praktische

Heliox makkelijk de benodigde onderdelen

De toekomst ziet er rooskleurig uit. Over

aanpak en snelheid van handelen. Ik durf zelfs

kunnen bestellen. Die bestelling gaat dan

10 jaar zal in Europa 90 procent van het

wel te stellen dat we zonder de hulp van itsme

direct door naar ES Elektro, wij leveren alles op

openbaar vervoer elektrisch rijden. Werk aan

niet zo succesvol waren geweest.”

tijd aan.”

de winkel? Enrico: “We zien uiteraard volop kansen. Naast Nederland zijn we ook actief

Iedere dag een bus erbij

in België, Turkije, Finland, Denemarken en

Kortom: in tien maanden tijd was alles

Duitsland. Maar we kijken ook over de grenzen

geregeld, waren de juiste afspraken gemaakt

van Europa. Zo zijn we nu bezig met een

en liep de samenwerking als een trein. En dat

project in Singapore waar we snelladers voor

was nodig ook, want Heliox haalde een paar

zelfrijdende havenvoertuigen gaan leveren.

mooie opdrachten binnen. Enrico Migchels,

En natuurlijk blijven we continu innoveren.

"Over 10 jaar zal in Europa 90 procent van het openbaar vervoer elektrisch rijden."

013

EIGEN PUZZEL LEGGEN

Banketfabriek Vegter bouwt nieuwe inpaklijn met assistentie van itsme ‘Dankzij korte lijntjes een gouden combinatie’ Mede dankzij de ondersteuning van itsme automatiseerde Banketfabriek Jac. Vegter B.V. in Hoogezand in eigen beheer de verpakkingslijn. Ondanks de nauwkeurige afstelling was er na een intensieve

Eigen puzzel Vegter deed eerst inspiratie op in vergelijkbare producties. “Zo hebben we de fabriek bezocht waar ze de Pringles-chips maken”, verhaalt Arjen

samenwerking in relatief korte tijd een

Kamphuis, die als werktuigbouwkundig ingenieur bij Vegter fulltime aan

uitstekend functionerende machine in bedrijf.

product en wordt ook verpakt in een koker. Maar we bekeken ook andere

het project werkte. “Chips is net als onze chocowafeltjes een kwetsbaar concepten. Met die input zijn we onze eigen puzzel gaan leggen.”

In een aantal streken van ons land is het al eeuwenlang traditie om

Na intensief onderling overleg tekende Machinefabriek Veldhuis

rondom de jaarwisseling de gasten te trakteren op ‘knijpertjes’ en

de complete machine uit in 3D en leverde het ook de mechanische

‘nieuwjaarsrolletjes’. Knijpertjes zijn dunne, tussen ijzers gebakken

onderdelen. De bouw van de eerste opstelling kostte zo’n zes weken.

wafels; in opgerolde vorm worden het nieuwjaarsrolletjes. Banketfabriek

Sinds mei ondersteunt ook itsme de automatisering. “Wij hebben veel

Jac. Vegter bakt ze sinds 1874. Sindsdien is er veel veranderd: het brood

steun aan hen gehad”, evalueert Bart. “Advies geven over een ventiel

ging uit het assortiment en de vijfde generatie van dit familiebedrijf

kan iedereen wel, maar er zijn er niet veel zoals itsme, dat de combinatie

maakt inmiddels ook chocoladewafeltjes en –sticks, paasrolletjes,

beheerst van zowel mechanisch-elektrische kennis als de besturingslaag

hazelnootsticks en kaaswafels. Een deel wordt geëxporteerd naar landen

erboven.”

als Duitsland, Frankrijk en Italië, maar ook in China, Qatar en Libanon raken mensen steeds meer vertrouwd met de smaak van de ‘Vegters Chocolate Wafer’.

‘Gekkenhuis’ Het eerste idee om de verpakkingslijnen te automatiseren ontstond in 2007, maar werd door de stijgende vraag pas in 2014 concreet. Hoofd technische dienst Bart Lockhorn: “Vanaf een beurs in 2012 was het een gekkenhuis, de omzet verdubbelde bijna. Toen stonden we voor de keuze: nog meer gaan verkopen of eerst de capaciteit uitbreiden en tegelijk automatiseren? Het werd het laatste. Er waren genoeg partijen met verstand van industriële automatisering. Maar tot een samen­ werking kwam het niet vanwege de complexiteit. Toen hebben we het maar zelf gedaan.” Sinds augustus 2015 is, in samenwerking met itsme en Machinefabriek Veldhuis, het volautomatische verpakkingsdeel van de chocoladewafeltjes operationeel op een lijn van 420 millimeter breed.

En sinds begin september dit jaar geldt dat ook voor het vulgedeelte van de productkokers op de andere, 1.050 millimeter brede lijn.

014

v.l.n.r. Arjen Kamphuis, Bart Lockhorn, Arjan de Vries en Cees Rademaker Veel finetuning De grootste uitdaging voor dit project zat in het product zelf. “Het

voor een deel de besturings­ componenten, cilinders en ven­ tielen uit­

chocoladewafeltje is qua textuur al een kwetsbaar product”, licht Arjen toe.

gedacht. Wij hebben veel met hen overlegd om hun wensen naar de

“Verder heeft het een dunne, gebogen vorm met opstaande randjes die al

juiste compo­nenten­groep te vertalen. Die moest nog eens vlekkeloos

gauw ergens achter haken. Ook is het voor de helft met een chocoladelaagje

draaien op de eigen software van Vegter en dat vergde zeer nauwkeurige

bedekt dat een film achterlaat die verstorend werkt in de lijn. Al die

en tijdige aan­sturing.” In de centrale schakelkast staat één PLC die de drie

elementen vereisten heel veel finetuning in de testfase.” Een transportband

verpakkingsmachines aanstuurt. Elke machine heeft een eigen ventielen-

verplaatst de wafeltjes richting de cilindervormige koker. Bij het vullen wordt

en I/O-eiland om de sensorkabels vanaf de cilinders of fotocellen zo kort

de koker geleidelijk van een horizontale naar verticale positie gekanteld.

mogelijk te houden. Daarvandaan hoefde er maar één datakabel naar de

Dit om de wafeltjes met behulp van een soort geleideplaatje, in de vorm

schakelkast in plaats van 62 stuks multikabel per machine. “Dat scheelde

van een schoenlepel, een zachte landing te laten maken.

enorm veel ruimte én kosten”, aldus Arjen. “Bovendien zijn met zo’n kort lijntje storingen sneller op te sporen.”

"De opstaande randjes van het wafeltje blijven al gauw ergens achter haken."

‘Vertrouwen gaf de doorslag’ Korte lijntjes is ook het kernwoord van de samenwerking tussen Vegter

Probleemloze productstromen

en itsme, die al sinds 2010 loopt. Naast die ruime voorkennis is volgens

Kamphuis: “We draaiden de machine net zo lang tot we iets fout zagen

Cees ook standaardisatie bij de componenten heel waardevol gebleken.

gaan, bijvoorbeeld gebroken wafeltjes of beschadigde kokers. Na

“Bij onze adviezen is essentieel dat onderdelen ook op lange termijn

analyse deden we bijvoorbeeld een smoorventiel iets verder dicht,

voorradig zijn voor reparatie en onderhoud”, stelt hij. “Maar ook als er

zodat de luchtcilinder langzamer in- en uitbewoog en de koker na het

een nieuwe componentenlijn op de markt komt, kunnen wij Vegter tijdig

kantelen iets meer tijd kreeg om tot stilstand te komen voor het vullen.

inseinen.” Technisch hoofd Bart Lockhorn van de Vegter-fabriek is erg

Om dat soort fijne details ging het. Daarbij hebben we samen met itsme

te spreken over de ondersteuning door itsme. “Wij hebben vooraf veel

ook uitvoerig aan de software gesleuteld.” Inmiddels functioneren de

andere partijen gesproken, maar zij hikten allemaal aan tegen de vele

productstromen vrijwel probleemloos. “Nul uitval is natuurlijk niet haal­

afstellingsuren. Daardoor waren hun offertes steeds onhaalbaar voor

baar, maar we zijn nu al een heel eind die kant op”, constateert Arjen.

ons. Met itsme waren we er echter vrij snel uit. Daarbij was voor ons het

En als er vandaag een miljoenenorder binnenkomt, die morgenvroeg

vertrouwen dat ze in al die jaren hadden opgebouwd doorslaggevend.

in productie moet? “Dan worden we daar met deze inpaklijnen niet

Ook is hun helpdesk à la minute beschikbaar en waren hun medewerkers

zenuwachtig van”, antwoordt de machinetechnicus zelfverzekerd.

van de nevenvestiging in Groningen snel ter plekke. Daarom werd het project ondanks de complexe finetuning in korte tijd een succes.

Centrale schakelkast

Die service, samen met hun kennis van zowel pneumatiek als besturing,

Een andere uitdaging was de beperkte fysieke ruimte in de verpakkings­hal.

is echt een gouden combinatie gebleken.”

Niet alleen moest Machinefabriek Veldhuis een heel compact framewerk bouwen, de centrale schakelkast van het besturingsgedeelte moest op ruime afstand van de verpakkingslijn in de hal komen. Cees Rademaker, technisch adviseur van itsme Industrial Automation: “Vegter had zelf al

015

Met soepele scans loopt alles op rollen Papierproducent Sappi benut standaardisatie door Leuze electronic Standaardisatie over de

Rijd vanaf de A2 Maastricht binnen en de

“En dat kost tijd”, stelt Marcel Hoedemakers,

gebouwen van papierproducent Sappi kun­

reliability engineer bij Sappi. “Je bent met

nen je niet ontgaan. Sommige staan er al

dat invoeren al gauw twee minuten bezig.

ruim anderhalve eeuw, fier langs de oever

Op zich nog niet zo’n probleem, maar wél als

van de Maas. Hier, iets ten noorden van het

je dat binnen een dienst meerdere keren moet

centrum van Maastricht, ademt de historie.

doen. En juist daar liepen we tegenaan. Onze

vonden. Scanners van Leuze

Stevig geworteld in het verleden van de stad,

scanners hadden hun beste tijd gehad.” Tijd

electronic zorgen ervoor

waarmee het bedrijf nauw verbonden is.

dus om op zoek te gaan naar een alternatief,

Zo maakt een afvalwaterzuivering het eigen

waarvoor Marcel aanklopte bij Maurice Pieters,

water van Sappi én dat van omliggende

vertegenwoordiger bij ES Elektro. Die kwam

bedrijven schoon. Ook gaat restwarmte uit de

op zijn beurt al snel uit bij Leuze electronic, dat

fabriek richting gebouwen in de stad.

geldt als specialist in sensoroplossingen voor

mensen heen. Dat is wat ze bij papierfabriek Sappi in Maastricht zochten én

dat enorme rollen gecoat papier naadloos in het planningsysteem worden geregistreerd.

industriële automatisering.

Alles draait om die sticker Zoals Sappi inzet op duurzame processen, zo doet het bedrijf dat ook als het gaat om

"De scanners hadden hun beste tijd gehad."

innovatie en technologie. Waar dat toe leidt, blijkt onder meer tijdens het productieproces

De juiste ervaring

van gecoat papier. Per uur gaan door dat proces

Maurice: “We werken al lang met Leuze samen

dertig tot zestig rollen. Elk maximaal zo’n twee

en wisten dat het bedrijf de juiste ervaring

ton zwaar, met een diameter van 1,4 meter.

had voor deze opdracht. Bovendien bleek

Ook krijgt elke rol aan de zijkant een sticker,

dat Sappi voor hetzelfde proces al scanners

met daarop een barcode. En het is die barcode

van Leuze gebruikt, op de locatie in Gratkorn

waarbij de technologie van vandaag de dag

in Oostenrijk. Iets waarvan ze in Maastricht

goed van pas komt. Handmatig scannen?

nog niet op de hoogte waren.” Voor Marcel

Of nummers zelf invoeren? Niet bij Sappi. In

gaf die ervaring in Gratkorn de doorslag. “In

plaats daarvan gebruikt de papierproducent

Oostenrijk bleken de scanners goed te werken,

scanners, die op meerdere plaatsen in het

ongeacht waar medewerkers de sticker op de

productieproces staan en ervoor zorgen dat

zijkant van de rol plakken. En dat laatste was

elke rol naadloos in het planningsysteem

voor ons erg belangrijk. Standaardisatie over

wordt geregistreerd.

de mensen heen, dat was wat we zochten. Bij ons in Maastricht is de diameter van de rollen

016

Op zoek naar een alternatief

weliswaar wat groter, maar goed, dat zou

Verloopt de registratie van die rollen niet

een kwestie zijn van een scherpe blik op het

goed, dan moet een medewerker dat doen.

scanbereik en de scanafstand.”

Configureren met usb Accountmanager Eric Leenards nam namens Leuze electronic de situatie, parameters en codes op en zocht daar de meest geschikte scanner bij. In juni dit jaar kwam het eerste exemplaar richting Maastricht, een oplossing die bestaat uit twee scanners. Terwijl de onderlinge communicatie plaatsvindt via RS485, verloopt de verbinding van de zogenaamde masterscanner met het Sappisysteem via RS232. Een oplossing die qua communicatie weliswaar geavanceerder had kunnen zijn, vertelt Rob Vrijburg, general manager bij Leuze electronic. “Maar dat was de insteek niet. Sappi wilde snel verder, zonder al te veel aanpassingen in het eigen bestaande systeem. Zie de scanner dan ook als een standaardproduct, met de configuratie van de parameters en met name de communicatie als finetuning. Ook hebben we rekening gehouden met de processen die hier continu doorgaan. Een bedrijf als Sappi kan het zich niet veroorloven de configuratie via een pc te laten verlopen. Vandaar de mogelijkheid om dit met een usb memory-set te doen.”

Plug-and-play Na ondersteuning van Leuze electronic configureerden e-monteurs Alan Claessens en Maurice Limpens namens Sappi zelf de scanner. Een proces waarop Alan met een goed gevoel terugkijkt. “De configuratie wees zich eigenlijk als vanzelf. Het enige wat iets meer tijd kostte, was het verschil in communicatie tussen de eerste en tweede scanner. De ene keer ging het telegram via de scanner direct naar de PLC, de andere keer verliep dat eerst

v.l.n.r. Marcel Hoedemakers, Rob Vrijburg en Maurice Pieters

via de server. Maar goed, de configuratie van de derde scanner was plug-and-play, waardoor

heeft er nauwelijks omkijken naar. En onze

de standaardisatie meteen goed uitpakte.”

collega’s van productie ervaren een proces dat beter door loopt dan voorheen. Dit is

Nauwelijks omkijken naar

precies wat we zochten, mede dankzij een

De vierde scanner is bijna in bedrijf, waarna

soepele samenwerking met Leuze en itsme.

Sappi toe wil naar uiteindelijk elf tot twaalf

De lijnen zijn kort, dat werkt prettig.” Ook Alan

exemplaren voor het productieproces. Voor

is enthousiast over de scanners. “Sinds we die

Marcel zijn de voordelen van de scanners in

hier hebben, is er nog geen rol níet gescand.

elk geval wel duidelijk. “De technische dienst

Volgens mij zegt dat alles.”

017

Cursussen Industrial Automation Module

Cursus

Dagen

Prijs

Locatie

Datum

CODESYS-1

Inleiding in de PLC-techniek IEC61131-3 met CODESYS V2.3

2

€ 740,00

Raamsdonksveer

10/11/2017

FREQ-G120

Workshop Siemens SINAMICS G120 frequentieregelaars

1

€ 395,00

Raamsdonksveer

22/03/2017

MIT-IQWORKS

Mitsubishi IQ-Works systeemcursus

3

€ 1250,00

Raamsdonksveer

23 t/m 25/01/2017

OPC BASIS

OPC basis (OLE for Process Control)

2

€ 1095,00

Raamsdonksveer

13 t/m 14/04/2017

S7-400H

SIMATIC S7-400H redundant systeem configureren en diagnosticeren

3

€ 1495,00

Raamsdonksveer

15 t/m 17/03/2017

S7-BASIS

S7-300/400 Basis

2

€ 705,00

Rotterdam

21 t/m 22/03/2017

2

€ 705,00

Groningen

05 t/m 06/04/2017

S7-PROFIBUS

S7-300/400 Profibus-DP en MPI

2

€905,00

Raamsdonksveer

11 t/m 12/05/2017

S7-PROFINET

S7-300/400 Ethernet en Profinet

3

€ 1295,00

Raamsdonksveer

19 t/m 21/06/2017

S7-PROG1

S7-300/400 Programmeren

2

€ 765,00

Raamsdonksveer

28 t/m 29/11/2016

2

€ 765,00

Raamsdonksveer

21 t/m 22/03/2017

S7-SAFETY

S7-300/400 Safety

2

€ 905,00

Raamsdonksveer

02 t/m 03/02/2017

S7-SCL

S7-300/400 Programmeren in SCL

2

€ 765,00

Raamsdonksveer

14 t/m 15/01/2017

S7-SERVICE

S7-300/400 Storingzoeken en inbedrijfname

2

€ 765,00

Raamsdonksveer

17 t/m 18/01/2017

2

€ 765,00

Zonhoven

16 t/m 17/02/2017

2

€ 705,00

Raamsdonksveer

17 t/m 18/01/2017

2

€ 705,00

Zonhoven

16 t/m 17/02/2017

2

€ 705,00

Venlo

16 t/m 17/03/2017

TIAP-BASIS

TIA Portal SIMATIC S7 Basiscursus

TIAP-PANELS

TIA Portal WinCC Panels

2

€ 830,00

Raamsdonksveer

13 t/m 14/02/2017

TIAP-PROG

TIA Portal SIMATIC S7 Programmeren

2

€ 765,00

Raamsdonksveer

04 t/m 05/04/2017

018

Module

Cursus

Dagen

Prijs

Locatie

Datum

TIAP-SAFETY

TIA Portal SIMATIC S7 Safety

2

€ 905,00

Raamsdonksveer

16 t/m 17/01/2017

TIAP-SCADA

TIA Portal WinCC Professional

5

€ 2375,00

Raamsdonksveer

15 t/m 19/05/2017

TIAP-SERVICE

TIA Portal SIMATIC S7 Storingzoeken

2

€ 765,00

Raamsdonksveer

01 t/m 02/02/2017

2

€ 765,00

Groningen

11 t/m 12/05/2017

TIAP-UPDATE

Update cursus STEP7 v5 naar TIA Portal

2

€ 765,00

Groningen

11 t/m 12/04/2017

WINCC-FLEXIBL

WinCC Flexible en Windows CE Panelen

2

€ 905,00

Raamsdonksveer

10 t/m 11/01/2017

Alle prijzen zijn exclusief BTW - Een cursus dag duurt van 09.00 tot 16.00 uur Voor overige cursusdata en locaties verwijzen wij u graag naar onze website www.eselektro.nl/opleidingen/opleidingsrooster. Of scan de QR-code en ontdek welke cursussen itsme Industrial Automation te bieden heeft!

019

Bent u klaar voor de nieuwe CPR-normen?

Waar in het verleden met name de focus lag op de elektrische veiligheid van kabels, wordt vandaag de dag steeds meer aandacht besteed aan brandveiligheid. Dit komt onder andere door de introductie van de nieuwe CPR-norm EN 50575 die sinds 1 juli 2016 van kracht en vanaf 1 juli 2017 verplicht is.

brandvoortplanting,

warmteafgifte,

rook­

ontwikkeling, vallende brandende deeltjes en corrosiviteit. De Eldra kabels worden hiertoe getest onder toezicht van Dekra. Na het behalen van de Euroclassificatie moet deze op alle betreffende kabels worden geprint, waarna we de kabels kunnen aanbieden aan onze afnemers. Niet alleen wij, maar ook

Vanaf volgend jaar moeten kabelfabrikanten

komen gaat, in tegenstelling tot veel collega-

onze afnemers moeten vóór 1 juli 2017 hun

een verklaring afleggen over het brandgedrag

bedrijven en afnemers.

voorraden kabels ter gebruik in bouwwerken reduceren en vervangen door de vernieuwde

(CPR-classificatie) van hun kabels, als onder­ deel van de CE-markering. Zo ook kabel­

Brandveiligheid

producten. Uiteraard worden zij in dit proces

producent Eldra, specialist in de ontwikkeling,

Vanwege de strengere classificatie en test­

actief door ons begeleid. We verzorgen met

productie en levering van innovatieve kabel­

methoden van kabels, moeten alle kabel-

grote regelmaat trainingen en lezingen en

oplossingen voor industriële, elektrische- en

product­families in ons land opnieuw worden

houden afnemers via onze website op de

communicatiesystemen, die hierin al grote

getest op hun brandveiligheid. Eldra werkt

hoogte van ontwikkelingen.

stappen heeft gemaakt.

hiertoe samen met zusterbedrijven TKF en Jobarco. Om het proces zo efficiënt mogelijk

Halogeenvrij

Eldra, dat sinds 1978 onderdeel uitmaakt

te laten verlopen, hebben we onze kabels

Wij verwachten dat door de nieuwe regel­geving

van de TKH Group, is al meer dan vijftien jaar

hierbij opgedeeld in portfolio’s, die we stap

de aandacht voor halogeenvrije kabels zal

vertegenwoordigd in de normcommissie NEC

voor stap onderzoeken en aanpassen naar

groeien. Een ontwikkeling die door Eldra alleen

20B (draad en kabel voor elektrotechnische

de nieuwe regelgeving. De traditionele laag­

maar wordt toegejuicht, omdat deze kabels niet

sterkstroominstallaties), waarin ook Dekra,

spanningskabels zijn inmiddels gereed voor de

alleen op het gebied van brandveiligheid (geen

Draka, Nexans en TKF – tevens onderdeel van de

certificeringsfase. De flexibele leidingen, stuur­

emissie van giftige en corrosieve gassen, minder

TKH Group – actief zijn. Door dit lidmaatschap

stroomleidingen en signaal-/communicatie­

rookontwikkeling) beter presteren, maar ook

volgen zij normontwikkelingen op de voet. De

kabels, volgen over enkele maanden. De

beter zijn voor het milieu. Wij gebruiken de CPR-

CPR-norm die nu van kracht wordt, zat al heel

kabels worden gevalideerd door een zo­

classificatie dan ook als kapstok om de overstap

lang in het vat. Als organisatie hebben zij zich

genaamde ‘aangemelde instantie’ (notified

van pvc naar halogeenvrij verder vorm te geven.

dan ook goed kunnen voorbereiden op wat er

body), die de kabels onder andere test op

Onze R&D afdeling doet actief onderzoek naar hoe we in de toekomst zoveel mogelijk met halogeenvrije oplossingen kunnen werken. De verwerkbaarheid én prijs van halogeenvrije kabels komt steeds dichter bij pvc te liggen.

Dit biedt een enorme kans voor halogeenvrij.

Een kans die wij van harte steunen. Wilt u meer informatie over Eldra's traject in de CPR? Laat het ons weten! Wij maken graag een afspraak voor een presentatie om u volledig op de hoogte te stellen van de veranderingen door de CPR.

020

Eaton vereenvoudigt machinebouw en diagnostiek voor industrieel schoonmaakbedrijf Als gevolg van de toenemende complexiteit van zijn machines was de gespecialiseerde fabrikant van high–end industriële onderdelenwassers, Renegade Cleaning Systems, op zoek naar manieren om zijn processen te optimaliseren.

Het bedrijf besloot een machinebesturingssysteem te implementeren

te­ weeg in het ontwerp en de vervaardiging van de besturingskast.

op basis van het intelligente bedradings- en communicatiesysteem

Aangezien SmartWire-DT gebruikmaakt van stekkerverbindingen wordt

SmartWire-DT van Eaton om te helpen bij het verkorten van de bedra-

het risico op bedradingsfouten bovendien vrijwel weggenomen, wat het

dingstijd, de flexibiliteit te verbeteren en geavanceerde diagnostische

testen en in bedrijf stellen vereenvoudigt en versnelt.

functies te ondersteunen.

“SmartWire-DT heeft zonder overdrijven onze regelsystemen veranderd,”

"Een paneel dat voorheen in vier uur werd bedraad, kon nu worden voltooid in slechts 40 minuten."

aldus Dave Barney, eigenaar van Renegade Cleaning Systems. “Hierdoor konden we onze bedradingstijden verkorten terwijl we de flexibiliteit

Bovendien kan het worden uitgebreid tot 600 m buiten de besturingskast

van onze systemen verbeterden en geavanceerde diagnostische functies

om via I/O connectoren sensoren, ventielen en andere op de machine

toevoegden die een groot pluspunt zijn als we met onze klanten praten.

gemonteerde componenten te kunnen verbinden. Dit betekent dat alle

We zullen SmartWire-DT zeker gebruiken op alle geautomatiseerde

belangrijke automatiseringsonderdelen, die op de onderdelenwassers

machines die we in de toekomst bouwen.”

worden gebruikt, onderling kunnen worden verbonden met slechts één systeem zonder de extra complexiteit en kosten van een afzonderlijk

Renegade Cleaning Systems, gevestigd in Wisconsin, VS, heeft meer dan

veldbussysteem.

50 jaar ervaring in het ontwerpen, ontwikkelen en vervaardigen van industriële onderdelenwassers die gebruikmaken van veilige wasmiddelen

Omdat een SmartWire-DT-installatie zichzelf automatisch herconfigu­reert

op waterbasis. Deze machines kunnen variëren in automatiseringsniveau

als onderdelen worden toegevoegd of verwijderd en onderdelen – op om

- van eenvoudige wassers, die manueel worden geladen en bediend, tot

het even welke locatie – op de installatie kunnen worden toegevoegd,

volledig geautomatiseerde systemen die het volledige schoonmaak- en

werd het bovendien eenvoudiger om wijzigingen aan te brengen voor

droogproces kunnen uitvoeren met een minimale manuele tussenkomst.

het upgraden of veranderen van de functionaliteit van de onderdelen­ wassers. Diezelfde functies maakten het ook eenvoudiger om tijdens de

Tot voor kort gebruikte Renegade voor zijn machines besturings­

levensduur van de machine beschadigde onderdelen te vervangen.

systemen met conventionele paneel- en veldbedrading. Hoewel deze bevredigend werkten, nam de benodigde bedradingstijd voor elke

Een van de grootste voordelen was echter dat SmartWire-DT het voor de

machine toe naarmate de machines complexer werden. De systemen

centrale controller van de machine mogelijk maakt om toegang te krijgen

konden ook moeilijk worden aangepast om tegemoet te komen aan

tot uitvoerige informatie van elk belangrijk automatiseringsonderdeel,

machine-upgrades en -verbeteringen, en het verstrekken van enige

met inbegrip van bijvoorbeeld motorbeveiligingsschakelaars, magneet­

vorm van gedetailleerde diagnostiek was bijna onmogelijk.

schakelaars en sensoren.

Voor SmartWire-DT is geen conventionele bedrading in bedienings­­panelen

Meer informatie over de intelligente bedradings- en communicatie­

nodig. In plaats daarvan wordt op een component een stekker geplaatst

oplossingen van Eaton kunt u vinden op www.eaton.eu.

waar een vlakke kabel op wordt gemonteerd middels een persverbinding.

Deze componenten worden daarmee met de hoofdbesturing verbonden, meestal een PLC. Deze benadering brengt een radicale verandering

021

VLT® AutomationDrive FC 302 met Integrated Motion Controller - voor positionerings- en synchronisatietoepassingen Realiseer nauwkeurige positionering en synchronisatie, gewoon met een frequentieregelaar. Met de ingebouwde “Integrated Motion Controller (IMC)” functionaliteit, is de VLT® AutomationDrive FC 302 een prima alternatief voor meer complexe positionerings- en synchronisatiesystemen. Een alternatief dat u in projecten ook nog eens kosten- en tijdsbesparing oplevert.

Positionerings- en synchronisatie besturingen worden meestal uit­

Gebruik IMC om een inductie- of PM motor aan te sturen in

gevoerd met een speciale servo- of motion controller. In veel gevallen

“closed loop” of “open loop” besturing – zonder extra hardware.

hebben deze toepassingen niet de dynamische prestaties van een

Voor open loop besturing:

servoregelaar nodig.

• Realiseer de hoogste nauwkeurigheid met een PM-motor • Gebruik een inductiemotor wanneer de nauwkeurigheidseisen

In die gevallen is de FC 302 met IMC in enkelassige servo-aandrijvingen

minder strikt zijn.

met positionerings- en synchronisatiefunctionaliteit een voordelig Met IMC bespaart u tijd en kosten:

alternatief met hoge dynamische prestaties.

• Geen encoder en geen encoderbekabeling betekent minder Gebruik IMC in toepassingen waar tot nu toe standaard een

uren voor engineering, installatie en inbedrijfstelling.

servoregelaar werd gekozen, zoals:

• Geen servoregelaar benodigd, of de bijbehorende complexe programmering.

• Draaitafels

• Laat een opnemer vervallen en gebruik de

• Snijmachines

“homing op koppel” functie.

• Verpakkingsmachines

FUNCTIE

VOORDEEL

Motion control functionaliteit in frequentieregelaar ingebouwd

Bespaar kosten en tijd, minder externe componenten

Geen encoder of encoderbekabeling

• Lagere aanschafkosten, minder componenten • Minder storingsgevoelig • Verkorte elektrische installatietijd

Geen servoregelaar nodig

• Eenvoudiger en snellere set-up • Vrije programmering niet nodig, potentiële foutbron weggenomen • Lagere aanschafprijs

Programmering via parameters

• • • •

Homing “on the run” • Hernieuwde kalibratie in iedere cyclus

• Hoge nauwkeurigheid op ieder moment

Homing via koppel • Geen ondernemer benodigd

• Bespaar op aanschafkosten, installatie en onderhoud van extra componenten

022

Veilig eindresultaat Bespaar tijd Voorkom complexiteit Minimaliseer de risico’s van vrijprogrammeerbare systemen

Absolute positionering Absolute positionering wordt altijd uitgevoerd ten opzichte van een absoluut nulpunt in het systeem. Dit betekent dat het absoluut nulpunt gedefinieerd moet zijn voordat een absolute positioneringsbeweging uitgevoerd kan worden.

POSITIE 150 000

De IMC oplossing kent een eenvoudige, veilige set-up: • Set-up via parameters, zonder noodzaak van vrije programmering.

Lagere complexiteit en het risico op fouten wordt gereduceerd.

• Voeg extra functionaliteit toe met de Smart Logic Controller (SLC),

0

TIJD

die volledig compatibel is met IMC. • Gebruik de “homing sensor on the run” functie voor extra nauwkeurigheid.

Bij gebruik van een incrementele encoder, wordt het nulpunt gedefinieerd door een Home functie, waarbij de aandrijving een referentieschakelaar nadert, stopt, en die positie als nulpunt definieert.

Positionering

Bij een absolute encoder wordt het nulpunt door de encoder afgegeven.

De PLC stuurt een positioneercommando naar de drive. Dit kan een lineaire of roterende beweging zijn, met absolute of relatieve positie,

Relatieve positionering

zoals aangegeven in de afbeeldingen.

Relatieve positionering wordt altijd uitgevoerd ten opzichte van de startpositie van die beweging.

De drive berekent het bewegingsprofiel op basis van ramp (helling), snelheidsreferentie en schaling en voert de beweging uit. Er zijn verschillende vormen van positionering. Twee ervan zijn absolute en

POSITIE 250 000

relatieve positionering.

Synchronisatie Een master encoder signaal wordt naar de drive gestuurd en de motor volgt dit signaal, op basis van ingevoerde schaling. Synchroniseer op deze manier meerdere assen op hetzelfde encodersignaal. Gebruik zonodig per as een verschillende schaling.

Homing functies

100 000

TIJD

Voor hogere nauwkeurigheid gebruikt u de functie “homing sensor on the run”. Deze functie maakt het

Een relatieve positioneringsactie kan uitgevoerd worden zonder dat een

bewegingsprofiel nauwkeuriger door de drive tijdens iedere bewegings-

nulpunt is gedefinieerd.

cyclus opnieuw te kalibreren.

Vermijd investering in een opnemer en activeer “homing op koppel”. Met deze functie wordt “homing” uitgevoerd door de motor tegen een mechanische eindstop te laten lopen. De drive herkent deze vorm van “homing” via het koppel.

023

Word lijmexpert dankzij de Henkel Academy Het gebruik van lijmen heeft de afgelopen jaren een hoge vlucht genomen. Niet alleen in de vliegtuigbouw en automobielsector, ook bij de productie van meer traditionele producten worden steeds vaker lijmen ingezet. Dit is ook niet verwonderlijk aangezien lijmen heel wat voordelen bieden ten opzichte van de klassieke verbindingstechnieken zoals schroeven, lassen, klinken, solderen en flensen.

Toch is verlijming nog steeds een relatief jonge, en voor velen een onbekende verbindingstechniek. Om de voordelen en mogelijkheden van lijmen ten volle te kunnen benutten is een grondige (basis)kennis absoluut vereist. Henkel, wereldmarktleider op het vlak van lijmen, heeft al zijn kennis gebundeld in een uitgebreid trainingsprogramma.

Zo krijgt u rechtstreeks toegang tot onze jarenlange knowhow en kunt u ontdekken welke rol lijmen kunnen spelen in uw (toekomstige) productieproces.

Lijmopleidingen Het doel van de lijmopleidingen is om de deelnemers vertrouwd te maken met de wereld van lijmen. Door aan de deelnemers de nodige theorie en praktijk aan te reiken, kunnen ze zelf de mogelijkheden van lijmen in hun productie- en onderhoudsactiviteiten ontdekken. het risico op stilstand minimaliseren en bijgevolg de kosten doen dalen.

Er is keuze uit de volgende 3 trainingsprogramma’s:

Er is keuze uit de volgende modules:

• Webinars

• Schroefdraadborging

Maak 60 minuten vrij in uw agenda om kennis te maken met

• Pijpschroefdraadafdichting

de wereld van lijmen dankzij onze nieuwe en efficiënte online

• Vlakkenafdichting

training tool.

• Cilindrische bevestiging

• Lijmen voor machinebouw

• Snellijmen

Deze opleiding behandelt 2 basistechnologieën van LOCTITE:

• Structurele verlijming & afdichting

anaëroben voor borgen, afdichten en bevestigen,

• Metaalreparatie

evenals de snellijmen.

• Smering & Reiniging

• Structurele verlijming Tijdens deze opleiding komen de diverse lijmtechnologieën aan

Deze onderhoudstrainingen bestaan uit een theoretisch en een

bod die ingezet kunnen worden voor structurele verlijmingen.

praktisch gedeelte en kunnen zowel in het Henkel Training Center als op locatie worden gegeven.

Onderhoudstrainingen (MRO) Naast de bovenstaande lijmopleidingen, biedt Henkel ook specifieke

Meer informatie over de Henkel Academy vindt u op www.loctite.nl

LOCTITE- onderhoudstrainingen aan voor onderhoudsengineers en

(onder de rubriek "opleidingen").

-monteurs. Dankzij deze zogenaamde “MRO Best Practices”- trainingen kunt u de onderhoudswerkzaamheden binnen uw bedrijf optimaliseren,

024

Trainingscenter voor et-professionals Zonder elektrotechniek staat alles stil.

Dat is al lang zo en dat zal ook zo blijven.

Nieuwe ontwikkelingen – en dus kansen – komen snel op ons af: e-mobility, decentrale opwekking van elektriciteit, smart metering, het standaardiseren van bustechnologie in de KNX-standaard, steeds meer toepassingen van gebouwautomatisering, de integratie van verschillende systemen en vakgebieden, etc.

Uw klanten verwachten dat u hen kan

Hager biedt onder meer de training “Thermo­

Trainingen gebouwautomatisering

helpen en adviseren. Bovendien is het voor

dynamica”, waarbij u alle ins en outs leert ten

Hager was de eerste producent in Nederland

professionals in een industriële omgeving

aanzien van de warmtehuishouding in een

die door KNX werd gecertificeerd om de

belangrijk zelf de kennis te hebben om

verdeler. Er wordt ingegaan op de beste manier

opleiding voor het basiscertificaat KNX te

aanpassingen in de installatie te kunnen doen.

om een systeem te ontwerpen waarmee de

geven (“SGA06”). Tegenwoordig kunt u ook

Daar helpt Hager u graag bij.

warmtehuishouding goed geregeld is. Na het

voor het vervolg “SGA07”, de KNX System

volgen van de praktisch opgezette training

advanced course, bij Hager terecht. U kunt

Al jaren investeert Hager flink in het

“EDS05” zult u met meer vertrouwen omgaan

voor het gehele traject bij ons terecht,

ontwikkelen en aanbieden van trainingen.

met deze lastige, maar belangrijke materie.

van

basisprogrammeringen

in

de

Easy

mode tot en met de meest geavanceerde

De afdeling Training en Kennismanagement is verant­ woordelijk voor het vergaren en

Een ander actueel thema waar Hager een

programmeringen in System mode. Zowel

verspreiden van kennis binnen Hager en in

training voor opgezet heeft, is het thema

de basis- als advanced course sluiten we af

onze branche. Hiervoor maken we gebruik van

“Moderne belastingen”. Alternatieven voor

met het praktijkexamen, dat recht geeft op

schitterende, goed geoutilleerde trainings­

de vertrouwde gloeilamp, zoals ledlampen

het bijpassende KNX-certificaat, wanneer het

lokalen, presentatieruimtes en de Hager Expo.

en spaarlampen, hebben een totaal anders

examen met een voldoende wordt afgesloten.

elektrisch gedrag van de elektronica. In Trainingen energiedistributie

het ontwerp van de installatie zal rekening

Meer informatie

Bij het ontwerpen, bouwen en installeren van

gehouden moeten worden met piekstromen

Op onze website (www.hager.nl/trainingen)

een verdeler komt heel wat kijken: kennis van

tijdens in- en uitschakeling en verhoogde

vindt u alle trainingen overzichtelijk op een rij

producten en systemen, weten welke normen

stromen die in de nulleider gaan lopen. In

met actuele trainingsdata, waarvoor u direct

waar en hoe toegepast moeten worden, veilig

training “EDS06” leert u de verschijnselen te

kunt inschrijven.

werken, storing zoeken, etc. Werk waar veel

herkennen en te bestrijden.

kennis voor nodig is.

025

Op naar Smart Support voor de Smart Industry Of je het nu Industrie 4.0 noemt of Smart Industry, vast staat dat er grote veranderingen gaande zijn in de industrie. Met vanzelfsprekend ook gevolgen voor machinebouwers.

De complexiteit neemt toe door nieuwe productietechnologieën en een steeds verdergaande integratie van ICT in het ontwerpproces, bij fabriceren en distribueren.

Tegelijk worden, hoe kan het ook anders, de verwachtingen steeds

betekent dat je als machinebouwer autonomer kunt werken. En dus

hoger. Er is een kortere time-to-market. En dat onder groeiende

sneller. Zonder aan je lot overgelaten te worden, want bij vragen of

concurrentie. Hoe hou je onder deze om­standigheden het hoofd koel

problemen is er telefonische customer care service beschikbaar. En

en blijf je kwalitatief werk afleveren?

blijkt support online of telefonisch niet de oplossing, dan is er uiteraard gewoon technical support onsite mogelijk.

Van product naar functionaliteit Als alle toepassingen waar je als machine­bouwer mee werkt onderdeel

TVDA’s

zijn van een groter netwerk, is installeren geen kwestie van plug &

De Tested, Validated and Documented Architecture (TVDA) is een

play meer. Je koopt geen product, maar een functionaliteit. Dat is

ander goed voorbeeld waarmee Schneider Electric het speerpunt

complexer, maar het is ook het interessante aan het werk in een smart

‘Simplify’ kracht bij zet. Complexe machineaansturing door wordt door

factory. Natuurlijk is het van groot belang dat dan de juiste informatie

TVDA’s in eenvoudig te begrijpen onderdelen beschikbaar gemaakt.

en ondersteuning beschikbaar zijn. Hier speelt Schneider Electric

Voor diverse applicaties, waaronder hijsen, wikkelen en verpakken,

op in met de speerpunten Digitize & Simplify: digitalisering maakt

zijn voorbeelden gemaakt die direct toegepast kunnen worden in

informatieverstrekking voor klanten transparanter en eenvoudiger.

de programmeeromgeving. TVDA’s bestaan uit technische schema’s,

Naast nieuwe productontwikkelingen stemt Schneider Electric ook

functionele omschrijvingen en voorbeeld­programma’s.

de technische support af op de veranderende omstandigheden. Een kwestie van continu luisteren naar de klant en zijn veranderende

Tevens kun je onderdelen uit de TVDA halen en deze als template

behoeften en de support daarop aanpassen.

gebruiken in het PLC-programma. Het kan bijvoorbeeld een uit­daging zijn om een frequentie­ regelaar via een industrieel netwerk aan te

Alles is connected

sturen. Door dit onderdeel uit de TVDA te halen zijn alle lastige zaken

Want als alles in moderne fabrieken connected is en machines bestuurd

al goed ingesteld en wordt met het stukje voorbeeldcode direct de

worden door netwerken van sensoren, actuatoren en embedded

frequentieregelaar aangestuurd.

systemen, moet ook de dienstverlening zelflerend en van hoog niveau zijn. Het ontstaan van productiesystemen die ook op afstand worden

De toekomst is smart

bestuurd en gemonitord, vraagt om specialistische kennis van zowel

In beweging blijven is het nieuwe devies. Voor alle partijen. Zo kunnen

OEM’ers als leveranciers. Met andere woorden, ook technical support is

we samen werken aan het creëren van toegevoegde waarde en steeds

toe aan een versie 4.0.

effectiever omgaan met grondstoffen en energieverbruik. Kunnen we voldoen aan het versnellen van de time-to-market en kunnen fabrieken

Support 4.0

flexibeler inspelen op een markt die zelf ook continu in beweging

Hoe dat eruit ziet? Als een zichzelf steeds uitbreidende, flexibele stroom

is. Klaar voor de toekomst, klaar voor een slimme – en steeds slimmer

aan continu beschikbare informatie voor machinebouwers. Digitaal,

wordende industrie.

telefonisch, en face to face. En dat is zeker geen eenrichtingsverkeer.

Nieuwe technologische ontwikkelingen betekenen dat ook de

Ontdek alle mogelijkheden van Schneider Electric op

ondersteunende informatie continu actueel gehouden moet worden.

www.schneider-electric.com/nl.

Als bepaalde vraagstukken vaker terugkomen, moet hier direct op ingespeeld worden en moeten handleidingen, FAQ’s en Quickstarts zo snel mogelijk worden aangescherpt. Continu beschikbare informatie

026

Hitachi

MINDER SLIJTAGE

up for any challenge Ontdek dé nieuwe generatie innovatieve machines van Hitachi.

Sneller. Preciezer. En met tal van innovaties die bij je werk of project onmisbaar zijn.

Neem bijvoorbeeld de koolborstelloze motor, de Lithium-ion accu’s of het hoogste koppel ter wereld; stuk voor stuk sterke punten waar elke professional mee wil werken. Bovendien ben je dankzij slimme technieken zoals ACS (Active Control System) en RFC (Reactive Force Control) verzekerd van topprestaties én optimale veiligheid. Kortom: met Hitachi ben je klaar voor elke uitdaging.

De nieuwe generatie koolborstelloze AC motoren Eén van de innovaties van Hitachi is de nieuwe generatie koolborstelloze motoren. Ontwikkeld op basis van de behoeften van jou als professional, gecombineerd met de technologie van Hitachi. En dat zorgt voor onverwoestbare en duurzame machines, met als unieke toevoeging dat deze als enige in de markt ook werken op netspanning.

Minder slijtage, minder onderhoud, langere levensduur Het ontbreken van de collector met borstels betekent dat een kool­ borstelloze motor minder weerstand ondervindt. Minder weerstand betekent minder slijtage en minder onderhoud.

Vangt voltagepieken op dus altijd constante kracht Ook bij gebruik van lange verlengsnoeren zorgt de koolborstelloze motor er voor dat spanningsverlies wordt opgevangen en afgevlakt. Dat betekent voor de machine een vlekkeloze werking met een constante krachtopbrengst.

027

Lapp ontzorgt

SUCCESVOL IN HET VAKGEBIED

Sinds geruime tijd vindt er een evolutie plaats in het verwachtingspatroon van de klant. Een goede prijs/kwaliteitsverhouding staat daarbij bovenaan het verlanglijstje. Met ‘Klantgericht’ als een van de

Van commodity product naar component Met de toename van het verwachtingspatroon

worden de producten volledig door Lapp

van de klant wijzigt ook het aanbod van

geconfigureerd en geassembleerd. De klant

producten.

plaats

wordt nu veel meer op maat bediend door het

Bulkgoederen

maken

componenten,

aanbod van zowel grote als kleine series – in

waarbij Lapp als fabrikant van passieve

iedere gewenste kabellengte. Uiteraard met

aan het verwachtingspatroon

componenten voor de uitdaging staat om

de kortst mogelijke levertijden.

van de klant blijven voldoen.

garanderen. Het gaat binnen Industrie 4.0

vier kernwaarden wil Lapp

voor

meer

specialistische

de betrouwbaarheid van deze producten te

Het vinden van snelle,

immers om het transporteren en verwerken

doeltreffende oplossingen en

Betrouwbaarheid is the key!

het samenwerken op basis van vertrouwen staat hierbij centraal. Hierdoor blijft de klant succesvol in zijn vakgebied.

van big data in een industriële omgeving.

Out of the box Bovenstaande beweging heeft tot gevolg dat een kabel niet langer meer een afzonderlijk product is, maar gezien moet worden als een onderdeel van een toepassing. Hierbij moet automatisch de link gelegd worden tussen optimalisatie en kostenefficiëntie. Lapp kan de klant hierbij zeer gericht ondersteunen als consultant. Door de deskundige informatie die Lapp daarbij verschaft, in combinatie met het intensiever wordende contact met de klant, zorgt Lapp hier voor een verhoogde added value die het haar klanten wereldwijd wil bieden.

Ontzorgen met ÖLFLEX® CONNECT Duurzame relaties met klanten staan bij Lapp dus hoog in het vaandel en wil dit met ÖLFLEX® CONNECT als systeemleverancier nog meer benadrukken. Ontzorgen is het sleutelwoord bij deze klantspecifieke werkwijze en daarom biedt

Lapp

kant-en-klare

assemblages

volgens de modernste technieken aan. Hierbij

028

Technische ondersteuning op locatie Uw proces begrijpen en uw behoeften bepalen De technische specialisten van Saint-Gobain Abrasives, producent van de merken Norton en Flexovit, begeleiden de verkoopadviseurs van itsme Hoogland-Mennens regelmatig op locatie. Het in 2014 opgestarte PSP (“Proces Solutions Programma” ) project heeft succes.

Met de ontwikkeling van innovatieve producten binnen Norton en Flexovit, bestaat er een grote kans dat uw productieproces

• Gebruik van producten en machine: gebruikt u het juiste toerental en de juiste slijphoek?

geoptimaliseerd kan worden. “We werken al jaren zo en het gaat altijd

Een kleine aanpassing kan soms een groot rendement opleveren.

goed” is een uitspraak die we regelmatig horen. Met onze aanpak

Een slijptest met Norton Quantum3 reduceert de kosten per kg/

helpen wij u een kostenbesparing te realiseren. Door bezoek op locatie

verspaning met 30%.

bekijken wij uw besparingsmogelijkheden door zowel het proces als uw behoeften te analyseren. Er wordt niet alleen gekeken naar producten,

• Kosten: wat zijn uw besparingen op de lange termijn?

maar ook naar het gebruik. Hiermee bieden wij u grote voordelen:

Onderzoek op een scheepswerf laat zien dat een overstap op de Norton Quantum3 combinatieschijf bij een jaarafname van slechts

• Veiligheid & Comfort: hoe veilig werkt uw medewerker?

1000 stuks u een totaal financieel voordeel kan opleveren van ruim

Voor zowel u als uw medewerkers uiterst belangrijk. Een overstap

€ 25.000,-. Dit is inclusief arbeid.

op de Norton Quantum3 biedt meer comfort door minder trillingen tijdens het gebruik. Dit geeft minder vermoeidheidsklachten.

Samen met het verkoopteam van itsme Hoogland-Mennens biedt Saint-Gobain technische ondersteuning en advies op maat. Gebruikt u

• Product & Kwaliteit: leveren die een hoog rendement en besparing op?

regelmatig slijp- en schuurmiddelen? Maak dan vrijblijvend een afspraak.

Wij helpen u binnen uw proces te besparen en te optimaliseren.

De praktijk laat het resultaat zien. Binnen een metaalbewerkingsbedrijf waar een hoogwaardige finish op stalen en RVS frames vereist is, werd een nieuw proces geïntroduceerd. Hier werd van twee applicaties naar één applicatie gegaan met de Norton Vortex producten. Het resultaat?

Een kostenbesparing van 32% op slijpmiddelen en 23% op arbeid.

029

Snel inspelen op behoefte vanuit de markt

LAGER ENERGIE VERBRUIK

Communicatie is een centraal thema binnen Smart Industry. Hoe beter de componenten van verschillende leveranciers met elkaar kunnen ‘praten’ – onder meer via veldbussystemen – hoe eenvoudiger ze als bouwstenen zijn toe te passen. Dit leidt weer tot de mogelijkheid om snel en flexibel te kunnen inspelen op de behoefte vanuit de markt. Festo komt maximaal tegemoet aan deze behoefte met de mogelijkheden en uitbreidingen van de huidige generatie CPX ventieleilanden.

Hoe eenvoudig de CPX ventieleilanden begonnen, zo geavanceerd en multifunctioneel inzetbaar zijn de Festo terminals nu. Wat dat betreft voldoen de componenten met alle nieuwe mogelijkheden nu al aan de toekomstige behoeftes die voortkomen uit het gedachtengoed van Smart Industry. uitgangen zijn te gebruiken voor willekeurig andere (veiligheids) Industrial Ethernet

functies. Het veld installatiewerk wordt daarmee sterk vereenvoudigd

Omdat CPX een volledig modulair remote I/O systeem is, heeft de

door beide modules in te zetten, omdat aparte bekabeling vanuit de

gebruiker onder meer de vrije keuze voor het type veldbus waarmee

besturingskast niet meer nodig is.

hij binnen zijn automatiseringssysteem wil communiceren. Zo zijn er modules voor PROFINET, EtherCAT, Ethernet/IP, Powerlink of een

CODESYS V3

willekeurig ander gestandaardiseerd bussysteem. Verder is een CTEL-2

Als nieuwste uitbreiding op dit vlak biedt Festo onder andere met de

module beschikbaar (I-port master) waarmee IO-Link deelnemers zijn te

CODESYS controller v3. Hiermee zijn de CPX-terminals in te zetten als

koppelen via PROFINET.

decentrale besturing. Dit leidt tot een ontlasting van de hoofdbesturing en biedt de mogelijkheid ventielen en I/O dichter bij de eindverbruiker

PROFIsafe

te plaatsen. Een mogelijkheid die naadloos aansluit bij de trend naar

Voor PROFIsafe is nu ook de digitale ingangsmodules (IP65) beschikbaar.

meer dynamische toepassingen met een lager energieverbruik. Tevens

Deze achtvoudige digitale ingangsmodule is te koppelen met allerlei

maakt het de koppeling naar MES en MRP systemen mogelijk via OPC-

veiligheidssensoren. De huidige uitgangsmodule beschikt over drie

UA; onder meer wenselijk voor Smart Industry HOST systemen.

digitale uitgangen, waarvan één kanaal intern wordt gebruikt om ventielen in het eiland conform PROFIsafe af te schakelen. Twee andere

030

Levensduurverlenging van lagers Het is een feit dat lagers, vooral bij zwaardere industriële toepassingen, uiteindelijk zullen slijten en gerepareerd of vervangen moeten worden. Dit artikel beschouwd de mogelijk­ heden die er zijn om de levensduur van lagers te verlengen.

bedrijf is. Het is van essentieel belang om met een gespecialiseerde leverancier te werken.

Niet alleen hebben zij de mogelijkheden om het werk snel uit te voeren volgens de hoogste standaards, ze zullen de klant ook kunnen helpen bij het uitleggen waarom het lager in de eerste plaats kapot is gegaan en bij de

Lagers zijn kritische componenten die soms

is totdat het uit de machine wordt genomen.

optimalisatie van de machine om het risico op

zwaar belast worden in machines. Diep

Tegen die tijd is uiteraard de hele productielijn

terugkerende fouten te voorkomen.

verborgen in het hart van elke machine

al tot stilstand gekomen. Wanneer een nieuwe

zorgen zij ervoor dat de roterende delen

lager nodig is voor grotere as-diameters kan

Niet alle lagers zijn geschikt om te reviseren.

soepel, efficiënt en met minimale wrijving

dit kostbaar zijn en omdat er maar een paar

Het revisieproces begint daarom met een

bewegen.

lagerontwerp

leveranciers zijn die dergelijke gespecialiseerde

expertbeoordeling van de conditie van het

zeer gespecialiseerd om te voldoen aan

of dure componenten op voorraad houden,

lager om te bepalen of het gereviseerd kan

veeleisende omstandig­ heden, bijvoorbeeld

kan er zelfs een speciale fabrieksorder nodig zijn

worden en hoeveel werk daarmee gemoeid

bij machineonderdelen die constant bloot

en dit kan weken of soms zelfs maanden duren.

is. Een belangrijk aspect waar vaak overheen

staan aan vocht of warmte. Goed geïnstalleerd

Het alternatief is om het lager te reviseren.

gekeken wordt, is om de lagerconditie te

Vaak

is

een

beoordelen in de context van de toepassing.

en onderhouden én beschermd door de juiste smeersystemen moeten lagers lang en

Revisie is in meer dan vijftig procent van de

Daarbij moet rekening worden gehouden met

betrouwbaar kunnen functioneren.

toepassingen mogelijk en kan normaliter binnen

de

lagerbelasting,

smeeromstandigheden

enkele dagen plaatsvinden en tegen veel lagere

en bedrijfs­tijd; dit maakt het ook mogelijk de

Er zijn veel verschillende reden waarom lagers

kosten dan die van een nieuw product. Het

oorzaak van het probleem dat de schade heeft

voortijdig kunnen slijten en onverwacht

is ook mogelijk om lagers, met name oudere

veroorzaakt volledig te begrijpen.

uitvallen. De meest voorkomende oorzaken

lagers, bij een revisie naar een hogere standaard

zijn slechte of verkeerde smering, defecte

op het gebied van kwaliteit en prestaties te

De

afdichtingen, niet-uitgelijnde assen en ver­

brengen dan ze oorspronkelijk hadden.

gevolgd door het versturen van een rapport

initiële

beoordelingsfase

wordt

dan

naar de klant met aanbevelingen voor

anderingen in de bedrijfs­ omgeving van de machine. Lagers die constant in gebruik zijn,

Naast productiviteitswinst zijn er een aantal

verdere maatregelen. Het daaropvolgende

komen uiteindelijk op een punt, ongeacht

echte milieuvoordelen van het reviseren

revisieproces wordt uitgevoerd in een speciale

hoe zorgvuldig geproduceerd, geïnstalleerd

van lagers. Er zijn niet alleen commerciële

productieomgeving met geavanceerde auto­

en onder­ houden ze ook zijn, dat ze ofwel

en technische voordelen voor het fabrieks­

matiserings-

gerepareerd

moeten

management, er is ook een krachtig argument

engineering kennis van ervaren ingenieurs.

worden. Hoewel er voor beide benaderingen

in het voordeel van een duurzaam milieu

argumenten zijn, is er in het huidige eco­

omdat reviseren tot 90 procent minder energie

De ervaringen van SKF laten zien dat revisie

nomische klimaat, waar fabrieken te maken

gebruikt dan nodig is voor de productie van

substantiële jaarlijkse kostenbesparingen op het

hebben met een combinatie van intensieve

een nieuw component. Het doel van reviseren

vervangen van lagers oplevert. En minstens zo

wereldwijde concurrentie en stijgende inkoop­

is echter in het algemeen niet om een betere

belangrijk; de relatief korte levertijden betekenen

prijzen, een sterke drang om te repareren wat

lager dan voorheen te produceren, maar om

dat de lagers met een zorg­ vuldige planning

mogelijk is in plaats van te vervangen.

de levensduur ervan te verlengen.

gereviseerd kunnen worden tijdens de reguliere

ofwel

vervangen

en

bedieningssystemen

en

lijnstop en zo mogelijke productiviteitsverliezen Een

voor

Het moet gezegd worden dat revisie een zeer

minimaliseert. En tenslotte is revisie ook

productie- en onderhouds­ ingenieurs in de

van

de

grootste

uitdagingen

veeleisend proces is waarvoor gespecialiseerde

aantrekkelijk vanuit een milieuoogpunt door de

zware industrieën is het minimaliseren van

kennis en apparatuur nodig zijn om ervoor te

potentiële energiebesparingen.

ongeplande stilstand. Het probleem met

zorgen dat de lagereigenschappen behouden

lagervervanging is dat het vaak onmogelijk is

blijven en om te kunnen garanderen dat het

om vast te stellen hoeveel een lager beschadigd

product betrouwbaar is wanneer het weer in

031

VESTIGINGEN itsme - Hoofdkantoor

Breemes

Steurweg 2 - 4941 VR Raamsdonksveer Postbus 128 - 4940 AC Raamsdonksveer Nederland Telefoon: +31 162 484 200 Fax: +31 162 484 299 E-mail: info@itsme.eu

Vogelsancklaan 260 3520 Zonhoven België Telefoon: +32 11 399 499 Fax: +32 11 399 498 E-mail: info@breemes.be

ES Elektro

Schultz+Erbse

Steurweg 2 - 4941 VR Raamsdonksveer Postbus 128 - 4940 AC Raamsdonksveer Nederland Telefoon: +31 162 484 200 Fax: +31 162 484 299 E-mail: info@eselektro.nl

Feldmühlenstraße 41 58099 Hagen Duitsland Telefoon: +49 2331 36 10 Fax: +49 2331 36 11 23 E-mail: service@erbse.de

Hoogland-Mennens Steurweg 2 - 4941 VR Raamsdonksveer Postbus 128 - 4940 AC Raamsdonksveer Nederland Telefoon: +31 162 484 200 Fax: +31 162 484 299 E-mail: info@hooglandmennens.nl

Elektres

ES Elektro Romania

Crta. Santa Coloma, 82 pis 2 17005 Girona Spanje Telefoon +34 972 237 883 Fax: +34 972 239 604 E-mail: info@elektres.es

No 12, Muncii Blvd.

RO - 400641, Cluj-Napoca Roemenië Telefoon: +40 364 41 63 33 Fax: +40 364 41 73 33 E-mail: info@eselektro.com

COLOFON Oplage: 15.000 stuks SIGNAAL verschijnt vier keer per jaar SIGNAAL Redactie: Postbus 128 - 4940 AC Raamsdonksveer tel. +31 162 58 22 00 - E-mail: redactie@itsme.eu Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen is alleen mogelijk na schriftelijke toestemming van de redactie.

Wilt u in het vervolg geen uitgave van SIGNAAL meer missen?

Stuur dan een e-mail met als onderwerp ‘aanmelding’ naar redactie@itsme.eu.

Vergeet dan niet uw gegevens in de e-mail te vermelden.

Vormgeving: dBOD – Amsterdam

Wenst u Signaal niet langer te ontvangen of wilt u een wijziging doorgeven?

Laat het ons weten op www.itsme.eu/signaal

Grafische adviezen en productie: SITNO – Bergen op Zoom - www.sitno.nl

SIGNAAL is een uitgave van itsme

032